Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

[whakatuwheratanga]

page 1

Kei roto i tenei "Karere" nga pukapuka a nga rangatira o te Runanga ki Kohimarama, he whakahokinga ia na ratou mo nga korero timatanga a te Kawana.

Ka kite nei koutou, e hoa ma, e anga nui ana enei pukapuka ki te korero mo te whawhai e mahi mai na i Taranaki, puta nui ana hoki te hiahia kia hohoro te hohou rongo.

Me matou hoki, e pena tahi ana ta matou hiahia, ara, kia houhia te rongo. He nui hoki te kino o enei raruraru e mau nei. E mate ana te Maori, e mate ana hoki te Pakeha. Tupu ake nga hua o te whawhai, mamae ana te Pakeha, nui ke atu te mamae o te Maori. He pono ano, e hinga ngatahi ana i te parekura, otira e ahua ke ana i runga i te mate, inahoki he mea taimaha ki te Maori, tena ko te Pakeha, he aha ki a ia te mate? Ko taua whenua i tupu mai ai te Pakeha, e rite ana ki te puna wai e pupu ake ana, e kore rawa e mimiti—e rite ana tona iwi ki nga onepu i te taha moana, me nga whetu o te rangi tona tini! Tena ko te page 2 Maori, e iti haere ana tona iwi inaianei, a, ki te waiho ma te whawhai e ngau, e kore e wheau ka ngaro atu i te ao nei, a ko tona whenua i maringi nei ona toto ka riro ma te iwi ke.

Kua mea etahi, ko ta te Pakeha tenei i pai ai, ko tana tenei i haere mai ai, a e whakaritea ana ki te kiore Pakeha i eke mai i runga i nga kaipuke o te Pakeha, tae mai ana ki tenei motu, ka tini haere, whakangaromia ana te kiore Maori; waihoki ko te Pakeha ka penei ano, ka nui haere ki tenei motu, na ka tahuri ka whakangaro i te Maori kia riro ai i a ia te whenua. E hoa ma, he teka. Whakarongo mai iana kia korerotia e matou te tikanga i haere mai ai nga Pakeha ki tenei motu.

I haere mai ratou ki te whakarite i te kupu a te Atua i whakahau iho ai i te orokohanganga o te tangata, i mea ai, "Kia hua, kia tini, whakakiia te ao." Apiapi noa to ratou motu i te tangata—rerere noa te tangata, kahore he onga mona. Na, ka rapu putanga ratou. Puta ana te korero, tenei tetahi whenua pai ko Niu Tirani, he nui hoki te wahi e takoto kau ana hei mahinga ma ratou. Ka korerotia hoki he iwi pai te Maori, he iwi mau rongo, kua whakapono katoa ki te Atua, a e tangi ana ki te Pakeha kia noho i waenga i a ratou. Heotiano ra, ka haere tonu mai. Ka haere mai,—me a ratou wahine me a ratou potiki—me nga hoiho me nga kau—me nga moni me nga taonga—ka noho marire iho i runga i nga whenua kua oti nei te ata hoko ki nga tangata nona aua wahi.

I haere mai ratou ki te whakatupu kainga mo ratou, mo a ratou tamariki hoki i muri i a ratou. I haere mai ki te hanga kainga, ki te whakaputa hoki i nga hua o nga whenua ka roa nei e takoto koraha ana. Kahore i page 3 haere mai ki te whawhai, i haere mai ki te whakatupu kainga; heoi, mahue atu nga hanga whawhai, haria mai ana ko nga hanga mo te ahuwhenua. I haere mai ratou ki te noho pai i te whenua: heoi, no te unga tonutanga ki uta, ka marara noa atu i te mata o te whenua—tona kotahi, tona kotahi—ki tera wahi, ki tera wahi—kahore he kai tiaki; i haere atu hoki i runga i te mahara, kua kotahi enei iwi inaianei, te Maori me te Pakeha, a e kore te Maori e kino, e aha mai, kua takoto nei hoki te tikanga whakahoa. No te mea hoki kua oti ano i ta ratou karangatanga ki te Kingi o Ingarani kia tauwharea mai ki a ratou tona maru, kua whakaaetia hoki ratou he tangata ma te Kingi. A, no muri iho, no te whakaturanga i a Wikitoria hei Kuini, ka whakaae ano ia, ko ia hei matua mo te iwi Maori; na, puta ana tana whakahaunga ki tana Kawana, ka mea, "Kia pai to atawhai i aku tamariki Maori—tiakina, kei pangia e te kino, whakaakona hoki e koe ki te pai." Ka tahi ka mahi te Kawana, ka whakaturia he kura mo nga tamariki Maori—ka hanga he whare tiaki mo nga turoro—ka whakaritea hoki he mahi ma te hunga Maori e anga ana ki te ahuwhenua—otira, e kore e taea te korero ana tikanga i whakaritea e ia, hei whakatupu haere i te iwi Maori, kia tika hoki te ki, he tamariki enei na te Kuini.

