Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga korero o nga huihuinga o te Kawana, Rore Ranapare (Lord Ranfurly), o te Raiti Honore te Hetana (Rt. Hon. R. J. Seddon), Pirimia, Minita Maori Hoki, me te Honore Timi Kara (Hon. James Carroll), Mema mo te iwi Maori i roto i te Kaunihera Maori, me nga rangatira Maori me o ratou iwi i o ratou kainga, i huihui nei mo runga i nga pire whenua Maori me era atu mea e pa ana ki te iwi Maori, 1898 me 1899.

Huihuinga o te Pirimia me nga Rangatira Maori i tu ki Papawai i te 26 o nga ra o Mei, 1898

page 23

Huihuinga o te Pirimia me nga Rangatira Maori i tu ki Papawai i te 26 o nga ra o Mei, 1898.

Te Pirimia: E nga ranagatira me te iwi Maori kua huihui mai nei ki konei, i mua o ta tatou korero, tenei tetahi kupu kua tae mai ki au, a e hiahia ana ahau ki te panui atu ki a koutou. Ko taua kupu na te Kawana, a e tika ana kia rongo koutou. Koia tenei tana kupu, "Kua tae mai te waea a te Hekeretari Nui mo nga Koroni e whakaatu mai ana kua whakahaua mai ahau e te Kuini kia hoatu ana kupu whakawhetai ki te koroni mo ta ratou kupu whakamihi, piripono, i tuku atu ai ki a ia i tona ra whanautanga."

Tamahau Mahupuku: He kupu ruarua ano aku i mua o te taenga ki ta tatou tino mahi. Haere mai e te Pirimia, haere mai tomokia te whare kua oti nei te hanga ki tenei wahi. I tera taenga mai ou i tukuna atu ki a koe tenei whare i runga i to ahua e tu nei koe hei Minita Maori. He tikanga hou rawa tenei ki enei takiwa. E pai ana ko to whare nui e tu mai nei i Poneke hei whakahaerenga mau i o [unclear: mana] Pirimia, engari i runga i o mahi Minita Maori e tika ana kia haere mai koe ki konei korero ai mo nga take Maori ki te iwi Maori. Ko nga rangatira o nga iwi maha o te Tai Rawhiti kua tae mai ki konei, a ka ata whakarongo ki o korero katoa mo runga mo te Pire e whakaarohia nei kia paahitia mo te taha ki a matou ki te iwi Maori me o matou whenua. Ka tuaruatia ano e au taku kupu tuatahi ra, nou tenei whare i runga i to tuunga hei Minita Maori.

Te Pirimia: Nui atu te hari o taku ngakau i taku taenga mai ano ki konei kia kite i a koutou me te whakarongo atu ki a koutou kupu powhiri, aroha hoki, moku. E pai ana ta koutou kupu e ki mai nei kua moku tenei whare i runga i toku tuunga hei Minita Maori. Mo te taha ki te koroni e whakawhetai atu ana ahau ki a koutou mo to koutou kaha ki te hanga i nga painga e rite ana hei ritenga e tae mai ai nga Minita ki konei kia kite i a koutou me te korerorero i nga take e tino pa ana ki te iwi Maori. Ko te tangata nana i kite tenei mahara, ahakoa ko wai taua tangata, e tika ana kia whakamoemititia e te iwi Maori. Mo te taha ki nga tangata nana i mahi, e penei ana taku kupu, e tika ana koutou kia waiho hei tauira tirotirohanga ma te iwi Pakeha o tenei koroni. He maha nga tamariki Maori kua whakakite i to ratou kaha ki nga iwi o te ao nei, mehemea ka akona ratou ki nga mahi-a-ringaringa e nga Pakeha tohunga ki aua mahi, kaha atu te tere o to ratou mohio. Ki te tirohia hoki tenei whare e te tangata i tenei ra ka mohio noa atu taua tangata mehemea ka akona tikatia a koutou taitamariki ki nga mahi tino tohunga mahi-a-ringaringa ka riro ko a koutou tamariki etahi tangata mohio rawa mo aua tu mahi. E mohio ana ahau ka koa pea koutou mo tenei kupu aku, ara, tetahi o nga tino tangata tohunga kei nga whare mahi pena o Nepia he Maori. Heoi te take o tena korero aku he mea naku kia mohiotia ai, ki te rite tahi te whakaakoranga e hoatu mo koutou ki te whakaakoranga e hoatu ana mo te iwi Pakeha kaore kau rawa he turanga e kore e taea e koutou. Na ka korero ahau i tetahi korero i naianei tena pea e whakamiharo te whakatupuranga taitamariki. Kua mohio noa atu o koutou tupuna kua ngaro atu nei, engari e ora roa nei i roto i o koutou mahara, kua mohio noa atu ratou he iwi kaha koutou tena e tae ki te mutunga mai o tenei mea o te matauranga. Maku e whakaamarama te tikanga o taku kupu. Kaore ranei ratou i hoatu i etahi whenua nunui i runga i tenei tikanga na, kia whakapaua nga hua o aua whenua hei ako i te iwi Maori ki nga matauranga o te whakapono, o nga mahi-a-ringaringa, me te huhua noa iho o etahi aronga mahi. Ko nga tikanga ena i tukuna ai ena whenua rahui e o koutou matua. E ki ana ahau, me taku mohio ano he kupu taumaha tenei, ko te korenga i tahuri aua tangata, i waihotia ai nei ki a ratou aua whenua i nga ra o mua hei painga mo te iwi Maori, ki te whakarite i nga tikanga o nga mahara i tukuna ai, ka waiho tena hei mea e mau tonu ai te whakama. Hei tauira e marama ai taku korero me tohu e au ki Porirua whenua rahui e tata ana ki Poneke. Neke atu i te £6,000 nga moni i hua mai i taua whenua e haupu mai nei, a ko nga kaitiaki kaore ano i whakapau i tetahi £50 noa nei o taua moni hei ako i nga tamariki Maori o taua takiwa ki nga mahi-a-ringaringa, ki tetahi atu aronga matauranga ranei. Kei te titiro atu ano hoki ahau i naianei i a au e tu nei ki tetahi piihi whenua i konei i Papawai nei i tukua e o koutou matua mo tetahi tikanga tino pai, a ka patai atu ahau, kua whakamahia ranei taua whenua hei whakarite i te mahara i tukuna ai, kaore ranei? Tera atu ano etahi whenua i te Tai Rawhiti i tukuna i runga i etahi mahara pera kaore ano kia whakamana. Pena ano te takoto o nga whenua rahui o te Tai Hauauru. Tetahi, kua tae mai ki ahau tetahi tono na Waikato, na nga Maori i murua nei o ratou whenua i runga i te raupatu a te Pakeha, a kaore he eka kotahi e toe ana ki a ratou, e mea mai ana kia whakahokia atu ki a ratou nga whenua rahui kaore nei ano kia whakamahia ki runga ki nga huarahi o nga mahara i hoatu ai. E tika ana kia puta mai he tono pena ma aua Maori whenua kore ki te Kawanatanga. I te keehi i puta nei te tono a Wi Parata i roto i te Hupirimi Kooti kia whakahokia mai te whenua rahui i Porirua ki nga uri o nga tangata nana i tuku taua whenua, ki ana te Kooti, kaore e taea. Kaati i te mea kua puta te kupu a te ture e kore te whenua e hoki atu ki nga uri o nga tangata nana i hoatu, a i te mea ano hoki kua ki nga kai-tiaki o aua whenua, kua kore e taea e ratou te whakarite nga hiahia i maharatia ai e nga kai-tuku, koia ahau i ki ake ai e tino tika ana te Kawanatanga, i runga i te mahara ki nga iwi e rua, ki te peke atu me te tahuri ki te whakamatau mehemea e kore e taea te whakarite te hiahia a o koutou matua. Ki te tikanga, haunga hoki ra te kura Maori i te Aute, Takiwa o Heretaunga, engari i era atu wahi, e ki ana ahau kaore page 24ano i whakaritea tikatia nga hiahia i hoatu ai e nga kaumatua aua whenua utu nui. Tetahi o nga mema ahua mohio o te Paremete i akona ki te kura i Tipene, a no Te Aute tetahi taitamariki tino kaha atu te mohio, i tae mai nei ki konei i tera taenga mai oku, koia nei hoki te roia Maori tuatahi i Niu Tireni nei. Kua whiwhi nui nga roia Pakeha i nga Maori o tenei koroni, engari kaore ano au i mohio ka pewhea ranei te whiwhi o nga roia, Maori i o ratou hoa o te iwi Maori. Otira ki taku mohio kauaka koutou hei awhina i nga kareti ako tamariki hei roia, kai tokomaha rawa taua tu iwi. Ina pea tetahi ahua, ka riro pea tetahi wahi o te tika o te iwi Pakeha i nga roia Maori. Kaati ra mehemea e pena ana e pai ana, whakatungia kia maha noa atu, engari kia roa noa atu pea ratou e mahi ana, e whakahaere ana, ka whiwhi ai ratou i nga whenua Pakeha pera te maha me nga whenua Maori kua horomia nei e te iwi Pakeha.

