Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ko Nga Korero o Te Runanga Tuatahi o te Takiwa ki Tokerau

He Tikanga Whakarite — Mo Te Takiwa O Pewhairangi

He Tikanga Whakarite
Mo Te Takiwa O Pewhairangi.

Hei whakaaetanga mo nga Rangatira o Ngapuhi i to ratou Runanga tuatahi, i whakamenea ki te Waimate, Maehe 26, 1862.

Te Takiwa O Pewhairangi.

Te ingoa o te [unclear: akiwa], me ona [unclear: ohe.] Ko tenei Takiwa e huaina ana ko te Takiwa o Pewhairangi, ara, ko nga wahi katoa i roto i enei rohe. Ka timata i te taha hau raro, i te tino Wahapu o Here kino: ka rere atu i reira, maro tonu atu ki te tihe o Maungataniwha; ka maro atu i reira tika tonu atu ki te taha ki te tonga o te tino wahapu o te awa o Whangaroa; ka haere atu i reira i te takutai o te Moana (me nga Motu kei roto i enei rohe,) a tae noa ki te taha hau raro o te tino wahapu o te awa o Tutukaka: ka maro atu i reira tika tonu atu ko te kumore o Maunganui: ka maro atu i reira ka ma te takutai o te moana a tae noa ki te wahi i timata ai nga rohe kei te Karere Maori, Pepuere 5, 1862.
Te wehewehenga ki nga takiwa-iti. Ka wehewehea ano tenei Takiwa ki nga takiwa-iti e toru; a ka karangatia ko te takiwa-iti o Kororarika, ko te takiwa-iti o Hokianga, ko te takiwa-iti o te Waimate.
Nga kai-whakahaere i nga [unclear: tikanga.] Ko nga kai whakahaere enei i nga tikanga, ara, e 1 tumuaki-whakahaere; e 3 nga Kaiwhakawa Tuturu; e 12 nga Rangatira mo te Runanga Takiwa; ara, e 2 mo te takiwa-iti o Kororareka, e 4 mo te takiwa-iti o Hokianga, e 6 mo te takiwa-iti o te Waimate; e 3 Kai-tiaki ture; e 20 Karere; e 4 mo te takiwa-iti o Kororarika, e 6 mo te takiwa-iti o Hokianga, e 10 mo te takiwa-iti o te Waimate. Na i nga wa e hiahia ai te Ru, nanga kia whakaturia ano etahi Karere, Kaiwakawa ranei, me whakaatu to ratou hiahia ki te Kawana, a ki te paingia mai, ma te Kawana ratou ko tona Runanga e whakaae.
To ratou whakaturanga. Ko te tumuaki-whakahaere me nga kai whakawa tuturu; ma te Kawana ratou ko tona Runanga e whakatu; ko nga Rangatira o te Runanga Takiwa, ma nga Hapu o nga takiwa-iti e whakatu, ma te Kawana ratou ko tona Runanga e whakaae. Ko nga Kai tiaki ture ko nga Kaiwhakawa Maori, me nga Karere, ma te Runanga Takiwa e whakatu, ma te Kawana ratou ko tona Runanga e whakaae.
Te wa e tu ai [unclear: atou.] Ki te tika te mahi o nga kai whakawa Maori, ka tu tonu ano ratou a mate noa, ki te whakamutua ta ratou mahi, ma te Kawana anake ratou ko tona Runanga e whakamutu.
Kia kotahi huihuinga o te Runanga Takiwa Te huihuinga o te runanga, mawai e karanga; te ritenga hoki o taua karangatanga. i roto i te Tau, ma te tumuaki-whakahaere e karanga, me pukapuka atu e ia, ki nga Rangatira o nga takiwa-iti, me whakaatu atu te ra me te Kainga e huihui ai ratou, me ki atu hoki, na te Kawana ratou ko tona Runanga i whakaae kia karangatia.
Hei te mutunga o te huihuinga, i te mea Te ra me te kainga mo tera atu huihuinga. kahore ano i mawehe noa nga tangata o te Runanga, hei konei ano ka whakarite i te ra, i te Kainga, e wakamine ai tera atu huihuinga.
Ki te hiahia te Kawana ratou ko tona Ma te Kawana ratou ko tona runanga e karanga te runanga takiwa i nga wa katoa. Runanga, kia wakaminea te Runanga Takiwa, ki te mahi i etahi o a ratou mahi, e tika ana ano, kia Karangatia, i nga wa katoa e huihui ai ratou; a ma te tumuaki-whakahaere e whakapuaki ki nga tangata o te Runanga.
Ko te tangata e wakaturia ana mo te Nga tikanga mo nga tangata e whakaturia ana mo te runanga takiwa. Runanga Takiwa, me whiriwhiri i roto i nga Rangatira, hei te tangata whai mana i runga i tona iwi, hei te tangata mohio, hei te tangata whai whakaaro, hei tangata atea i te nama, hei te tangata e korerotia paitia ana e te katoa.
