Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga whai korero a te Pirimia, te Right Honourable Rihari Hoani Hetana, me etahi rangatira Maori, mo runga i nga take e pa ana ki te iwi Maori

Huihuinga Maori, — Poneke, 29 Noema, 1897

page break

Huihuinga Maori,
Poneke, 29 Noema, 1897.

No tenei ra i tae ai tetahi hunga, ara, a Meiha Keepa, a Henare Tomoana, a Wi Pere, me etahi atu tangata Maori kia kite i te Pirimia, he tono atu kia whakakorea te Kooti Whenua Maori, a kia whakamutua te mahi hoko whenua Maori a te Kawanatanga.

Meiha Keepa,—E whakawhetai atu ana ahau ki a koe mo to whakaaetanga ia matou kia hui mai kia kite i a koe. He mea kimi he mea tono na matou kia kite matou i a koe, a he take nui te take, maku e ata whakamarama akuanei. Tuatahi, me mihi atu matou ki a koe mo to taenga ki Ingarangi kia kite i te Hupiri i tu nei mo te Kuini, a mo to hoatutanga ki a ia i tetahi pukapuka whai-korero. Kua rongo matou i tangi te Kuini i te panuitanga atu o taua pukapuka ki a ia, a i ki ia ka tukua e ia taua mea ki ana Minita ma ratou e whakahaere. Kua hoatu aua kupu ana ki nga ringaringa o etahi tangata. Kaore ano matou i kite, engari kua rongo matou ki taua mea. Kaati, kua korerotia mai ki a matou, no to hokinga mai ki konei i whakaaturia ai e koe ki te iwi te tikanga o taua kupu a te Kuini. I te mea kua rongo matou i enei mea, na reira ka mahara matou me kite matou i a koe, ara, ki te whakaae koe ki tera, kia riro ai mau tonu e korero a ngutu mai ki a matou nga kupu whakahoki mo a matou putake. Koia tena, e Pa, te take i tono atu ai matou kia tukua mai matou kia kite i a koe. Tetahi take i hiahia ai matou kia kite i a koe i naianei, he mohio no matou ko koe tonu te Kawanatanga. Kua tae koe ki Ingarangi. Kua tukua ki a koe te mana. Kei a koe taua mana i naianei. Ahakoa i penei te kupu "ana Minita," otira, kei te mohio matou ko koe ke, e te Piri-page 2mia, te tinanatanga o taua kupu. Na reira matou i hiahia ai kia kite i a koe i tenei ra, a tenei matou ka ui atu ki a koe i pehea taua kupu? Ko tetahi mea e tino hiahia ana matou ki te korero atu ki a koe, ko te hoko whenua Maori kia whakamutua, notemea ki ta matou titiro ko nga kupu i whakapuakina nei e te Kuini, he koha tena ki a matou, ara, he tino kupu kua whakaaetia e ia, a he taonga nui tera e kore e warewaretia e nga whakatupuranga e haere ake nei. Na reira au ka mea atu ki a koe kei a koe te mana o taua kupu, ara, ko koe anake me to Kawanatanga nga tangata ma ratou e taea ai taua kupu te whakatutuki. Kaore kau he tangata ke atu e whai-mana ana ki te whawha atu i taua kupu. Kei a koe anake me to Kawanatanga te mana. Na ki taku, ko te mea tuatahi hei mahi—a he mea nui rawa ano hoki e tika ana kia tirohia i naianei tonu—ko te hoko whenua Maori me whakamutu rawa. Tena ano etahi atu mea hei whiriwhiri ma tatou, otira he pai noa atu era kia waiho kia oti tenei; notemea ki te kore te hoko whenua a te Kawanatanga e whakamutua i naianei tonu, kaore e roa kua kore tenei mea te whenua i te Maori. Na reira au ka mea atu ki a koe kia whakakorea atu enei mea e rua, ara, te Tari Hoko Whenua Maori me nga Kooti Whenua Maori. Heoi ano aku kupu.

