Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

To the Premier from the Ngatiapa Tribe

Haere Mai Haere Mai Ete Raiti Honore Rihari Hone Hetana

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 3

Haere Mai Haere Mai Ete Raiti Honore Rihari Hone Hetana

Pirimia ote Kawanatanga ote koroni o nui Tireni Minita hoki ate taha maori haere mai koutou ko etahi o au minita mai e tahi onga Mema ote Paremata o nui Tireni haere mai ki tenei marae ki te takuru e Turakina ki Waenganui i tenei iwi ia Ngatiapa kia kite i nga Rangatira oranga menga morehu oranga tangata o tenei iwi o Ngatiapa, e noho nei i runga inga morehu toenga whenua anga kauma tua kua riro atu ra ki tera ao.

Tena koutou ete Pirimia korua koto hoa Wahine me narunga atu ia koe a matau mihi ki te "kawana" a Roori Raanapere me tona hoa wahine a Reiri Raanapere kia ora tonu te Kawana te kai whakarite ote ahua ote kiuini hei tiro tiro [unclear: i] ona iwi e noho ne i enei moutere maori Pakeha i oati tia mai nei i roto ite tuhi tumnga ote oha anga Rangitara kaumatua ratou ko Kawana Hop inhona ara ite Tiriti o Waitangi i ki ia ai kia noho nga iwi e rua i raro ite Ture o ingarangi hei tinki i te tangata raua kote Whenua koia i tika ai te ki he taina he tuakana.

Wai Hoki ete Pirimia me narunga atu ano ia koe tamatou mihi mote Kuini kia ora tonu a Kuini Wikitoria e noho mai ra i runga ite Torona ona matua ona Tupuna te kuini o enei Moutere i whakaotia nei i roto i te tuhi tuhi nga ote Tiriti o Waitangi, ote tau 1840. i Tohunga i whakaaetia e Kawana Hopihona mote taha kia te Kuini ka Tiakina pai tia e te kuini ona iwi maori e noho atu nei i tenei pito ote aoi tohungia mai ano i roto i tau a Tiriti e Waitangi Katukua mai ete Kuini nga tikanga ki ona iwi maori pera menga tikanga e tukua ana e ia ki ona iwi Pakeha o Ingarangi, I tohungia mai ano i roto i tau a Tiriti Kinga Maori ano te tino Rangatiratanga oratau whenua me o ratou taonga Kia ora tonu "te Kuini" Kaore ite warewaretia e ma tou nga tikanga i tohungia mai nei e koe i roto ite Tiriti o Waitangi.

E Te Atua tohungia ate Kuini hoatu he oranga [unclear: noa] kiaia whakamaramatia tona ngakau kia marama ai tana whakatakoto tikanga monga iwi maha ote ao enoho nei i raro i [unclear: tona] mana.

E Te Atua hoatu he maramatanga ki [unclear: ona] minita whakakaere otona Kuinitanga kia pai ai ta ratou whakakaere whakatakot tikanga ki runga kinga iwi e noho nei [unclear: j] raro i te mana ote Kuini.

E Te Atua Tohungia hoatu hoki [unclear: h] ngakau maharanui ki ona Tianara ki ona Atimara whakahaere inga whawhai meinga koki kia Toa i ona hoa riri.

Tena koe ete Pirimia te kanohi o "Ta" Mori Kerei te [unclear: kau] matua te Pukenga

page 4

ote mahara te hoa onga haumatua Ran gatira otenei iwi o "Ngatiapa" kua ngaro tahi atu nei ratou ki tera ao.

