Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

I Roto o Te Hupirimi Kooti o Nui Tireni, I Noho Ki Nepia i Te 14 o Nga Ra o Akuhata, 1872.

Te Wenarei, Akuhata 14th, 1872

page break

Te Wenarei, Akuhata 14th, 1872.

I te aroaro o Te Honetana Tino Kaiwhaka wa, Te Kuini i runga i te Whakawa a Tatana Ko Paora Torotoro.

Ko nga tino take otenei whakawa he ahua roa, ko nga tino take koia nei Na te kaikaro me ona hoa ko Tareha Moananui. Me te Waka Kawatini i. te rua o nga ra o Oketopa, 1871, i tono ki te Kooti tiriwa. He kore no tetahi tino kaiwhaka wa ote Hupirimi Kooti i konei i taua takiwa, whaka atu mai i te take e kore ai e tika kia purua otira ki whaka mutua te tapahi rakau a Rapata Kahimoa i runga i tenei whenua i Mangateretere te ra—To otira ko te (Puihi) e kia ana na ratou; a ko taua tononga i whaka rongona e te kai whaka wa o te Kooti Tiriwa i te wha o nga ra o Oketopa a i taua whaka wakanga ka whaka rongona nga korero a taua kaikaro, he mea oati rawa ia. No reira hoki ka puta tenei patai, i tuhia ranei e Paora Torotoro tona ingoa ki tetahi pukapuka tuku atu i tona wahi o Mangaterete kia Tatana kaore ranei. Na ko tetahi kua riro ranei te Toru rau panua utu o taua whenua i whaka huatia i roto i taua pukapuka. Taua Whakapaenga e mea ana kaore i tau te wehi ote Atua ki runga ki aia kia Paora Torotoro, otira i runga i te mahi whaka wai a te Rewera i korero teka i tino mohio ia ki taua korero teka i runga i taua ki e hara i au tenei tuhi tuhi a kaore kau he moni i riro mai i au heoi nga taonga i riro mai i au o au moni utu ote wheuua e rua peke hota e waru paraihe paura e wha paka tingara. Te tikanga i riro mai ai enei mea, i homai e Tatana he pukapuka ki au whoatu ana au taua pukapuka kia Hohepa. Kawea ana e Hohepa ki te Katimaute ka riro ma ihe pukapuka i aia, a ka mauria taua pukapuka ki te whare o Paea. Ka riro nga paura ki taku ringa.

Na ko enei korero katoa he tino korero parau.

Ka tu ko te Wirihana me te Rei hei Roia mo te kuini. Ko Te Rahera hei roia mo Paora Torotoro.

Ka karanga tia Te Hure i te karanga tanga i aua tangata to koa rua i whaka hengia e nga roia mo te kuini, e rua i whaka hengia e Paora. Ko te Hure tekau ma rua tangata.

Ka tu ko te Wirihana ki te whaka atu i nga take ote whaka wa ka ki e tika ana te whaka wakanga ote kaiwhaka ote Kooti Tiriwa i te wha o nga ra o Oketopa, 1871, ka karanga ia, ia te Hea karaka ote Kooti hei whaki korero otaua whaka wakanga.

Ka tu a te Hea oati tiana ia ka ki e uru mai ana te Porowini o Haka Pei ki raro i te mana o te Kooti Tiriwa, he karaka ahau no te Kooti Tiriwa i te Marama o Oketopa. He kai Rehita ano hoki au oti Hupirimi Kooti e mahara ana ahau ki te hiri tanga o tetahi pukapuka mo te whaka wa ote 30th Hepetema, 1871, i te whaka wa a Tareha Moananui, Paora Torotoro, me Te Waka Kawatini. Ko te kai karo otaua whaka wa ko Ropata Kahimoa ko taua whaka wa mo nga moni e £2000. Kaore taua tamana i au i tenei takiwa kaore i whaka hoki mai ki te Hupirimi Kooti i riro taua pukapuka tamana i a Te Terimena ma KaraenaTe Roia mo te kai tono. Ka whoatu e ahau ki te Kooti tetahi warati tono kia kawea tonu tia te puru mo Kahimoa i te 30th o Hepetema ka whoatu ano hoki e ahau tetahi pukapuka korero oati, tona maka he pei a i homai taua pukapuka ki te Kooti Tiriwa i te 30th page 2o Hepetema a i te rua o nga ra o Oketopa ka noho te Kooti Tiriwa ki te aroaro o te kaiwhaka wa otaua Kooti. Kaore hoki i konei te kaiwhaka wa ote Hupirimi Kooti i taua taki wa, ko te kainga ote tino kaiwhaka wa kei Poneke, i roto i nga pukapnka ote Kooti Tiriwa ko te tauira o te pukapuka ki nei kaiwhaka mutua te mahi a Kahimoa a i te rua onga ra o Oketopa ka tae mai te kai karo. Ko Te Terimana te Roia mo nga kai Tono ka ki a Te Terimana kia whaka aetia mai e te Kooti kia purua te tapahi rakau a Kahimoa a whaka aetia ana.

