Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga korero o nga huihuinga o te Kawana, Rore Ranapare (Lord Ranfurly), o te Raiti Honore te Hetana (Rt. Hon. R. J. Seddon), Pirimia, Minita Maori Hoki, me te Honore Timi Kara (Hon. James Carroll), Mema mo te iwi Maori i roto i te Kaunihera Maori, me nga rangatira Maori me o ratou iwi i o ratou kainga, i huihui nei mo runga i nga pire whenua Maori me era atu mea e pa ana ki te iwi Maori, 1898 me 1899.

Huihuinga o Te Pirimia me te Honore Timi Kara me nga Rangatira me te Iwi o Whanganui, i tu ki Putiki, Whanganui, i te 14 o nga ra o Mei, 1898

Huihuinga o Te Pirimia me te Honore Timi Kara me nga Rangatira me te Iwi o Whanganui, i tu ki Putiki, Whanganui, i te 14 o nga ra o Mei, 1898.

Wereroa Kingi: Haere mai e te Pirimia! Haere mai ki te wahi i mate ai a Meiha Keepa te tangata hapai tuturu i te mana o te Kuini, te tangata i whakahonoretia e te Kuini, i whakawhiwhia nei e ia ki te hoari mana! Kua ngaro atu nei ia, kua riro ki tona wahi okiokinga. Kei te tino whakawhetai atu matou ki a koe mou kua tae mai nei ki konei ki te whakanui i a matou, me to kaha ki te whakaatu mai i tou aroha ki nga hoa o Meiha Keepa i runga i te nui rawa o au mahi whakanui mona. Kaore he whakanui kaha atu e taea ai te homai mo tenei mea mo te tangata ahakoa kowai tangata i ko atu i enei mahi whakanui kua homai nei mo Meiha Keepa. I whakapuaretia noatia nga tereina, i tae mai nga hoia, a haria ana ki te nehu i runga i to te hoia ritenga; no reira i whai take ai kia Whakamihi atu matou ki a koe. Kaati kei te kite atu matou i to tinana kua tae mai kei konei i tenei ra; me to hoa me te Honore Timi Kara i tae mai ki konei i te wa o to matou raruraru. I whakamaramatia mai ano e ia ki a matou te aronga o te tikanga e whakaarohia ana e koe kia whakatakotoria—ara, o te Pire—i hikitia nei tona whiriwhiritanga kia tu ra ano te hui ki Papawai. Ki reira whakaoti ai penei ranei pera ranei. No reira i runga i ena mahara katoa e koa rawa atu ana toku ngakau mo to taenga mai ki konei tangi tahi ai me matou. Kei te tono atu ahau ki a koe kia hikitia atu nga Kooti Whenua Maori mo tetahi atu wa, kia ahei ai matou nga mangai o te iwi te hui tahi, kia ata korerorero tahi matou mo runga i nga ritenga o te Pire nei. Tena koe e te Pirimia, tena koutou ko o hoa, kua tae mai nei ki konei ki te kainga o Meiha Keepa.

Hone: Haere mai e te Pirimia! Haere mai korua ko to hoa ko Timi Kara! Kua kitea mai ano te kanohi e Meiha Keepa i a korua kua tae mai nei ki konei i tenei ra. Ko tenei kainga ki te tikanga no koutou tahi ko te iwi Maori. Ahakoa kua ngaro atu a Meiha Keepa i o matou kanohi, kei te ora mai ano ia i a korua kua tae mai. He oranga nui no te ngakau te kitenga atu ia korua kua tae tinana mai ki konei. Ahakoa kua mate atu a Meiha Keepa, kua kitea mai ano tona kanohi ia korua kua tae mai. Me i haere tahi mai te Kawana hei hoa mo korua ka nui te tika, notemea he kainga taenga mai a Whanganui no nga Kawana katoa. Kaore rawa ratou e wareware ana ki page 13tenei kainga. I konei a Kawana Poene, i konei a Kawana Kerei. Ko te Kainga ano tenei nana i powhiri a Kawana Poene. Ko koe tetahi o te iwi, a kua tae mai koe ki konei kia kite i a matou i te ra o to matou pouritanga me to matou aitua.

Waata Wiremu Hipango: Katahi ka panuitia e ia tenei whai-korero e whai ake nei:—

"E Hoa,—

"Putiki, Whanganui, 14 Mei, 1898.

E te Honore Pirimia! Te kanohi o Meiha Keepa kua ngaro atu nei i Whanganui, kua wehe atu nei i ona iwi e rua, i te Pakeha me te Maori.

"Ko au kupu mihi aroha, mo te matenga o Meiha Keepa, kua tae mai ki a matou, a i tae mai hoki te Honore Timi Kara ki tona nehunga hei whakarite i te ahua o te Kuini, o te Kawana, me te Kawanatanga; haere mai ana ia, ratou tahi ko nga rangatira me nga hapu o te iwi Maori kia kite i a matou, ki konei tangi tahi ai me matou mo te paanga ohoreretanga mai o tenei aitua nui ki runga ki a matou me nga iwi Maori katoa o tenei Motu.

"Haere mai! Nau mai, e te Pirimia kia kite i enei morehu tangata e ora nei o te iwi o Whanganui! Ko nga kaumatua, nga pukenga o te mana me te rangatiratanga kua ngaro atu i a tatou, nga tangata nana i ingoa nui ai tenei iwi kua haere atu i tenei ao, a ko a ratou kupu anake i waiho iho ki a tatou i naianei are, 'Kia mau kia u ki te whakapono, me te aroha ki te tangata.'

"Ka tutataki nei tatou i tenei ra ki te tangi mo te matenga o Meiha Keepa—to matou kaumatua whakamutunga—te tangata nana i whakamahea nga ao kapua pouri e hipoki nei i tenei Motu—te tangata nana i whiti ai te maramatanga ki runga ki tenei whenua, a whiti atu ai ki te Kuini o Ingarangi ra ano tona maramatanga, i tau iho ai te rongomau me te rangimarietanga ki waenganui i nga iwi e rua i noho pai ai i noho tahi ai i runga i te aroha ano he tuakana he taina.

"Kua mutu atu nga ra o mua me nga tikanga nunui i mahia i roto i aua ra. I roto ano i tenei tau i kaha atu ta korua whakahaere ko to hoa i mate nei ki te whakahuihui mai i nga rangatira me nga hapu o te iwi Maori i nga wahi katoa, me te tohutohu kaha atu kia whakakotahi ratou ki te rapu atu i te huarahi e taea ai te whakaora nga morehu tangata e ora nei o te iwi Maori me te whakapumau rawa i o ratou whenua hei oranga mo ratou, ko te take tena i huri ai nga rangatira me nga hapu ki te hapai i te 'Kotahitanga' i whakaturia e nga iwi Maori o tenei Motu; a na tena mahi ano hoki, e te Pirimia, i kite ai koe i ena rangatira maha i tu atu nei ki tou aroaro i roto i te Whare Paremete i Poneke, a e kite nei hoki koe i tenei ra i enei tini iwi nunui e tuku nei i a ratou ki raro i te mana o te ture. Koia i tino kaha rawa ai nga tangi mo te matenga o tou hoa kua ngaro atu nei i naianei i Whanganui i ona hoa hoki o te iwi Pakeha me te iwi Maori.

"Tenei ano tetahi kupu a te Honore Timi Kara i whakatakoto ai ki a matou me nga iwi i tae mai ki Putiki i mua tata ake nei, ara., ko nga kupu whakamutunga a Meiha Keepa ki a ia, i penei, 'Whakaorangia nga morehu o te iwi Maori, me o ratou morehu whenua kia mau ki a ratou. Ae he tika tonu tena; tino pono tonu taua korero a te Honore Timi Kara.

"I te tau 1897 tukuna atu ana e Meiha Keepa me nga rangatira o te Kotahitanga a ratou kupu mihi ki te Kuini, me te inoi atu ki a ia kia rahuitia nga morehu whenua e toe ana o te iwi Maori; hei whenua tuturu pumau rawa ki a ratou mo ake tonu atu. Whakautua mai ana e te Kuini ma ona Minita i Niu Tireni e whiriwhiri tena take.

"I taua tau ano—i te marama o Oketopa, 1897.—Haere mai ana a Tamahau me ona hoa rangatira ki tou aroaro ki te hari atu i ta ratou pitihana mo runga mo taua kupu whakahoki mai a te Kuini, i ki nei kei roto taua take i nga ringaringa o ana Minita i Niu Tireni, whakautua mai ana e koe kei te whiriwhiria e koe taua take.

"I te marama o Noema i taua tau ano i tu atu ano a Meiha Keepa me ona hoa rangatira ki tou aroaro ka tono atu ki a koe kia whakamutua te hoko o nga whenua Maori, a ko te riihi anake he tikanga e whakaaetia kia pa ki aua whenua, kaua tetahi tikanga ke atu.

"No reira, heoi ano nga kupu atu i naianei i te mea kua kite iho ahau kua mana i a koe ena tono, ara ki te paahitia to Pire e kawe nei hei ture, ka mutu atu te hoko i nga whenua.

"Te u ea nui e tumanakohia atu ana e matou i roto i tenei ra, koia tena me mutu rawa te hoko o nga whenua Maori, kia whakaorangia kia rahnitia nga toenga whenua, kia whakakorea atu te Kooti Whenua Maori, kia kore hoki e whai tikanga mo nga roia e kai kino nei i te iwi Maori.

"Waata Wiremu Hipango,

"Hekeretari o te Komiti Nui o Whanganui
mo te taha ki te iwi o Whanganui."

