Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Taite, Hurae 19, 1860

page 41

Taite, Hurae 19, 1860.

Ka timataria nga korero o tenei ra e Te Makarini; ka korero i nga tikanga o te whenua i hokona e te Kawanatanga ki Waitara, me te tupunga o te whawhai ki Tarauaki:—

E nga rangatira o te Runanga! I te ra inanahi, korerotia ana e etahi o koutou nga kupu whakahe mo te whawhai ki Taranaki. Kua tae aua korero ki Akarana ki a te Kawana, kia tukua mai e ia e te Kawana taua whakaaro mo to raua tikanga ko Wiremu Kingi e mahi mai nei. I tenei ra kua hoki mai nga kupu o te Kawana mo taua mea, kia ata rongo marie koutou ki tona tikanga, kei penei hoki te rapurapu i roto i te pouritanga i te ohoreretanga o tenei hanga o te whakaaro o te arero, i te kawenga ketanga o te kupu, he nui hoki nga korero rere ke e haere ana ki nga wahi katoa o te motu nei. Otiia, taria tatou e hoki mai ki nga korero o te Kawana, kia ata korerotia e ahau tetahi wahi o toku matauranga ki nga tikanga o tenei kainga o Taranaki. E kore au e whakahua i nga korero o mua rawa o te timatanga, ara, i te haerenga o Ngapuhi ki reira: engari ka tikina e ahau ki te tukunga tuatahi ki a Wairaweke, i Aropaoa, i te tau 1839, e Te Atiawa, e noho ana i tawahi atu o te whenua e whakahuatia nei tona ingoa e koutou ko Kapiti. E noho nei o ratou ingoa i roto i te pukapuka whakaae i te whenua kia tukuna. Ko Te Awe tenei, ko Wiremu Kingi tenei, ko Te Rauponga, ko Ngarewa, ko Manurau, ko Mare, me etahi atu o Ngatiawa, e kore e korerotia katoatia nga ingoa kei roa. Ko nga rangatira enei nana i tuku taua wahi. Ko Wiremu Kingi Te Rangitake te tangata nona te ingoa tuatahi i tuhituhia ki tenei pukapuka. I tukua nuitia aua whenua i taua wa, kahore he wahi i toe; i maharatia hoki he whenua kua mahue i a Ngatiawa, he whenua kua oti atu te mihi, te poroporoaki, te whakarere; he kainga kua riro ki te ringaringa o Waikato. Ehara i te mea he kainga hokinga atu ma ratou i aua takiwa. Koia i puta ai te tikanga a te Atiawa me hoko ki te Pakeha, no reira ka tukua ki a Wairaweke. Na Wiremu Kingi ano i whakarite, riro ana nga utu. No te hokinga mai o Wairaweke ki Poneke, ka whakaritea e nga rangatira o Ngatiawa a Tuarau me tetahi rangatira o ratou kia haere ki nga tangata e noho ana ki Ngamotu kia rongo ratou i te tukunga o te whenua. Tae ana a Tuarau ki reira, na ka huihuia mai nga tangata ka korerotia nga tikanga. Ka koa ratou i Ngamotu, ara, to ratou huihuiuga. Ko te mea i koa ai ratou ka tae mai nga Pakeha hei hoa, ka tahi ratou ka puta ki te ae marama, ka ora ratou i page 42 a Waikato. Ka whakaae i kona a Awatea, a Eruera Te Puke, a Karoro. a Poharama, a Tangutu, me nga tangata e whitu te kau ma iwa; heoi hoki nga tangata e noho ana i runga i te whenua i taua takiwa e mau nei nga ingoa ki te pukapuka. Ko te tuarua tenei o nga hokonga. Ko nga whenua nei i Taranaki i Waitara. Ka hokona, ka takoto nga utu ki nga tangata e noho ana i runga i te whenua, ka ruritia. Ka tahi ka haere mai etahi Pakeha kl reira noho ai. E kore au e tiki mai ki te taenga o Wiremu Kingi ki Ngapuhi; i ta raua korerotanga ko te teina o Potatau. I totohe raua mo taua whenua. I mea a te Kati ki a Wiremu Kingi, Ka tukua taua whenua ki te Kawana. Ka karanga a Wiremu Kingi, ki a ia a roto o Waipa, mana e hoko hei utu mo ana tupapaku. Ka hoki mai i raro ka korero a Kati ki te kaumatua kua moe nei, ki a Potatau. Haere ana Potatau raua ko Kawana Hopihona, ki Kaputi, ka karanga mai a Potatau, E hoa, e te Kawana, kia rongo mai koe, kei a au tena kainga a Taranaki, kei toku ringa e mau ana; e mea ana ahau kia hokona ki a koe. E puare ana te wini o to raua ruma ko te Kawana, e korero ra raua, ko nga pepa e takoto ana i runga i te tepu, rerere ana i te hau; na ka kohikohia e taua kaumatua nga pukapuka ka whakatakotoria ano ki runga ki te tepu, ka mau ia ki te mea taimaha hei pehi: ka tahi ka ki ake tona waha ka mea, "Ko te rite tenei o Taranaki, maku ano Taranaki e pehi ka mau; titiro mai e Kawana ka pehia e ahau ki te pehi ka nohe puku ratou." Waiho kia takoto me te rapu o Kawana Hopihona i nga tikanga; ka oti nga tikanga te rapu ka tahi ka whakaaetia kia utua ki a Waikato, na, ka utua; ko te pukapuka tenei o taua takunga:—