Kaati he tino kupu pono tenei, he mea pai rawa kia akona te iwi Maori kia tupu haere ai to ratou mohio ki nga mahi-a-ringaringa, he tino iwi kaha hoki te Maori mo aua tu mahi. E tika ana kia tu te Maori hei engineer, hei kamura, hei parakimete, me nga tu mahi pera katoa i roto i te koroni nei, e tika ana kia uru nga taitamariki ki te ako i aua mahi katoa. Kei te whanga tonu ahau ki te wa e karangatia ai ahau kia haere ake ki konei ki te whakapuare i tetahi kura ako mahi-a-ringaringa i hanga ki te taha tonu o tenei whare a i awhinatia ki nga moni i hua mai runga i te whenua i ata hoatu e o koutou matua hei awhina i nga tikanga pena. Ki te tu he kura pera ka hiahia ahau kia akona a koutou tamariki ki nga mahi kamura, parakimete, whakaahua, me era atu ahua, kia ahei ai ratou ki te mahi oranga mo ratou i runga i ena tu huarahi mahi. Mahemea kua tu he kura pena ki etahi wahi o te koroni ma tena ka kore atu nga kupu tawai mo te iwi Maori. E kiia nei kaore te taitamariki Maori e ahu whenua ki te mahi, e korerotia nei he pai atu ki a ratou te noho i nga paparakauta, me nga whare piriota, me te ruke i a ratou moni ki runga ki nga mihini purei hoiho, i te haere ki nga mahi totika. Kaati ko ahau ano hoki tetahi ka nui ano taku ngakau pouri i etahi taima i te mea e tino mohio ana ahau e ahua tika ana tetahi wahi o aua taunu. Engari i runga i tetahi ahua ano o tona aronga ka patai ahu ki a au nei ano, kei hea nga mahi ma aua tamariki? Kei te awhina ranei matou i a ratou? Kei te whakawhiwhia ranei ratou e te Pakeha ki nga whakaakoranga e mohio ai ratou ki nga mahi-a-ringaringa? Kei hea he whenua hei mahi ma ratou? Kei te takoto marama noa mai te take i heke haere ai te tupu o te iwi Maori: He aha te pai o te tangi tinihanga, me te rupahu noa iho, i te mea ko te putaketanga mai o tena mate he whakaaro kore, he ugakau pohehe, he aroha kore. Ko nga mea o te iwi Pakeha e kaha ana ki te awhina i a koutou kaore e totoro atu i te ringaringa hei hapai ake i a koutou i roto i te mate, hei whakatu i a kotou ki runga ki nga turanga e taea ai e koutou te whakarewa ake i te ingoa nui o te iwi Maori kia puta kia rangona. Ka pewhea ta koutou mahara mo tetahi Pakeha kaore nei e karanga i te tangata ki te kai mana e ka tae mate atu ki tona kainga i te ngenge i te haerenga i te roa o te whenua? Ahakoa kite atu koe e haupu ana te nui noa iho o te kai i runga i tana tepu, e iri ana nga kakahu maha i roto i tona whare, a e haere mate ana koe i te hore kakahu, ahakoa korero taua Pakeha i tana ngakau pouri me tana aroha mou, hei aha tena ki te kore koe e whangaia ki te kai, ki te kore koe e whakawhiwhia ki te kakahu. Ko nga tangata e patoto atu ana i te whatitoka o te whare o tena tu tangata ko nga whakatupuranga taitamariki o te iwi Maori. Ko nga Pakeha kei a a ratou nga whenua rahui Maori haupu ana te kai i runga i a ratou tepu, ki tonu o ratou whare i te kakahu. Na koutou ena kai, no koutou ena kakahu. Ko nga kai i runga i nga tepu ko nga whenua tena i hoatu e o koutou matua, ko nga kakahu ko a ratou moni kei roto i nga peeke e takoto ana i hua mai i runga i aua whenua. Ko te whare i korero ake ra ahau ko te kura mahi-a-ringaringa tenei e hiahia nei o koutou tamariki kia tomo atu ratou ki roto, kia whiwhi tahi ai ratou i nga painga i maharatia e o koutou matua kia riro i a koutou. Me huaki te kuaha o taua whare, me waahi atu e te ringa kaha o te ture kia riro mai ai i a koutou tamariki nga mea e tika ana kia riro i a ratou. Nui atu taku koa mo taku kahanga ki te ki atu ki a koutou i te whiriwhiri te Pihopa o Weringitana i te aronga o aua rahui, a kei te mahia tetahi tikanga i naianei e kore atu ai tenei he kua roa nei e takoto ana mo runga i aua whenua rahui. I ata korerorerotia tenei take e te Hinota o te Haahi o Ingarangi i tu nei ki Karaihitiati i mua tata ake nei, a i puta nga whakatautaunga a te Hinota, a kua tukua mai i naianei kia whiriwhiria e te Kawanatanga. Kua tonoa mai ki a matou kia tukua atu taua take ma te Hupirimi Kooti e whakatau te tikanga hei mahinga mo muri atu, i te mea e kiia ana kua kore e taea i naianei te whakarite i nga tikanga o te tiakitanga tuatahi i tukuna ai nga whenua. Engari tenei etahi take e rua e tino tika ana kia ata whakaaroarohia. Ko ahau e mea ana rite tonu te tika o nga Maori ki to te Kawanatanga kia patairia atu kia korero ratou i o ratou hiahia. Na o koutou matua hoki aua whenua i te tuatahi, a he mea ata tuku na ratou i runga i nga ritenga kai-tiakitanga hei awhina i etahi tikanga i ata huaina i taua wa. No reira ko koutou tetahi hunga e pa ana ki tena kai-tiakitanga, a e rite tonu ana to koutou tika ki to era atu hunga katoa kia ata whakaarohia o koutou hiahia. Kaore ahau e whakaae ana ki nga tikanga a te Hinota i homai nei kia tirotirohia e matou, no te mea e mea ana ratou me hanga he scholarships ma nga tamariki Maori anake e haere ana ki nga kura o te Haahi o Ingaranga. Kaati ko tena tikanga ki taku nei titiro he tikanga whakawhaiti rawa, he he tona mutanga, no te mea akuanei pea kaore koutou e kaha ki te tuku i a koutou tamariki ki ena kura. Titiro hoki ki tenei whenua rahui i konei, i Papawai nei, he mea ata hoatu hei painga mo nga tamariki o tenei takiwa ake. Kaati e mea ana te Hinota i naianei me whiwhi katoa nga tamariki page 25Maori katoa, ahakoa no whea wahi o te koroni nei, i nga painga tena e hua mai i tenei rahui. Tetahi, i te mea ko te Kawanatanga kei te hoatu moni o roto i nga moni taake hei awhina i nga kura Pakeha, a ko nga kura Maori e awhinatia ana ki nga moni o roto i te Civil List, no reira ki taku nei mahara kaore he take o tenei rahui e waihotia ai mo te tikanga i hoatu ai e o koutou matua i te tuatahi: E mohio ana ahau he nui noa atu nga mea kei te toe hei whakatu kura ako mahi-a-ringaringa i ko atu o nga mea kua oti te wehe atu e te Kawanatanga. Mehemea e whakamahia tikatia ana aua whenua ka ahei kia akona nga tamariki Maori ki nga mahi-a-ringaringa i nga wahi e tata ana ki o ratou kainga a ka whakawhiwhia ratou ki te mohiotanga e kaha ai ratou te haere atu ki nga wahi katoa o te ao mahi ai i te ora mo ratou. Mo te taha ki te Kawanatanga, me ki ake ahau kaore o matou hiahia kia tupu he raruraru i waenganui i a matou me nga ropu o nga Haahi maha kua whakawhiwhia ki etahi whenua i runga i etahi tikanga i ata whakaarohia i te wa i hoatu ai aua whenua, engari ko to matou hiahia kia whakawhiwhia nga iwi Maori, i runga i etahi tikanga hou, ki nga painga i maharatia e o ratou tupuna, matua, kia puta atu ki a ratou. Ko tenei he tino take nui rawa atu, kaore e pai kia whakahaerea ngoikoretia, engari me hanga et e Paremete tetahi tikanga whanui, marama, e kore atu ai te taunutanga e takoto nei i naianei. E tata ana ki te rua tekau tau i naianei, ara no te tau 1879, ka whakaturia he Roiara Komihana hei hanga ripoata mo runga i tenei take. Ko nga mema o taua Komihana he tangata tino mohio. Ko Mr. Alfred Domett, ko Sir Francis Dillon Bell, ko Sir William Fox ano pea hoki tetahi ki taku mahara, me etahi atu ano tokorua tahi kua ngaro i a au o raua ingoa i naianei. Ko aua Komihana etahi tino Komihana kaha kua tu i tenei koroni. Ko te aronga o te takoto o nga mea i whakaatutia i roto i taua ripoata, me nga kupu tohutohu i hanga, i tukua katoatia mai ki te Paremete, a ko ahau e ki ana kaore ano te Paremete i mahi noa i te mahi e tika ana hei mahi mana i runga i te mea kua waiho tena take kia takoto tarewa ana mai o reira tae mai ki naianei. Kua whakaaro te Kawanatanga kia perehitia taua ripoata, me nga korero i puta i aua Komihana, a kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te Whare a tenei tuunga o te Paremete e haere mai nei. Hei reira ko te mea tika me tuku atu taua take ki tetahi Komiti whiriwhiri o nga taha e rua o te Whare hui atu ki nga mema Maori. Me whakawatea ano he huarahi e tae atu ai he mangai mo ia mea kotahi o nga Haahi katoa ki te aroaro o taua Komiti korero ai, tohutohu ai, mo runga mo te whakahaerenga o enei whenua rahui. Ko etahi o aua rahui kei te takoto mangere noa iho, a kua tupu he hua e haupu mai nei i runga i etahi, engari ko te nuinga o aua rahui kaore kau i whakaritea tikatia nga hiahia i tukuna ai aua whenua. Ka haria atu e maua i tenei whare, kua oti nei e koutou te homai ki a au i runga i toku tuunga hei Minita Maori, tika tonu atu ki te Paremete i Poneke, o koutou hiahia mo runga i tenei take. Ka nui taku koa i taku rongonga na toku ake Haahi—na te Haahi o Ingarangi—ara, na tona Pihopa i Poneke, i karanga kia huri atu ai nga mahara ki tenei take nui, kia whakamatauria mehemea e kore e taea te whakatika tenei raruraru kino e takoto nei. I te mea e pa katoa ana te nuinga o nga Haahi ki tenei raruraru, a i te mea-ano hoki he kauhau tonu ta ratou mahi kia mau ki te whakahaere pono me te aroha ki te tangata, no reira e tika ana kia noho tumanako atu o tatou mahara mehemea e kore e whakamanaia e ratou ena kupu o ta ratou nei kauhau mo runga i te hanganga tikanga mo enei whenua rahui. I tukuna atu e o koutou matua te ora o a ratou tamariki ma aua Haahi e tiaki, i hoatu ano hoki nga whenua hei painga mo a ratou tamariki; a i te mea e tu nei ahau hei matua mo te iwi Maori, e tino kaha ana te hiahia atu o taku ngakau, kia whakaritengia e ratou nga hiahia i hoatu ai aua whenua, ana tae ki te wa e pa mai ai ratou ki te whakahaere i tenei take. Hei kupu whakamutunga mo tena wahi o taku korero, heoi taku kupu, i te mea kua pai koutou ki te homai i tenei whare e tu nei ki au i runga i toku ingoa Minita Maori, na kona e tika ana kia korerotia atu e au ki a koutou nga whakaaro a te Kawanatanga mo runga i tenei take nui; a i te mea kei nga waahi katoa o te koroni nei etahi whenua rahui penei, ki taku mohio he me tika ano kia rongo nga rangatira o era atu wahi e noho manuhiri nei i konei i tenei ra, mo to ratou hoki rawa atu ki o ratou nei takiwa, e korero ana ki o ratou nei iwi i nga mahara a te Kawanatanga. E ki ana ahau ki te whakatuwheratia he huarahi e whakawhiwhia ai a koutou tamariki ki nga painga o nga akoranga mahi-a-ringaringa, heoi ma tena kua takoto marama nga ra kei mua i o ratou aroaro. Katahi ka tupu haere te iwi, ka tini, a ka kaha hoki ki te whakarewa ake i te ingoa rangatira o te iwi Maori kia puta kia rangona.