Teira Tiakitai,—Ka nui toku koa mo toku taenga mai ki tenei hui i tenei ra kia kite i a koe. Kaore e tino maha aku kupu, i te mea kua mene atu a matou kupu i a Meiha Keepa. Otira, tena pea kei te hiahia etahi o nga rangatira tane me nga rangatira wahine e noho nei ki te whakaputa atu i etahi atu putake. Ko enei tangata e noho nei i to aroaro he mea whiriwhiri na nga hapu o tenei Motu hei reo mo ratou ki tou aroaro mo runga i nga putake kua korerotia ake nei e Meiha Keepa. Te take i kore ai e roa taku korero ki a koe kua tae mai to pukapuka ki a matou; mehemea hoki kaore taua pukapuka i tae mai ki a matou kua roa atu nga korero a nga rangatira e noho nei. He tika tonu te kupu a to pukapuka i mea mai nei ki a matou e rua tonu nga tino mate e tonoa ana e page 3matou kia whakaorangia. Na reira, kia poto ai a matou korero, me ki atu au, ae, koia ena a matou take kua korerotia atu na e Meiha Keepa, ara, ko to matou hiahia me whakamutu te hoko whenua a te Kawanatanga me te Kooti Whenua Maori. Tena ko etahi atu mea e puta ake ana i roto i enei take e rua me ata waiho mo tetahi atu taima. Ki te kore enei tono a matou e whakamanaia e koe, kaati, ka hoki mai ano matou a tera tau ki a koe. Otira ki te kore e mana i a koe enei hiahia o matou, hoki rawa mai matou ki konei, a tera tau, kua pau nga whenua. Na reira matou i mahara ai me kite matou i a koe i tenei ra, a he mea atu tenei ki a koe kia whakamanaia mai a matou tono.

Te Mana o Tawhaki,—Tena koe, e te Pirimia. Ka nui toku koa mo te tukunga mai o tenei taima hei kitenga mo matou i a koe, ara, hei whakapuakanga atu ma matou, e tu nei hei reo mo te iwi Maori, i nga mea e tumanakohia atu ana e te ngakau. Ko te mea tuatahi hei hamumu atu ma matou ki a koe ko te mahi hoko whenua. E hiahia ana matou kia whakamutua e koe te hoko whenua a te Kawanatanga me te hoko a nga Pakeha noa iho i nga whenua e toe nei ki te iwi Maori; tuarua, ko te Kooti Whenua Maori me tino whakakore atu; tuatoru, me whakamutu te tuku wira a te Maori ki te Pakeha; tuawha, me arai nga roia kia kore ai ratou e kaha ki te hari keehi ki te Hupirimi Kooti, i riro atu ai o matou whenua i a ratou. Kua takoto atu nei enei mea katoa ki to aroaro, ko tenei, tena koe, ma te Atua Kaha rawa koe e tiaki. Kua mutu aku korero.

Henare Tomoana,—E tu ana au i konei ki te tautoko i nga kupu a Meiha Keepa i korero atu ai. I te wa e ora ana nga rangatira o nga iwi e rua, kua wehe atu nei i a tatou i tenei kainga, i Poneke nei, he whakapuaki tonu ta ratou i nga mate o te iwi Maori, a he tuku atu i aua mea ki te Kawanatanga kia mahia he ture e ora ai o ratou uri i muri i a ratou. Otira, tu ake he Kawanatanga hou, kaore i mahia he ture hei whakarite i te hiahia o aua kaumatua e tono ra kia whakaotia he tikanga e ora ai o ratou uri. page 4No te tuunga rawa o tenei Kawanatanga, e tu nei koe hei Pirimia mo ratou, katahi ano ka whakamanaia tetahi o nga tono a aua rangatira. Ara, kotahi te mea kua whakaritea e tenei Kawanatanga: kua araia e ratou te hoko whenua Maori a nga Pakeha noa iho. No te tau 1894 tenei i oti ai i to Kawanatanga. No tenei tau ka haere koe ki Ingarangi, a tukua atu ana e matou he pukakuka whai-korero ma matou ki a te Kuini, a kua whakamanaia koe e ia hei rahui i o matou whenua e toe nei. Kei te tautoko ahau i te tono a Meiha Keepa, notemea, maku e whakaatu, ko taua pukapuka i tukuna atu nei e matou ki a te Kuini, kaore i tukuna atu i runga i te whakahoa i te tautoko ranei i te Kawanatanga i te Apitihana ranei i tetahi atu taha ranei. I te taenga mai o te kupu whakautu mo taua pukapuka a matou, ka mohio au ko te huarahi e tutuki ai o matou hiahia me ngana i waho o te Whare nei. I taku kitenga i a Ta Ropata Taute, a i au e korero ana ki a ia mo enei take kua takoto atu nei ki a koe, ka ki atu au e kore rawa au e whakaae kia haria enei take ki roto ki te Whare hei ngangaretanga ma ratou ko te Kawanatanga. E kore rawa ahau e whakaae kia peratia te ahua. Ko taku i hiahia ai me huihui te Kawana, te Pirimia, me matou, te taha Maori, ki tetahi wahi i waho atu o te Whare Paremete ki reira ata korero ai i enei take. Kaore he tikanga e naomia mai ai e ia enei take a matou hei huarahi pakanga mana ki te Kawanatanga i roto i te Paremete. Koia enei te aronga o aku kupu i korero atu ai ki a Ta Ropata Taute. Na reira ka tautoko ahau i te tono a Meiha Keepa, ara, i tana i mea atu nei ki te Pirimia kia whakamutua te hoko whenua Maori me te Kooti Whenua Maori. Ka nui toku koa mo te tuponotanga o tenei tono ki tenei Kawanatanga. Kua whakamutua e tenei Kawanatanga te hoko whenua Maori a nga Pakeha noa iho, a i te mea kua tae mai te kupu a te Kuini—he mea tuku mai ki tenei Kawanatanga—e tika ana kia tino whakamoemiti tatou mo tenei mahi aroha, a i runga i tenei ahua ka tautoko ahau me toku iwi i tenei Kawanatanga.