Waata Wiremu Hipango (ka haere tonu te korero): Haere mai e te Pirimia, te tino hoa pai o Meiha Keepa! I roto i te wa e takoto mate ana ia tonoa mai ana e koe nga mangai o te Kuini kia haere mai ki konei, a, no te taenga ki te tangihanga me te nehunga, ko te HonoreTimi Kara i tae mai hei mangai mou ki konei tangi tahi ai me matou mo tenei aitua nui kua pa ki nga iwi o tenei Motu. Haere mai, haere mai ki a matou, nga morehu o te iwi o Whanganui! Kua ngaro katoa atu nga rangatira nunui, a heoi te mea i mahue iho i a ratou ko te kupu anake a Te Atua, ka mutu. A ko Meiha Keepa tenei, to matou kaumatua whakamutunga ka ngaro nei i naianei: Ko ia te tangata tiaki i a matou i nga ra o mua, a nana te rongomau i homai i roto i enei wa. Koia i kaha rawa ai te piri pono ki te Kuini. Kei te pena tonu i naianei, ahakoa te ahua o nga iwi e rua, ano he tuakana he taina. Kua ngaro katoa te whakatupuranga kaumatua. Te mahi tino pai ki a Meiha Keepa he huihui i te iwi i runga i te rangimarie me te aroha, kia kotahi ai he whakaaro ma ratou, me te tohu-page 14tohu i nga morehu o te iwi. Koia i poto katoa ai te tangata ki te whakamatau kia whakatutukitia nga ritenga o Te Kotahitanga, ko te take tena i tu atu ai enei rangatira ki tou aroaro, me era rangatira i roto i te Whare Paremete. Kua uru mai nga iwi nunui ki roto ki nga aronga o te ture. Kei te kaha rawa te kino o to matou pouri mo te matenga o tenei rangatira whakamutunga o matou, no te mea he tangata ia e tahuri tuturu ana i nga wa katoa ki te whakakotahi i nga iwi e rua hei iwi kotahi. Ko te kupu i kawea mai e te Honore Timi Kara ki o matou nei aroaro hei whiriwhiri ma matou, he kupu kia tiakina nga toenga o nga whenua. Ko te kupu whakamutunga tena a Taitoko, kia whakaorangia te iwi, kia tiakina kia whakatoea te whenua. I te tau 1897 ka tukuna atu nga pukapuka whakamihi a nga iwi Maori ki te Kuini, me te tono atu ano ki a ia kia rahuitia mai nga toenga o nga whenua Maori mo nga iwi Maori. Na, ko te whakautu mai, koia tenei, i te mea he take tera e pa ana ki nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga o Niu Tireni, na reira ma te Kawanatanga ano o Niu Tireni e whakaaro taua mea. I taua tau ano ka whakapuakina atu ki a koe nga kupu a Tamahau me era atu rangatira mo runga i taua take ano. Whakautua mai ana e koe, mau e ata whiriwhiri marire. I taua tau ano ka haere ko Meiha Keepa me ona hoa rangatira kia kite i a koe ka tono atu kia whakamutua te hoko o nga whenua Maori, engari me kawe mai ki raro ki tetahi aronga riihi e taea ana te whakahaere. Kaati kua kite atu matou inaianei kei te whakamatau koe ki te hanga i tetahi Pire whakamutu i te hoko o nga whenua Maori, ko te tino mea nui tena e tumanakohia nei e nga iwi Maori kia whakamutua rawatia te hoko o nga whenua Maori i naia tonu nei, me nga roia ano hoki kia araitia atu.

Takarangi Mete Kingi: Haere mai e te Pirimia! Haere mai e te Honore Timi Kara! Ko korua me te Kawanatanga nga mangai o te Kuini, koia i koa ai matou mo te kitenga i a korua. Ka tika to korua taenga mai i tenei ra haringa nuitanga o te ngakau o te iwi Maori; mama ake ana o matou ngakau i a korua kua tae mai i tenei ra. Ko a matou take kei roto katoa i te pukapuka i panuitia atu nei e Hipango ki a korua, koia tena nga take. Kei te tino mohiotia e rima anake ano miriona nga eka whenua kei te toe i naianei ki nga iwi Maori. Ehara i nga taitamariki te kupu kia purutia a matou nga whenua engari na nga kaumatua ano tena whakaaro. Tetahi mahara e haere nui ana i roto i nga rohe o te Tai Hauauru, me era atu wahi, me kaha tonu nga iwi Maori ki te pupuru i o ratou nei toenga whenua mo ratou ake, a i te mea kua tae mai korua ki konei e tono atu ana ahau kia hikitia atu te Kooti Whenua Maori mo muri o te marama o Hurae, kia ahei ai he taima hei ata whiriwhiritanga i tenei Pire hui atu ki era atu take e pa ana ki te iwi Maori. Ki te whakamanaia mai e korua tenei tono hei oranga ngakau nui tena, a ka taea te korerorerotia enei take e matou ko Tamahau ma i Wairarapa. Kei te tumanako atu o matou ngakau kia korua ko Timi Kara hei hoa mo matou ki te whakataahi atu i nga mate me nga raruraru e takoto nei i waenganui o te Kawanatanga me Meiha Keepa, kia noho pai ai te iwi i runga i te rangimarie i nga ra e takoto ake nei. Ko te mahi a Meiha Keepa he whawhai atu ki te Ture, me te Ture hoki e whawhai mai ana ki a ia, a mate noa iho ia. Ko ta matou tono tenei, ko nga raruraru katoa e takoto nei i waenganui o Meiha Keepa me te Kawanatanga ma korua ko te Honore Timi Kara e whakataahi atu e whakakore. Mo te taha ki Ohotu Poraka, e kiia ana me tuku ki raro i te mana o te Kaitiaki mo te Katoa; engari, ki taku, me ata waiho tena take mo tetahi takiwa, kia taea ai te ata whiriwhiri marire tona ahuatanga. Kua kite matou i taua korero e panuitia ana i roto i nga nupepa, koia te take o tenei tono atu ki a korua. Kaati i te mea kua tae mai nei korua ki konei, to matou hiahia me noho tonu korua i konei mo tetahi wa, ki te whakahonore i a matou, kia kite ai hoki korua i te iwi o Waikato. Ko te kingi kaoro ano kia tae mai. Ko koe anake te kingi o Niu Tireni, no reira me noho tono koe i konei. Ko Tawhiao te kingi tuarua, a ko Mahuta he tamaiti nana, no reira ko ia te kingi tuarua. Ko koe te tino whakaahuatanga mai o te Kuini. Kua tukua atu ta matou pitihana ki te Tiati o te Kooti Whenua Maori, e tono ana kia hikitia te Kooti. Ehara i te mea na matou anake tena tono, engari na nga iwi katoa e kite nei koe kua huihui mai o ratou nei mangai e noho nei. Haere mai e Tamatea! Haere mai te tangata kai horo i nga whenua katoa o te Motu. E mea ana ahau me tahuri mai koe ki te awhina i to matou hiahia kia hikitia nga Kooti. Haere mai! Haere mai!

Porokoru Patapu: E tautoko ana ahau i nga korero katoa kua korerotia. Timata i tona matapuna tae noa mai ki te puwaha o Whanganui awa kotahi tonu te reo o ona iwi i roto i tenei ra. Kaore he take e korerotia atu ai e au kia koutou nga mahi pai katoa i mahia e Meiha Keepa, kei te mohio noa atu koutou. Ko nga mahi toa katoa i putake mai i te Kawanatanga, a no te wa ka mate nei ia kite atu ana matou i a koe i te tumuaki o te Kawanatanga i tahuri ki te whakahonore tika i tona ingoa. Ko te take tena i tautoko ai ahau i nga korero a nga rangatira i mutu ake ra. Ko te kupu whakamutanga tenei a Meiha Keepa, kia mau ki te whenua, kia kaha ki te rahui i te whenua, kei waiho whenua kore te iwi a muri ake nei, a ka taurekareka noa iho. Ka mutu ana haere ki te whawhai ka hoki mai ano, me te tau nui te ingoa honore ki runga ki a ia. I roto i aua wa, i te mea e whawhai kaha ana ia, kaore matou i ata mahara e whawhai ana ia mo matou, engari no naianei, no te wa ka mate nei ia, katahi matou ka mohio a ka whakahonore atu ki a ia mo ana mahi pai mo matou i nga ra o mua. Me i ora ia kua takoto to matou whakaaro kia haere ia ki tena takiwa ki tena takiwa o te Motu ki te korero a ki te whakauu i te whakakotahitanga o nga iwi me te rapu i te ora mo te iwi Maori, koia ka noho tumanako atu nei matou ki a koe kia kaha rawa to whai whakaaro mai ki te iwi o Taitoko, ara, ki te iwi o Whanganui, no te mea ko te iwi tenei nana i hapai te ingoa nui o te Kuini nana hoki i tautoko tou mana. E tono atu ana matou ki a korua ko to hoa kia whakahokia atu te page 15Komihana Hoko Whenua Maori kia kore atu i Whanganui nei, a me mutu rawa atu te hoko i nga Whenua Maori. Hei tohu tena e mahara ai matou kia korua kua homai koha korua ki to korua hoa kua ngaro atu nei ia tatou. Kei te whakatika ano ahau ki nga korero a Mete Kingi mo te Kooti i Whanganui. He tino mea nui tenei ki a matou, kia taea ai e matou te ata korerorero te ata whiriwhiri marire i te take kua homai e te Honore Timi Kara ki a matou. Tenei tetahi keehi e tino whai tikanga nui ana ki a matou kei te aroaro o taua Kooti e takoto ana i naianei. Koia matou i hiahia ai kia hikitia e koe taua kooti kia ahei ai matou te haere atu ki Papawai ki reira whiriwhiri ai i enei take nunui. E hara i te mea e whakahe atu ana matou ki nga tikanga o te Kooti Whenua Maori, engari e hiahia ana kia homai he taima hei haeretanga atu mo matou, mo nga Maori, ki te rapu i te tikanga me te korerorero me te whiriwhiri i te ahuatanga o enei take nunui e pa ana ki a matou. He tamaiti ahau na Taitoko. Ki te whakaaetia mai e koe tenei tono he koha nui tena nau mo to ingoa o to matou rangatira kua ngaro atu nei i a matou. Tenei ano tetahi tono aku, koia tenei, me whakatu e te Kawanatanga tetahi tohu tika mo Meiha Keepa hei maharatanga mo te rongo o tona ingoa. Kua mate atu hoki ia i naianei no reira kaore he whakahonoretanga ke atu e taea e tatou te hoatu mona, otira he tohu nui tena no te whakanui a nga Pakeha mo Taitoko ki te whakaaetia mai e ratou tenei tono.