I nga tau o mua he haere tonu te mahi a Te Makarini, me taku hoa tawhito hoki me Te Hiana, kia kite i nga iwi Maori i o ratou kainga me te whakamarama i nga mahi e mahia ana, me te maha noa atu o etahi atu take korero, a he nui nga painga i hua mai ki runga ki nga iwi e rua. He nui nga mea kei te arai i nga Maori e hiahia ana ki te haere mai ki Poneke kia kite i nga Minita. No reira i toku tuunga hei Minita Maori kua haere ahau, maua tahi ko te Hon. Timi Kara, he tangata tena e tau ana hei tauira whakakitenga atu ki te ao nei i te kaha me te pai o te iwi Maori, me koutou ano kei te whakamoemiti ki a ia ki taku mohio. Kua haere tahi maua ki tena kainga ki tena kainga kia kite i a koutou, kia whai kaha ai maua ki te whakatakoto marama atu i o koutou hiahia ki te aroaro o te Paremete kia whakamanaia ai aua hiahia. Kaore oku nei mahara whakakake, engari e ki ana ahau, i runga i enei tutatakitanga o tatou, kua honohono haere nga iwi e rua, kaore rawa i penei te nui o te pai i mua atu. Kua aroha tahi i naianei, kua whakapono tahi tatahi ki tetahi, a taku hiahia hoki tena kia mau tonu tena ahua. Tena tetahi raruraru i puta i mua tata ake nei, na etahi tangata mahara pohehe o te iwi o Ngapuhi, i te taha Hauraro o Akarana, i korero ai ahau i tena e hara i te mea tino whakaaro nui kia pera, engari i ahua tupono noa mai te putanga. No te rongonga o nga page 26rangatira Maori i nga wahi katoa o te Koroni i taua mahi tere tonu ratou ki te whakahe me te ki ka mate te iwi Maori i tena mahi, ka tau te pouritanga ki runga ki a ratou, a i kitea te whakaaro tika a nga rangatira i reira i ta ratou tahuritanga ki te whakamutu i taua raruraru kei tae ki te kino. Ahakoa te tawhiti o tenei whenua i Ngapuhi noho rite ana te mahara o to koutou rangatira o Tama hau me tona iwi kia haere ratou ki Ngapuhi ki te whakamarie i te whakaaro o taua hunga pohehe kei pa he mate ki te iwi Maori. Kei te ki atu ahau ki a koutou, i te mea ko ahau te Minita Maori, nui atu te pouri o taku ngakau i te putanga o taua raruraru, engari i koa ano ahau, i runga i to te matua tika ahua, i te mutunga paitanga o taua mahi i te korenga kaore i pa te patu. Tera etahi tangata rereke ehara nei i te tangata whakaaro tika ki nga iwi e rua i tahuri ki te whakanui noa iho i taua raruraru a puta ana he taunutanga ki runga ki te iwi Maori katoa. Tae mai ana nga korero a taua hunga ki konei, tae atu ana ki era atu koroni, puta atu ki te whenua matua. Ahakoa te iti noa a taua raruraru engari na aua korero a taua hunga i whakanui noa iho taua mea, ki taku mohio tae atu ana pea te rongo ki to koutou whaea ki te Kuini. Kaati ka hari pea o koutou ngakau mo tenei kupu aku, ka tukuna atu he kupu ki te Kuini hei whakaatu atu ki a ia kua whakaaetia e taua iwi kuare nei to ratou hara a kua tuohu mai ki raro i te ture. Ki te aronga, kaore rawa he take e tae rawa a ki te mau patu hei hapai i te mana o te ture me te noho pai o te iwi i roto i tenei koroni. Me oti noa iho enei tu ahua raruraru i runga i te mahara tohutohu me te whakaaro whakarite. Ko te Paremete te kokorutanga maru hei haringa atu ma nga iwi e rua i o raua nei raruraru kia whakaorangia. He rite tonu to raua whai manatanga ki reira, a mehemea ki te pono nga mahi a te Paremete ki a ia ake, ka whakapaua tona kaha ki te whakakore atu i nga mate me te whakahaere pai mo te iwi Maroi, te iwi kahakore nei o tenei koroni. E wha anake o koutou mema kei te Whare Paremete, e whitu tekau rawa nga mema Pakeha. Na kei te Whare o runga, ara kei te Kaunihera o roto i nga mema e wha takau ma rima kotahi ano te mema Maori i naianei. Kaati, i runga i te whakaaro tika ki a koutou, ki taku mahara e tika ana te Kawanatanga, i te mea ko ratou nga kaitohutohu o te Kawana, kia tono atu ki a ia kia whakatokomahangia ake he mema Maori mo taua Whare, mo te paahitanga o nga Pire i te Whare o raro ka tukuna atu nei ki te Whare o runga e noho ana ena o koutou i reira hei tiaki i te hanganga paitanga o nga ture e pa ana ki te iwi Maori. Hei kupu whakamutunga mo tenei wahi o taku korero, e mea ana ahau kia hou rawa enei kupu aku ki roto ki o koutou ngakau kia ata whiriwhiria paitia e koutou. A mehemea he kupu a koutou mo runga i enei take, ka tino pai au ki te whakarongo atu. Heoi ra tena koutou, kia ora koutou, a ma te Kai Hanga o nga mea katoa e hoatu nui ana mea papai ki runga ki a koutou.