Kamihi atu ano matou kia koe korua koto hoa wahine me akorua tamariki i tae nei koutou kite ra nui ote Kuini Ingarangi ara tera ote Taimana Tiupiri ote Kuini e nui ana tomatou mihi me to matou whakamoemiti ki to matou rongongo he nui te ingoa pai i puta ki omatou tamariki maori o nui Tireni i riro nei ia koe hei whakarite mote taha ki tou iwi maori i whakaarahia ai nga umeretanga maha a ona iwi maha o noho nei i raro ite mana ote Kuini he tohu nui tena he tohu Rangatira motenei iwi mote Maori te putunga pai tanga ote Ingoa i Waenganui inga iwi nu nui ote ao i hui nei ite ra ote Taimana Tiupiri ote Kuini

Kai ora tonu Koutou e noho maina ete Pirimia mate atua Koutou e tiaki e manaaki e awhina e whakamarama okoutou ngakau [unclear: kia] pai ai takoutou whakatakato tikanga kia puta ai he pai he ora Kinga iwi erua kite Maori kite Pakeha.

E Nui ana to matou whakamoemiti mou kua tae a tinana mai nei me etahi o au minita ki Waenganui tonu o tenei iwi Otira i mohio ano matou tera koe e whakaae e te Pirimia he pirimia hohi koe e whakarite ana inga tono a tou iwi Maori kia huri huri tahi ai inga tikanga e puta ai te pai kinga iwi Maori.

I Mutu atu i a te Makarini te tae mai ki omatou takiwa i naianei katahi kawhakahoutia nau ka tae mai nei koe ki Waenganui i tenei iwi ia Ngatiapa kia ora tonu.

E Te Pirimia he tika hoki no au kupu korero i roto inga hui a ou iwi Maori Iki [unclear: ia] koe ki ou iwi Maori koau to koutou matua a Kaatawhai te matua i ana uri "Koia hoki matou i mahara ai kia tae a tinana mai koe kia kite koe inga Rangatira morehu toenga ake o tenei iwi o Ngaltiapa.

Konga kaumatua kua ngaro katou nga [unclear: hca] onga Kawanatanga o mua tae mai kite taima ia Te "Makarini" ia Te "Petetone" a koia e noho atu nei o ratou morenu oranga Rangatira kau matua menga uri o au a kau matua kua ngero atu ra ki tera ao.

Kotenei iwi ko Ngatiapa he iwi tenei i mau tonu ki te whakapono mai ano e mua atu ote tau 1840 tae mai ki naia nei ki hai ano hoki tenei iwi i ara ake kite takahi ite taha ki te whakapono mai ano ote timatanga ote whakapono tae mai ki naianei, a he nui ano nga iwi na tenei iwi i kawe te whakapono kia ratou a kua mau te whakapono kia ratou.

"Tera" ano nga kaumatua [unclear: Rangitira] toko torei otenei iwi o Ngatiapa i [unclear: haina] ki [unclear: runga] i te Tiriti o Waitangi ite 1840 Koia tenei o ratou Ingoa.

page 5

Ko Mohi Mahi ko enei rangatira kua mate katoa ratou no reira tima ta mai i tena wate piri pono o tenei iwi kia te Kuini tae mai ki tenei ra mete [unclear: traki] tonu hoki ote nei iwi ite mana ote Kuini kei Whaka kino ngia enga iwi e tahuri ana kite whakakino ite mana ote Kuini i au ra tae mai ki naianei mete kaha tonu o tenei iwi kite Tautoko tonu i te koroni i roto i aua ra ite mea hoki e kaha kore ana te Koroni i tau a wa no reira ko tenei iwi kore rawa [unclear: i] tahuri atu kite whakakino i to ratou pirpono kia te Kuini a tae mai ki tenei ra Komatou konga oranga ake menga uri onga mea kua ngaro atu e piri pono tonu ana kia te Kuini mete mau tonu ki te whakapono.

E Te Atua, tohungia ate Kuini meona Minita.

Kia Ora Tonu Te Pirimia

Tenei kua whakakotahitia te reo ote iwi katoa, kia kotahi ai te wakatako [unclear: to] ranga atu inga tikanga menga putake ki tou [unclear: aroarore] i karangatia ai koe kia tae mai ki Waenganui i tenei iwi ia Ngatiapa.

Heaha koa e Taupatu patu ana Ngatikanga engari mau hoki e ata titiro mai kite hangai tanga ote hia hia a tou iwi a Ngatiapa ka whakamaramatia i raro iho nei.