Hoani Mete Kingi: Haere mai, e Te Pirimia! Haere mai ki konei, tangi tahi ai me matou! Haere mai! I te wa e ora ana a Taitoko e ahai ana kia korerorero a tinana korua tetahi ki tetahi, engari no tona matenga ko nga kupu kau i toe hei whakatutukitanga—ara, kia rahuitia nga toenga whenua hei orange mo nga morehu o te iwi. Kaati mo te taha ki Ohotu, kua tae atu he tono ki a korua kia whakapuaretia a Ohotu Poraka mo te hoko No tenei ata matou i rongo ai; koia ahau e ki atu nei ki a korua ko Timi Kara, kaua e whakaaetia tena tono; kaua hei whakapuaretia, no te mea kaore e tika kia whakapuaretia he hoko mo tena whenua. E hara i te whenua Pakeha taua whenua; he whenua Maori tuturu, motuhake, koia ahau e mea atu nei me kaua rawa korua e whai taringa ki te whakarongo i tena tono. Kai te whakaae atu ahau ki nga kupu katoa a nga tangata o mua ake i a au i tu ake ai ki te korero mo runga mo nga Kooti nei. E whakaae ana ahau ko nga Kooti Whenua Maori katoa puta noa i te Motu nei me hiki mo nga marama e toru. To matou hiahia kia homai he taima hei whiriwhiritanga ma matou i te Pire kua homai nei e korua ki nga iwi hei whiriwhiri ma ratou; koia tena te take o ta matou tono e mea nei kia hikitia atu nga Kooti mo tetahi atu wa, kia ahei ai matou te haere atu ki te hui i Papawai ata whiriwhiri marire ai i taua Pire kua homai nei e korua hei titiro ma matou. Kaore e taea e matou te korero i taua Pire ki konei tonu, ko te take kei te ngarongaro anake nga tino tangata, kei tena wahi, kei tena wahi; engari ko te hui katoa matou, katoa, katoa, ki Papawai, ki reira korerorero ai i taua mea. Ko tera anake hoki te take o nga iwi kua hui nei ki Papawai he whiriwhiri i taua Pire. Mehemea ki te rahuitia nga toenga o nga whenua mo nga Maori katahi pea ka puta tetahi painga nui i runga i taua Pire. Ki te whakakotahitia te matauranga Maori me te matauranga Pakeha, ka taea pea e tatou te hanga i tetahi ture pai, marama. Taihoa kia ata korerorerotia mariretia tena e hua mai etahi painga i runga i te whiriwhiritanga a nga Maori. Ki te kore koutou e tautoko i te iwi Maori, kaati kaore he ritenga e mahara ai koutou kia tahuri atu te iwi Maori ki te tautoko i a koutou.

Wiari Turoa: Haere mai hei matua mo matou, kua ngarongaro katoa atu o matou nei matua ake. Ahakoa kua tae mai ano a Timi Kara i mua, engari e hiahia atu ana matou kia whai korero mai ano hoki koe ki a matou mo runga mo nga tikanga e pa ana ki nga Whenua Maori mo nga Kooti Whenua.

Wiki Keepa: Haere mai, e Timi Kara! Haere mai e te Pirimia. Mehemea ko te haere mai o te Honore te Pirimia i tenei ra he haere mai i runga i te whakaaro kia whakaungia te aroha, me te rangimarie, a kia whakaorangia hoki nga mate i tangihia nei e Meiha Keepa i nga ra kua taha ake nei, e pai ana, ka powhiri pono atu matou ki a ia, ka koa matou mo tona taenga mai i tenei ra. Kua whakakitea mai e korua to koutou aroha nui ki a matou i runga i to koutou taenga mai ki konei i tenei ra, a i te mea kua whakanuia matou e te Pirimia i runga i tona taenga mai ki konei koia ahau ka titiro atu nei ki a ia, ano he matua ia no matou. Kua haere mai ia ki konei tangi tahi ai me matou. E tautoko ana ahau i nga korero katoa a Takarangi Mete Kingi. Koine hoki nga tino kupu hei korerotanga i tenei ra. Kei te tono atu hoki ahau ki a korua kia hikitia nga tuunga o nga Kooti Whenua Maori mo tetahi atu wa, e hara i te mea ko o tenei takiwa anake, engari ko o nga takiwa katoa, kia ahei ai matou—nga iwi katoa o te Motu nei—te haere atu ki te hui i Wairarapa. Ko te hiahia nui tena o nga iwi katoa kia ata mohio ai ratou kia ata marama ai ratou ki te aronga o ena take nunui kua whakatakotongia atu nei e korua hei tirotirohanga ma nga iwi ki Papawai. Ki te hikitia nga Kooti Whenua kua haere te tangata i runga i te ngakau mama, kua watea ki te haere atu ki taua hui. Ko ahau tetahi e hiahia ana kia tae atu ahau ki taua hui, no reira e tautoko ana ahau i nga kupu katoa kua korerotia e Mete Kingi. Mo te taha ki te kohatu tohu whakamaharatanga mo Taitoko, kaati e kore ahau nei e pai kia whai kupu ahau mo runga i tena mahara, ka ata waihotia atu e au tena take ma era atu tangata e korero. Heoi taku tino take, e akina tonutia atu nei e au ki a korua, ko taku tono e tono nei kia hikitia atu te Kooti. Kia ora tonu korua!

Raihania: Ko ahau tetahi o nga tu tangata taki tahi nei ona putanga ki waho i tona kainga, E rite ana ahau ki te koura, tona kainga tuturu ko roto i tona ana. Kaati i te mea kei o korua aroaro ahau e tu atu ana koia ahau ka powhiri atu nei kia korua, haere mai! haere mai! Kaore page 16he kupu i toe maku, heoi ano maku he tautoko kau i nga kupu a nga mea kua mutu ake nei te korero. Taku take e hiahia ana ahau ki te korero atu kia korua ko te nui rawa o te utu e tonoa ana mo te haringa i nga taonga e utaina ana ki runga ki nga tima a Hateriki. Ka nui rawa to matou mate i te nui rawa o te moni. Ki te utaina atu e matou kotahi te pauna kanara ma taua tima e hari kotahi rawa hereni me te hikipene te moni e tonoa mai ana, ki te tukuna atu ranei e matou kotahi te taihana mati is 6d. rawa ano te utu. Ki te tukuna atu e matou kotahi te tana riwai kaore rawa e tiatingia te utu i runga i te aronga o nga rarangi utu e panuitia ana ki te tangata katoa. Kaati. ko koe te tangata mana e whakaora ena mate, koia ka horahia atu nei ki tou aroaro, mau e whakakore atu.

Rere Kura: Tena koe e te Pirimia, tena ra korua ko Timi Kara. Ko te rua ano tenei o oku tunga atu ki te whai kupu atu ki a koe, te tuatahi i Pipiriki. i a koe i tae ake ki te whakatakoto i te taonehipi i taua whenua. E tautoko katoa ana ahau i nga kupu a nga mea kua mutu ake nei te korero, Tenei tetahi take e pouri nei ahau, kua hikitia te Kooti mo te wiki kotahi, a kei te noho porangi noa iho matou e noho nei, kaore nei e mohio ana mo awhea ra ano whakaotia ai a Whakaihuwaka. Ki te timatangia ano te Kooti ta matou hiahia me kawe ki Pipiriki, ki Hiruharama ranei, ki reira whakaotioti ai i taua mea, kaua hei noho tonu i roto i nga taone te whakawa, Ka rima rawa marama o matou e noho ana i konei, a nui rawa atu to matou mate. Kaore rawa matou e ata ora ana i te kai i konei i te taone nei. Ko te Taone o Pipiriki kua oti te whakawa e te Kooti, kua whakatautaua nga hia paanga o ia tangata i taua taone. Mo te taha ki nga whenua rahui mo nga Maori, kaore au e mohio ka pewhea ranei te whakahaere a te Kawanatanga mo aua rahui, no reira ka tono atu matou ki a koe kia ata whakamaramatia mai e koe ki a matou te ritenga o aua rahui.

