Title: Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the “Maori Messenger.”

Publication details: Auckland

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

License: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 New Zealand Licence

Share:

page 1

Ko tenei, kua oti te mahi o te runanga ki Kohimarama.

I tae atu te Kawana, ratou ko ana apiha, ki reira i te 11 o enei ra, na runga atu i te poti o te manuwao nei o te "Naiha." Kua huihui nga rangatira ki tatahi ki te karanga ki uta (ko ta te Maori ritenga hoki): no te unga ki uta ka tahi ka whai haere te ropu o nga tangata, kei mua ko Paora Tuhaere, he rangatira no Ngatiwhatua, e kawe haere ana i te kara o te Kuini; tona arahi tenei i a Kawana tae rawa ki te whare runanga.

Ka tae te Kawana ki tona nohoanga ka tahi ka whakaputaina e ia ana kupu poroporoaki hei whakaotinga mo te runanga; whakamaoritia ana e Te Makarini, hari pu te whakahokinga o te runanga. Tera ano kei tetahi wharangi o te Karere nei taua korero whakamutunga a te Kawana.

page 2

Ka mutu tena ka karanga a Te Makarini ki a Hori Kingi Te Anaua kia whakatika mai, na, tu ake. Heoti ano, ka mau te ringa o Kawana ki tetahi rakau tokotoko, he mea tino ataahua—tona hiriwa hei whakapaipai, me nga tohu o te Kuini, me te ingoa ano hoki o Hori kei runga i te hiriwa e mau ana—hoatu rawa e te Kawana, i te ingoa o te Kuini, mona tena; ka hoatu ano, e torutahi nga rakau, ko taua tu ano, hei kawe enei mana ki etahi rangatira tokotoru o Whanganui—ko Te Mawae, ko Pehi Turoa, ko Aperahama Tipai. Ka tahi ka puta te kupu a Kawana, ka mea, ko te whakahaunga mai tenei a to tatou Kuini atawhai ki a ia, kia tukua e ia enei tohu aroha ki aua tangata, hei utu mo ta ratou mahi pai ki tona Kawanatanga i Niu Tirani, i kitea nuitia i nga wa kua pahure nei. Ka mea hoki te Kawana he wahi pai tenei hei hoatutanga, inahoki ka tukua i te aroaro o nga rangatira nui o era nga wahi katoa o Niu Tirani.

Heotiano, ka rere atu te ringa o Hori ka mau ki nga rakau. Na, ka tahuri tana titiro ki te runanga, ka tahuri mai ano ki a Kawana, ka mea, "Whakarongo mai e Kawana! Kia rongo mai hoki koutou e nga rangatira o tenei runanga! Kua tae mai ki ahau te tohu o te Kuini (ka hapainga ake i konei te rakau)—ko tana tohu aroha ki tona tangata Maori. Na, kia rongo mai koutou! Hei tohu ano hoki tenei moku ka piri tonu ki te Kuini. Ka u tonu ahau ki te Kuini, a mate noa ahau. Ka hemo au, ka riro tenei rakau i taku tamaiti, ka whai mai ano i te tikanga o tona matua. Na, ka waiho tenei rakau hei oha ki nga uri, hei tohu mo ratou ka piri ki te Kuini, ake! ake! ake!"

Ka mutu i konei, ka puta atu te Kawana ki waho, ka eke atu ano ki te poti; na, ka whakakua nga rangatira page 3 i to ratou waiata poroporoaki. No te heketanga o te ra ka whati nga rangatira, eke ana etahi ki te "Emu," he tima iti nei, hoki ana ki Akarana; ko etahi ka noho atu, ka Ratapu marire ki Kohimarama. Kahore i whai takiwa ki te taone, hohoro tonu te hoki ki o ratou kainga, he awangawanga hoki kia tae ki o ratou whanaunga e mate ana i te rewharewha. Ko tenei, kua tae atu nei ki tona hapu ki tona hapu, kia ki atu matou tera ano te mahi ma ratou kei ta Pita Te Hori, te rangatira o Katapere. Tona taenga atu ki tona kainga i nga wiki e rua ka pahemo nei, karangatia ana e ia he runanga, rupeke katoa ana nga tangata o tona whenua, na korerotia ana nga mahi katoa o te runanga nui nei o to ratou iwi Maori.

Koiano ko te mutunga pai tenei o te runanga ki Kohimarama—tona huinga tuatahi i hui katoa mai ai nga rangatira o Niu Tirani. Ka tahi ka kitea te whakaaro tika o enei rangatira. Kahore i waiho kia puta nga puhaehae o te ngakau me nga mauahara o mua, rupeke tahi ana ki te mihi tetahi ki tetahi, ki te hurihuri marire i nga tikanga e tupu haere ai, e ora ai te Iwi Maori. Ka puta ra te haeata o te rangi pai! Na te whakapono i para te huarahi e kake haere ai te Maori, a, heoi te mea mana e arai ko te ngoikore, ko te kuare o te Maori ano. Ka mau tonu te riri me te mauahara i roto i nga iwi, penei, e kore e kake hohoro te Iwi Maori, ka roa rawa te takiwa e rite ai te tino whakakotahitanga ki te Pakeha.