page 5

Timi Waata Rimini,—Ka whakawhetai atu ahau ki a koe, e te Pirimia, mo to whakaaetanga kia kite matou i a koe i tenei ra. Me whai-kupu ahau mo to reta, i tae mai nei ki a matou, a i panuitia nei ki te aroaro o to matou whakaminenga. Ka nui te marama o nga korero o taua pukapuka, i te mea e ki ana taua reta ki te oti tetahi mea i te runanga Maori, heoi ta ratou he whakatakoto i taua mea ki te aroaro o te Kawanatanga, a, ki te marama taua mea, tera e whakamanaia. Na reira tera e huihuia nga mema katoa o te Kotahitanga hei whiriwhiri i nga korero o roto o taua pukapuka. Na he whakawhetai atu tenei na matou ki a koe, e te Pirimia, notemea kei te mohio matou kei te tino hiahia koe me to Kawanatanga ki te whakaora i nga mate o te iwi Maori. Kua tukuna atu e to Kawanatanga tetahi mana ki tetahi iwi Maori, a e tumanako ana matou kia tukuna mai hoki aua mana ki o matou nei iwi. E hiahia ana matou kia tere enei mea te homai ki a matou i te wa e tu ana tenei Kawanatanga, kei rokohanga e tetahi Kawanatanga hou a kaore e tino rite o matou hiahia. Na reira matou ka tono atu ki a koe kia whai-kupu koe ki o apiha hoko whenuua kia mutu ta ratou hoko whenua kia ata whiriwhiria ra ano enei mea katoa. Hei kupu whakamutunga maku, ka tautoko au i nga rangatira kua korero nei. Kia ora tonu koe, te Pirimia.

Te Heuheu,—Kaore aku kupu, kei roa noa iho: Kua nui nga korero a nga rangatira nei mo enei putake.

Te Pirimia (Right Hon. Mr. Seddon),—E Meiha Keepa, me nga rangatira Maori e noho nei, tena koutou. He nui rawa atu toku koa i nga wa katoa kia kite au i nga tangata e tukuna mai ana e te iwi Maori hei mangai mo ratou, a nui rawa atu te hari o toku ngakau mo tatou ka kitekite nei i a tatou i tenei ra; notemea, i oku kitenga katoa i te iwi Maori, kite tonu ai ahau ka nui to ratou aroha ki au me te taha Pakeha. He iwi pai te whakahaere i ana take, a ko a ratou mea katoa e hari mai ana ki au pai tonu ai te whakatakoto mai. Ko te tau tenei. o te Hupiri, ko te ono tekau o nga tau e noho ana page 6te Kuini ki runga ki te torona o Ingarangi, kua kapi tonu ona ra i te kororia, a he nui rawa atu nga painga kua puta ki nga iwi e kawanatia ana e ia i roto i taua wa; a ki taku mohio ko ana pononga Maori etahi e tino koa ana, e tino whakamoemiti ana mo te tutukitanga o ona tau ki te ono tekau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Koia tera tetahi o nga mea i tino koa ai te ngakau i taua ra nui i Ranana, ara, i te ra o te Hupiri, ko te kitenga ki reira e tu ana, e whakahonore ana ki a te Kuini, nga tangata i tukuna atu nei e koutou, e te iwi Maori, hei reo mo koutou ki reira i taua ra nui whakaharahara, ara, hei whakarite mo te ahua o te taha Maori, o tetahi o nga iwi rangatira o te ao nei. Apiti atu ki tera, ki taku mahara ka tika tonu taku ki ake, mai o te wa i hainatia ai te Tiriti o Waitangi tae mai ki naianei, kaore rawa i hira ake i to tenei tau te pai o te noho o nga iwi e rua, ara, te kore kino i waenganui i nga Pakeha me nga Maori o te koroni nei. Puta noa nga motu nei kei te manaaki tetahi iwi ki tetahi iwi. He tika he nui ano nga raruraru i tupu ake i waenganui i a raua i nga tau kua huri ake nei, he tika he maha nga kapua pouriuri i hipoki i a raua i etahi wa, otira kei te mahea haere i naianei, a ki taku mahara, i te mea kua tae mai nei koutou ki toku aroaro, a i te mea hoki kei te mohio au ki nga whakaaro o nga Maori puta noa i te koroni, ka tika taku ki atu kei te nui atu i tenei ra te mohio o tetahi taha ki tetahi taha i to mua ahua. Ehara i te mea ko tera anake—a ka nui hoki toku koa moku ka ahei te ki atu ki a koutou i tenei ra—kua topu rawa te haere a te Maori i naianei. Inahoki kua tae noa mai ki au nga kupu a nga Maori puta noa i nga wahi katoa o te koroni, he whakaatu mai tenei koutou kei te haere mai ki te hari mai i a koutou take kua korerotia ake nei e koutou, a ka nui toku koa mo tenei ahua, notemea ma tera e ngawari ai te mahi maku. He pai rawa kia puta nui mai te whakaaro o te iwi katoa, kia mohiotia ai te aronga o ratou mate me o ratou hiahia, he kino te puta kinikini mai o nga whaka-page 7aro o tenei iwi o tera iwi. Ki te kinikini hoki te whakaputa mai, ka nui te uaua o te kimihanga ko te hea ra te mea tika ko te hea ra te mea he; engari ka penei te ahua, ara, ka kotahi te whakaaro, ano he tangata kotahi e whakaatu mai ana i ona tino mate kia whakaorangia, ma tenei ka mama te mahi a te Kawanatanga, e taea ai te hou rawa kia kitea ai nga wahi katoa o te mate e taea ai hoki te rongoa aua mate. Ki taku mohio i mene katoa atu nga tino whakaaro o te iwi Maori ki roto ki te pukapuka whai-korero i tukua nei ki a te Kuini, ki te whaea o tatou katoa, e noho nei tatou i raro i tona mana. Na me whakahua poto ake e au nga putake e hiahia ana koutou kia whakahaerea:—