Tuatahi, ite tau 1849 ka tukua atu ara kahokona atu e tou iwi e Ngatiapa tera Poraka whenua nui tonu kai Ta Tonore Makarini mote taha kiate "Kuini" koia tenei ona Rohe ote whenua i tukua timata ite Puau o Rangitikei Kaaha [unclear: Whakauta] otau a awa katae kite houhou kawhati Karere tika kite awa o Turakina kawhati kahaere tonu i runga tau a awa kaahu whakatai katae kite puau ite Moana Kawhati Kahere i te taku tai [unclear: ote] Moana katae kite timatanga i te [unclear: puau] o Rangitikei e rite ana ki te 30 Maero te roa [unclear: te] Whanui o tena poraka

Ngarohe ote Poraka Whakateraki ote awa o Whangaehu i tukua atura i tau a taima [unclear: kotahi] ano i te 1849. i tuhia i roto i tau a Tiiti Kotahi i hainatia nei i te tau 1849. Ngarohe timata ite puau ote awa o Whangaehu haere tonu i roto i tau a awa ka tae ki Tapiripiri Kaahu atu ki Oeta haere tonu i reira kite ritenga ote rohe i karangatia mo nga Pakeha ki Whanganui puta noa i runga i tau a rohe ki Motukaraka haere atu ki te Moana ka whati ka haere i te takutai Katae [unclear: kite] timatanga i te ngutu o te awa o Whangaehu. e tata ana kite 20 [unclear: maero] te roa te whanui ko [unclear: cna] Poraka whenua nui [unclear: wkaka] harahara i tukua atu e nga kau matua kia Te Kuini Mote utu i [unclear: homai] ete

page 6

Makarini mote taha kia Te Kuini e £2500 pauna, e wha 4 nga [unclear: utunga] o tau a moni ki tou iwi kia Ngatiapa £1000 pauna i utua mai i te tau 1849, e £500 pauna i utua mai i te tau 1850, e £500 pauna i utua mai i te tau 1851, e £500 pauna i utua mai i te tau 1852, karite tau a moui.

Otira koau a Poraka whenua kua whakamarama tiai runga ake nei Kaore i weangia kaore i Kootitia i te wa i tukua atu ai kite Karauna koia matou te iwi nona tena whenua Kaore i temohio e hia nga [unclear: oka] otena whenua engari he mea whakaaro noa tera pea i tae ki te 600,000 eka nui atu ranei i tukuna atu ra mote moni e £2500 pauna.

Mete whakamaharatanga ano i roto i tau a Tiiti hoko ote tau 1849. Konga rote tuna kia matou ano kite iwi nona tau a whenua Otira Katahi ka kii a ete tahi kupu iroto ano i tau a Tiiti "Engari ki te tae a e te Pakeha te whakamoroke au a roto tuna Kamutu te mana Maori i kona ki au a roto, Otira Kihai omatou kau matua i mohio kitena ahua tera ano e taea ete Pakeha to whakamaroke tena mea te wai, te Turaki tena mea te Ngahere here, kihai te Maori imohio i ena wa kataea ete Pakeha tena mea te whakamaroke ite wai te Tureki i te Ngahere here, Kotena mea kote roto tuna he tino taonga nui kia matou kite tangata Maori.

Me Whakaatu i konei te whai korero a Ta Wiremu Poki i kau hau ai kite aroaro ote raana kooti i te marama o Aperira 1868 i Otaki ite keehi o te Rangitikei, Manawatu Poraka hei mohiotanga mou ki te nui o tenei mea ote roto tuna kia matou koana kupu tenei, "he rua karinga i te koura moni rite tonu ki to te roto tuna [unclear: kioe] whakaaro ate tangata Maori ina hoki i tahuatia e te iwi kite aroaro ote Huparitene o Poneke i te tinanga kotahi e 20,000 mano tuna kote whakaa ro ate Maori kingaroto tu na rite tonu kite whakaa rotanga atu kite peeke takotoranga moni.