Ko nga kai whakawa ano hoki, mana nei Nga tikanga mo nga kai-whakawa mo nga karere. e whakawa nga he katoa e kawea mai ana ki aia, hei tangata mohio ia ki nga tikanga; kia atea ia i te nama, kia kaua ia e haurangi, kia kaua e puremu, kia korerotia paitia e nga tangata katoa, kia whai mana ai ia i runga i tana mahi. Kia penei katoa ano hoki nga Karere, ki te hiahia ratou kia whakapumautia to ratou mahi; me ata whakahaere a ratou tikanga i runga i te pai.
Ko nga tangata katoa, timataia ake ano i Te hunga e whai kupu i roto i nga whiriwhiringa. nga taitamariki kua 18 nei o ratou tau, kia whai kupu katoa i roto i nga whiriwhiringa i te mea hoki, he tikanga ano tenei mo te Maori, kia pa katoa nga tangata ki te whakaae i roto i o ratou huihui Maori.
Ko te tikanga whakahaere mo nga whiriwhiringa, He tikanga whakahaere mo nga whiriwhiringa. me tauira atu ki te tikanga [unclear: whakahaere] o nga whiriwhiringa mo nga Runanga Pakeha.
Me tatau, me tuhituhi nga ingoa o nga Ko nga ingoa katoa kia tuhituhia. tangata katoa i roto i nga takiwa-iti, kia ahei ai te whakarite tetahi pukapuka hei whakarapanga mo nga ingoa o nga tangata katoa, e uru ana ki te whiriwhiringa, he mea hoki kia tika ai te whakahaerenga o nga whiriwhiringa.
Ko nga moni mo nga Apiha Pakeha, me Te tikanga mo te utunga o nga moni. nga Apiha Maori hoki, e utua mai e te Kawanatanga ki te tumuaki-whakahaere, mana e whakaputa mai ki nga tangata, ko ia page 10hoki i whakaritea hei kai tiaki moni, mo te Takiwa.
Ko nga mahi mo te runanga. Kua oti te whakatakoto etahi o nga mahi ma te Runanga e te Ture whakatakoto Tikanga ki nga Takiwa Maori, mo a ratou mea ake i whakatakotoria e te Runanga Nui o Nui Tirani, 1858, ko anei mahi ano hoki enei, ka apitia atu nei:—
1.Ko te tirotiro i nga Kura e utua ana e te Kawanatanga me te whakaatu mai i te ahua o aua Kura.
2.Ko te Karangatanga mo etahi atu Kura kia whakaturia.
3.Ko te whakaarahanga whare turoro me te rapunga moni mo aua whare.
4.Ko te tiakanga me te hanganga o nga huarahi.
5.Ko te whakaarahanga whare Herehere, me te rapunga moni mo aua whare.
6.Ko te whakaritenga o nga whenua katoa e tautotohetia ana e nga iwi, e nga hapu, e nga tangata.
7.Ko te whakamarama mai i tetahi ritenga e tika ai te homai he pukapuka Karauna mo nga whenua.
8.He whakatakoto tikanga kohikohi moni mo te Runanga, mo nga Kura.
9.He whakatakoto tikanga kohikohi moni mo nga mahi whakapono katoa.
10.He rapu i tetahi tikanga e whakatutukitia ai nga kupu o nga kai whakawa, i roto i nga koati whakawa.
Te whakakapinga mo nga tunga, tuwhera noa. Ki te mate tetahi o nga Rangatira o te Runanga Takiwa, ki te hiahia whakamutu ranei tetahi i tana mahi, me whakakapi tona tunga, i roto i nga marama e rua, i muri iho i te ra i korerotia ai ki te Tumuaki o to Runanga. Me pukapuka atu e te tumuaki-whakahaere ki te kai whakawa tuturu o te takiwa-iti kia huihuia e ia nga Rangatira o taua wahi; kia whakaturia tetahi tangata hou. A ki te mea, tokorua tokotoru ranei te hunga e karangatia e nga Rangatira, me tikanga whiriwhiri te tikanga; me tauira atu ko te tikanga whakahaere o nga whiriwhiringa mo nga Runanga Pakeha, me karanga [unclear: te] ra e whiriwhiria ai; ma tetahi o nga Kai Whakawa Maori e tuhituhi nga ingoa; ma te Kai Whakawa tuturu e tohutohu, me panui te ingoa o te tangata i whiriwhiria; me tuhituhi atu kia rongo te Tumuaki o te Runanga; a me perehi hoki tona ingoa ki roto ki te Karere Maori.