Ko taua pukapuka oati i panui tia i roto i te Kooti. Ko nga take i roto ote whaka wa i roto i taua pukapuka. Ka korero tonu a Te Hea i te wha o nga ra o Oketopa ka noho te Kooti Tiriwa. Ka tu ko Terimana hei roia mo te kai tono ko Te Wirihana mo te kai karo. Ka patai te kaiwhaka wa o te Kooti Tiriwa i roto i te Kooti. Ko Paora Torotoro he kai whaki korero i taua whaka wakanga he mea oati ia. A ko Matena Hemara i oati tia hei kaiwhaka Maori, whaka nuku hi a ana taua whaka wa ki te 4th. Ko Paora Torotoro i whaki korero ma i te wha onga ra o Oketopa no te 5th onga ra ka whaka aetia te puru ia Kahimoa. Kaore aui tuhi tuhi i nga korero.

Na ka whaka atu a Te Wirihana ka tonoa e ia ki nga kai karo kia whaka atu ria mai te tamana a Tareha Te Moananui, Paora Tortoro, me Te Waka Kawatini mo Ropata Kahimoa, i te 30th Hepetema, 1871.

Ka Karangatia ko Erueti Karaena ka patai atu ia ki te kaiwhaka wa ma wai ahau e utu. Ka ki atu te kaiwhaka wa kia kite e Te Hure e tika aga ki whaka wakia tenei tangata.

Oati tia ana a Karaena ka ki he roia au no te Hupirimi Kooti, i tera Hepeteme ka tukuna e ahau tetahi tamana no te Hupirimi Kooti mo Kahimoa, Na Tareha Moananui, Paora Torotoro, me Waka Kawatini. Kaore ahau e mohio kei whea ranei taua tamana i whoatu e ahau kia Terimana Roia, nana i tuhi tuhi ko te tauira kua kite au ko taua tamana tonu kaore au i kite.

Ka karangatia a Hare Rini Makoria ka ki ia he karaka ahau no Te Terimana e toru oku tau ki aia, ka toru nga wiki i mahue ai ia i au, e mahara ana au ki te mahinga o etahi pukapuka mo tenei whaka wa kua kimi ahau kaore i kitea.

Ka ki a Te Rei kua whaka takoto ria e ahau te putake motenei whaka wa ka whaka atu ria e ahau te tauira ote tamana mo Kahimoa.

Ka ki te kaiwhaka wa kaore ano i Marama ki aia, te tikanga mei tamana tia a Te Teremana. Whaka aturia ana te tauira o taua tamana.

Rapata Kahimoa oati tia ana ka ki ko te tauira tenei o te tamana i homai ki au.

I te ata tirohanga i taua pukapuka ka kitea kaore te ingoa o Paora Torotoro i roto ko te ingoa ke o Paora Kaiwhatu i roto.

Ka ki a Te Wirihana kaore he tino take he o tena no te tuhi tuhi otana karaka. Whaka aturia ana te pukapuka ote ingoa ote kai karo i roto.

Ka oati tia a Matene Hemara ka ki ia he tangata ano a Paora Torotoro he tangata ano a Paora Kaiwhata.

Ka karanga tia ano a Te Hea ka ki ia e hara i au i tuhituhi te ingoa. Heoi ano taku he hiri kau kaore au i whaka rite rite i aua tamana.