"Kia mohio nga tangata katoa ki tenei pu kapuka, ko maua nga rangatira o Waikato ka tuku ka hoko atu nei i enei kainga o matou kia Hori Karaka, te kai tiaki o nga tangata Maori, mo Wikitoria te Kuini o Ingarani, mo ana uri iho, mo tetahi tangata, wahihe ranei, e waiho ai e Ingarani hei rangatira mona, te whenua me nga aha noa iho i runga i raro o taua whenua. Ka tukua ki a Hori Karaka, te Kaitiaki o nga tangata Maori, hei kainga mo te Kuini mo ona uri iho mo tetahi tangata, tane, wahine ranei e waiho ai e Ingarangi hei Rangatira mona, ake tonuatu. Ko te rohe hauraro ka timata ki Tongapourutu, ko te rohe hauauru ka haere i Tongapourutu, ka haere i tatahi a—Te Waitoiara. Ko te rohe ki te tonga ka page 43 timata i Te Waitotara, ka haere ki uta a tae rawa atu ki Piraunui.

"Ka tangohia nei e matou enei mea mo ta Waikato wahi i roto i te kainga nei, koia enei:—Kotahi rau e rima te kau pauna moni, e rua hoiho, e rua nohoanga hoiho, e rua paraire, kotahi rau paraikete.

"Tirohia a matou ingoa me o matou tohu ka tuhituhia nei ki Akarana, i tenei ra, te toru te kau ma tahi o Hanuere i tenei tau o to tatou Ariki kotahi mano, e waru rau, e wa te kau ma rua.

"Te Kati,
"Te Werowero.
"Kai titiro,
J. Coates,
George Clarke, S. P. A."