Te Pirimia: Ki a koutou katoa kua huihui mai nei ki konei, Maori, Pakeha, tena koutou! kia ora koutou! Nui rawa atu taku pouri i a au e tu atu nei mo tenei aitua nui whakaharahara kua pa ki nga iwi o Whanganui. He pono te mamae o toku ngakau, no te mea e mohio ana ahau he tino rangatira nui tenei kua tangohia atu i a koutou; engari ahakoa kua tae mai te kupu karanga mai mona kia haere atu, ahakoa kua riro atu ia ki te waahi i ona tupuna, otira ka noho tonu tona wairua i a koutou. E koa ana ahau mo ta koutou kupu e ki nei kua ahua mama ake te pouri o o koutou ngakau i runga i toku taenga mai ki konei i tenei ra. Kua ngaro atu te matua, engari e tika ana ta koutou kupu kua tae mai tenei o nga matua i tenei ra. E kore e taea e au te whakakapi tena turanga kua takoto watea nei i runga i tenei aitua nui, engari ka whakapaua katoatia e au toku nei kaha kia mahia te mea tika ki runga ki enei morehu e ora nei o tenei iwi rangatira nui iho o nga ra o mua. I era taenga mai oku ki Whanganui he tutatakitanga era noku ki oku hoa, a kei te pouri rawa atu taku ngakau i tenei o aku taenga mai i taku kitenga kua karangatia mai etahi o aua hoe aroha oku kia haere atu, e taea koa hoki te aha. Ko to koutou rangatira kaumatua ko Meiha Keepa te whakamutunga. Kaha atu te tangi o taku ngakau me te kino rawa o taku pouri i taku kitenga kaore ahau e watea ki te haere mai ki konei tangi ai. whakahonore ai, i tona ingoa, i te ra i nehua ai to koutou rangatira kua ngaro atu nei. Herea ana ahau ki roto ki taku tari i Poneke i runga i tetahi raruraru kua pa ki to tatou koroni me te iwi nui tonu. He raruraru i pa ki te Empire, he peka nei hoki tenei koroni nona, ara he raruraru i puta i te takiwa ki Ngapuhi i pa nui ki runga ki nga iwi Maori, a me i kore i whakahaerea tikatia, maramatia, tena pea kua waiho hei raruraru nui mo nga iwi e rua i tenei koroni. Kaati i te mea he pononga ahau na te Kuini takoto ana te mahi hei mahi maku, a noho ana ahau i Poneke ki te whakahaere i taua mahi, kaore i taea e au te pewhea. Otira ahakoa kaore taku tinana i kitea mai ki konei, engari ko taku wairua i tae mai. Ko te Kawanatanga i tae mai i runga i te tinana o taku hoa minita o Timi Kara, me te mana o te Kuini i tae mai, me nga whakahonoretanga katoa i hoatu mo te ngaromanga atu o to koutou rangatira. Kua korero mai koutou i to koutou koa mo tenei tohu whakanui mo te tukunga e te Kawanatanga kia tanumia to koutou matua i runga i te aronga o to te hoia tanumanga. Ahakoa i rereke tona kiri i to nga Pakeha i whawhai tahi nei me ia ki te tautoko i te mana o te Kuini, engari ko nga toto i roto i ona uaua e rere ana, kotahi ano te ahua me to ratou, me te kaha o tana piripono ki te torona rite tonu te kaha—kaha atu ranei—i o etahi i rereke nei nga kiri i tona. I a ia e ora ana whakahonoretia ana ia e to tatou Kuini, hoatu ana e ia he hoari mana mo ana mahi toa i mahi ai ia, i whai kupu mai ano koutou ki a au i te rangi nei mo tena. I tuku noa atu ia i tona tinana ma te mate—a he tokomaha o tona iwi i mate—i runga i te hapainga i te mana o te Kuini, hei whakauu i te rongomau, hei whakapumau i te whakamananga o te ture a te Kuini. I kite hoki ia ki te kore e tautokona te ture a te Kuini ka waiho hei raruraru nui ki runga ki nga iwi e rua, a te tukunga iho o tena kino ko te iwi Maori, e mohiotia nei ko ia tetahi o nga tino rangatira pai, marama, i roto. No reira o tino tika ana nga whakahonoretanga katoa kua mahia nei mona; a mehemea na to maua taenga mai i mama ake ai tetahi wahi o to koutou pouri, heoi ra ka koa nei maua mo tena rongo. Ko to tatou Matua Nui te mana nui kai runga i nga mea katoa, ma wai e whakahe atu. Kaore ano i pahure noa te rua marama o taku ringaringatanga whakamutunga ki to koutou rangatira kua ngaro atu nei i a tatou; engari kihai rawa au i mohio he kitenga mutunga tena, e kore au e kite ano i a ia i tenei ao. Kotahi tetahi mea pai hei maharatanga mo runga i to maua tutakitanga whakamutunga, i te hui whakamutunga i tae ake ai to koutou rangatira nui kua ngaro atu nei i naianei, ko te rironga mana e whakahua te kupu tono kia inu whakamihi nga tangata moku kia ora, me te page 17Kawanatanga kia ora, me te puta ano o ana kupu mo tona koa mo tona kitenga i a au, me tana whakapai ki nga mahi e mahia ana e matou. Ko nga tangata i tuhi penei na, tera tetahi raruraru kua takoto i waenganui o mana, i tuhi i te kupu tito. Kore rawa rawa he raruraru i tau ki waenganui o maua ko taua rangatira i mate nei. He mamaetanga nui te matenga o tenei mea o te hoa pai, me te mohio, e kore rawa ia e kite ano i tona hoa i tenei ao; a he kohuru rawa i te ingoa o te tangata te mahi a etahi o nga nupepa e whakapae nei naku i hohoro ai te mate o tenei hoa pai oku. He nui rawa taku aroho, me taku whakaaro nui, mo tenei iwi mo te Maori, a i au kua tu nei hei Minita Maori kua mahi tahi au me koutou ki te whakaora i o koutou whenua; koia ahau i ki ake ai katahi te mea i tino kaha rawa atu ai te kino o te pouri o taku ngakau, ko te kiianga naku, na taku Kawanatanga ranei, te take i mate hohoro ai tenei o aku hoa tino pai atu. tenei tangata i mahi nui i te ora mo tenei koroni. Me i kaua ia i whakararurarua e te tangata, he tino tangata whakaaro rangatira atu to koutou kaumatua i mate nei, he tangata humarie, whakaiti noa iho i a ia. kii tonu i te hiahia pono ki te tiaki pai me te whakaora i te iwi i arohatia nuitia nei e ia; engari tera etahi Pakeha whakaaro rereke, hiahia ki te whakakiki i nga mahara o te iwi Maori hei kawe i a ratou ki te mate, kaore i totoro te ringa ki te whakaora i te iwi Maori, engari ki te muru i nga whenua. Ki te kore e whakamutua ena tu mahi, he mate te mutunga iho, no te mea ka riro i aua tu Pakeha whakaaro kohuru nga whenua. Ko wai ma koia aua Pakeha e korerotia nei, nana aua korero teka, whakakinokino, whakararuraru? Ki te aronga o te kupu whakarite mo ratou, he hunga rawakore rawa atu i tenei ra, kaore he oranga; kitea rawatia ake i tetahi rangi, kua ora ke, kua whiwhi nui i nga taonga o tenei ao. No whea ena taonga? Pewhea rawa ratou i whai rawa ai? Koia tenei! No koutou ke ena taonga ena rawa kua riro atu i a rotou; he taonga ena i hua mai i runga i nga whenua kua horomia ake e ratou. Ka rawakore ko koutou, ka ora ko ratou Ki te taea e to koutou rangatira i mate nei, te hoki ora mai ano ki a koutou, ki taku mahara ka taronatia tonutia ake e ia ki runga ki te rakau tuatahi tonu i tata ki a ia nga tangata nana aua kupu tito nui whakaharahara a aua tangata moku, mo te Kawanatanga ranei. Kaati. kua korero ake ra ahau, na nga korero whakapeau ke a nga nga tangata mohiotanga kino i arahi nga rangatira Maori me nga iwi Maori ki roto ki etahi raruraru nunui. Ka haere koutou ki te whakawa ka whawhai ki a koutou ano i roto i te Kooti. I te timatanga o te whakawa no koutou te whenua, kei te taenga ki te mutunga kua kore atu i a koutou. kua pau katoa kua horomia katoatia e nga roia me nga kaiwhakahaere. Kua korero koutou i te rangi nei, i te whawhai te tupapaku ki te ture engari he kaha rawa te ture me nga Kooti. A, he aha te tukunga iho? Ko wai i tika i runga i tena mahi? Ka taea ranei e koutou te tohutohu mai ki a au i tetahi Maori kotahi nei i neke ake tona ora mo tona tika i roto i tenei ra i runga i tana haerenga ki te whakawa i te aroaro o te ture? Kei te ki atu ahau ki a koutou kaore kau rawa he Maori kia kotahi i neke ake te ora i runga i tena tu mahi, engari he maha noa atu nga mea i mate. Ka taea ranei e koutou te waiho iho mo a koutou tamariki nga whenua i tukuna iho e o koutou matua ki a koutou? Kei whea a Horowhenua? Kei a wai i naianei? Ka taea ranei tena whenua te hoatu ki nga tamariki a te kaumatua i mate nei? He mea pewhea i riro ai i nga Pakeha me nga roia? He aha koia te tino take o te raruraru, mai i tona timatanga taea noatia te mutunga? Ka utaina e au tena hara ki runga ki nga pakihiwi tika i tenei ra. Na te Kawanatanga ranei i timata te whakawa mo Horowhenua? Kaore! na nga Maori ano i timata te pakanga i waenganui i a ratou ake, i tae atu ai tena whenua ki roto ki te Kooti; a kaore aku awangawanga ki te ki atu ki a koutou na aua tu tangata whakaaro rereke te putaketanga mai o tena mahi. Mai o te timatanga e kite ana tatou i nga Pakeha whakaaro hianga e korero whakakiki i ana ki nga Maori o nga taha e rua, "Haria ta koutou keehi ki roto ki to Kooti"; a i pena haere tonu pea ta ratou tikanga taea noatia te mutunga. Ko nga roia o tetahi taha me tetahi e kai horo ana i te whenua. a hoki rawa atu koutou i te Kooti kua rawakoretia koutou. kua mate nga tinana, kua riro nga whenua, kua raru noa iho koutou i nga mahi a aua Pakeha hianga. I a au kua tu nei hei Minita mo te taha Maori e honohono ana taku kite i nga pukapuka e pa ana ki nga mea Maori, a kei te ki atu ahau ko nga moni e tiatingia ana ki runga ki nga Maori mo runga i nga mahi Kooti me nga wetekanga here kia ahei ai te hokohokona nga whenua Maori, kei te kino whakaharahara te nui o te taumaha. Ma koutou e mohio, tera tetahi whenua £250 tona wariu, a i pau i nga roia me era atu raruraru £150 Tenei ano tetahi, kia mohio ai koutou kei te kohurutia koutou; tera tetahi Maori i hiahia i tetahi pauna kotahi nei kia hoatu e tetahi roia ki a ia ko te utu i tiatingia mo te namanga o taua £1 kotahi, tekau ma rua hereni me te hikipene, te utu o te pane kuini 2s. 6d., te utu o te kai whakamaori £1 12s. 6d. Te moni i riro i te Maori kotahi ano pauna, nga moni e utua e ia mo taua pauna kotahi £3 7s 6d. Kaati kua marama mai pea koutou i runga i aku korero heoi te tangata patu kino i a koutou i te iwi Maori ko nga kaiwhakahaere me nga roia Kaati tena, ehara i te mea i haere mai au ki konei i tenei ra ki te korero roa rawa i nga mate o te iwi Maori, ki te whakaatu ranei i te putaketanga mai o nga mate o mua me nga mate o naianei kaore i putake mai i nga Maori ake, engari i aua tu Pakeha hianga kua tohungia ake nei e au Kei te ki atu ahau, me i kore e whakararurarua e nga tangata, he iwi