Kia mohio ano hoki ete Pirimia Kongaroto tuna te momonatanga onga whenua ote taha whaka te moana te oranga hoki onga tangata e noho ana i te taha whakatemoana

Tuarua Ite Tau 1866. Katukua atu a Ngatiapa tera poraka whenua e mohiotia ana kote Rangitikei Manawatu Poraka i ho Kona atu kite karauna konga rohe timata i te puau ote awa o Rangitikei kaahu whakauta ote awa katae ki te awa o Waitapu kawhati kaahu whakate rawhiti ki Pariroa tae atu kite umutoi kawhati whakararo kahaere i runga i e te raina ote ahuoturangi Poraka katae kite Waikuku Kawhati Whakate tonga katae atu kite wheki karere i roto i te awa o Manawatu katae kite Ahimate.

page 7

i Moutoa i Pakinghau kahaere i runga o te raina o Pokitana ka tae ki Omaru Papku Kaputa ki Kaiwi i te taku tai moana kawhati mai i te takutai katae mai kite timatanga i te puau o Rangitikei

Tera Ano etahi waahi i whakaritea hei Porohita ara hei Rahui otira ite whakahaerenga o etahi o au a waahi kihai itutuki.

Ki Hai i taeae tou iwi te whaka haere i runga ite huarahi maramatanga note mea e tau tohe tohe tia ana e nga iwi owaho ke tau a whenua koia i ki i a ai e o matou kaumatua kaore ratou epai kia mate te tangata mo tau a whenua engari kote mea pai me patu kote whenua koia te whenua katukua kite hoko tera ano te wha kaaro a tou iwi kia purutia tetahi waahi nui tonu o tena whenua hei whenua mau ki tou iwi otira ki hai i taea tena whakaaro i te whakararu raru onga iwi owaho.

[unclear: Tera] ano etahi whakaritenga mo etahi waahi whenua i Waenganui inga Komihana ote kawanatanga me etahi onga tangata o tou iwi o Ngatiapu heoi ko aua whakaaetanga. Kaore i whakaotia ete kawanatanga.

Tera teahi washi whenua ko Waitapu te ingoa he toenga note Rangitikei Mana watu Poraka ki runga ki te mohio tanga e 25000 eka, mano nga eka. Otira i runga inga ma hi rereke a Takuta Puraraua ko Puutu komihana kamate te tika onga tangata o tou iwi ki taua whenua ka hoatu ke e Puutu ko Mihana te £7500 pauna kinga iwi ke kaore nei i roto i tau a whenua note mea ko tau a whenua he waahi note. Rangitikei, Mana watu, Poraka i whakatau a ki tou iwi e nga raana kooti mete Hupirinu kooti o nui Tireni me te kupu ano i roto i tau a whakataunga ko Ngatiapa te tino iwi mananui kei tenei waahi o tenei motu e noho ana.

Tuatoru Ite Tau 1872. Katukua atu e tou iwi e Ngatiapa tetahi Poraka whenua ko Paraekaretu te ingoa i Waenganui Ote Awa o Rangitikei o Turakina ki runga e tata ana kite 20 maero te roa mete whanui he nui ano nga mahi whakararuraru a etahi iwi motau a waahi otira kihai i raruraru tena whenua kite Karauna i te tuku a tou iwi.

Tera atu etahi onga hoko a Ngatiapa engari he hoko ririki noa ake era hoko.

Heaha koa he nui te whakararuraru a etahi iwi owaho inga hoko a tou iwi kite Karauna korerawa i raru tino kaha tonu a Ngatiapa kite whaka haere i ena hoko a takoto pai atu ana au a whenua ki roto ite ringaringa ote Karauna.

Kaati kia ngawari te whakarongo mai ate Raiti Honore Rihari Hone Hetana Pirimia ote kawanata nga ote koroni o Nui Tireni Te Minita hoki ote taha Maori

page 8

me etahi onga Honore Minita ote kawanatanga.