—Ko nga ingoa e mau ana i tenei pukapuka no te Kati, e moe nei ki Mangere, no te Wherowhero i mate tata akenei ki tana kainga ki Waikato. Na, ki runga ki o koutou tikanga kua tino pau kua tino riro taua whenua; ko nga tangata, ko etahi kua riro mai ki Waikato, ko etahi kua haere noa atu ki Kaputi noho ai; ko te tino whakarerenga tena o te whenua ta te mea he whenua riro. I te utunga tuatahi, kawea mai ana etahi o nga taonga i Kaputi ki Waikato; ka whiwhi a te Pakaru, ka whiwhi te Awaitaia; kahore mo Potatau, kahore mo Kati; no reira ka tuapouri raua, na, ka kaha raua ki te tono utu ki a te Kawana. Ka oti enei i korerotia, na ka mahara nga Pakeha i taua takiwa he whenua kua oti mai ki o ratou ringa. No reira ka ruritia taua wahi ka tuwhaina ki tenei Pakeha ki tera Pakeha, ka wehea hoki nga wahi i whakaritea iho mo nga tangata Maori i roto i aua whenua. Ka haere mai nga Pakeha o Ingarani ko te pukapuka o tena pihi kei tona ringa, hua noa te whakaaro kei te takoto pai ano, na ka noho ki te pihi i whakaritea mona. Na ka rere nga tangata hoki atu o Waikato ki runga ki nga whenua o aua Pakeha whakakuraru ai, ka ki te Pakeha, nona te whenua, ka ki te tangata Maori nona ano te whenua, na ka tupu i konei te ngakau riri o nga Pakeha o nga Maori. I roto i aua takiwa kuraruraru ka puta etahi o nga rangatira o Waikato a ka ki ki nga tangata o tena whenua, kia pai te noho, kia atawhai ki te Pakeha kei tikina mai ano ka tuarua matenga. Ko te ako tenei a Waikato ki a ratou. I tae atu a Nutone Te Pakaru, o Kawhia, me era atu rangatira o Waikato ki reira, korero pera ai ki nga tangata o Taranaki. Kua takoto ke te tikanga a Te Peina, he kai whakarite whenua ia. Kahore ia i whakaae kia riro katoa nga whenua page 44 nua i hokona; he mea whakahoki tetahi. Ko te whenua e riro i te Pakeha ki tana whakaaro kei te Taniwha te rohe o raro tae noa ki Paritutu, rere noa ki uta, hei ritenga mo nga taonga o Wairaweke. Whakahokia iho ana e te Peina ta Wairaweke haonga i te whenua katoa, he wahi iti te wahi i puritia. Ko Kawana Pitiroi ka tu hei Kawana i tenei takiwa. Ko taku taenga tena ki reira. Ka titiro a Kawana Pitiroi ki nga kuraruraru o Taranaki ka aroha ki nga tangata e noho ana ki reira, ki nga tangata hokie noho herehere ana ki etahi wahi o te motu nei, ki era hoki i Kaputi, na ka whakariroia ketia ta te Peina e ia ka mea hoki kia utua ano te whenua; ahakoa, whenua i takoto ki roto i ta Wairaweke, ahakoa ki roto i ta te Peina whakaritenga rohe, me utu ano, he mea kia noho marama ai nga Pakeha. Ka puta mai te kupu a te Kawana ki a au, Hoatu he utu kia noho pai ai nga Maori i roto i nga Pakeha. Riri ana nga Pakeha ki taua tikanga o Kawana Pitiroi, whakahe ana hoki tetahi o nga kai whakarite o te Kuini o Ingarani; otira, ka kite te Kuini, ka ki ia, kia kaua e whakakahoretia te kupu o tana Kawana. Heoi, tuwhaina ana nga taonga ki runga ki taua whenua ki Taranaki. I taua wa i a Kawana Pitiroi ka timata ano te hoko whenua ki taua wahi. E takoto mai nei i roto i te mapi nei nga wahi i hokona i taua takiwa a tae noa ki te takiwa i tae mai ai a Kawana Kerei ki Taranaki. [I whakakitea ki konei te mapi o nga whenua.] I te taenga o Kawana Kerei ki reira, ka whiriwhiri ia i nga tikanga o Kawana Pitiroi, i a te Peina hoki, na, ka ki iho ki a au i reira, E tika ana kia hoatu utu koe mo te whenua, ahakoa kua riro noa mai taua whenua i te Kawanatanga i mua. Otira, ka whakahaerea e koe tenei tikanga me whakamohio nga tangata kia ata marama ai ki enei wahi erua, ara, tetahi, ka whakaritea tetahi wahi tika mo ratou i roto i nga whenua e tangohia e te Kawanatanga, a tetahi, ko te hunga kahore e pai ki ta te Kawanatanga whakaritenga e kore e tukua ta ratou, e kore e meinga no ratou ake te whenua kua nohoia houtia nei e ratou. I whakaae ano hoki te Kawana, kia iti hoki tetahi wahi utu mo nga tangata noho atu i Kaputi. Meinga ana kia waiho te tikanga hoko whenua i runga i enei tikanga erua. Waiho iho e Kawana Kerei ana kupu tohutohu ki a au i reira. E mau nei te pukapuka o aua kupu ki toku ringa. No te te tau 1847 ka whakaaetia tenei kainga a Waitara kia hokona. Ka mahia nga tikanga ki runga ki te whenua, kahore ano te heke o Kaputi kia tae mai. Ka ki mai nga tangata i noho ki te whenua, E koro e tika page 45 kia rapua atu era, nga tangata i tahuti, kihai noho ki te whakauaua ki a Waikato, Engari ko nga utu me homai katoa kia matou. Heoi kihai taua tikanga i whakaaetia e te Kawanatanga; erangi he mea wehe nga utu, ko etahi i kawea ano ki Kaputi. Ko Waitara i whakaaroaina kia ata rapua nga tikanga o nga tangata; kihai i hohorotia tena. Tae ana ahau ki Kaputi i te tau 1848, huihuia ana nga tangata ki Waikanae, ka mea a te Rangitake kia hoki ki tona kainga ki Waitara. Ka oti te korero atu te tukunga o Waitara, ka ki mai ia ki au kia tae au ki te kainga ka whakaaroai, ara, kia tae atu ki Waitara ko te tahi taha ki a koe ko tera taha ki a au tena, hei matakitaki mo tetahuritanga mai o Waikato ki a tatou. Nana taua kupu. E takoto nei i roto i a au, i etahi e noho nei, i ronge tahi ki aua korero. Waiho noa iho kia noho, kahore he kupu o matou i puta mo Waitara; kihai i porangitia i ohoreretia te mahinga. Ka haere mai a Wiremu Kingi i te heke. Na runga ano i tana taha whakahi tetahi ta te mea kua whakaae ke te Kawana. Na ka rongo ia e hokona ana a Mangati; i te huarahi ka tutaki ki a au i tua mai o Whanganui, ka mea mai ki a au, Kaua e hokona Mangati, e pai ana ano kia hokona, otira, i a au tena. Ko nga utu puritia kia tae atu ahau; ko au kia puta, katahi ka homai i nga utu. Mea atu ana au, E pai ana, E Wi. Ka tae mai au ki Taranaki ehia ranei marama, ka karanga ahau ki nga tangata katoa o Puketapu o era wahi kia hui mai kia kitea nga utu, ka karangatia hoki a Wiremu Kingi kia haere mai hoki ia, kia kite i te tukunga o nga utu. Ka tae mai ka oti nga taonga te ata whakarite marie ki tena hapu ki tena hapu, ka titiro au ki nga rangatira kia puta te whakaaro kia Wiremu Kingi, kihai i puta, kore rawa ki a ia. Ka mahara ahau kahore kau a Wiremu Kingi wahi ki Mangati.