whakaaro pai te iwi Maori, he iwi atawhai, aroha ki te tangata—otira e kaha ana ahau ki te ki ko te iwi Maori o Niu Tireni te iwi rangatira atu i nga iwi Maori katoa i te ao, e noho nei i raro i te mana o te Kuini. I haere mai ahau ki konei i tenei ra ki te tangi ki te mihi ki nga whanaunga me te iwi o te rangatira i mate nei. o Meiha Keepa. He nui te pai i pa mai ki au i te rongonga atu i nga kupu powhiri mai a tana tamahine. Kei te mohio ahau he mate tenei e kore e taea te whakaora; ma te taka haere pea o nga wa tena e ahua mama ake te pouri page 18o te ngakau. Engari me noho tumanako a ia me era o ona whanaunga ki te wa e tutataki ai ratou ko te tupapaku i tera ao. No taku kitenga i te tamahine a Meiha Keepa i tenei ra, hoki ana taku mahara ki muri ki tetahi taenga mai oku ki konei. ka rua tekau tau i naianei. E kotiro rawa ana ia i tera taima, a ko tona matua i reira ai e mau tonu ana tona kaha kaore ano i ngehe te kaha o [unclear: tona] tinana. Otira no tenei ra ka tutuki nga mahi a aitua. Ko nga mahi ena e kore nei e taea e te tangata te arai. Engari tenei tetahi mea pai hei maharaharatanga ma te ngakau, mai o taua ra taea noatia mai te matenga o to koutou rangatira, koia tenei, nui rawa atu to maua pai ki a maua me to maua aroha ki a maua, a ko te korero i korerotia nei ki a koutou i takoto he raruraru i waenganui ia maua, kaore kau, he tito kau tena na nga Pakeha whakaaro kino, e hiahia ana ki te whakakino i te ingoa o te tangata ora i runga i te matenga o tona hoa pai. Kaati tena. Kua whakapuakina mai a koutou kupu tono mai ki a au i tenei ra, a ka whai kupu ahau mo ena i naianei. Kua korero ake ra ahau i te tuatahi mo taku kitenga whakamutunga i a meiha Keepa i Hehitingi, i a au i reira e whakamarama ana i nga ritenga o te whakaaro hou a te Kawanatanga mo nga whenua Maori. Ka whakamaramatia atu ano e au i naianei ki a koutou. Tuatahi, e whakaae ana te Kawanatanga ki te whakaaro a nga Maori e mea nei kua tae tenei ki te taima e tika ana kia whakamutua te hoko i nga whenua Maori. Kei te kite atu matou he tokoiti rawa nga morehu o te iwi Maori kei te ora; kei te whakaae ano hoki matou ki te kupu whakamutunga a Meiha Keepa: ki ta matou whakaaro ki te whakaorangia e matou nga whenua. e whakaora ana matou i te iwi Maori. Ki te kore e hanga tetahi tikanga pena, akuanei ake nei ka tini noa iho nga Maori whenua kore—ka maha noa iho nga Maori e waihotia hei ingoa kino mo to ratou iwi ake, a hei taumahatanga mo te iwi Pakeha. Me pewhea e taea ai e matou te whakaora i o koutou whenua? Tetahi take tena i rapurapu nui ai o matou whakaaro. No te tau 1886 hanga ana e taku hoa rangatira kua mate atu nei, ara, e Te Paranihi, tetahi ture, paahi rawa i te Paremete; na me i whakatutukitia te aronga o taua ture, me i kaua i whakakorea, ki taku mahara kua ora te iwi, kua ora nga whenua i taua ture; engari i araitia te hiahia o te Kawanatanga o taua wa e nga Pakeha whakaaro kino. I tera wa tekau ma rima rawa miriona eka whenua i a koutou; i naianei e rima ano miriona eka kei te toe. Kua pewheatia koia te tekau miriona eka? Kua moumoua noatia iho. Kaati i runga i te mahara atu ki ena matenga kinotanga, ki taku mohio tena e tahuri te Paremete hei hoa mo koutou ko te Kawanatanga ki te paahi i nga tikanga kua oti nei e au te whakamarama atu ki a koutou. Kua whakaatu ake ra ahau ki a koutou tera etahi tikanga i whakatakotoria e te Paremete i te tau 1866, a koina taku e whai ana kia whakatutukitia i te tau 1898. Ki taku mohio e tika ana kia rahuitia katoatia nga whenua e toe ana ki a koutou, hei ora mo koutou hei matua mo koutou. E hiahia ana ahau kia tupu koutou, kia maha, a ki te tupu nui koutou me nui ano he whenua, ki te Kore he whenua e kore hoki koutou me a koutou tamariki e ora. Hei whakatoe i nga whenua, e mea ana matou me whakatu he Poari, he Kaunihera ranei. Ko ena Poari, Kaunihera ranei, kia tokorua Pakeha kia tokorua Maori, apiti atu ki te Komihana o nga Whenua Karauna hei Tiamana mo taua ropu. Me roherohe a takiwa te koroni nei, ara, mo Whanganui tetahi Kaunihera, heoi nga whenua hei whakahaere mana ko nga whenua ano o te takiwa ki Whanganui anake. Kaati ehara i te mea ka akina kinotia tenei ture ki runga ki a koutou, kaore; ina ke tona tikanga, ki te tono mai tetahi rua tekau tangata whai whenua, me ki o te takiwa ki Whanganui, kia whakamana taua ture, a kia kawea to ratou whenua ki raro i te Poari, a kia mutu te hoko whenua, hei reira ka tukuna atu e matou tena hiahia kia tirohia e nga Maori o taua takiwa; ki te puta ranei he kupu whakahe ma tetahi rua tekau tangata, penei na, kaore ratou e pai kia whakamanaia taua ture mo roto i to ratou nei takiwa, hei reira ka penei atu te kupu a te Kawanatanga, me waiho ma te nuinga o nga tangata whai whenua o taua takiwa e whakatau mai, me pa ranei taua ture ki reira, kauaka ranei—ka pooti katoa i kona nga Maori, tane, wahine, "Ae" "Kaore" ranei, penei ano me te pootitanga mema mo te Whare Paremete. Ki te ki te nuinga, "Ae," me mana taua ture, ka whakamutua i kona te hoko. E pena ana ta matou mahara mo nga Maori, kia whakaritengia ratou ki nga Pakeha, i hoatu ai tena mana ki a ratou ma ratou ano ratou e whakahaere. Ka tu ko aua Poari hei riiwhi mo nga Kooti Whenua Maori, i te mea ka riro ma te Poari nga mahi whakatu riiwhi tupapaku, me nga mahi wawahi whenua. Mehemea e hiahia ana koutou kia whakakorea atu te Kooti Whenua Maori, koia tenei te huarahi; ko te matamata tenei o te weeti mana e wahi atu nga Kooti kia pakaru, kia kore atu. E whakaae ana ahau kia whakaurungia atu he rarangi ki roto ki taua ture, kia kaua rawa ai a tukua te roia te kai whakahaere ranei kia tu atu ki te aroaro o aua Poari mo nga take katoa e pa ana ki te iwi Maori. Kua mohio nga kaiwhakahaere me nga roia kua pena te mahara, a kei te pewhea ratou i naianei? Kei te Whaiwhai haere tonu ratou i a au, ka tae ahau he whenua, kua tae atu hoki ratou ki reira whai ai i a au. Kei aku whakamaramatanga atu i nga aronga o tenei Pire ki nga Maori, hei reira ka haere hoki ratou ki te whakakiikii i nga mahara o te iwi Maori kia kaua e whakaaetia enei tikanga. Kua tae mai ano ratou ki konei, koia ahau ka ki atu nei, kia tupato koutou. He tino hoariri ratou no koutou. I raru koutou i a ratou i nga ra kua hori ake nei, a ka raru ano koutou i a ratou a taihoa ake nei. Ki te tae mai ano ratou ki a koutou, me ki atu kua kii o koutou taringa i te wuuru, kaua rawa hei whakarongo atu. Kua takoto ta matou whakaaro kia tonoa atu ki te Paremete kia homai he moni ki nga Poari, hei hanga rori, hei whakapuare i nga whenua kia nohonohia e te tangata, pena ano me nga moni e whakapaua ana e matou mo runga mo nga whenua Pakeha kia nohonohoia ai e te tangata. He nui noa atu nga whenua Maori ki taku mohio na te kore rori te nohoia ai e te tangata, kaore he huarahi e tae atu ai e hoki mai ai te tangata. Ki te kore hoki he rori e kore e riihitia e nga Pakeha; me nga page 19Maori ano kaore e tae ki runga i aua whenua i te kore rori. Me nga taonga, me nga kai, me nga aha, kaore e taea te hari atu, te hari mai ranei; kei te ki atu ahau na te kore rori tetahi take nui nana i arai te whakanohonoho o o koutou whenua. Tetahi, tera matou e tono atu ki te Paremete kia pootingia he moni kia tukua-a-nama-tia atu ki nga Maori, me punga ki nga whenua. Kei te mohio matou ki te whakamutua tatatia nga hoko whenua, kaore he moni ma nga Maori hei whakaea i o ratou raruraru. No reira e penei ana ta matou kupu, e kore e tika kia kaua he oranga mo nga Maori, atu i naianei a tae noa ki te wa e hua mai ai he moni i runga i te riihitanga o nga whenua. Na kona e whakaaro ana matou kia rima anake pauna i te rau pauna te moni itareti ka tonoa e matou mo nga moni tuku-a nama. I naianei hoki, e utu ana koutou i te £100 mo te £100 i etahi namanga,—ki te tikanga tata pau katoa te moni i te utunga i te itareti, kaore he painga ki a koutou. Tena ko tenei, kia pau ra ano nga tau e wha tekau ma rua katahi ano matou ka tono kia whakahokia mai te moni i namaia. I runga i nga ritenga o te Ture Nama Moni ki nga Ropu Takiwa e mana nei i naianei e namaia ana te moni mo te £5 i te £100 e ea katoa mai ana aua moni nama i taua £5 i te £lO0 i nga tau e rua tekau ma ono; a i roto i taua £5 e riro ana ma te koroni te £2 e utu. Otira i runga i te tikanga hou e korerotia nei, e hara i te mea ka hoatu noa atu he moni ki a koutou, engari ka whakaroangia atu e matou te taima kia tae ki te wha tekau ma rua tau, katahi ka whakaeangia mai te moni i nama i ranga i te whenua. I runga i tena huarahi korero kua mohio pea koutou e kore o koutou whenua e riro. Ahakoa haere koutou ki te Kooti mo runga i te wehewehenga o nga hua, engari ko te whenua ia ka mau tonu, ahakoa pewhea a koutou tautohetohe mo te tuhatuhanga o nga moni reti. Kua timataria e etahi tangata tetahi mahi hei arai i enei tikanga hou e korerotia ake nei e au, kia kore ai e whakaaetia e koutou. Kua ki ratou "Titiro, kua whakatungia ko nga Maori hei rangatira mo matou; ka rite tonu te ahua o nga Maori ki nga tino rangatira Pakeha." Engari, ko ahau e ki ana, he aha kei tena, e noho nei hoki nga Pakeha nana i tahae nga whenua o nga Maori—nana nei i hoko o ratou whenua mo te moni he rawa atu, kaore nei i tae ki te wahi ruatekau o te tuturu wariu o aua whenua; e haerere nei aua Pakeha i runga i o ratou paki, ko ratou nga tangata whiwhi nui i te moni, i te taonga, i te aha, o nga tangata o tenei koroni. Mehemea e he ana, i runga ra i te korero a etahi tangata, kia riro ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua i runga i ta ratou i hiahia ai, kaati, ki taku, e kore ano hoki e tika aua Pakeha kia tu hei rangatira. Ki te kiia kaua te Maori o tu hei rangatira, kaati, kaua hoki te Pakeha e riro hei rangatira. Ki te wehewehea te rima miriona eka e toe ana i waenganui i te wha tekau mano Maori e toe nei, e kore rawa koutou e kite i te tangata Maori e apo nui ana i te whenua mana anake penei me etahi Pakeha e mahi pera nei i