Wi Pere, M.H.R.: E tino whakaae ana ahau ki o korero mo nga whenua rahui i hoatu hei awhina i nga kura ako tamariki. Naku i timata te pakanga mo tena take i te tau 1885; he mea naku kia whakahokia mai aua rahui ki nga Maori; a whakaaetia ana e te Whare, ae, e tino tika ana kia peratia. Muri iho nei, no taku tunga ano hei mema mo te Paremete, ka hapai ano au i taua take, kaha atu taku tohe kia whakahokia mai aua rahui, a ka whakaae ano te Whare, ae, e tika ana kia whakaarohia te tono a nga tangata. Engari ahakoa taua kupu whakaae, wehi ana a te Paranihi, ko ia hoki te Pirimia i taua wa, wehi ana ki te whakahaere i taua take, he mataku ki nga mana o te Haahi. I ki ai ahau i wehi ia, he kore nona i tahuri ki te hanga Pire hei whakatutuki i te whakaae a te Paremete. Ahakoa no te taenga mai ki te ra i a koe, no tou putanga ki runga, he ahua wehi ano pea noa te take i roa ai tenei raruraru e mau ana. Ko te whenua rahui i Porirua tetahi take raruraru nui i nga wa katoa. I tu ano he uiuinga mo tena; he rapu i te huarahi i pau ai nga hua o tena rahui. Kaati kua korero mai koe ki a matou kua nuku atu i te £6,000 i naianei nga moni i hua mai i runga i tena rahui, ki taku mohio katahi ano tena moni ka kawea e ratou ki reira takoto ai no te mohiotanga e tata ana te kitea to ratou hara, hei ritenga e kaha ai ratou ki te ki, kei te pai ta ratou tiaki i taua rahui. Pera ano tetahi whenua kei Mahitaone kaore ano i whakamahia. Kei te takoto noa iho taua whenua kaore ano i ahatia. Nui atu te kaha o taku kino i nga wa katoa mo te he o nga tikanga e mau nei mo enei rahui, notemea kua korero teka nga ropu whakahaere o nga Haahi—ara, kaore ratou i tahuri ki te whakamana i a ratou kupu i whakatakoto ai i te timatanga. Tuatahi o a ratou kupu i kiia ka whakaturia e ratou he mira huri paraoa ma nga Maori, me etahi kura. Kaati i te mea kua kitea nuitia to ratou teka mo runga i tena, ka tino kaha ahau ki te tohe kia murua rawatia atu aua whenua i o ratou ringaringa. Ka ono akua tau i te Whare Paremete me taku whakaaraara tonu i tenei take, he mea naku kia ata hanga he tikanga. Kaati i runga i te aronga o o kupu korero mai ki a matou kua timata koe ki te whakahaere i tetahi tikanga. Kaore ahau i te mohio no nawhea ranei koe i whakaaro tuatahi ai i tenei mahara kua whakamaramatia mai nei e koe ki a matou, ara kia hanga aua rahui hei awhina i nga akoranga mahi-a-ringaringa mo nga taitamariki o te iwi Maori.

Te Pirimia: I tupu taua mahara i runga i tetahi kupu mai a te Pihopa o Weringitana ki a matou. I tono mai te Haahi kia tohutohungia ratou mo Porirua rahui me nga moni kua hua mai i runga.

Wi Pere: Te take i pena ai taku korero, he tino kaha rawa no te mea o taku ngakau kia mohio ai koe e tino tika ana tenei mea kia timatatia i naianei tonu, kaua e waiho kia takoto ana, engari whakaotia i naianei. Me i takoto ke te aronga o te korero mo runga i tenei take, ki taku mohio e kore rawa pea ahau, ara matou ko era atu o nga rangatira Maori e whakaae. Kaati i te mea he take nui rawa tenei e mea ana ahau me wahakanoho e koe ki mua tonu, kia whakaotingia i runga ano i te aronga o au kupu whakamarama—ki a matou i te rangi nei, ara ko nga whenua rahui o ia takiwa o te Motu nei, me whakahaere kia puta nga painga ki nga tangata o roto ake o tena takiwa ki o ratou uri page 27ranei. O roto i nga Ropu Mihinare katoa, Haahi ranei, o tenei koroni ko te Wiremu anake te tangata i tika te whakatutuki i nga ritenga i tukuna ai te whenua rahui. E korero ana ahau mo te Kareti i Te Aute, mo te Kura i Hukarere Nepia, me te kura i Waerengahika, Kihipane: engari ko te he tenei, ko era anake nga kura hei haerenga ma nga tamariki Maori katoa o nga wahi katoa o te Motu nei, ahakoa pewhea rawa te matara o nga kainga, heoi ra ano nga kura hei haerenga. Na i runga i tena he roa rawa te whenua hei haerenga a ka matara rawa nga tamariki i o ratou matua me o ratou whanaunga, a ki te pangia ratou e te mate kaore he tangata hei nana i a ratou. Matemate iho etahi, kaore e kite i o ratou kainga i muri iho. Kua wehi noa iho nga matua tamariki e noho ana i nga whenua e matara atu ana i aua kura ki te tuku i a ratou nei tamariki ki aua kura i te huhua o nga mea e matemate ana ki reira. Engari ki te paahitia te Pire nei e mea ana ahau me waiho a Te Aute mo nga tamariki o te takiwa ki reira, ko ratou hoki nga mea e noho tata ki reira o ratou kainga me o ratou matua hei karangatanga atu e ka paangia ratou e te mate. Nui atu taku koa me taku whakamoemiti atu ki a koe mo to kaha ki te rapu atu i te huarahi e taea ai tenei mea te whakaoti tika hei painga mo te iwi Maori. Ka huri atu he kupu maku i naianei ki te iwi e noho mai nei. E hoa ma kia pai te whiriwhiri i tenei take kua kawea mai nei ki konei e te Pirimia, he take tino nui atu tenei. Kaore he mea pai atu mo tatou. Me whakamana ena mahara kua oti nei e te Pirimia te whakamarama mai ki a tatou. Taku kupu whakamutunga ki a koe e te Pirimia, koia tenei, e mea ana ahau kia tahuri katoa mai nga tangata i tenei hui, tane, wahine, ki te tautoko i a koe hei whakaoti i enei tikanga me enei mahara pai kua whakamaramatia mai nei e koe, no te mea he maha o matou kitenga i era aronga kura e tukuna atu ana a matou tamariki, a ka akona kia mohio pai ratou ki nga reo iwi ke, engari te hokinga mai ki o ratou nei kainga Maori, kaoro he painga i kitea. Engari mehemea ka whakaturia he kura mahi-a-ringaringa katahi ka pai, ka whanui haere nga mahara, katahi, ka mohio a matou tamariki ki etahi mahi totika ma ratou, a ka noho hei tangata whai tikanga mo roto i te iwi. Nui atu te hari o taku ngakau mo te rongonga tena e taea he tikanga penei. I te wa i a au nei e toru tekau ma rima rawa nga tamariki o toku takiwa kua tukuna atu e au ki te Kareti i Te Aute. Ko ahau ki te utu kakahu mo ratou, ki te utu kai, me nga moni i pau i nga haeretanga atu me nga hokinga mai ki te kainga. Ko etahi o aua tamariki no te akonga ki te matauranga, no te mohiotanga ki te tuhituhi, ka tuhi tahae i nga ingoa o etahi tangata ki nga haki moni nei, a te tukunga iho mau atu ana ki te whareherehere. Koia ahau i ki ake ai ata whakaritea mai tena ahua akoranga matauranga ki tenei e korerotia nei, a e tino mohio pono ana ahau he kaha ke atu nga painga e hua mai ki te tamariki Maori i nga kura ako mahi-a-ringaringa. Na mo te taha ki to korero e mea nei tena e kitea e tika ana kia whakatokomahangia he mema Maori mo te Whare o Runga, e mea atu ana ahau ki a koe me ata whiriwhiri marire e koe te tuturu ahuatanga pono o nga tangata e whakaarohia ana e koe hei noho i tena nohanga honore. Hei te tangata kaha anake, hei te tangata totika, a hei te tangata anake hoki e tautoko ana i a koutou ko to Kawanatanga. Ki te whakarongo mai koe ki taku nei tohutohu, me whakaoti e koe te taha ki aua nohoanga i mua mai o tenei tunga o te Paremete e haere mai nei, kaua hei waihotia mo muri i te tunga o te Whare. Kia ora tonu koe mo to kaha i o tahuritanga maha ki te rapu i te ora mo te iwi maori.