I konei ka ui a te Keene ki a te Makarini, Ko te hia tena o nga utunga?

Kote Makarini:—Ko te toru ko tewha noa atu mo etahi taha o nga whenua ki Taranaki. E nga Rangatira o te Runanga, kua hoha pea koutou i tenei korero roa, ka pa hoki he korero mea e ahuareka ai ki te whakarongo.

Na te Runanga:—Kahore, kahore e Ma Korero tonu koe.

page 46

Na Te Makarini: E kore au e tino whakaroa i a koutou ki tenei. Kua rongo koutou ki te utunga tuatahi ki nga utunga o muri iho, he maha ke. Kahore ano he utu i enei rangi mo Waitara engari mo nga wahi kua hokona i roto i ia takiwa hei nohoanga mo nga Pakeha. E kawe nei nga tangata o Taranaki ki runga ki te wahi kua riro noa mai ki te Kawanatanga. E kawe ana a Waikato ki te wahi nana i tuku, i te awatea, i horahia hoki e o ratou rangatira, i te ra e whiti ana, i hoatu ki nga ringa o te Pakeha Mehemea he whenua toitu e pai ana; tena ko tenei, he whenua kua pungarehutia, ekore e taea te whakaora ano, tera e ora nga pungarehu o te ahi kua mate. Ma koutou tenei e rapu, e matakitaki, ma nga rangatira o te runanga nei. Ehara i te kupu hoatu hou ki a koutou: i korerotia e ahau ki Waikato, whakaaetia ana e te kaumatua kua moe iho nei, ka ki ia E tika ana. Na te aha ra i tangi ke ai nga whakaaro o etahi inaianei, te waiho kia ata rapua nga tikanga? He hokinga pea tenei ki nga ritenga o namata. E rua nga take i kitea e ahau nana i whakakaha enei tikanga: ko te take pupuri whenua tetahi, ko te mahi whakatu Kingi tetahi.