(1.) Ko te Kooti Whenua Maori kia whakakorea.
(2.) E mahara ana koutou kua taka te wa e tino whakamutua ai, e whakaitia ai ranei, te hoko i nga whenua Maori, ahakoa ko te Kawanatanga e hoko ana.
(3.) Ko te hanga e whakahaerea nei nga whakawa mo nga whenua o o koutou tupuna, me te hanga e ngaro nei a koutou moni ki roto ki nga pakete o nga roia i runga i aua whakawa, me tino whakamutu.
(4.) Ina whakahaerea a koutou whenua i nga wa e takoto ake nei, i te mea kua kore te Kawanatanga e hoko, e kore ano hoki koutou e ahei ki te hoko ki nga Pakeha noa iho, kaati, e hiahia ana koutou kia mohio koutou ki te huarahi e whakahaerea ai o koutou whenua i nga tau e takoto ake nei.

Me korero poto atu ahau mo enei putake e wha, engari i mua o taku peratanga me whaikupu ahau mo te pukapuka whai-korero i tukua nei ki a te Kuini. Kua tukuna mai e te Kuini tana kupu mo taua mea, i hoatu e ia ma te Kawanatanga o Ingarangi e utu mai, he penei tana kupu, kua tukuna e ia taua mea ki ana ponongo i konei, ara, ki ana Minita i Niu Tireni nei. Na ko matou he pononga nana, pena ano me koutou: kua whakataua ki runga ki a page 8matou nga taumahatanga o te whakahaerenga o nga ture o tenei koroni, a me tika tonu ta matou mahi ki nga iwi e rua. He penei te ahua o tana kupu ki a matou, ki ana Minita, "Kua tae mai ki au te pukapuka a oku pononga, ara, a nga iwi Maori o Niu Tireni; a i te mea ko koe te tumuaki o nga Kai-tohutohu o te Kawana o tena koroni, a i te mea hoki ko koe te Minita mo te taha Maori, kaati, mau tenei mea e titiro." Ko taku whakahoki mo ena kupu i penei, kua whakaarohia ano tena mea i mua; a i nga wa e taea ana kei te whakahaerea tonutia. I runga i etahi aronga kua whakahaerea i runga i nga kupu o roto o te pukapuka whai-korero i tukuna atu na, ara, kua whakamutua e matou te mahi hoko whenua Maori a nga Pakeha noa iho. Tetahi hoki, kaore oku hiahia, kaore o te Kawana hiahia, kaore hoki te Kawanatanga, te Paremete, nga Pakeha ranei o tenei koroni e hiahia ana, kia waiho kore whenua nga Maori; a ehara hoki i te mea me titiro rawa ki hea e kitea ai ki te mau tonu nga tikanga e whakahaerea nei i enei ra, e kore e roa ka tokomaha rawa nga Maori kore whenua. Na i te mea koia tena te ahua, kaati, kei te whakaarohia nuitia tena mea e te Kawanatanga. Ka tae a tatou korero i naianei ki te take tuatahi—ara, ki te Kooti Whenua Maori kia whakamutua. Kua noho ta matou kupu ki roto ki te Pukapuka Whakaatu i nga Moni o te Koroni, kua whakatakotoria nei ki te aroaro o tenei Paremete, e penei ana taua kupu, e hiahia ana matou kia tere te whakamutu i te Kooti Whenua Maori, i te mea kua oti te nuinga o nga whenua te whakatau, heoi te mahi nui e toe nei ko nga whakawa roherohe me nga mahi wawahi i nga poraka. E kore ahau e hamumu mo nga whakahaere me nga tikanga i whakahaerea ai i whakataua ai ranei nga whenua i mua e taua Kooti. No mua atu i toku tuunga hei Minita ena mahi, ehara i au te tikanga i mahia ai. He tika tonu tenei ano etahi keehi i tino he te whakatau, i pa ai he mate ki etahi, engari ehara pea i te mea ata mahi marire; a tena ano etahi i pangia e te mate i runga i to ratou korenga kaore i uru ki nga whenua e tika tonu page 9ana ratou kia uru, a tena ano etahi Maori i tino waimarie, i uru he noa iho ki etahi whenua a whai-rawa tonu atu. Otira ka tika kia kiia na nga roia etahi o enei mahi. Notemea tenei ano etahi whenua nunui i pau tonu atu i te utunga i nga roia, kore rawa he wahi i toe ki nga Maori: i horomia katoatia e nga roia. Na, i te mea kua kitea e tatou kei te penei te ahua, a i te mea e tu ana nga Kooti, me te haere o nga roia me nga kaiwhakahaere ki aua Kooti ki reira horomi ai i nga whenua o nga Maori, ko te mea tika me whakakore atu aua Kooti, kia kore ai he huarahi e horomia ai nga whenua. Kaati tena.