Henare Tomoana: Kua ata whakarongo marire ahau ki nga putake katoa kua whakaaraarahia mai e te Pirimia, a ki taku mohio e pai ana me whakaoti tonu e tatou i naianei. Kei te whakaae ahau ki nga korero katoa a Wi Pere, whakautu i nga kupu a te Pirimia. E mea ana ahau kia kaha tonu te Pirimia ki te whakatutuki i enei take katoa kua korerotia nei. Kua wehea tetahi taha o te Kareti i Te Aute hei wahi whakaakoranga i nga mahi-a-ringaringa, engari ko ahau e mea ana kia whakaturia he kura ako pera ki nga wahi katoa. He tohe tonu te mahi a aku tamariki ki a au kia whakaarahia e au tenei take kia tautokona e te Kotahitanga Maori, a ka nui taku koa i naianei i taku kitenga i te whakaarahanga a te Pirimia. Mo te taha ki nga tikanga whakahaere mo aua whenua rahui ka waihotia atu e au ena ki a korua ko Wi Pere. Na mo te taha ki nga nohoanga i te Whare Ariki, taku hiahia me whakaae te Pirimia i naianei kia tokowha nga mema Maori e whakatungia mo taua Whare. Te take o tenei korero aku, ki te peneitia e ia ka oti te whakanoho aua tangata ki reira i mua mai o te taenga atu o te Pire Maori ki taua Whare, a ka ahei ratou hei tautoko i taua Pire. Otira kei a koe te tikanga tena pea e oti noa atu i a koe te whiriwhiri i runga i tau huarahi i kite ai. I korerorero ano maua ko Te Paranihi mo tenei take i te tau 1893, 1894 ranei. A ia te Paranihi e korero ana mo nga kupu a nga rangatira e iri nei o ratou ahua i nga tara o te Whare nei, ka ki mai a Te Paranihi, tena pea e whakakorea atu te Kooti Whenua Maori. Mehemea e taea ana e aua kaumatua kua mate nei te hoki mai ki konei, ka kaha ratou ki te whakaatu mai ano i o ratou nei mahara i whakahengia nei e nga Kawanatanga o mua, engari e mohio ana ahau tena ratou e koa i te rongonga e tata ana o ratou hiahia te whakamanangia e tou Kawanatanga. Mehemea i taea te hiki katoa o nga Kooti Whenua e tu nei i nga wahi katoa o te Motu, kua tae katoa mai nga tane, nga wahine, me nga tamariki, i nga wahi katoa o te koroni nei ki konei ki te whakataki i a koe mo tenei Pire. Kaati i te mea ko koe te Minita Maori me whakarongo mai koe ki tenei kupu aku. Nui atu taku pouri mo te korenga kaore nga iwi katoa o te Motu i tae mai ki konei i tenei ra—ara, i nanahi, i to korua taenga mai ko te Kawana kia kite i a matou. Ina taku tino kupu, me hui mai ano nga iwi nei a taihoa tata ake nei, me hoki mai ano koe ki konei kia kite i a matou. Kia ora tonu kore, me tou ingoa Minita Maori.

page 28

Tamahau Mahupuku: Kia ora koe e te Minita Maori mo enei kupu hou,—tenei tikanga hou e whakaarohia nei hei painga mo te whakatupuranga taitamariki. Poto katoa taku kaha ki te tautoko i tena kupu e kiia mai nei kia whakaakona a matou tamariki ki nga mahi-a-ringaringa. Ko taku hiahia nui tena o mua iho. Kia kaha te Kawanatanga ki te whakatu kura pera e taea ai a matou nei tamariki te akona paitia i runga i nga huarahi e taea ana te whakatuwhera mai ki a ratou; ko toku hiahia nui tena. Ka motuhake atu ano tena matauranga i nga matauranga e akona mai nei ki etahi o a matou tamaraki i naianei, e tu nei ratou hei roia, e mohio nei ratou ki te tuhituhi reta rereke. Taku e hiahia nei ahau ko ena tu ahua matauranga kua korerotia mai nei e koe. E mea ana ahau kia akona nga tamariki Maori ki nga matauranga e whiwhi ai ratou i te oranga mo ratou i runga i te werawera o o ratou rae, mo te mahi a o ratou ringaringa. Kia ora koe.

Te Pirimia: Me korero e tatou i naianei tetahi tino take nui e pa ana ki te iwi Pakeha me te iwi Maori. Ko nga mangai o etahi o o koutou iwi maha kaore ano i tae katoa mai ki konei, kei to huarahi atu ano e haere mai ana. No reira e kore ratou e rongo i enei kupu aku, otira ka whakahaua e au kia perehitia aku korero, a ka tukuna ake ki a koutou, mo te tae rawa mai o aua tangata e titiro ana ana kua kite a kua kaha ki te whiriwhiri marire i ona ahuatanga katoa. E pouri ana ahau mo taku rongonga kei te mate etahi o koutou rangatira me te tumanako o taku ngakau kia hohoro to ratou ora ake ano. Ko te ritenga me pai ano he whare mo nga tangata haere mai ki nga huihui nunui penei me tenei e pa nei tona tikanga ki nga iwi katoa o te Motu nei. Ko te whakautu mai tenei mo taku kupu whakahau i tukuna atu nei e au i nanahi, katahi ano ka tae mai, e rua tekau ma rima nga teneti kei te tukuna mai hei whare mo koutou, I tera taenga mai oku i whakahaua ano e au kia tukuna mai aua teneti, kiia mai ana e nga tangata o te tari whakahaere kei te raruraru nga teneti hei whare mo nga hoia. Na, ko tetahi, ka whakahaua e ahau tetahi o nga takuta i Kereitaone kia tiakina e ia nga Maori tena e paangia e te mate i te wa e tu ana tenei hui. Ki taku whakaaro e tika ana kia wehea he moni tika i ia tau hei utu takuta mo te iwi Maori.