No te nohoanga ki Kaputi he tangata pai a Wiremu Kingi, he rangatira ano ia, i ahua pai ano etahi o ona ritenga i era nga rangi, he uri hoki ia no Reretawhangawhanga. No te taenga mai ki te oneone i pai ano etahi o ana tikanga, i rere ke tetahi taha o ana tikanga, raruraru iho: noho pai ana a Taranaki, kahore he tangata i mate i mua. I muri o tona taenga mai. Ka timata te patu tangata ki Taranaki, te kohuru, te hoki ki nga mea o namata, kahore he tau i hapa i a tatou te rongo he he kei Taranaki. Ko koutou e ki mai ana, Mehemea i karanga te Kawana ki a matou kia haere atu ki Taranaki, kahore e tupu tenei he. E tauhou ana koutou ki tera iwi, ko au kua kite noa atu, ko Te Waaka e noho mai nei, kua kite, ko Potatau kua kite, ko Te Pakaru, ko Te Awaitaia, ko Te Anaua, ko Hipango, ko Takerei Te Rauangaanga, kua kite katoa ra matou. Ko nga mea i kite, i tae ki aua wahi pakanga, kohuru, e matau ana ratou, ekore taua iwi e rongo. Kei te penei mai pea koutou, He tohe no te Kawana ki te whenua, ki te whawhai ranei, i puta ai te kino ki Taranaki. Kahore; ko ta te Kawana i tohe ai kia whakamutua ta ratou patu i a ratou ano, kia whakarerea te whawhai page 47 whai e whawhai ra ki nga whatitoka tonu o nga whare Pakeha, kei tahuri mai ko nga Pakeha ano te otinga o ta ratou mahi. No te tau 1859, no te marama o Maehe, ka tae a Kawana Paraone ki reira, ka haihui mai a Te Atiawa, a Wiremu Kingi me nga tangata o Puketapu, o Ngamotu, i te aroaro o te Kawana. Ka timataia te korero e Te Tahana, ka penei ano me a koutou korero mo te noho pai i raro i a te Kuini, i nga ture o te Pakeha. Katahi ka korerotia nga korero a te Kawana mo te tikanga i haere mai ai ia. He penei ano me ena i korerotia ki a koutou ki konei i te ra tuatahi o to tatou runanga. Ka puta ano i reira tana kupu whakawehi, kia whakamutua te kohuru, kia whakamutua te kino ki taua whenua. Ko etahi i whakaae, ko etahi kihai i pai, i mea kia kawea a ratou tikanga tawhito. Ko etahi i mea, kahore he oranga o te tikanga Maori; me noho i runga i te tikanga Pakeha. Ka whakatupato ano a te Kawana, mo te kohuru, mo te tahae, me nga hara pena. I wehea ke tia tana korero mo te oneone. Ka puta tana kupu i reira, i penei, Kei te tangata ano te whakaaro mo tona pihi, kei tera tangata te whakaaro ki tona, ki te tuku, ki te pupuri ranei: ekore tetahi atu tangata e tukua kia peke noa ki runga ki ta tetahi pihi whenua tami ai i te tikanga o te hunga nona. E mohio ana nga tangata o te motu nei, kihai i ohoreretia te mahi a te Kawana, kua tapoko roa hoki ki tona aroaro. Mehemea kihai i rapurapua i roto i nga tau, ka meinga he ohorere tena, tena ko tenei, kotahi tau e rapu ana. I mea pea nga tangata, he kupu ekore e whakaponohia. Engari e whakapeka ana nga tangata, e mea ana, ekore pea e pono tena kupu. Heoi ano tona ture, ko te ture pupuri whenua: ka haere atu te tangata ki te tuku whenua, me patu rawa taua tangata, ahakoa nona pu te whenua. I roto i taua takiwa ka rongo nga tangata i te marama o nga tikanga o te Kawana, ka whakaae kia tukua tetahi pihi ki a ia. I whakaaetia ki te aroaro o nga iwi o Wiremu Kingi ano hoki. Ka ki mai a Te Teira, (he kai-whakapuaki ia i nga korero o Ngatihinga o Ngatiawa,) kia tukua tana pihi, ahakoa iti, ki te Kawanatanga, ko te nuinga atu o tona whenua ka waiho. Ka mea ia ki te huihuinga, "Kia rongo mai koutou: ko tenei, ko taku pihi ake ka tukua e ahau." Ka karanga mai ki te Kawana kia whakaaetia; ka kotahi karangatanga, ka rua karangatanga, ka tor karangatanga, noho puku tonu te Kawana. Ka tahuri mai te Kawana ki ahau, ka ki mai, "Mehemea he tika, whakaaetia." Ka haere mai a Te Teira ka tuku i te parawai ki nga page 48 waewae o te Kawana. Waiho i kona takoto ai, roa noa ka whawhatia, na ka riro mai te parawai mo te Kawana. Ka tu ano etahi tangata ki te tuku i o ratou pihi, otira kihai i whakaaetia, no te mea e ahua raruraru ana. Whakarerea atu ana era, patua ana. Na, ka tu a Wi Kingi ki runga; kahore he kupu ana i puta hei whakahe i ta Te Teira, mo te take ki te whenua ranei, mo tona meatanga ki te hoko ranei. E toru ano ana kupu, he pupuri mo Waitara. Heoi ano, ka hoki ia ki tona kainga. Ka noho ko te kai hoko whenua o reira no raro iho i ahau, ka ki atu ahau ki a ia, Kia pai to rapu i nga tikanga o te whenua nei, aua e hohorotia. Na, noho ana taua Pakeha i runga i te uiui, i te patai, me te haere mai ano a Wiremu Kingi ki nga huihui katoa: me te whakaae ano Wiremu Kingi he tika na ratou ano te whenua, no te hunga e hoko nei; otira ekore ia e whakaae kia hokona. Mehemea i whakakitea mai nona pu tetahi taha o taua whenua, no tetahi atu ranei, ekore matou e tango i taua pihi ki te kore ia e pai kia tukua. No roto i te tikanga pupuri whenua tana pupuri, na te tikanga whakatu Kingi tetahi i kaha ai ina hoki te rere ke o nga whakaaro ki runga ki te whenua o te tangata ke pupuri ai. Na te aha hoki i pokanoa ai tana kupu kia kaua e hokona nga whenua kahore rawa nei ona tikanga i runga i aua whenua, haunga ki Waitara. puta ke taua kupu pupuru ki Mokau, ki Taranaki, ki hea ki hea. Mehemea he whenua toitu tenei, ekore pea e tino whakahengia taua tikanga. Ka mutu te korero mo te whenua ki Waitara, ka whiti au ki Aropaoa, ki te hapu o Ropoama Te Ore, ka ki atu ahau, Kua tukua mai tetahi wahi o Waitara. Ka whakahua au i nga rohe, ka patai atu ahau, No Wiremu Kingi te whenua? He kupu wero tenei naku kia rongo ai au i tana tikanga. Ka ki mai, Kahore: me-hemea i tawahi o Waitara e tika ana; na kei a matou ano tena, homai ki a matou nga utu. Ka ki atu au, Ekore e pai inaianei; kia kitea te maramatanga, kia rapua nga tikanga i runga i te whenua, katahi ka hoatu. Ka tohe, a, te tuatoru o nga tohenga, ka ki atu au, Waiho kia pai te whakaritenga. No muri ka whakaaetia. Ko nga ingoa o nga tangata o Aropaoa i tata ki Waitara koia enei:—ko Ropoama Te Ore, ko Ripeka, ko Ngawheua, Te Herewini, Ihaka, Te Retemana, Timoti, Anaru, Haimona, Henare, Rupuha, Arapere, Hamiora, Tohe, Pirihiraneta, Rakira, Eruera Te Rangiwhiroa, Te Rei (kei Poneke) me etahi atu. I whakaae enei tangata ki taua hokonga. Naku ano te ngoiKoretanga, he mea noku kia whiuwhiua ki runga ki te wh [unclear: ua o nga upu page 49 na.] Haere ana au ki Heretaunga, hoki rawa mai au kahore i puta te whakaaro.