Ki te mate ko tetahi o nga kai-whakawa, o nga kai-tiaki ture, o nga Karere ranei, ki te hiahia whakamutu ranei tetahi i tana mahi, ki te peia ranei tetahi i runga i taua mahi; ma te kai-whakawa tuturu raua ko te rangatira o taua wahi e rapu he whakakapi mo tona tunga, ka tuku atu ai i tona ingoa kia whakaaetia mai e te Kawana. e te Runanga Takiwa ano hoki.

Ko nga rangatira enei kua karangatia mo Nga ingoa nga [unclear: ranga] te Runanga akiwa, kua whakapumautia nei o ratou ingoa e te Kawana, ratou ko tona Runanga.
Ko nga Runanga kainga me whakarite Nga [unclear: runae] kainga. tonu ki nga rangatira o te Runanga Takiwa, kotahi Runanga mo te rangatira kotahi i roto i nga takiwa-iti katoa.
Ko te rangatira o te Runanga Takiwa hei Te [unclear: tumuaki] te runanga. tumuaki mo te Runanga kainga o tona wahi ano, ko te kai-whakawa tnturu [sic] me nga kai-whakawa Maori o te takiwa iti hei hoa mona.
Ko nga rangatira o te takiwa-iti e hiahia Te [unclear: whakaa] nga o te [unclear: ru] nga kainga. ana ki tetahi Runanga kia whakaturia me whakarite o ratou ingoa, aua e hoki iho i te hunga tokotoru, aua e neke ake i te hunga kotahi te kau ma rua: ka tuku ai i to ratou hiahia ki te rangatira o te Runanga Takiwa, o taua wahi, ki te kai-whakawa tuturu ano hoki o te takiwa-iti, ma raua e whakakite atu o ratou ingoa kia whakaaetia mai e te Kawana, ratou ko tona Runanga.
Ki te hiahia nga rangatira o te Runanga Te hunga [unclear: h] karanga i huihui. kainga, kia huihui ratou ki te whakarite i etahi o nga mahi, ka tukua atu nei hei mahi ma ratou; kia tokotoru o ratou hei whakaatu mai, i ta ratou hiahia ki te tumuaki o to ratou Runanga, ki te kai-whakawa tuturu ano hoki, a ma raua e whakaae, me haere atu ano hoki raua ki taua huihui, ma raua ano hoki e whakarite te ra, me te kainga, e huihui ai ratou.
Me panui te karangatanga o tenei huihui Te karanga nga me [unclear: pa] kia matau ai nga tangata katoa o taua kainga, ki te ra e whakamene ai ratou.
Ma nga Rangatira i karangatia ai te huihui, Nga kai mo huihui. e whakarite nga kai mo taua huihui, i te mea hoki he tikanga Maori ano tenei, ka karangatia he hui, ka wakatakotoria te kai mo taua hui.
Me whakarite tetahi tangata hei kai tuhi He kai tuhitu kia whakarite tuhi i nga mahi, ko tetahi tauira ano hoki o enei tuhituhinga, e hoatu ki te tumuaki-whakahaere, a mana e tuku atu kia te Kawana.
He maha nga mahi i roto i nga takiwa-iti page 11Nga mahi mo te runanga. katoa, e tika ana kia tukua hei mahi mo te Runanga kainga, na ko etahi enei o aua mahi.

Ko te whakatakoto ture mo nga taiepa, e tika ana kia whakaarahia i roto i nga takiwa-iti.

Ture mo nga kararehe takatakahi kainga.

Mo te whakaarahanga Tokiari Pauni, ko te whakaritenga moni mo nga kura, mo nga mahi whakapono katoa.

Ko te whakaarahanga kura, whare koati, aha noa ranei.

Ko te whakaritenga i nga rohe o nga whenua i roto i te takiwa-iti, me te whakaatu i aua rohe ki te Runanga Takiwa.

Ko te retitanga, ko te hokonga ranei o te whenua.

Ko te whakatakoto tikanga e ata whakaritea ai nga taonga o te hunga e marenatia ana.

Ko te ture mo te Puremu.

Ko te whakatakoto tikanga, e whakatu-tukitia ai nga kupu a nga Kai Whakawa, i roto i nga koati Whakawa.

Ko nga Rangatira o te Runanga takiwa, e whakaturia mo nga tau e wha, ka pahure enei tau ma te Kawana e whakakahore te Runanga, a ma nga hapu o nga takiwa-iti e whiriwhiri ano he tangata mo te Runanga, ma te Kawana ratou ko tona Runanga e whakaae. Ki te tika te mahi o nga Kai Whakawa Maori, ka tu tonu.