Tuawha Inga hoko katoa kua oti [unclear: nei] te whakamarama menga hoko ririki o muri mai nei ki hai rawa tou iwi a Ngatiapa i peke atu ki the whakararuraru i ena hoko katoa kihai rawa ano hoki tou iwi etahi tangata takitahi ranei o tou iwi i tuku Pitihana whakahe mo au a hoko mo etahi waahi ranei o au a hoko mai ano ongara i tukua atu ai kite karauna au a whenua tae mai ana ki tenei ra. Aha koa e mohiotia iho ana he moni kore noa te moni i utua mai ai ki au a whenua kaore a ma tou titiro mo tena. Aha, koa e mohiotia iho ana kihai i tino marama nga tikanga i tukua ai etahi o au a whenua kaore a matou titiro mo tena.

Turami Kaati Ete Pirimia koutou koou minita o tou kawanatanga ma matou e whakamahara atu kia koe kote hoko ote tau 1849 ote tau 1866 ote tau 1872 kua whakamaramatia ra ite waahi tuatahi he tino whenua pai momona a koia koaua whenua nga tino whenua kei waenganui i enei takiwa e takoto ana e rite ana i naianei kite £7 pauna tae atu kite £30 pauna mote eka kotahi a kei te puta mai i roto i au a whenua nga hua moni takoha kite Koroui hei [unclear: whakakaha] te koroni e mohio ana matou he nui te takoha kei te puta mai kite Karauna i roto [unclear: fmau] a whenua. A He nui nga taone pakeha kei runga i au a Poraka nei he nui nga painga e puta ana ki au a toane.

Koia tou iwi ka inoiatu nei kiakoe e te Pirimia te mangai ote kawanatanga ote koroni o nui Tireni kia pai koe Kia aroha mai te Pirimia kia homai he takoha ara tetahi waihi whenua ki tou iwi i runga i te aroha noa ote Pirimia mo nga tikanga kua oti nei te whakamarama atu kite Aroaro ote Pirimia kia waiho ano hoki hei tohu whakamaharatanga mou e noho roa nei i runga i te tu uru ote Pirimia tanga ote kawanatanga ote koroni o Nui Tireni mete taeatanga onga tau ote kuini kite 60 tekau e noho ana i runga i te torona ona matua ona tupuna, mete taeatanga hoki kite 50 tau ote hokonga tuatahi tanga a tou iwi i te whenua kite Karauna kaore nei tou iwi i whakahe he tae mai kitenei ra e iuoi [unclear: ato] nei tou iwi kia koe.

Tuaono Kaati kawhakamahara atu ano matou kia koe e te Pirimia monga roto tuna kua whaka marmatia i te hoko ote 1849. E inoi atu ana tou iwi kiakoe konga roto kaore ano i maroke ite Pakeha me tino Rahui ena waahi hei whakaritenga mote kupu ote tiiti i tubia i te tau 1849. A ka inoi atu ano hoki

page 9

matou kiaho mai he takoha kia matou hei tohu aroha mote maroke tanga onga rota a omatou kau matua ki hai nei ratou i mohio kapera i muri ia ratou.

Tu Awhitu E Whakawhetai atu ana matou kiakoe ete Pirimia he tika hoki nonga kerero e kerero nei koe i roto i nga hui a Ngaiwi Maori menga kupu oto whai korero i Poneke its 25th Opetepo, 1897. Kia hangaia he Ture hei tiaki inga whenua onga Maori kei noho whenua koretia te Maori.

He Tika ano hoki noto kupu i korero ra koe i Poneke ki to mahara he mea tino pai mehemea i Rahuitia monga Maori e tahi waahi o ratou whenua hei rahui tuturu i te wa i tuhia ai te Tiriti Owaitangi.

He Tika ano hoki tera kupu au katahi ano te mea whakakino ite koroni koto mohio tenei ngarau tangata o nui tireni te noho kore whenua tia nei.

He Tika anohoki tera kupu e mea mai ra koe he tino tika kia mau katoa ano ki nga Maori o ratou wenua e toe nei kia ratou hei oranga mo ratou me o ratou uri.