E mohio ana koutou e kore e riro noa te pihi o te tangata; i mua, i a Ngatituaho i a Ngatihinga nga totara me nga kai o te awa o Waitara. I mohio ano a Ngatikura me Ngatituiti ki tenei, he mahi hokohoko hoki ta ratou ko a ratou kai ke ka hoatu hei utu mo nga totara mo nga paewai. Ko Karewa te rangatira o era, o Ngatituaho o Ngatihinga. Ko Ropoama e noho nei i Arapaoa, he uri no aua tupuna tahi, ko ia ko aua iwi, nona hoki. Ko te Patukakariki, tama a Karewa, teina hoki o Ruatokaanuku, e eke pea ki runga ki taua whenua. Mehemea he wahi ano tona i reira, e tika ana, i te puare tonu te ara ki a ia hei putanga mo tana kupu pera, heoi, kahore auo kia puta tae noa ki naianei. Kahore a te Kawana mea kia kaua e whakarangona te kupu tika a tetahi tangata e mea ana ki te whenua, mehemea ka whakaputaia tikatia mai. Kaua e mea horihori, i a te Teira anake te utu mo te whenua ki Waitara. E hara i a ia te wahi nui o taua whenua, engari, he mangai ia no te hunga hoko. Ko te pukapuka hoko tenei o te whenua ki Waitara ka korerotia atu nei e ahau kia koutou:—