Ka korero ahau i naianei i te tino take o taku taenga mai ki konei i tenei ra, ara, ko nga morehu whenua o te iwi Maori. Ko to koutou ora tena ko te whenua; ki te kore he whenua ka ngaro atu koutou i te ao nai. Hei whakapoto i taku korero, e penei ana te tikanga, hei te huihuinga e haere ake nei o tenei Paremete ka whakatakotoria e te Kawanatanga he Pire mo nga whenua, a tenei au e tumanako atu nei tera e huri katoa te iwi Maori ki te tautoko. Ka whakaaturia pototia atu e au ki a koutou nga tino tikanga o te Pire e meatia nei kia mahia. Ehara i te mea ka akina tonutia atu taua Pire. Kua pahemo atu ena ra, nga ra e tika ai kia hanga e te Paremete he ture, a ahakoa kinongia ka akiaki tonu kia pa ki runga ranei ki te iwi Maori, ki te iwi Pakeha ranei, kua mutu atu tena ahua. Heoi ano maku ko te ata korero atu, me te ata whakamarama atu ki a koutou i nga take e kite ai pea koutou, koia ano, hei painga mo koutou tenei Pire me ona tikanga. Kia paahitia te Pire nei e te Paremete me wehewehe e te Kawanatanga te koroni nei kia ono kia whitu ranei takiwa whenua Maori. Ki te hiahia tetahi hunga e tae ana tona tokomahatanga ki te rua tekau tangata o roto o tetahi takiwa kotahi kia mana taua Ture mo roto i nga rohe o to ratou nei takiwa ake, ma ratou e tuku i tetahi pitihana tono peno ki te Kawana. Ka oti taua pitihana te whiriwhiri, ki te ki tetahi atu ruatekau tangata kaore ratou e pai ana ki taua Ture kia pa ki reira, katahi ka whakatungia he pooti, ara, ka riro ma nga Maori ake no ratou te whenua e ki me mana ranei kauaka ranei e mana taua Ture ki roto i to ratou nei takiwa. Ki te ki te nuinga ae me pa ki reira te ture nei katahi ka whakatungia he Kaunihera, he Komiti ranei; kia rua ona mema Pakeha ma te Kawanatanga e whakatu, a kia rua nga mema Maori ma nga Maori whai whenua o taua takiwa e pooti, a ko te Komihana o nga Whenua Karauna hei Tiamana. Ka tokorima ai nga mema o taua Kaunihera. Ko nga mema Pakeha me nga mema Maori o taua Kaunihera, Komiti ranei, ka utua i ia tau, me te hoatu ano i nga moni tera e whakaritea e te Paremete hei utu i o ratou haereerenga i runga i a ratou mahi. Kia tokotoru rawa nga mema e huihui katahi ka whai mana taua huihuinga, a kaua e kore he mema Maori i roto i taua hunga tokotoru. Ma ena korero ka kite koutou ka tukuna ano he whakaaturanga ki nga Maori, a ma ratou ano e ki me pa ranei kauaka ranei e pa taua Ture ki to ratou takiwa. Ko nga pitihana tono i te Ture kia pa, ka ata panuitia ki roto i te Gazette me te Kahiti. Ki te whakamanaia taua Ture kia eke tona mana ki runga ki tetahi takiwa whenua, ka riro katoa atu nga whenua, hui atu ki nga whenua papatupu, ki roto ki te ringa o te Komiti, haunga hoki nga whenua i hokona e te Maori i te Pakeha, etahi atu tu ahua whenua ranei, tena e kitea e te Kawana e ahei ana ma nga Maori ano ena e whakahaere. Ko te tino painga nui i roto i te Pire e meatia nei kia paahitia hei ture, koia tenei, ara, ki te eke te mana o taua ture ki runga ki tetahi takiwa whenua ko riro katoa atu nga whenua o taua takiwa ki roto i te ringa o te Kaunihera, o te Poari ranei, i raro i te Ture Whakawhiti Whenua (Land Transfer Act) Katahi ka kore he raruraru mo nga take paanga o nga tangata ki nga whenua, a ka ahei te Poari ki te riihi i nga whenua i runga i nga huarahi taro ake nei whakaaturia ai e au. Ko te mahi tuatahi ma te Poari, ma te Kaunihera ranei, he wehe atu i tetahi taha o te whenua e nui ana hei kainga nohoanga hei mahinga ma nga tangata o taua whenua, a ka herea rawatia taua wahi kia kore rawa e taea te hoko te riihi te tuku ranei. Ko te hiahia tenei a te Kawanatanga kia rahi te wahi e wehea e te Kaunihera, mo te tupono ka tokomaha haere ake nga Maori o taua whenua. Ka oti te wehe atu i nga wahi pena hei rahui, me tahuri te Poari ki te tapatapahi i te whenua ki ia tangata tona wahi tona wahi e rite ana hei mahinga mana hei nohoanga mona, a mana nga mea katoa nga painga katoa i hua mai i runga i tona wahi i tona wahi. Ara page 29e mea ana ahau kia whakanohoia ia tangata ki runga ki tona tekihana ki tona tekihana pera ano me te iwi Pakeha. Ka noho pena ia tangata me tana wahine me a raua tamariki a ka riro atu i a ratou ano nga painga i hua mai i ta ratou mahinga i to ratou tekihana. Te mahi tuarua ma te Poari he wehe atu nga wahi o te whenua hei tukunga ma ratou ki te riihi, a me tuku ki nga Maori whenua kore, ki nga Maori ranei kaore i pa ki taua iwi me taua whenua te mana tuatahi ki te riihi i aua wahi. I runga i tena tikanga ka ahei he huarahi e whiwhi whenua ai nga Maori whenua kore e riro nei i naianei ma nga tangata whai whenua e atawhai, ka whiwhi i tetahi whenua mo ratou i runga i te tikanga riihi pera ano me nga tangata o te iwi Pakeha. Tetahi tenei o nga uauatanga o te rapunga tikanga hei ora mo te iwi Maori ko te maha o nga tangata kore rawa nei hei eka whenua, a e noho mate nei a e waiho nei hei kawenga taumaha ki runga ki nga hoa e atawhai ana i a ratou. Ki taku mohio kei te pouri rawa atu aua tu tangata mo tena mate o ratou. I tonoa e taku Kawanatanga kia hoatu e te Paremete tetahi 65,000 eka i Te Waipounamu hei oranga mo nga Maori whenua kore o reira. Kaati ko nga toenga o nga whenua i tukua atu nei te mana whakahaere ki nga Poari, Kaunihera ranei, i te Motu o Aotearoa, ka riihitia ena ki te Pakeha ma te Poari e whakarite te moni reti hei utunga ma nga Pakeha. Me reti tika i runga i te whakaaro tika ki nga taha e rua, ara, ki nga Maori nona te whenua, ki nga Pakeha ano hoki e reti ana e whakapai ana i aua whenua. Tetahi painga nui tera e puta ki nga Maori ki te whakamanaia tenei Pire, koia tenei, ka whakakorea te Kooti Whenua Maori. Ko te mea tuatahi tonu tena ka mahia, ara ko te whakakorenga rawatanga atu i tena mea i te Kooti Whenua Maori mo ake tonu atu. Ma tena kua kore e taea te moumou nga whenua i runga i nga mahi whakawa. He tika pea ka tono mai koutou ki nga Poari ma ratou e whakatau ko wai nga tangata take tika ki te whenua, engari ko te whenua e kore e riro atu i a koutou. I nga wa hoki o mua tae mai ki naianei he kawe tonu te mahi i nga raruraru whenua ki roto ki nga Kooti, a te tukunga iho, titiro rawa ake nei kua pau katoa te whenua i nga roia me nga kaiwhakahaere Maori, a hoki hoki mate ana nga Maori ki o ratou kainga, mate ana nga tinana o nga tangata kino ana hoki nga whakaaro i te nohanga i nga wahi kino. Ma te tikanga hou e whiriwhiria nei ka kore atu te ingoa kino i runga i nga whakahaera hook whenua a te Kawanatanga i nga Maori mo ake tonu atu. Tenei ano tetahi mahara aku, engari kaore ano i whakaurua ki roto i te Pire nei. Ma koutou e whiriwhiri, me whakaae ranei kia tu atu te iwi roia me te iwi kai whakahaere whenua ki te aroaro o nga. Poari mo runga mo nga take e kawea ana ki reira kauaka ranei e whakaaetia. Ki taku ake whakaaro kauaka e whakaaetia, otira ma koutou e ki mai, kei a koutou te tikanga. Ko te take i mea ai ahau kia kaua taua iwi e whakaaetia, koia tenei, e mea ana matou kia hoatu ki nga Poari nga mana katoa e tau nei ki te Kooti Whenua Maori i naianei mo runga mo nga mahi wehewehe whenua, whakatu riwhi tupapaku, whakatautau i te paanga o ia tangata, me te whakatu kaitiaki mo nga Maori e tau ana hei tiakitanga. Kaati ko nga moni e hua ana i runga i nga whenua i tukuna atu ki te Poari ka whakapaua peneitia, ara: Tuatahi, hei whakaea i nga moni i pau i te whakahaerenga—ara nga mea i pau tika mo runga i tena taha; tuarua, hei whakaea atu i nga mokete me nga riana kei runga i te whenua e mau ana; a, tuatoru, ko nga toenga ko tuhatuhaina ki nga Maori no ratou te whenua i runga i te ahua o tona paanga o tona paanga. Timata atu i te ra tonu i whakaekengia ai tenei Ture ki tetahi takiwa whenua Maori, e kore rawa tetahi Maori kotahi o taua takiwa e whakaaetia kia hoko kia tuku ranei i tona paanga i roto i taua whenua. Ka whakaaetia e tuku-a-wira a tetahi Maori ki tetahi Maori, engari ko etahi atu tu tuku e kore e whakaaetia. Katahi pea ka mana ki taku mahara te hiahia o te iwi Maori, a ka rite ki te whakahau a o koutou matua me mutu te hoko whenua, engari ka waiho tonu hei taonga tuturu tuku iho tuku iho e ora ai o koutou uri whakatupuranga i muri i a koutou e mau tonu nga whenua hei oranga mo ratou. Ki te whakaaetia e koutou tenei Pire, ki te paahitia e te Paremete hei ture, ka mutu tonu te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, me nga Pakeha ra waho kaore e tukua kia hoko i o koutou whenua. Ki te kore koutou e pai ki tenei Pire, heoi ano, ka mau tonu nga mahi a te Kawanatanga e whakahaere nei, e kore ano hoki e taea te pehea, notemea heoi ta te Kawanatanga he whakatutuki i ta te Paremete, i te mea ko te Paremete te mana nui kei runga i nga mea katoa. Engari ka pouri ahau ki te kore koutou e whakaae ki tenei Pire. Kua korero ahau i taku pouri mo te tere o te pau o o koutou whenua. E rima anake miriona eka kei te toe i naianei. Ki te wehewehea ena eka kia riterite tonu te wehewehe ki ia tangata o nga morehu o te iwi Maori e ora nei, me ki e wha tekau pea mano, ka kite koutou kaore e maha nga eka i te tangata kotahi; a i te mea he paanga nui etahi o koutou, no reira ehara i te whenua nui rawa taua rima miriona eka mo koutou. Tenei etahi Pakeha e mahi nei e ngana tonu nei ki te arai i nga tikanga o ta matou Pire e mahi nei, me te ki, ki te peneitia he tikanga kaore e tika, notemea ka waiho te Maori hei rangatira whai whenua, a ka riro ko te te werawera o te rae o te iwi Pakeha hei oranga mo te Maori. Kaati ko aua tangata nei ano enei, ko aua nupepa ano enei e whakahe nei, e ki nei kaua nga Maori e whiwhi whenua, ahakoa, ko nga eka torutoru e toe nei ki nga Maori, te whakahe ai ratou ki nga whenua nunui e puritia nei e etahi Pakeha. Ko ta ratou e whai ana ko nga eka i a koutou me whakahoki iho, ko nga whenua mo ratou me whakanui ake; kaore e tika tenei whakaaro. Na, e ahatia ana e ngn Pakeha nga whenua nunui i ratou, i hokona nei e ratou i te iwi Maori mo te moni he rawa atu kore rawa nei i tatata atu ki te tuturu wariu o aua whenua? Ko etahi o taua hunga kaore e noho ana i Niu Tireni a ko nga hua o aua whenua e tukuna atu ana ki a ratou ki Ranana ra ano. Kaati ko nga Maori whai whenua kaore rawa tetahi e noho atu ana i waho atu o Niu Tireni page 30Ko nga moni reti e riro ana i te Maori e whakapaua katoatia ana ki Niu Tireni nei ano. Kaore te Maori i rite ki te Pakeha, kaore ia e whiu ana i tana moni roto ki te Peeke takoto ai. He iwi atawhai te Maori i ona hoa, ki te tae atu he tangata mate ki a ia ka awhinatia e ia, a ko ahau e ki ana, ki te tukuna ratou kia riihi i o ratou whenua ka whakapaua ano e ratou nga moni reti hei ora mo te iwi Maori me te koroni katoa ano koki. E tika ana kia whakamutua te hoko i o koutou whenua i naianei notemea ki te haere tonu tena mahi e kore e roa kua waiho koutou hei taumahatanga ki runga ki te iwi Pakeha. Koia ahau i ki ai, te mahi tika ma ratou waiho atu ki a koutou o koutou nei whenua, ki te kore e pera ka riro ma ratou ano a koutou tamariki e atawhai a nga ra e haere mai nei. I runga i nga tikanga o tenei Pire e mea ana matou ki te tono atu ki te [unclear: Paremete] kia whakaaetia mai tetahi moni kia kaua e hoki iho i te £5,000 i te tau hei whakapau ma te Poari, Kaunihera ranei, ki runga ki nga mahi rori, mahi ruri, me era atu ahua mahi e tika ana hei whakapai i nga whenua o roto i tona takiwa whenua, kia ahei ai koutou nga Maori te haere ki runga ki aua whenua pera ano me nga Pakeha e whakanohonohoia nei ki runga ki nga whenua. Tetahi, ka ahua roa ano te wa e tatari ana ka hua mai ai he moni reti hei oranga mo nga Maori. No reira matou i mahara ai me tuku-a-nama atu e te koroni he moni, me ki kia £5,000 i te tau hei whakarite i nga raruraru o nga Maori kia kua mai ra nga moni reti ma era e whakahoki aua moni e namaia ra. Ko te whenua he punga mo aua moni nama. Ka tukua he moni nama pera mo te £5 i te £100 mo nga tau e wha tekau ma rua. Kia pahure taua wha tekau ma rua tau kua ea katoa to moni nama. Heoi nga moni hei utu i roto o nga moni reti o te takiwa whenua kotahi e £250 pea i te tau mo nga initareti. Kaati, i runga i te mea ki ta matou titiro ko te mea e pai ana mo te iwi Pakeha ka pai ano hoki mo te iwi Maori no reira ka penatia te whakangawari he huarahi moni mai ma koutou. No te Motu kotahi nei hoki tatou katoa, rite tonu te kaha o to tatou aroha tahi ki to tatou Kuini pai, a ko ana Ture hoki e hanga ana mo nga iwi e rua, no reira kia kotahi ano te tikanga, kau e rua tahi. Kaati e mea ana ahau he mea pai kia rapua he huarahi e taea ai te hanga enei mahara hei tohu mo te Taimana Tuipiri o to tatou Kuini atawhai e arohatia nuitia nei e tatou. Ki taku me whakauru tetahi kupu ahua penei na ki te rarangi tuatahi o te Piri nei, ara "Notemea i te tau o te Taimana Tiupiri o Kuini Wikitoria ka tukuna atu e etahi tangata o te iwi Maori ara e to ratou mangai e Wi Pere, he mema no te Whare Paremete, tetahi pitihana ki te Kuini kia whakamutua te hoko o nga whenua Maori: a notemea hoki e tika ana hei painga mo nga iwi e rua kia whakamanaia aua tono, i te mea e tika ana kia puritia nga whenua hei oranga mo te iwi Maori." Kaore he tangata e kaha ki te whakahe i tenei, notomea he tika tonu kei te ngaro haere te iwi Maori ano ko te hukarere e rewa atu ana i te ra e whiti ana, a he tika tonu ano hoki kei te ngaro haere o ratou whenua ano he oneone e horo ana ki roto ki nga taiawa o nga maunga teitei. Taku mea pai ma te Paremete e whakatuturua o koutou awa wai me o koutou moana a e e tika ana kia rahuitia katoatia hei oranga mo koutou, me nga ngaherehere mahinga manu hei kai ma koutou, a ko te mea tino nui atu ko nga whenua me rahui hei mahinga kai ma koutou, kia hoki mai ai to koutou ora me to koutou tika i rokohanga ai koutou i nga ra o mua. I nga ra hoki o mua mahi ana o koutou matua i te kaanga i te witi utaina atu ana i runga kaipuke ki Atareiria me ona whai maha o tenei koroni. I era wa he iwi tokomaha koutou, he iwi ora, he iwi rangatira, a he morehu kau tenei e ora nei i tenei wa. He aha te take o tenei ahua? Koia tenei ko nga whenua i ngakia ai aua kaanga me aua witi kua riro atu te nuinga i te tangata ke, kua kore i a koutou i naianei. Ki taku mahara ka huri katoa mai nga tangata whakaaro tika ki te awhina i te Kawanatanga i runga i tenei mahi a ratou e rapu nei i te ora mo koutou. Kua korero ake au e kore e akina kinotia e matou tenei ture ki runga ki a koutou, ki te kore koutou e pai, heoi ano. Ki te ki mai koutou, ae, mahia, ka mahia e matou, ki te ki mai ranei koutou kaati, a heoi ka whiriwhiri matou i kona me pewhea, engari ki te pena katahi ka roa. Ka noho tatari tonu au kia rongo ahau i te otinga o te kupu a tenei huihui nui. Kei a koutou te taima hei whiriwhiringa engari te mea pai rawa ki ahau me tae mai ta koutou kupu i mua mai o te tuanga o te Paremete. Tena pea e kitea e koutou etahi rarangi hou etahi wahi ranei e whakaarohia ana e koutou kia whakatikangia, engari e tumanako tonu atu ana taku whakaaro tena koutou e whakaae ki te tino tikanga o te Pire nei. Ki te whakaaetia e koutou tena e whakapaua katoatia e te Kawanatanga tona kaha ki te whakaoti i te tikanga kua kitea nei e ia hei ora pai mo nga iwi e rua. Kua timata te mahi a nga Pakeha-Maori, a nga kai whakahaere, me nga tangata kai-horo i te whenua te korero whakakiki ki o koutou taringa. Kei te whaiwhai haere tonu ratou i a au, kaore e haere mai ke taku aroaro i te ra e whiti ana, i a au e korero atu ana ki a koutou kia taea ai e au te aki tonu atu ki o ratou kanohi a ratou teka me a ratou mahi kohuru, engari haere huna ai ma tua i te tuara ki te whakakiki i o koutou taringa ki a ratou korero teka. Me tupato me mataara nga kuri taiki i te pa. E ki ana ahau ko nga rangatira e rapu nei i te ora mo to ratou iwi, kia puta te ingoa ki nga uri whakatupuranga a muri ake nei, hei ingoa nui, hei tirohanga mai ma nga iwi, ko nga kuri tiaki i te pa o te iwi Maori mo runga i tenei take nui, kei taka nga mea kahakore o ratou ki roto ki nga ringa o nga Pakeha-Maori me nga Kaiwhakahaere. Ko etahi Pakeha e ki ana kaore i te pono te whakaaro a te Kawanatanga mo runga i tenei take. Kua ki ratou e haere ana ahau ki Ranana a taihoa tata ake nei. Kaati ko te mahi tika maku he mahi i nga hiahia o nga iwi e rua i tenei koroni, a mehemea ki ta koutou titiro mai e puta ana ranei he painga ki a koutou i runga i nga mahi e taea ana e au, kia mohio mai koutou tenei ahau te noho atu nei hei tonotononga ma koutou. Kaore kau oku mahara haere atu i konei i Niu Tireni nei. Ka tu tonu ahau ki te awhina i te koroni kia tae ra page 31ano ki te wa e mutu ai te hiahia o te Koroni ki te awhina i au. E kore rawa e taea e te tangata te ki i hurihia atu e au ko taku tuara ki te hoa riri. Tenei ahau te tu atu nei hei whawhai mo nga take e whakaponohia ana e au he tika, a ka whakapaua katoatia ano e au toku kaha ki te pakanga i tenei pakanga me te tumanako atu ki a koutou hei hoa moku. Tena tetahi pakanga nui e pakangatia mai nei i tenei ra kei te takiwa pootitanga o Mataura, i waenganui o te mema o te taha Apitihana me te mema o te taha Kawanatanga, a ki taku whakaaro tena e riro i a matou te wini. Ki te tu mai ko to matou tangata ka whakaaro tonu ahau ki tena apiti iho ki tenei hui pai o tatou hei tohu waimarie tera mo nga iwi e rau. E hinga ana ano o koutou tangata toa ki te whawhai i nga ra o mua, a tena ano pea hoki matou e hinga a tona wa. Engari he aha koa ki te hinga matou i tenei pakanga ka mau tonu te tokomahatanga o te hoariri ki to ratou ahua ano o mua, a e kore rawa ahau e raru i tena. Ka hoatu tetahi whakarapopototanga o te Pire ki a koutou i te rangi nei hei titiro ma koutou kia pai ai ta koutou whiriwhiri i nga tikanga o roto.