No Reira kei te titiro mata tau tonu atu matou ki au a kupu au meto matou mohio tonu atu kei te marama mai koe kite hia hia otou iwi no reira matou ka iuoi atu kia koe kia hangaia mai e koe he ture kia rite kiau a kupu au nei kia rite ai hoki ki to matou hiahia.

"Ara" kia hangaia he ture kia karaugatia kote Ture Rahui motuhake mote iwi o [unclear: Ngatiapa] kia tino Rahui tia tuturu tia nga toenga whenua kia kore ai e taea [unclear: te] hoko te mekete, te muru monga nama tenei ake kei te mohio tanga atu ki to whakaaro ki tena take ka whakamarama ai nga rohe motena Ture.

E Te Pirimia i noi ai matou kia whakaaetia e koe me tou kawanatanga tena Ture ki a matou note mea kua pau tenei te 10 tau e whakamatau ana nga iwi otenei motu kia kotahi he kupu heoi kiharawa i kotahi noa i tena ahua kua mohio tonu atu matou mehemea katatari matou kia kotahi he kupu manga iwi o tenei motu ka tino ngaro atu o matou toenga whenua kei rite matou ki to kupu i ki i ra katahi te mea kino he mohio tenei ngarau tangata Maori e noho whenuakoretia nei note mea kei te korero tonu omatou Rangatira kia maunga whenua heoi kaore e taea te here here ote nga kau oto tangata ki te hoko whenua no reira matou ka inoi atu nei me hanga rawa he "Ture" hei arai i te hoko kia mau ai nga whenua o tou iwi.

Ko Omatou whenua kua puta katoa i roto i te raana kooti kei te utu tonu matou inga Reiti taaka o ngawhenua ko

page 10

omatou whenua kaore he whenua i te takoto mangere noa iho ko etahi komatou tonu kei te whakapaamu ko etahi kua Riihitia Kinga Pakeha. A koaua whenua e Riihi nei ki nga Pakeha komatou ano kei te utu inga Reiti.

No Reira E enoi atu ana matou kia titiro koe ete Pirima ki tena ahua komatou ano kei te utu i nga Reiti onga whenua e Riihi ra inga Pakeha. Kia hangaia he Ture ki te ahua penei konga whenua kei te Riihi manga kai Riihi e utu nga Reiti me nga taaka.

Kia mohio ano hoki koe ete Pirimia ko etahi onga whenua kua Riihitia nei kore rawa i tata ake te utu mote eka kite utu e [unclear: tika] ana i runga i te wariu no reira matou ka inoi atu kia koe kia whakaaro koe kia titiro i tena ahua i te kore rawa ote utu o e tahi o au a reti mate Pirimia e titiro he huaraki pai kia puta he painga ki tou iwi.

E Inoi atu ana hoki matou kia koe ki a puta mai to aroha kinga tangata o tou iwi kei te noho mate ite kore whenua ma etahi ano o motou e whahamarama au a tangata me o ratou tikanga.

E Inio atu ana hoki matou kia koe kia puta mai to aroha kinga tama riki o tou iwi ki hai nei ratou i uru kinga whenua i uru ai o ratou matua note mea na nga Ture ote raana kooti i arai ratou i kore ai e uru kinga whenua.

E Whakaatu ana hoki matou kia koe ete Pirimia i runga i te ahua omatou whenua kua whaka maramatia i mua ake nei kaore kau hepainga onga Ture hou e whakahaerea nei hei Ture monga whenua Maori koia matou ka inoi atu nei kia koe kaore matou e whakaae kia riro omatou whenua ki raro i au a Ture.

Kapera ano hoki tamatou inoi atu kia koe ete Pirimia kaore matou e whakaae ana kia taka o matou whenua ki raro i te mana whakahaere ote Pire Poari Kaunihere ranei.

Note Mea kei te marama tonu mai te Pirimia kinga tikanga omatou whenua kua oti nei te whakamarama atu kite aroaro ote Pirimia.

Kia ora tonu te Pirimia me ona minita o te kawanatanga ote koroui o uni Tireni.

Heoi ano katuhia iho nei o matou in goa onga taane onga whaine onga tamariki o tenefi iwi o Ngatiapa.