"Kia mohio ra nga tangata katoa ki enei Pukapuka, no tenei ra no te rua te kau ma wha o nga ra o Pepuere, i te tau o to tatou Ariki kotahi mano e waru rau e ono tekau (1860), ko matou ko nga Rangatira Maori me nga tangata maori hoki o Niu Tireni e mau nei nga ingoa i raro nei, hei whakaritenga mo nga pauna moni e ono rau (£600) kua utua mai ki a matou E Parete mo te Kuini Wikitoria (a e whakaaetia nei e matou te rironga mai o aua moni). Ko matou katoa ko ia tangata ko ia tangata, a ko tenei Pukapuka te whakaaetanga, ka hoko nei, ka tuku nei, ka hoatu nei, ki a Kuini Wikitoria ki ona uri ki nga Kingi Kuini ranei o muri i iho i a ia me ona e hoatu ai, taua wahi whenua katoa ko Pekapeka te ingoa.

"Ko Nga Rohe:

"Ka timata kei te Piti kei Onatiki, ka ahu ki uta maro tonu tika tonu ki te Kohia, ki te hua nui te ara kei te Mamaku, ka tae ki reira, ka ahu ki te Whakarua i runga i te ara kata, ka tae ki Pukeruru, ka heke ki Maungahakaia ki te taha o te Wai e huaina ko Mangahinau, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatai haere ki Opatito, ki te kahikatea e tu ana ki reira, a ka haere tonu ki Arakauere, ka tae ki reira, ka ahu ki te Whakarua, ki Pukekohe ki te papa ki uta o te Pa, ka tae ki te pari ki te Whakarua ka ahu ki whakatai i runga i te pari, ka tae ki te [unclear: taiepa] keri ki Mataiwhitu, page 50 ka ahu kei te Whakarua, ka haere tonu ki te awa Waitara, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatai ki roto i te Awa haere tonu ki te kongutu ki te Piti, ka tae ki reira, ka ahu ki whakatonga haere tonu ki te Piti tae atu ki Onatiki ki te timatanga ano.

"Me nga Tikanga katoa me nga mea katoa o taua whenua me te Tikanga me te Putake me te Panga me te Wahi me te Tononga o matou katoa, o matou takitahi ranei, e mau ake nei ki taua whenua. A hei mau tonu taua whenua me ona mea katoa ki a te Kuini me ana e hoatu ai mo ake tonu atu.

"A hei tohu ano tenei Tukunga kua tuhia nei o matou ingoa.

(Signed) Tamati x (his mark) Raru
Rawiri x (his mark) Raupongo
Te Teira Manuka
Hemi Watikingi Pataka
Paranihi
Epiha te Hoko
Weterere
Hori te Kokako
Rewiri x (his mark) Kaiuri
Erueru Raurongo
More x (his mark) Whatu
Hita Tupoki
Hera x (her mark)
Ripeka
Hira
Rakira x (her mark) Te Ringa
Makaretax (her mark) Te Motu
Rameri x (her mark)
Wikitoria x (her mark)
Te Watene x (his mark)

"I tuhia i te aroaro o
(Signed) Robert Parris, District Commissioner.
John L. Newman, Settler.
E. W. Stockman."