Ka ki a te Wirihina ka whaka pono tonu ia ki te pukapuka oati ote kaikaro.

Ka tirohia e te tino kaiwhaka wa taua pukapuka ka ki, no te 29th o Hepetema tenei pukapuka no reira he parau, ka ki ia ki tana whaku aro page 3kaore e taea e te kaiwhaka o te Kooti Tiriwa te whaka ronga i tenei whaka wa.

Ka roa te korero i konei mehe mea tera ranei e whai mana te Kooti Tiriwa ki te whaka tika i tenei puru.

Ka ki Te Tino kaiwhaka wa ka taea ano e ia te whaka tau i te puru aha koa kaore ano i whata wakia. Ka whaka atu mai ia i tana purunga i te tahi kaipuke i tawahi e rere ana e huti ana i te haika ka haere mai te tahi tangata ki aia ka tono kia purua tana kaipuke no te me a ko nga utanga otaua kaipuke mo Ingarangi a ki te mea ka rere te kaipuke ka ruihi nga moni tiaki o aua taonga. Whaka aetia ana e ia taua puru mau ana te kaipuke no reira ka taea e te Kooti te whoatu puru.

Ka ki a Te Rahera ki tana whaka aro e tika ana ia mo tenei whaka wa.

Ka tohe a Te Wirihana e tika ana ia.

Ka ki te kaiwhaka wa e whaka tika ana ia i nga korere a Te Wirahana. Note mea i whaka aro te kaiwhaka wa ote Kooti Tiriwa tera ano pea he whaka, wa, kua timataria.

Ka whaka atu ria ruai e te Wirihana tetahi pukapuka ture e ki ana tera ano e taea te puru aha koa kaore ano he whaka i timataria.

Ka tohe ano a Te Rahera i runga i tenei take e rere ke ana te ture o nui Tireni e whaka ritea ana ki tetahi ture o tawahi.

Ka ki te kaiwhaka wa kaore ia e whaka ronga ki ena korero no te mea e rite aua nga ture ote Hupirimi Kooti o Nui Tireni ki nga ture o tawahi.

Ka ki a Te Wirihana tenei ano tetahi take hei whaka tika i taku he pukapuka na te roia mo te kai tono.

Ka karanga tia ano a Te Hea whaka atu mai ana ia i tetahi pukapuka maka he(I.) he ota na te Hupirimi Kooti te whaka wa a Paora Torotoro me etahi atu kia Kahimoa ka whaka rongo te Kooti ki nga korera. Ko Henare Matene Hemara oati ana ka ki he raihana taku hei kaiwhaka Maori i roto ahau i te Kooti Tiriwa i te 4th onga ra o Oketopa ko taua pukapuka tono e korero tia nei i tonoa i taua rangi i ki mai te kaiwhaka wa kai o ati tia e au te kai karo. Oati tia ana ia e aua ki te re o Maori. Koia nei nga kupu.

Ko nga korero e whaka puakina e koe ki to Kooti mo tenei whaka wa ko te pono ko te tika to tika anake. Na Te Terimana i tono kia oati tia a Paora.

Ko te puru i tonoa kia whaka mutua te tapahi rakau a Kahimoa i te Puihi e ki ana hoki a Paora me etahi, e pa ana ratou ki reira. Whaka aturia ana tetahi pukapuka hoko.