etahi wahi o te koroni. E taea ana hoki te ki pono, ko etahi o nga Pakeha whiwhi nui i te whenua i etahi taima kaore rawa e hoatu kai, moenga ranei, mo o ratou whanaunga tata, ahakoa he toto kotahi ratou. Engari kaore e taea te ki pono he iwi pena te Maori, ara, kaiponu i te kai i te takotoranga ranei mo te tangata o tona iwi. He iwi ingoa rangatira atu te Maori mo tena mea mo te atawhai ki te tangata, kore rawa he tangata e whakatikia ki te kai mehemea he kai kei te kainga Kaore e taea te ki he iwi kaiponu te Maori i te moni, waiho i te peeke haupu ai,—whakatupu i te ora mona anake, a ka waiho noa iho i tona hoa kia noho hapa ana. Kaore ano hoki e taea te ki haere ai nga Maori ki nga motu ke ki nga whenua ranei o waho atu o Niu Tireni whakapau ai i a ratou moni. No reira ahakoa ki te tae ki tena ahua e wehingia nei,—ara, ki te tuturu ki nga Maori o ratou whenua, ki te tupu nui to ratou whai rawa me to ratou ora, heoi ano taku kupu, he iwi whakapau pai te iwi Maori i a ratou moni, kaore e whakatoe i te kapa kotahi, a ko te nuinga o aua moni e whakapaungia ana ki roto i o ratou takiwa ake, e noho nei ratou, no reira ka whiwhi aua wahi i ena moni, rite tonu ano mehemea na te Pakeha aua moni e whakapaua ra ki reira. Engari he taima ano moumoua ai e te Maori tona whenua hei kai waipiro mana; otira kaore au e pai kia kite ahau i nga moni reti o nga whenua e kainga peratia ana. Tetahi o nga tino painga nui o tenei Pire koia tenei; e hiahia ana matou kia wehewehea nga whenua, ki ia tangata Maori tona wahi tona wahi; kia taea ai te ngaki e ia, pera ano me ona matua i nga ra o mua. Ko te taha ki nga Maori whenua kore te take tuatahi hei whakaaroarohanga ma te Poari. Me wehe atu ki ia tangata whai whenua te wahi e ahei ana hei oranga mona, a ka tuturu taua wahi ki a ia me ana tamariki mo ake tonu atu. A i muri i tena ko te taha ki nga Maori whenua kore; me hoatu ki a ratou te mana tuatahi ki te riihi i nga whenua. Engari me utu ano ratou i te reti pera ano me nga Pakeha. Ko nga whenua i toe me whakapuare hei reti atu ki nga Pakeha. Kaati kua korerotia pototia atu e au ki a koutou te aronga o te tikanga hou e whakaarohia ana mo o koutou whenua. Ma koutou e hari atu e ata whiriwhiri. Tena pea koutou e tohe me Maori anake nga mema mo aua Poari, Kaunihera ranei; engari ki taku mohio e kore te Paremete e whakaae ki tena. Ka huri atu koutou ki te Paremete hei homai moni hei hanga rori hei whakarite hoki i o koutou raruraru tae noa ki te wa e hua mai ai he moni i runga i nga reti. No reira e kore te paremete e whakaae ki a koutou anake te mana whakahaere, ki te tohe koutou ki tena heoi ka kore tenei Pire. Kia ahua roa ano pea e mana ana te Pire nei hei ture, ki te kitea he kaha koutou ki te whakahaere, a he tiaki pai i nga moni i nama e te Paremete ki a a koutou, katahi pea te Paremete ka whakaae kia tokomaha ake nga mema Maori o aua Kaunihera; engari ka mea ano te Paremete kia mohiotia tuturutia, ae, he pono, e kaha ana koutou ki te whakahaere i a koutou; e kaha ana koutou ki te whakahaere i o koutou whenua i runga i te awhinatanga a o koutou hoa Pakeha; a ka akona haeretia koutou kia waia ki nga taumahatanga me nga tikanga, hei reira katahi pea ka whakawhanuia nga mana e hoatu ki a koutou; engari i te mea e kite ana matou i nga Maori i page 20naianei e hoatu ana i te £3 7s. 6d. mo te pauna kotahi, ka ahua tupato ano te Paremete ki te hoatu i nga moni nunui, tena e tae ona huihuinga ki te £60,000 pea i te tau kotahi. Heoi ra ko nga take tena hei whiriwhiritanga ma te hui i Papawai. Ki te ki nga Maori e hui ana ki reira, "Kaore matou e pai," heoi ano, ka mau tonu enei mate e takoto nei i naianei. E kore tenei whakaaro hou e akina e matou ki runga ki a koutou. E tono atu ana matou kia tirohia mai e koutou i runga i te whakaaro marama me te mahara tika. Ki te whakamanaia, ka ora nga whenua mo koutou ko a koutou tamariki. I te hainatanga a nga rangatira i te Tiriti o Waitangi, i kite ratou i nga mate tena e ara mai e ka mau tonu nga mahi hoko noa atu i nga whenua Maori. No reira ka ki ratou ma te Kawanatanga anake tena mahi te hoko whenua. Ko koutou ko nga mea o te whakatupuranga kaumatua e ora nei i tenei ra, a e mohio ana e kore e roa ka tae mai te kupu karanga mai i a koutou kia haere atu; i te mea kua kite koutou i nga mahi i puta i roto i enei tau ka taha nei, wha tekau tau, nuku atu ranei i tena te roa o to koutou kitenga, ko koutou e ki mai ana, "Rahuitia, whakaorangia te whenua mo te iwi Maori." Te kupu whakamutunga tenei a Meiha Keepa i mate nei, "Puritia te whenua; whakaorangia te iwi." Ko ahau e mea ana kia hou rawa ena kupu ki roto ki o koutou ngakau; ata whakaarohia mariretia ena kupu. Kua rongo ahau i te whakatupuranga taitamariki e karangatia ana i te rangi nei he "kuao manu." Ko aua kuao manu kaore ano i kaumatua noa, ka whiwhi ana i te moni hei haerenga ki nga reihi hoiho, ki nga purei piriote, heoi ano kua ngata o ra' ou hiahia, kaore i te mohio ko o ratou whenua tera e kainga ra e ratou. He tino take nui rawa tenei, e kore e tika kia riro ma te tamariki e whiriwhiri e whakatau; engari ma nga rangatira e whakatau. Kua tono mai koutou kia hoatu he taima hei haerenga mo koutou ki Papawai; a kia hikitia hoki te kooti Whenua e tu nei i konei. Kaore oku nei mana ki te kati i te Kooti. Mo runga mo nga mahi whakahaerenga whakaritenga whakawa, me nga Kooti, kaore o te Kawanatanga mana ki te whakararuraru. Ki te tahuri matou ki te pena kua riria matou e te Paremete; engari e kaha ana ahau ki te whakapuaki i taku ake nei mahara, me taku mohio ano ka tau ano ki runga ki au te taumahatanga o tenei kupu aku, ko taua hui mea ake nei ka tu ki Papawai e nuku ke noa atu ana tona whaitikanga i tenei Kooti Whenua. No reira e tika ana kia hikitia te Kooti kia watea ai koutou te haere ki Papawai. Waiho maku e korero atu tenei whakaaro aku ki nga tangata kei a ratou te mana whakarite i te tuunga o te Kooti, ma ratou e whakaae e whakakore ranei. Kua hiki hoki tenei Kooti hei painga mona ano, kua waihotia koutou nga Maori kia noho noa ana i nga pareparenga o te awa, haere atu ana ki Pamutana mo te take korekore noa iho. A mehemea ka taea te pena, kaati, e ki ana ahau, i te mea kua tupono mai he take nui penei me tenei e korerotia nei, e tino tika ana kia whakaarohia te taha ki a koutou, a kia hikitia te Kooti. Kua korerotia mai ki ahau kua roa atu i te rima marama e noho ana tetahi hunga ki konei i runga i to ratou raruraru. Ko etahi o nga hunga i tono kia hiki te Kooti kia whakaritea a ratou mea i waho. E tino mohio ana ahau ki tena. He tino mate nui tena no nga tangata i haere iho nei i uta e rima rawa marama e noho ana i konei. Ka tino korero nui tonu atu ahau ki nga tangata nana te take o tenei ahua, ka penei taku kupu, katahi te mahi tino kino rawa atu ko te whakaroa haere i nga mahi, he mea ano mate iho nga tangata. Kua tata te pau o te rua tau i naianei o taku kiianga nuitanga atu ki nga Kooti nei me tino haere ratou ki nga kainga tu ai,—ko nga Kooti e haere ki nga Maori,—kaua e toia mai ko nga Maori ki nga taone ki te whakawa i a ratou keehi. Kia hoki atu ahau ki Poneke ka tono atu ahau kia whakamaramatia mai te take i kore ai i whakaritea tena kupu whakahau a te Paremete, no te mea he maha aku tunga ki te korero mo tenei take i roto i te Paremete. Ki te kore nga Tiati e kaha ki te haera ki Pipiriki, heoi ra ki taku me rapu i etahi Tiati hou; no te me mea me ata whakaaro ano te taha ki nga Maori, pera ano me te taha ki nga Pakeha e whakaarohia nei. He tino he rawa atu tenei mahi te kukume mai i a koutou ki nga taone Pakeha. Mo te taha ki enei whenua e korerotia nei mehemea ka tukua mai ki taku, ka whakamutua tonutia nga tuunga Kooti ki konei, ka haria ketia ki Pipiriki kia hoki atu ai koutou ki o koutou na kainga ki reira whakawa ai i a koutou keehi. Mo te taha ki Ohotu Poraka, kua tokua atu tena take ki te ringa o te Kaitiaki mo te Katoa i naianei. I te tuunga o Meiha Keepa i Poneke ki te korero i tana whai korero nui mo Horowhenua, i whakamarama ia i tona mahara mo Ohotu Poraka, a i rite tonu tana ki ta matou tikanga e whakahaere nei i naianei mo taua poraka, a tenei nga tangata o taua whenua me te Kaitiaki mo te Katoa e mahi tahi nei. Tenei e tu nei te Kooti mo Ohotu, a mo Horowhenua hoki, a te tukunga iho o tena he taumahatanga, i nga roia, i nga kai whakahaere, a mutu rawa ake, kua pau katoa pea te whenua i te utunga i ena mea. Ki taku me mutu nga whakawa mo tena whenua. He nui rawa nga raruraru o te Kawanatanga mo runga i nga mahi o tera whenua, o Horowhenua, o te tau 1871 mai ano tae mai ki naianei. Ko nga Kawanatanga katoa i enei tau e rua tekau ma whitu nei e raru ana mo taua whenua. Kaore rawa e tau te mau roa o tena raruraru me ona taumahatanga e mau nei, hei ingoa pai mo nga Pakeha, mo nga Maori ranei; engari e ki ana ahau na nga Pakeha whakaaro kino te take o tenei raruraru katoa. Ki te taea e au te whakahau atu kia mahia mai he ritaana e whakaatu ana i te nui whakaharahara o nga moni kua riro atu i nga roia mo runga i tena poraka whenua, tena e tu te tara o nga kanohi o te iwi Pakeha me nga Maori ano hoki, a ka poto katoa mai ki te tautoko i te Kawanatanga kia whakamutua rawatia atu tena mahi kino mo ake tonu atu. E mohio ana ahau, mai o te timatanga tae mai ki naianei, heoi ano te hiahia o te Minita o nga Whenua (Mr. McKenzie), kia mahia te mea tika, kia hoki atu te whenua ki nga tangata tika ki taua poraka. I te paahitanga a te Paremete i nga ture i whakaarohia e te Kawanatanga hei whaka-page 21mutu i nga kootitanga, ka ara ano he raruraru, ka ara ano he Kooti, a inaianei kua kino rawa atu te raruraru i te raruraru o te tuatahi. Na nga roia i te Paremete te take o tenei mahi kino. Me i paahitia te ture i whakatakototia atu e Mr. McKenzie kua mutu noa atu te raruraru, kua kore noa atu enei mamaetanga, enei raruraru, me enei mahi whakatete, e whakahoha nei i a tatou i enei tau ka taha nei. Mehemea ka