Tenei ano tetahi take hei korero atu maku ki a koutou i mua o te mutunga o taku korero. I tae taku kupu i mua ake nei ki tetahi hunga kia pakanga maua, erangi ki taku mohio kaore kau pea i konei taua hunga i tonoa ra e au. Kua whakahengia te mahi a te Kawanatanga mo Kapiti moutere, i korero ai ahau mo tenei mea i naianei, he mea naku kia takoto marama. He mea naku kia kitea ko nga mahi katoa a te Kawanatanga tae noa mai ki tenei, e mahi anake ana i te tika mo te iwi Maori. Ko tera moutere e pahuhu haere atu ana i nga ringa o nga Maori, e tata ana te ngaro ki raro i te moana. E whia ake nga tau nei kua tino kore rawa he wahi e toe ki nga tangata. Maori nona, a he tino taonga nui taua moutere no nga iwi e rua i runga ra i te whakaaro ki ona korero tawhito o mua me era atu aronga mahara. Ko taua moutere ko Kapiti he tohu whenua tawhito no te Maori; a e pouri ana ahau mo te tere o te ngaro haere i roto i enei ra. Kua eke te ringa o nga tangata tuku mokete ki runga i taua motu, a meake nei kua kore he wahi i toe hei nohoanga hei orange ranei mo nga Maori. I tera tuunga o te Paremete tae mai ana tetahi o nga Maori nona taua moutere ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori whakahe ai kia kaua e rahuitia e te Kawanatanga, me te ki kia kaua rawa e tukua tetahi eka kotahi ki a riro engari me purprui hei whenua tuturu mo nga Maori mo ake tonu atu. Ko tana korero tena ki te Komiti, a i pena ano hoki tana kupu ki a au, a i tera rangi tata nei ka haere mai taua tangata ki te whaiwhai haere i ahau, piri rawa mai ki a au me he paua e piri nei ki te toka, ka mea mai, "E hiahia ana ahau kia kite ahau i a te Heretini; e mea ana ahau kia hokona e koe taku hia o Kapiti Motu." Ki atu ana ahau ki a ia, "Haere atu; kaore au e hiahia ana ki te hoko i to whenua." Ka nui te pouri o taku ngakau mo tena tu ahua, tera etahi Maori e tu ake ana i roto i o koutou hui ki te ki me mutu te hoko i nga whenua, e pena ana te korero i te mea e tu ana i te aroaro o te iwi, engari i muri iho kia kite ratou i nga apiha hoko whenua rere tonu ki te hoko. Ki te whakaaetia e koutou te Pire nei ka kore atu nga apiha hoko whenua. Kua korero ake ra ahau e ngaro haere ana te Motu o Kapiti, a hei mohiotanga mo nga tangata e whakahe nei ki te mahi a te Kawanatanga, i te take o taua mahi a matou, me ki atu ahau ki a koutou i raro i te Ture o tera tau whakatakotoria mai ana ki te Kawanatanga nga tono a nga Pakeha e neke atu ana i £21,000. Na te kaha rawa o te taumaha o tena moni nui whakaharahara kua totohu haere a Kapiti ki raro i te moana i nga mahi a nga Pakeha. Kaati kua whakatarewatia e matou nga mahi mo taua motou a kua kore e taea te pewhea i naianei. Ma enei korero aku katahi pea ka marama nga Maori i whakahe ki ta matou tikanga, ara hei ora ano mo te iwi Maori i mahia ai, koia ahau i mea ai me korero atu ahau ki a koutou mo runga i tenei take. Kaati ra kua tukua atu e au te Pire nei ma koutou e whiriwhiri, kei ta koutou i kite ai, koia tera, kei kona au e tu ana, kaore au e pai ma te Pakeha anake tenei take e whakatau mai:

Kaore e maha he kupu maku i naianei i te poto o te taima. Heoi ra e mea atu ana, kia ora koutou, kia oti pai nga mahi o tenei hui, kia tau te rangimarie me nga painga katoa ki runga ki a koutou. He kupu pai tenei hei korero atu maku i naianei. Kua puta mai te tono a te Kawana me te Rear Admiral, te rangatira o nga wakataua (ara o nga manuao) kia haere atu etahi o o koutou rangatira kia kotahi tekau tangata ki runga ki te mea nui o aua waka tina ai a te rahoroi e haere mai nei. A i muri o te tina e mea ana te Kawana kia haere ake aua rangatira kia kite i a ia i te Whare o te Kawana. Nui atu taku koa mo te homaitanga kia whakapuakina e au tena tono, ko te whakahau whakamutunga tena a aua rangatira i to raua hokinga atu nei i konei. Me au ano hoki kei te powhiri atu ki a koutou, haeremai; haeremai ki te kainga o to koutou matua i Poneke, kia puta ai nga kupu powhiri aroha ki a koutou i reira. E kore ahau e rokohanga e koutou ki reira i te nui o taku raruraru, engari ko taku hoa wahine e arohatia nuitia nei e koutou, me aku tamariki, kei kona e noho ana hei whakatua i a koutou. Kua whakahuahuatia mai etahi ingoa rangatira hei haere, engari ma koutou tena e whakarite, ko koutou hoki e mohio ana ki nga tino rangatira rawa, ki nga mea e tau ana hei haere, ko ahau kaore. Kaati kia pai ta koutou whiriwhiri kei pawerawera nga ngakau o etahi. Hei awhina i te tono a Te Kawana me te Admiral ka hoatu he paahi ki nga rangatira mo te tereina atu i konei ki Poneke me te hokinga mai ki konei. E mohio ana ahau tena e whakaae nga tangata katoa e whakaaro tika ana mo te koroni ki tena whakaritenga a te Kawanatanga kia hoatu tena painga mo koutou. Heoi, kia ora koutou.

Paratene Ngata: Kaore ranei nga whenua o Tuhoe e uru ana ki tenei Pire?

Te Pirimia: Kaore, kua oti hoki te hanga he Ture motuhake mo tera whenua, engari ka whakaurua e matou he rarangi ki roto i te Pire e tuku ana ki nga tangata o Tuhoe te tikanga ki te kawe mai ranei i to ratou whenua ki raro i tenei Pire ki te pupuri atu ranei i waho.

page 32

Henare Tomoona: Ki te porowhiua e te Paremete te Pire nei, ka taea renei te tuku atu ki Ingarangi kia paahitia i reira?

Te Pirimia: Ko te Paremete o tenei koroni he mana motuhake. E kore te Kuini, taua Kawanatanga ranei e kaha ki te pokanoa ki tetahi take e pa motuhake ana ki Nui Tireni. E kaha ana Te Kuini ke te whakakore i tetahi Pire e tukuna atu ana ki Ingarangi mo tana kupu whakaae. Nona hoki te mana nui, notemea e kaha ana ia ki te whakakore atu i nga Ture i hanga e nga Kawanatanga o nga koroni katoa i roto i nga tau e rua i muri tonu iho o te paahitanga.