—Ko te rohe o uta kahore ano i tapahia; mo nga tautohetohe hoki i peneitia ai; waiho tonu kia tuwhera, e tuwhera mai nei. Na, ko tenei, kei te mea mai koutou me etahi atu rangatira, he ohorere no nga tikanga i pouri ai koutou. Ki ta Waikato mana e whakaae te whawhai ki ia iwi ki ia iwi ka tika; kahore i mahara kua korerotia i roto i nga tau maha. Kahore i porangitia ta te Kawana whakahaere. I tana haerenga ki Taranaki i tae ano tana pukapuka ki a Wiremu Kingi kia haere mai ia; kahore tonu tera i tae mai. No te haerenga o nga kai ruri i haere marire atu ki te ruri i te whenua, ka pana kinotia e ia, ka whakahokia. Ka tahi ka haere nga hoia ki te tiaki. E noho ana a Wiremu Kingi ki reira, e whakaaro ana me kore e patua tetahi o ana tangata kia kitea te take whawhai, kia meinga ai hoki na te Pakeha i timata. Muri iho ka hanga te pa page 51 ki runga i te wheoua. Na ka tae te pukapuka a te rangatira o nga hoia, kia whakamutua tona hiahia whawhai, ka tae atu, akiritia mai ana te pukapuka. Heoi ano, ko tona he tenei, e whawhai tonu nei. No kona te puhanga o te pa e nga hoia. No muri iho ka tae mai te he o Ngatiruanui o Taranaki, e kore au e whakahua korero mo tena e mohio katoa ana hoki koutou.

Heoi ano, ka rongo koutou ki nga take o tenei whawhai ki Taranaki, kia korerotia te pukapuka a te Kawana ki a koutou.

Na ka korerotia—

(Pukapuka 3.)

Na Tamati Koa Paraone, Na Te Kawana.

He mea kua puta te hiahia o nga tini rangatira e noho runanga nei ki Kohimarama, kia ata korerotia tikatia ki a ratou nga mabi ki Taranaki. Na kua whakahau iho a te Kawana ki a Te Makarioi kia korerotia tikatia atu e ia nga korero katoa o Taranaki ki a ratou.

Tena nga rangalira e rongo ki a ia; he tokomaha nga tangata Maori o taua wahi kua tino tohe ki a te Kawaua kia whakamutua e ia a ratou mahi whakaheke toto, mahi nga-ngare i auau ionu i roto i a ratou, ohooho tonu ai nga taugata e noho ana ki tera whenua, i matemate ai ratou whakamaori, i ora iti ai hoki nga Pakeha.

Na, whakaaetia ana e te Kawana i runga i to ratou tino tohe, whakapuakina nuitia ana e ia tana tikanga i tetaht hui i Maehe, 1859. I reira ano hoki a Wiremu Kingi. Heoi tu ana Wiremu Kingi ratou ko etahi hoa ona, hunga whakahe ki te hoko whenua, takahia iho nga kupu a te Kawana, tangohia ana ki a ia te mana i runga ake i etahi, mana hoki e tami te whakaaro a etahi rangatira kei mea i ta ratou i pai ki o ratou taonga ake.

I reira ano a Wiremu Kingi i te homaitanga a Te Teira i te whenua I tana whakahaerenga boki i nga rohe. I reira ano ia i te tukunga o nga moni ki a Te Teira, a kihai ia i mea i reira mana tetahi taha. Na, pana ana e ia nga kai-ruri, a i te karangatanga kia haere mai kia kite i a te Kawana, kia korerotia tana ekenga ki taua wahi whenua, i te take ranei i poka ai ia ki reira, na kihai i pai, kihai i tae mai. Na, te nohoanga o taua whenua e nga hoia a te Kuini, na ka hanga pa ki reira, ka puru hoki i te huarahi. Heoi tukua noatia ana kia haere marie atu, ko te pa ka whakahoroa. Te kati hoki i konei, ka hanga hoki i te rua o nga pa. Whakahoroa ana hoki tenei, a inaiauei kua hanga hoki etahi atu pa whawhai. a e noho tonu mai ana i runga i te whawhai ki a te Kuini.

page 52

Na, ka kitea e nga rangatira, ehara i a te Kawana nana i timata te whawhai, ehara hoki i a ia te hiahia, hua atu. na Wiremu Kingi ano; otiia ma Te Makarini e ata whakataki enei korero katoa.

Whare o te Kawana,
Hurae 19, 1860.