tukua mai ki taku, kei apopo tonu nei—mehemea e whiwhi ana ahau i te mana motuhake e kiia nei kei au e mau ana,—kore rawa e roa i a au nga. Kooti, kua mutu katoa. Ka hanga e au he tikanga pena ano me te tikanga i hanga mo nga whenua e Te Tai Hauauru, ka whakatungia e au he tangata me te hoatu i te mana kia timataria houtia te keehi mai o te timatanga tae noa ki te mutunga, a ka waihotia ta ratou whakatau hei mutunga rawatanga mo nga taha katoa. E mohio ana ahau kei te whakakikitia nga tangata kia kaha ratou ki te kawe i tenei pakanga. Ka whakapuaki ahau i te kupu tohutohu, ano he matua e tohutohu ana ki ana tamariki, kaua rawa hei whakarongo atu ki ena tangata. Mehemea ka kitea he huarahi e mutu pai ai tenei raruraru, koia tena, mahia, hei painga mo a koutou tamariki me te iwi. Tenei te huarahi e takoto nei hei whakamutunga mo nga raruraru Kaore e taea e nga roia te kawe i ta ratou mahi ki te kore nga tangata e whakaae, a e tumanako ana toku ngakau kia kaua e waihotia nga tikanga nana i rawakore ai to koutou rangatira i mate nei, hei whakarawakore ano hoki i ona uri i muri i a ia. Na nga roia hoki raua ko te ture i rawakore ai taua kaumatua, na kona hoki i ngau tonu ai i roto i ona mahara, i hohoro ai te he o tona tinana. Kaati ra mo tena Kua ki ake ra ahau ko te hiahia o te Kawanatanga kia mahia te mea tika. a ka mahia ano hoki, i runga i nga menemana kua hanga i roto i te Kaunihera, me te ture e pa ana ki Horowhenua. Kua kore to koutou matua i konei hei tohutohu i a koutou; engari kua ki mai koutou i te rangi nei ko ahau hei whakakapi mo tona turanga, koia ahau ka tohutohu atu nei kia koutou. Ki te kore e whakamutua tenei tu mahi, ka haere tonu, ka haere tonu, a pau noa nga whenua. E ki ana ahau me mutu enei mahi roia. Ki te haere mai he tangata ki a koutou tono mai ai kia whakaaetia e koutou kia haere ano etahi mahi pena, kaua rawa koutou e whakaae; a ki te tae mai ratou ki a au ka whakahe ano hoki ahau ki a ratou. Ahakoa ko taku tino hoa riri te tangata ka whakaae ano ia ko ahau tetahi tangata kaha, me te Minita o nga Whenua he tangata kaha; a ka whakapaua to maua nei kaha hei arai atu i enei mahi roia, i enei mamaetanga ngakau, me enei mahi moumou nui i te moni. Tetahi, ki taku mohio ki te tukua atu tenei take ki etahi Komihana, ara, ki etahi tangata tino marama ki taua take, me te tuku atu hoki ki a ratou anake hei whakahaere i taua raruraru, ki taku mohio ka mutu tata taua raruraru ka kore atu te hopohopo o o koutou ngakau. Heoi ta matou e whai ana, ko te mea pono anake, ko te mea tika anake kia mahia. Kua tonoa mai ki ahau kia whakatakotoria tetahi tikanga mo runga mo nga utu e tiatingia ana mo nga taonga e utaina ana ki runga ki nga tima e haere ana i roto i tenei awa. Kei te raruraru ra tena ki taku mohio, mehemea e tika ana ta koutou korero e ki nei, kotahi rawa hereni me te hikipene mo te haringa i te pauna kanara kotahi; kotahi ano pea hereni te moni i hokona ai. Ko te mahi tika ma te Kawanatanga kia kaua e waihotia tetahi iwi i roto i te koroni kia noho pohehe ana i roto i te wahi pouri, no reira ka whakangihaia e au te maramatanga o te kanara kia whiti ki runga i te kanataraka e takoto nei i waenganui o matou me Mr. Hatrick, a e mohio ana ahau ka kite koutou e herea ana ia e nga kupu o taua kanataraka kore rawa e kaha ki te tono i tena tu utu. Ka whakahaua e au kia tukua mai etahi kape o taua kanataraka hei titiro ma koutou, kia kite iho ai koutou i nga moni tika hei hoatu ma koutou ki a ia. Taku titiro ki tena tangata he tangata kamakama ki te whakahaere, a mehemea e tika ana ta koutou korero, kaati na ana kai-mahi pea te pohehe. Kaore tena tangata e tinihanga i nga Maori ki taku mohio. Kua tonoa mai etahi moni maha hei whakawatea i te awa o Whanganui. Ko te koroni ki te homai i aua moni hei painga mo te iwi katoa. He pono he kanataraka kei te takoto i waenganui i te Kawanatanga me nga tangata nana te tima, engari ahakoa e tau ana ki runga i te Poari tena raruraru ma ratou tena mahi whakawatea i te awa. E kore ahau e hoatu ano i tetahi moni mehemea ka waiho aua mea hei moni whakaora i te hunga kotahi anake, a hei huarahi e tiatingia ai kia nui rawa he moni hei utu ma nga Pakeha me nga Maori. Kaore ratou e tika kia whiuwhiua e ratou ko nga reta a nga Maori ki roto ki te awa, a ko nga reta Pakeha anake e tiaki pai E tika noa atu ana koutou kia rite tonu te ngawari o te whakahaere mo koutou, a kia tiakina paitia a koutou taonga, rite tonu ki a nga Pakeha. A i runga i te mea ko ahau te Minita o nga Poutapeta maku e mea kia tika te kawenga i a koutou reta kia nga wahi i tukuna ai; engari kia tika ano te whakahaere i nga mea katoa. Ko te korero tenei a te taha kotahi anake kua rangona nei e au, taihoa me patai ahau kia Mr. Hatrick kia rongo ahau i tana whakautu mai. E kore e tika kia puta he kupu maku i naianei kia rongo ra ano ahau i nga korero a nga taha e rua. Ki te tukua a reta mai he kupu whakahe ki ahau ka tirotirohia e au. Ki taku mohio ka mutu tonu tenei raruraru. Te tono whakamutunga hei korero maku ko te tono i tonoa nei kia whakaarahia e te Kawanatanga he pou tohu whakamaharatanga mo Meiha Keepa. Kaore i maha nga marama i waenganui i te matenga o Meiha Ropata me Meiha Keepa. Ko aua kaumatua, me o raua whanaunga, me o raua iwi, i whakaheke i o ratou toto hei whakau i te mana o te Kuini ki tenei Koroni. I te wa e ora ana whakahonoretia ana raua tahi e te Kuini. Ko nga hoari i hoatu ma raua, kua mahue iho hei oha ki o raua uri whakatupuranga, hei tohu nui i te toa o o ratou matua, me to raua kaha ki te tautoko i te rongomau o te Koroni i a raua mahi nui, mahi pai. Ki taku whakaaro e tino tika ana kia hoatu te pou tohu whakamaharatanga i tonoa mai nei e koutou. Ae ka whakamanaia tena tono. E pai noa atu te Kawanatanga ki tena tono ka nui ano te tika hei whakamaharatanga mo te ingoa o to koutou page 22kaumatua rangatira kua ngaro atu nei. Kaati ma koutou ma nga whanaunga e rapu te ahua o te kohatu e paingia ana e koutou, ka waiho atu e au ma koutou tena e whakaatu mai. Ahakoa kaore au i tae mai ki tona tanumanga, otira ka noho tatari tonu au kia tae mai au ki konei a te wa e tangohia ai te uhi o tona pou kohatu. Ko enei korero aku tae mai ki naianei e aro anake ana ki runga ki nga whanaunga me nga hoa e tangi nei e noho pouri nei i konei i tenei ra. Engari he taha marama ano tetahi taha. ina hoki, kei te kite atu ahau e noho manuhiri ana i roto i a koutou etahi hoa o te taha ki te hauraro. I roto i te haora o te pouritanga o nga mahara, he oranga ngakau o Whanganui i te taenga nga hoa hei whakakaha i a tatou, a e mohio aua ahau kua ora ano te ngakau o Whanganui i te taenga mai o ena hoa i tenei ra. Tena koutou! kia ora koutou! E rongo ana ahau ka nui nga tangata kei te haere mai kia kite i te tupapaku, a ka pai tena hei whakaora i nga ngakau o nga whanaunga, a tenei kua rongo ahau he maha nga mea e ahu ana ki Papawai. Ki taku mahara ka tata tonu pea te whai tikangatanga o te hui ka tu nei ki Papawai, ki te hui i tu nei ki Waitangi, a i te mea i puta te kaha o nga whakaaro mohio i reira, no reira ka whai tonu taku ngakau me e kore e puta pera ano ki Papawai. Ko nga whakautaunga a tena hui ka aro nui ki runga ki te Paremete o te Koroni. Ko ta matou tikanga he patapatai ki nga Pakeha mo runga i nga tikanga hou a te Kawanatanga e pa ana ki a ratou, no reira ka tika kia penatia ano e au te tikanga mo nga take Maori e pa nui ana ki runga ki a koutou me a koutou tamariki i muri i a koutou. Ka tae atu ano ahau ki Papawai ki reira tatou korerorero tahi ai mo enei take e korerotia nei. Mehemea ki te tupono ka whakaaetia e nga Maori, heoi ano ka whakahaere tonu ahau i te Pire e korerotia nei, a ki te paahitia, ka mutu te hoko whenua, ka mutu nga Kooti Whenua. Ki te kore e paahi, heoi ra, ka mau tonu ko nga tikanga e mau nei i naianei. I a matou e hoko tonu nei i nga whenua, ki taku mahara he mahi tera e pa ai he mate ki te iwi Maori, engari ahokoa heke te toto i taku manawa ina kiia mai me mau tonu nga tikanga e mana nei i naianei, e taea te aha; heoi ano ka tukuna te ture kia tae ki tona tutukitanga. Ahakoa toku kaha nui nei, e kore ano au e kaha ki te whawhai atu ki nga iwi e rua. Kaore au e kaha ki nga Maori e tohe nei ki te ruke i nga whenua, a kaore hoki au e kaha ki nga Pakeha e tohe nei ki te muru i o koutou whenua. Ahakoa ano ki te whakaaetia e nga Maori te Pire, engari e mohio ana ahau kei te takoto tetahi pakanga nui i mua mai i taku aroaro hei pakanga maku i mua o te paahitanga o tena Pire hei Ture mo te koroni. Kei roto ano i te Paremete etahi mangai o te hunga kaihoro, o te hunga muru i nga whenua Maori; kei te kite atu tatou e noho iho ana te kaahu i runga, e tatari ana ki te kapo i nga manu e noho ake ana i raro. Kua whakatangihia mai ano te piukara; kua panuitia mai he kupu i roto i etahi o nga nupepa a aua tu tangata kia kaua hei whakaaetia kia paahitia e te Kawanatanga tenei Pire. Kaati i runga i te marama o taku kite i te tika me te ora nui e pa ki nga iwi e rua ina ka paahitia tenei Pire, no reira ka tino kaha ahau ki te kawe a me tahuri mai koutou ki te tautoko. Hei kupu whakamutunga maku, me korero ano ahau i te nui rawa o taku aroha pono ki a koutou, mo runga i tenei aitua nui kua pa mai ki a koutou. Kei te tumanako atu toku ngakau ma te taka haere o nga wa, ma te aroha me te awhinatanga a nga hoa, tena e ahua mama haere ake te taumahatanga o tenei mate. Hei orange ngakau ano mo koutou tenei maharatanga, nei na, i te wa e ora ana taua kaumatua, nui atu te whakaaro whakahonore, te whakaaro whakamihi mo Meiha Keepa; a hei oranga ngakau ano tenei maharatanga, ki te pai ta koutou haere i tenei ao tena koutou e tutataki ano ki a ia i tera ao, i te kainga wehenga kore. Kia mau tonu te rangimarietanga me te aroha mo ake tonu atu. Kia kaua rawa e tau he kohu pouri i waenganui o tatou. Kia tau te rangimarietanga me te ora ki runga ki a koutou, tena koutou, kia ora! kia ora koutou.