Te Wirihana te take i whaka aturia ai taua pukapuka ki a kitea ai ia kua hokona e Paora taua hea i roto i te Puihi kia Tatana, korero tia atu ana e au kia Paora. Koia nei te pukapuka whaka atu ria ana taua pukapuka kia Paora i te taki wa e tu ana ia ki te korero whaka maramatia ana e ahau kia Paora te take otaua pukapuka. Ka whaka Maori tia e ahau te patai a te Wirihana. Na nau i tuhi i to ingoa ki tenei pukapuka i mua otana utu nga mai te patai, ka ki ia kaore e marama aku kanohi, whoatu aua e te kaiwhaka wa tetahi karaihe kia marama ai tana titiro. Ka tirohia e ia te pukapuka ka ki e hara i au tenei i tuhi tuhi, me tana ki ano hoki kaore ia i tuhi. Ka pataia ki nga utu otau a pukapuka hoko. Ka pataia atu ano e au kaore ranei i riro atu nga moni e £300, nga moni e whaka atu ria ana e tau a pukapuka. Kaore ranei i puta taonga mai ka ki mai a Paora heoi nga taonga i puta mai e rua peke hota, e waru paraihe paura, e wha paka tingara. Ka pataia atu i pehea i riro mai ai aua mea, ka ki mai aia na Tatana i homai i tetahi page 4pukapuka ki au whoatu ana e au kia Hohepa kawea ana au ki te Katamauihi, a ka riro mai i reira tetahi atu pukapuka kawea ana e au kia Paea homai ana nga mea otira nga paura ki au tonu. Ko te tikang ma te Kawanatanga e homai tetahi pukapuka ka kawe ai i taua pukapuka ki te Katamauihi, i korero tahi ano maua ko te here here mo ana hoko mo tona whenua ko tenei pukapuka, tona maka he (G.) naku i whaka Maori atu kia Paora whaka ae ana ia ki te rironga mai o te £251, utua ana te Nama a Tatana ia Aperira 26th, 1870. I kite ahau i tona tuhi tuhi tanga ka tahi ka ki ia ko taku hea i roto i Mangateretere kua hokona e au kia Tatana. A whaka ae ana ia ki te tango i nga moni i runga i tenei ritenga.

Ka pataia e Te Rahera ko te ra i tuhia ai tenei pukapuka ko 18th Aperira, 1869. Ko te pukapuka tuatahi tena i whoatu ai ki roto i nga ringa o Paora i roto i te Kooti Tiriwa. Korero tia ana e ahau whoatu ana e au ki aia. Ko te pukapuka tuarua, ko te pukapuka mokete, ki atu ana au kaore i korero tia au kaore i whaka maramatia, i ki tonu mai ia kaore ia i tuhi tuhi ki aua pukapuka e rua. Ka pataia atu e au i puta atu ranei he moni kia koe, tae mai ki tenei takiwa. Na Te Wirihana i ki kia pataia e au. Ki tonu mai a Paora heoi nga mea kua puta atu ki aia ko nga paura me nga hota me nga tingara. Ko te pukapuka te maka G. i whaka atu ria i te tononga mo te whaka wa kua mohio noa au ki tenei pukapuka kaore i kia mai i te whaka wakanga kia whaka mahara tia atu taua pukapuka. Kaore au i whaka maha ra i whaka hua ano au i taua pukapuka i te takiwa i korero ai au i te whaka wakanga.

Ka patai atu ano a Te Rahera kia Te Hemara i whaka maharatia ranei te kai karo a Paora kia tupato ia ki ana whaka hoki mai i nga patai mo tono ingoa.

Ka ki te kaiwhaka wa ka pouri rawa ia mei pera tia.

Ko Te Wirihana kaore ranei i tini nga patainga atu ki te kai karo kia (Paora) mehe mea ranei e hara i aia te tuhi tuhi e mau ana ki taua pukapuka. Ka ki mai a Te Hemara ae.

Karangatiana a Teoti Wakena oati ana ka ki kei Te Rewanatanga ahau he kaiwhaka rete whenua o Whanganui. E mohio ana ahau ki te here here. Ko te pukapuka tona maka (F.) naku tena i whaka Maori. I kite ahau ia Paora Torotoro e tuhi tuhi ana i tona ingoa, i tuhia ki te kainga ote kaikaro o (Paora) i te 18th o Aperira, 1870. Ki taku whaka aro ko te pukapuka kua tuhi tuhi a noa tia, no muri ka tahi ka tuhi tuhi a Paora i tona ingoa. Ko te ki i roto i tana pukapuka kinei no te tau 1869. Ko tana he i tuhi i te 19th o Aperira, 1870. I whaka maramatia e ahu te pukapuka ke aia, me te pukapuka re o Maori e apiti, nei naku ano i korero atu ki te kai karo kia (Paora) i te takewa i tuhi ai e Paora tona ingoa. Ko te whaka Maori tanga he me tika rawa, a ko te ingoa ano hoki ote here here e mau na. Tera ano tetahi tangati kite i te tuhinga. Ko tona ingoa Te Waka Takahari, e mohio tonu ana ahau ki tana ingoa nana tonu. Kua timata noatu nga korero mo te hoko a taua whenua i mua noatu ote, ra i whaka oti ai tana pukapuka.