Ka tae tenei ki te take tuarua, ara, ki te Tari Hoko Whenua Maori me ana Apiha, me te tikanga e hokona nei e te Kawanatanga nga whenua Maori. Kua kitea e au ehara i te mea ko te apiha hoko whenua kei te whaiwhai haere i nga Maori kia hoko ai i o ratou whenua, engari ko nga Maori ke—ara, he maha rawa nga Maori e whaiwhai ana i nga apiha, me ta ratou tohe ki te hokohoko atu i o ratou whenua, notemea e penei ana ta ratou korero, "Kaore matou e ahei i te ture ki te hoko ki nga Pakeha noa iho, na reira ma te Kawanatanga e hoko." Ko tetahi, ka pa he raruraru iti noa iho nei ki te Maori, e kua mea ia me tae rawa ia kia kite i taua mate, ki te tangi; a he tangata ano ka mea me tae rawa mai ia ki Poneke nei mo tetahi take korekore noa iho—heoi ko te haerenga tena ki te apiha hoko whenua ka mea atu ki a ia, "E hiahia ana matou ki te hoko i tetahi whenua, i o matou paanga ranei i mea poraka: me hoko tonu e koe." Hei reira ka mea atu te Kawanatanga, "Me ata waiho; kaore matou i te hiahia ki te hoko." Heoi kei kona ka puta te kupu whakahe a nga Maori mo te Kawanatanga ka ki, "Ko te Kawanatanga kei te arai i te hoko whenua a te Maori ki nga tangata noa iho, a i naianei kua kore hoki te Kawanatanga e hoko; katahi te Kawanatanga kino." Kaati, ina taku kupu whakahoki mo tena, kaua rawa te Kawanatanga e hoko i nga whenua o nga Maori mehemea ma tera e pau katoa ai nga whenua o te tangata, e kore ai e toe he whenua hei oranga mo taua tangata me tana wahine me ana tamariki page 10i enei ra, tuku iho ki nga whakatupuranga e haere ake nei. Ki taku whakaaro me whakarereke te tikanga i naianei, me kaua te hoko whenua, ma tena hoki e kore ai te Maori e whiwhi painga i te whenua i nga tau e takoto ake nei, engari ko te huarahi pai me whakahaere he tikanga e taea ai te tuku atu o te whenua ma te Kawanatanga e riihi atu ki nga Pakeha, a ma te Kawanatanga e whakahaere te taha ki nga Maori e tuha nga moni o nga reti ki a ratou. Kei te hurihuri au i tetahi tikanga pera te ahua i naianei, a maku e whakatakoto atu ki o koutou aroaro a ko ake nei, ara, me whakatu tetahi Poari, mo te taha ki nga Maori me te taha hoki ki te Kawanatanga, hei tiaki, hei riihi atu, a hei whakahaere hoki i nga whenua, me te hoatu i nga moni e puta mai ana i aua whenua ki nga tangata Maori no ratou te whenua. Ki te peneitia te tikanga, kaati, me ata haere te whakamutu a te Kawanatanga i tana mahi hoko whenua i roto i nga ra e takoto ake nei, ara, i te wa i mua mai o te tino tuturutanga o nga tikanga hou, notemea e whakaro ana ahau ki te whakamutua ohoreretia te mahi hoko whenua a te Kawanatanga, tera e noho kore moni etahi Maori, a ka pa he mate nui ki a ratou. Kaati, ko tenei i te wa e tarewa ana te tikanga hou nei, me pehea ra nga Maori? Kua whakamutua e matou te hoko whenua ki nga tangata noa iho; kua kore matou e hoko whenua; kaore kau a te Maori moni e ahei ai ratou ki te whakamahi i te whenua, otira ahakoa whiwhi i te moni e kore ano te Maori e mohio ki te whakahaere i taua tu mahi; kaore a ratou