Na konei hoki matou ka mea ai, kahore i haere mai te Pakeha ki te whakamate i te Maori, huatu, i haere mai ki te whakaora ake i roto i te pouritanga, kia whiwhi ai ia ki nga painga katoa o te ao-marama. A, mo te aha ranei i whakatari noa ai te Maori i te Pakeha ki te riri?—Mo te aha ranei tana meatanga atu kia tikina atu i tawahi nga pu me nga paura, kia akona hoki e ia ana tamariki ki te mahi hoia?—Mo te aha page 4 ranei tana whakatari noa ki te tuakana kia whakatika ki te patu i tona teina? Nei ra, he pena tonu tana mahi. Te taea te ahatia, ko nga hoia i homai e te Kuini hei tiaki tahi i te Maori i te Pakeha, waiho iho, i etahi takiwa, hei patu i te Maori!

Tona timatanga, ko taua pakanga i raro, e huaina ana ko te whawhai a Heke. E kiia ana, na te hianga o etahi Pakeha whakaaro kino, i tupu ai te ngakau tutu ki nga rangatira o raro. Na, ka tuakina e ratou te kara o te Kuini, hei whakapataritari riri hoki ma ratou ki te Kawanatanga. Na, ka tupu i konei te whawhai, heke ana te toto o te Maori ki te whenua o ona tupuna. Nawai a, ka mau te rongo, otira, kahore nga Pakeha i noho, haere ke ana ratou ki tetahi wahi o te motu nei, kua oti hoki ta ratou taone, a Kororareka, te tahu e te hoa riri. No muri nei ka pouri a Ngapuhi ki tana mahi kuware; kua whakaarahia ake ano e ratou te kara, kua puta hoki ta ratou kupu ki a te Kawana, mo te piri tonu ki te Kuini, me te tono hoki kia whakahokia atu he Pakeha ki to ratou taha noho ai.

Muri iho ka tu te pakanga ki Heretaunga, i te taha ki Poneke. Rere ana a Te Rangihaeata ki te pupuru i nga whenua kua oti ano e ia te hoko. Tohe ana a—kua waiho ma te whawhai. Na, hinga nui ana te Maori ki Heretaunga. Tenei ano kei ta Tamihana i korero ai ki te Runanga, "ka pana atu ia ki nga maunga, heoi, ka marino te moana." I enei takiwa kua noho pai taua hunga, me te rangimarie, me te uru hoki ki nga mahi Pakeha, a e whiwhi nui nei ki nga painga e tupu mai ana i nga kainga Pakeha kua nui haere nei ki tona taha.

Muri iho ano ka tu te pakanga ki Whanganui. He tangata Maori i tu i te pu o tetahi tamaiti Pakeha, he page 5 paku noa no taua pu, na whakapaea noatia e te Maori, he kohuru. Ka mea hoki ratou kia tukua taua tamaiti Pakeha hei utu; no te whakakahoretanga mai, ka anga ratou ka kohuru kino i etahi Pakeha tokowha e noho pai ana, kahore he kino, kahore he aha. Tonoa ana kia homai aua tangata kohuru kia whakawakia, kahore rawa i whakaae; tona tukunga iho ano he whawhai. No muri nei ka pouri hoki a Whanganui mo tana mahi poauau; na, tukua ana ta ratou mere pounamu ki a te Kuini, hei tohu ia mo ta ratou piri pono ki a ia. Hira atu te pai o taua mere; he owha tuku iho ia no to ratou tino rangatira, he maha nei nga whakapaparanga.

Otira, ko ahea ranei puta ai te matauranga o te Maori? I hua noa matou kua mutu rawa atu te whawhai a te Pakeha a te Maori ki a raua ano. Ka mea matou, kua kore tenei kino hei arai mo te pai. Kaore, tenei ano. Ko te tekau tenei o nga marama i timata mai ai te whawhai ki Taranaki, a e whawhai nei. Kua oti ke i a matou nga korero o tenei pakanga i era "Karere." Me whakahaere kau tenei i nga korero tohutohu.

Puta ana te kupu a Wiremu Kingi Te Rangitake mo te whenua o Te Teira ma, e hoatu ana e ratou ki te Kawanatanga, kia kaua e tukua. Na, kahore te Kawana i pai ki tenei tikanga takahi tangata. Ka whakakake atu a Wiremu Kingi i konei ki a te Kuini; pana atu ana e ia nga kai ruri a te Kawanatanga, hanga ana hoki i tana pa hei whakatari. Na, ka horo i nga hoia te pa.

page 6

Muri iho ko nga kohuru kino a Ngatiruanui a Taranaki; i uru pokanoa atu hoki ratou ki te whawhai, kahore kau he take. Otira, kihai i taro kua pa te whiu tika mo ta ratou mahi konihi, ara, ko te hinganga nui o ratou ki Waireka. Hua noa matou ka waiho tenei hei tohu whakawehi mo Waikato, e mea ana ki te whakauru i te hunga whawhai. Kaore, tera ke. Kei tera apiti o te "Karere," i puta i te 8 o nga ra, kua korerotia e matou te haerenga o Ngatihaua o Ngatimaniapoto, tutakina ana e nga hoia, na, hinga nui ana te parekura, 31 nga tupapaku i mahue atu. Whati ana te taua, rere ana whakamuri, na, whaia ana e nga hoia me te pupuhi haere. Tokoono nga mea i hopukia oratia. E rongo ana matou ko nga Maori enei i mate, nga mea i mahue, nga mea i mate i te taenga ki te kainga, huia katoatia 50. No te taha Pakeha i mate 4, i tu a-kiko 12.

Heoi, ko ta matou tenei e manawapa nei, ara, kia waiho hei korero ma matou ko te whakamutunga o te whawhai, ko te houhanga rongo i runga i te tikanga tuturu.