Ka pataia a Teoti Wakena e Te Rahera—Ko te tuhi tuhi e mau i raro whaka atu i te ra i tuhia ai, naku tonu i tuhi tuni. Ko taua whaka rere-kitanga i tuhia i muri tata tonu i te whaka otinga. Ko te tuhi tuhi i raro e whaka atu ano ki te tuhi tuhinga oati ote whaka maori tanga. No muri iho i hanga ai. E kore a taea e au te ki peha te roa ki taku mahara no muri tataiho. Ko te pukapuka hoko ki taku whaka aro no te rima onga haora i tuhia ai i te whare o Paora. I reira a Tatana, ki taku titiro e ora ana a Paora kaore e haurangi ana te tuhina, i te kai waipiro etahi tangata taku kitenga tuatahi i a Paora i te whare ote Waka, e kai rama ana etahi tangata. Kaore au i kai, te take he mahi taku i reira. Ki taku titiro kaore a Paora e haurangi ana. Kaore au i kite waipiro i te taki wa ote tuhi tuhitanga, no muri iho ka kite ahau i tetahi parani na nga Maori. E hara i au tana parani i hara hoki i a Tatana. Te takeo tenei pukapuka. Ko te pukapuka mokete page 5kia Kahimoa. Kaore au e mohio ki tetahi mokete kia Tatana otaua whenua. I whaka maramatia e au nga kupu ote pukapuka. Kaore au i ki atu ko te pukapuka whaka aetanga tenei mo te toru rau pauna, ko te pukapuka reo Maori e apiti ana ki te pukapuka hoko i tuhia i te tau 1869, i whaka maramatia e au te pukapuka ki aia.

Na Te Rahera ano—I whaka marama atu koe he whaka aetanga ki nga moni e £500. Ka ki te kai korero i te taki wa i tuhi ai o Paora e whaka tu ana ia i te turanga ote tangata kua whaka ae ki aua moni, a me titiro ia ki te mahi tika a te kai hoko.