kau, hipi, me era atu tu mea, a na reira ka tika te patai me pehea ratou e ora ai i te wa e tarewa ana te tikanga hou ka mahia nei? Heoi ki au te huarahi tika mo te Kawanatanga—me whakarite ki te kupu e tino mohiotia ana e te Pakeha—"me ata haere." Me hoko anake e matou ko nga whenua e tika ana kia hokona hei whakaora i nga raruraru me nga mate kua pa ki nga Maori, a me whakahaere kia tae ki tona tutukitanga te tikanga hou e tarewa nei. Kia oti tuturu taua tikanga hou hei riihi i nga whenua, hei reira me whakamutu rawa atu te mahi hoko whenua Maori a te Kawanatanga. Ki page 11te taea tenei, heoi ki taku mahara, tera e toe he whenua rahi, me te puta mai o te moni i aua whenua hei oranga mo te iwi Maori i nga tau katoa o nga whakatupuranga e haere ake nei. Ko tetahi, mo nga whenua ina tangohia hei riihi atu ki te Pakeha, me ata wehe etahi wahi hei rahui i runga ano i te kupu mai a nga rangatira me nga tangata Maori no ratou te whenua, a ki te hiahia tetahi tangata Maori ki te haere ki runga ki te tetahi piihi whenua ratou ko tana whanau noho ai, me tuku atu e taua tangata he whakaatu ki te Poari, a hei reira me ata wehe taua wahi e te Poari hei kainga mo ratou ko tana whanau. Ko taku hoki e hiahia ana, mehemea ra ka taea, kia haere nga Maori ki runga ki te whenua mahi ai, pera me o ratou tupuna. Ma te whenua hoki e ora ai ratou. Otira, e pouri ana ahau ki te ki atu, i roto i nga tau maha kua hori ake nei kaore ratou e tahuri ana ki te mahi i o ratou whenua, heoi te mea e pahure ana i a ratou ko te hoko anake, ara, ko te kai-horo i o ratou whenua. Me tino whakamutu tena mahi. Na, ki te whakakorea atu nga Kooti Whenua Maori, a ki te whakaturia nga tikanga hou kua korerotia ake nei e au hei riihi i nga whenua, a ki te whakamutua haeretia e koutou ta koutou mahi e hokohoko atu nei i o koutou whenua, ma tena e pahuhu atu ai a e kore rawa atu ai i runga i a koutou nga kino me nga mate e aue nei koutou, ara, nga moni e pau ana i nga whakahaerenga i nga whenua ki roto i nga Kooti. Na, ki te taea te tikanga hou kua korerotia ake nei e au—a ka nui toku pai i toku rongonga atu ki tetahi o nga rangatira e noho nei, kaore kau he take e ara ai he tautohe mo tenei mea i nga taha e rua o roto o te Paremete; ara, he tikanga whakahaere tenei e tika ana kia tautokona e nga taha e rua—otira tena ano etahi tangata tokomaha, kei roto i te Paremete, kei te tohe tonu kia whakatuwheratia ano te hoko o nga whenua Maori ki nga tangata noa iho. Heoi ta ratou ko te whenua kia riro atu i a ratou, hei aha ma ratou te Maori: e ki ana hoki aua tu tangata kei te kaha noa atu nga Maori ki te tiaki i a ratou. Otira e mohio ana koutou, kaore au i te page 12whakaae ki tera tikanga. Na reira, ka ahua uaua ano te mahi e taea ai te paahi e te Whare o te tikanga hou e korero ake nei au. Engari ko te hiahia o te nuinga o te Paremete, ki taku mohio, ko te hanga i nga ture e tika ana mo nga Maori. Na, kotahi tonu te huarahi e taea ai te paahi o tetahi tikanga hou hei ture, me tautoko mai taua tikanga hou