Takarangi Mete Kingi: Kaore matou e pa atu ki te Kai-tiaki mo te Katoa mo Ohotu Poraka. Kaore matou e pai ana kia riro i a ia te whakahaere o tena whenua. Na Te Whatahoro tena mahi. I tae atu ano taua Kai-tiaki mo te Katoa ki karatia, engari kaore he tangata o Whanganui i tae atu ki tana hui. Ko nga nupepa e korero nui ana mo te Kai-tiaki mo te Katoa, engari ko nga tangata noua te whenua kore rawa atu e pai ana kia pa atu ia ki reira.

Te Pirimia: Kei moumou korero noa tatou mo tenei take, na reira, me ki atu ahau, kaore e taea a Ohotu Poraka te tuku atu ki te ringa o te Kai-tiaki mo te Katoa ki te kore e matua paahitia tetahi ture pera e te Paremete. Ka tukua e ahau kia haere i mua ko tenei Pire kua whakamaramaria atu nei e au ki a koutou i te rangi nei. I raro i tena Pire ka whai mana koutou ma koutou ano tena whenua e whakahaere. Ki te mahia he Pire mo Ohotu ka mahia taua mea mo reira anake, koia ahau i mahara ai pai atu ko te Pire e pa ana ki nga Whenua Maori katoa o te Koroni e tuku kia haere i te tuatahi. Kua mohio ra koutou ki taku nei whakaaro mo runga i tenei mea. Ka pouri au mehemea kua nukarautia te Kai-tiaki o te Katoa. He tika i korero ano ia ki a au e tono ana nga tangata nona taua whenua kia paahitia tetahi ture, a kia hoki au ki Poneke ke ata uiui ahau ki a ia mo runga i tenei take. Te mea pai me tuhituhi e koutou he pukapuka, ma nga tangata o taua whenua e haina, penei na, kaore koutou e pai kia mahia tena Pire i naianei. Kaore he take e awangawanga ai o koutou ngakau mo tena mea.