Ka Karangatia a Perereka Tatana oati ana ka ki e iti ana toku mohio ki te reo Maori. Ka tekau matoru aku tau ki tenei koroni, kua maha aku mahi ki nga tangata Maori, no reira i ahua mohio au ki te reo Maori. I roto ahau i te Kooti Tirewa i te wha o nga ra o Oketopa, 1871 I te whaka wakanga mo te tono puru, i reira a Paora Torotoro me Waka Kawatini, i pataia a Paora e Te Wirihana. Ko Te Hemara te kaiwhaka Maori, ko taua pukapuka tona maka he (F.) i whaka takoto ria ki te aro aro ote Kooti. Ka pataia atu kia Paora nou ranei te ingoa e mau na, ka ki mai ia e hara i au i tuhi tuhi. He tika tonu te whaka Maori a Te Hemara. I kite ahau i te tuhi tuhi tanga i taua pukapuka. I tuhia ki te whare ote kai karo o (Paora) i te pukapuka i te 18th o nga ra o Aperira, 1870. I te tuhinga ko nga tangata i reira ko Te Waka Takahariraua ko te Wakena. I whaka Maori tia taua pukapuka, me te pukapuka reo Maori i panuitia ano, i tino whaka maramatia taua pukapuka. Ka puta he tau tohe i taua takiwa ki nga moni he i utunga maku kia £290, kia £300 ranei. Whaka ae ana ahau ki te whoatu i te £300, a maku ano hoki e utu te mokete kia Kahimoa e £210. Ki atu ana ahau ki te kai karo ka whoatu e ahau te £300. Kaore i whaka ritea te ra hei putanga mo nga moni. Ko tana nama £100 i taua takiwa. I puta ano he korero mo tetahi whenua. Te whenua ko Petane, a mo tana hea i reira kua puta i au £100. Ko te toenga ote toru rau pauna i whoatu e au ki te moni. Ko etahi he taonga, te putanga o aua moni me nga taonga i roto i te marama kotahi, otira i roto i nga marama e ono, i muri iho o te tuhi tuhi tanga o tona ingoa ki te pukapuka hoko. I kite ahau i te tuhi tuhi tanga a Paora ki taua pukapuka. Kaore rawa ahau i whoatu paura hota tingara ranei ki aia. Kaore au i whoatu pukapuka kia aia kia puta mai ai aua mea. Kaore rawa a maua hoko aha atn ranei ko Paea. Ko te pukapuka mo te £35 i tuhia i te 18th o Aperira, 1870. Ko taua pukapuka naku tonu i tuhi tuhi. I utua e ahau au moni ki aia i taua ra. Ke te pukapuka maka F. i tuhia i te mutunga ote tau 1869 i tuhia ki te tari ote Rei. Na i taua taki wa whaka aro ana maua ko te kai karo mo te hoko o taua whenua. Ko te whaka Maori tanga i tuhia i taua takiwa. I rehita tia te pukapuka hoko i te ra i muri iho ote hokonga i te 19th Aperira, 1870. Naku i utu te perehi tanga o taua pukapuka. Ka kite au ko taua whenua i Petane kua whaka putaina atu nei e au te £70 kua puta i au me tango mai i roto i te £300. Na i te ra i hokona ai te whenua a Mangateretere e penei ana nga kaute I whaka ae au ki te utu atu i te £300, i tana nama ki au kotahi rau pauna. No muri iho ka utua e au e £35, te kau pauna, me etahi atu moni. A i runga i te whaka otinga o Petane, ka tau ki aia e £75. I te 26th o Aperira ka tuhia ia tona ingoa ki te pukapuka tona maka he (G.) whaka ae ana ia ki te rironga mai ote £251. A whaka ae ana ia ki te tango i te toenga o te £300 me whoatu ki te tieki. Ko te toenga i whoatu e au i mua o nga wiki e ono. Ko te whaka rere ketanga ote ra i tuhia ai te pukapuka i tuhia ki roto i te Rehita na Te Wakena i tuhi tuhi i reira ahau me Te Hiri kaiwhaka wa. Te kai Rehita onga pukapuka hoko rihi ranei i muri tata iho i te tuhi tuhi tanga i te pukapuka oati, a i mua hoki ote perehi tanga.

Ka karanga tia ko Hohepa Moria Tapito oati tiana ka ki. Ko ahau te kai kohi ote katamauihi o Ahuriri. he raihana ano hoki taku mo te hoko pu paura hote Tingara ranei ki nga kai hoko o aua mea ki nga tangata Maori. Ma te Kawana tanga rano e tuhi tuhi mai ki au ka tahi ka tukuna e au. Ka whaka atu ahau ki te Kooti i te pukapuka onga raihana katoa. Kaore rawa page 6he raihana i whoatu kia Paora kia Hohepa ranei mo nga peke hota e rua me nga paraihe paura me te wha paka tingara. E ngari i te 20th o Mei he pukapuka whaka ae mo te kotahi pauna paura tekau ma wha pauna hota me te 250 Tingara ma Paora Torotoro. I whaotu kia Paea, kaore ahau e mohio ki te tangata nana i kawe a ke i te pukapuka a Tatana i tae a ke ki au kia whoatu e ahau he paurahe hota he tingara ranei ke te tangata Maori.

Ka pataia e Te Rahera a Te Tapito, ko te utu maa tenei. E kore e taea e au te oati otira te ki i te tangata nana i kawe mai i te pukapuka ae a Te Omaua.

Ka ki te Tino kaiwhaka wa—E kua ki te kai karo a Paora na Tatana i whoatu i tetahi pukapuka ki aia ki te tangata o te Katamauihi ki a homai tetahi pukapuka whaka ae kia riro mai he paura mana, a i runga hoki i te korero a Tapito kaore he pukapuka i tae atu ki aia.

Ka ki a Te Wirihana ko nga korero a Tatana kua whaka tikiaia e Te Tapito kaore he pukapuka i tae atu ki aia.