e te iwi nui tonu i waho o te Paremete: ma te piri o te iwi me o ratou whakaaro ki te Kawanatanga katahi ka taea nga tikanga hou. (Ka whakapai te whakaminenga ra ki tenei.) Kia taea ai tenei tikanga hou, me huihui te iwi Maori i te tuatahi a me whakatakoto a me whakaae e ia hapu e ia wahanga o te iwi kia kotahi te tikanga hei whakahaere i o ratou whenua i nga tau e haere ake nei. Me penei he kupu ma ratou, "Tenei a matou whenua; ko etahi o nga whenua kua whakataua; ko matou nga tangata no ratou. Ko etahi o nga whenua kaore ano i whakawakia i whakataua. Otira, ahakoa tena ahua, me tango e koe, e te Kawanatanga, ena whenua katoa mau e whakahaere; mauria atu mau, ma te Kawanatanga, e whakahaere hei oranga mo matou. Taihoa ake nei ma matou e whakahaere e whakatau ko wai nga tangata no ratou te whenua e tika ana ki te tango i nga moni o te reti. He mea tena hei hurihuri ma tatou a ko ake nei. I naianei me whakahaere te whenua kia puta ai ona hua, kia ora ai matou." He tika ka nui te whenua ki te Maori, otira ka nui to koutou mate, kei te ngaro haere te iwi, kaore kau te Maori i te whiwhi i nga painga o tenei ao, a ko koutou e noho na kaore hoki i te whiwhi i aua mea. Kaati, ata tirotirohia tenei whakaaro; huihuia he hui Maori ma koutou, a, kua whakaae atu nei au, ka tae atu au ki etahi o aua huihui, hei reira korerorero ai hurihuri tahi ai tatou i etahi o enei putake. Na, ko a tatou korero me a tatou mahi i mahi ai ki aua huihuinga ka perehitia ki roto ki nga nupepa o te koroni, a hei reira ka hurihuria hoki e te taha Pakeha, ka ata tirohia nga taha e rua, a kia tatu i te whakaaro o te iwi katoa, hei reira kaore e kore te whakaritea nga hiahia o nga iwi e rua e te Paremete. He poto no to tatou taima i tenei ra page 13na reira kaore e taea e au te whakapau atu nga ahua katoa o te tikanga hou e korerotia ake nei e au. Heoi kua hoatu poto e au ki a koutou nga mea e noho nei i roto i toku whakaaro. Ko te hiahia nui o te Paremete ko te iwi Maori kia ora, kia kaua e tukuna kia noho kore whenua, a kia whiwhi ratou i nga mea papai o tenei ao e homai nei e te Atu Kaha-rawa hei oranga paitanga mo Ana pononga, ahakoa no te hea iwi, ahakoa he pehea te kara o te kiri. A e tino mohiotia ana, i runga i te tiriti, i hainatia nei e o koutou koroua ki Waitangi, i whakaae ratou ki te Kawanatanga o te koroni te mana o te hoko mo o ratou whenua, engari i ata marama ano hoki i reira me tiaki te Kawanatanga i te iwi Maori kei kore o ratou whenua i a ratou. Na reira hoki i whakaurua ai te rarangi ki roto ki te tiriti e arai nei i te hoko a te Maori i tona whenua ki nga tangata noa iho. Kaore e tika maku e ki, i piri kaore ranei i piri te Kawanatanga i nga ra o mua ki nga tikanga o taua tiriti. Kaore e pai maku e whakawa nga tangata kua wehe atu ki te po. Heoi taku e kaha ki te ki atu i naianei me mahi ko te tika mo nga iwi e rua. E mohio ana ahau ka tautoko te iwi Maori i au, a maku hoki e ahu atu ki nga Pakeha kia tahuri mai ki te tautoko i te mahi e puta ai te tika me te pono.