I tika ano te korero a Tamati Waka Nene i te ra timatanga o te runanga, i mea ra, "Tae mai ana te Kawana ki a tatou, tae mai ana hoki te Ture o te Atua ki a tatou, i ora ai tatou. Na te Ture ra o te Atua i huihui mai ai tatou i tenei page 4 ra ki te whare nei." He rangi pai pea tenei ka ao ake nei mo te Iwi Maori! Ka whakarerea inaianei nga ritenga kino a te Maori, ka whai i nga tikanga pai a te Pakeha; ka Whakamutua te ture Maori, ka tango ki nga ture tika, ki nga ture marama a te Pakeha; ka tahuri ke i nga whawhai, i nga tautohetohe huakore nei, ka rapu ki nga mahi o te atanoho. I penei hoki te ahua o nga korero i tenei runanga. Kua takoto hoki te tikanga o nga rangatira Maori e whai whakaaro ana, he nui nga painga mo te Iwi Maori e tupu mai ana i te runanga. Kua mohio hoki ratou he timatanga tenei mo ratou e tino kitea ai amua atu te mahi Kawanatanga—he timatanga ia mo ratou kia tapoko atu ki nga runanga whakarite ture mo tenei motu.

Otira me whai tonu ratou kei takoto ngaro enei painga; ara, ko nga tamariki me tuku atu ki nga kura kua oti nei te whakarite e nga Mihinare, e te Kawanatanga hoki; kia akona ratou ki te matauranga o te Pakeha, kia nui atu to ratou kaha i to nga matua ki te whakahaere runanga, ki te rapu tikanga e ora ai te iwi. Waiho nga tamariki kia akona; na ko nga matua me mahi ano ki te hinengaro i tukua mai e te Atua ki a ratou, me rapu i te pai mo te iwi; a, ma konei ka tupu haere ai te Maori, ka whai ingoa hoki i roto i nga iwi nui o te ao.

Kua whakaaetia ano e te Kawana tetahi runanga penei a te tau e takoto ake nei, 1861. Heoi, kia hira ake te pai o tera i to te tau nei 1860. Ahakoa karangatia ki Akarana, ki Poneke ranei, ki hea atu ranei, me haere nui mai; me tuku atu e nga iwi katoa o te motu nei tona tangata me tona tangata ki te runanga nei.

Kua mea hoki etahi, ki te karangatia tera runanga hei Akarana ano, e kore nga tangata e haere mai page 5 i te "Upoko o te Ika." Kei waiho, e hoa ma, i runga i te whakaaro penei. Kahore hoki he tikanga o tera, o te wahi e tu ai te runanga. Kaua e waiho ma te puhaehae ki tena e arai tenei mahi e hua nui ai te pai mo koutou.

Ko ta matou hoki tenei i tino hiahia ai, kia tupu haere te Iwi Maori ia tau ia tau, kia puta ai hoki he iwi nui, he iwi ora, a kia tino whakakotahitia me te Pakeha, kia whiwhi tahi me ia ki nga painga katoa e tau iho ana ki nga tangata o te Kuini.

Hei tera Karere te whakaotinga o nga korero a nga rangatira o te runanga.

Kua tae mai te pukapuka o nga korero o te hui o nga Maori ki Katapere i korerotia ra; taria kia ata pau nga korero o te runanga ka taia enei hei tirohanga ma koutou.

Tera ano kei tetahi wharangi o tenei Karere nga "Korero whakatuturu" i takoto i te runanga i te ra whakamutunga o ta ratou mahi. I whakaaetia nuitia enei kupu e te runanga, kotahi tonu te kupu i whakahe atu ai etahi. Ka whakatika atu matou, ta te mea, e tino whakahengia ana e ratou katoa, e te tini o nga rangatira mana, whai whakaaro hoki, tera mahi kuare, te "Kingi Maori." I korerotia hoki e matou tona tikanga i tera Karere.

Tenei hoki te rongo puta hou mai i Waikato, ko etahi o nga tangata i uru ki te whakatu Kingi kua motuhake inaianei, a e whakahe ana. Ka kite hoki ratou kahore ona pai, e maumau kau ana te Maori i tona taima, i tona mahi hoki ki tera mea tinana-kore, e kore e wheau kua memeha.

page 6

Ki ta matou whakaaro, kahore he whakaaro kino, kahore he riri ki te Pakeha i timataria ai tenei mahi whakatu Kingi; otira, e rite ana ki te hanga tamariki, e rere haere ana i runga i tona whakaaro hanga noa; waihoki, kia hoha i tona whakapataritari, ka mutu te takaro, ka hoki ki to ratou matua ki a Kawana, hei hoa mona ki te rapu i nga tikanga e tupu ai te pai ki te Iwi Maori.