Hei kupu whakamutunga, e tino whakawhetai atu ana ahau ki a koutou mo a koutou mihi aroha ki au. Ko tenei, i nga wa katoa e taea ai e au te hapai o te taha ki a koutou, me haere mai ki au, whakaatu mai ai i te mea e hiahiatia ana e koutou kia mahia, e puta ai te ora ki a koutou, a ka tino koa ahau ki te mahi. Kei nga marama e takoto ake nei maku e ata whakaatu ki nga rangatira nga ra me nga wahi e tu ai nga huihui.

Wi Pere,—He patai taku ki a koe, e te Pirimia. E penei ana koia koe, mau e hanga he Pire hei whakarapopoto i nga putake kua korerotia ake nei, e penei ana ranei koe ma matou ano e mahi he Pire i mua mai o te tuunga o nga huihunga meake nei ka karangatia, notemea e mohio ana ahau koi nei ano nga take ka hoatu ki te aroaro o aua huihuinga?

page 14

Te Pirimia,—Ki taku me hanga he Pire. Kua rongo au i nga korero kua korerotia ake nei e tenei whakaminenga, ara, e nga kai-korero mo te taha Maori, a maku e whakarapopoto o ratou hiahia a e tangotango ake nga mea e taea ana te whawhao ki roto ki te Pire. E toru rawa nga Pire kua oti te hanga, a kei roto i aua Pire nga mea e korerotia nei e koutou, a maku hoki e hanga he Pire e whakatakoto atu taua mea ki a koutou a tona wa i runga i te motini ina whakahaerea enei putake.

Wi Pere,—Te take i patai ai au, kaore he tikanga e karangatia ai he huihuinga ki te kore enei putake e matua whakarapopototia ki roto ki tetahi Pire hei hoatutanga ki taua huihuinga, kia taea ai e ratou te tino whiriwhiri o aua putake katoa, kia kore ai e korero kau noa iho. Na, he mema ahau no te Kotahitanga, a ki te oti i te Pirimia te hanga tetahi Pire hei hoatutanga mana ki taua huihuinga—kua ki hoki ia ka tae ia ki taua huihuinga—katahi ka taea e nga mema o te Kotahitanga me nga tangata i tae ki taua hui te whakatikatika te ahua o te Pire, ara, te hoatu kupu hou te tapahi atu hoki i nga kupu he. Na, kua tino whakamaramatia atu ki te Pirimia, ko te hiahia nui o te iwi Maori me whakamutu te hoko i nga whenua Maori. Koi nei ano hoki te hiahia o te Kotahitanga; ko to ratou hiahia me riihi te whenua, i te mea he iti nga whenua e toe ana ki te Maori; a, i te mea kua whakaae te Pirimia ki tenei, kia mahia he tikanga hei whakatutuki i tenei aronga hou, na reira ka mea au me whakarapopoto aua tikanga hou ana ki roto ki tetahi Pire hei whakatakoto atu ki te aroaro o aua huihuinga, a me mahi taua Pire i mua mai o te tuunga o aua hui. Kei te tino tautoko te Kotahitanga i te Kawanatanga. Kei te tapatahi to ratou whakaaro mo tenei.

Te Pirimia,–Ki taku mahara kua nui nga korero; me nui ko te mahi me iti ko te korero.

Wi Pere,–Kaore e roa te Pirimia i au, he meneti torutoru nei

Te Pirimia.–Ehara i te mea mo te mema honore aku page 15kupu i korero ake nei. E korero ke ana ahau mo tatou katoa, moku ano tetahi. Ki taku hoki kua nui rawa a tatou korero.

Wi Pere,—Na, he kupu tenei mo te whakamutunga o nga hoko whenua. Ina puta te kupu a te Pirimia ki ana apiha kia mutu ta ratou hoko whenua, tena ka pehea? Te take i patai ai ahau ko tenei: Ki te rongo nga Maori ka whakamutua nga hoko whenua a te Kawanatanga, a tera e katia tenei mea te hoko whenua, tena e reia e ratou nga apiha kia hohoro te mene atu o ratou whenua. Kaore tena ahua e pai. Ina ke te mea tika me whai kupu te Pirimia ki ana apiha kia "ata haere" te hoko; koi nei te mea tika ki taku nei whakaaro. He mea ano tenei e hiahia ana ahau ki te korero. Ki toku whakaaro kia kotahi te Pakeha hei hoa whakahaere mo te iwi Maori, a me tapa he ingoa mona ko te kai-tiaki o te iwi Maori; kaua i te Kai-tiaki mo te Katoa, kaua rawa taua Pakeha e whakaaetia hei kai-tiaki mo te taha Maori. Tera e kokiritia e au tetahi motini maku mo tenei mea apopo. E mea ana ahau me whakatu he kai-tiaki motuhake mo te taha Maori anake, a me whakatu he Poari hei hoa mo taua tangata, a ma te Kawanatanga anake e whakahaere e tiaki nga mahi a taua kai-tiaki me taua Poari. Ko nga roia, kua tino whakaae au i mua noa atu, me tapahi atu me whakakore atu ena: kaore tatou i te pai ki a ratou. Ko tetahi, kua kite au e kore e taea te whakamutu o te Kooti Whenua Maori i naianei tonu, engari me ata waiho ano kia oti ra ano te whakatu o tetahi atu mea hei whakakapi mo tona turanga.

page break page break page break page break page break