Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo runga mo te pitihana a Kipa te Whatanui

Whakataunga a te Kooti, tau 1873

Whakataunga a te Kooti, tau 1873.

"E kitea ana hoki, i whiwhi whenua ano a Te Whatanui i Raumatangi, he mea hoatu na Muaupoko mana, a e mahara ana matou ka ea katoa ona paanga whaitaketanga ki Horowhenua ina rohea he wahi mona i taua wahi kia kotahi rau eka, a ka taea te whakahau kia whakaputaina he Tiwhikete ki ona kaiwhakakapi."

Ko te nuinga atu o te Poraka i whakataua ki a Meiha Keepa me Muaupoko, ko taua wahi ra anake i kore. No taua wa tonu ano ka whakahengia nga take o Meiha Keepa e Muaupoko, tuku pitihana ana ratou ki te Kooti kia whakakorea atu nga ingoa o Meiha Keepa me Hunia i roto i te Tiwhikete, notemea e hara raua i a Muaupoko.

Ko te mutunga iho ia, no runga i te ngawari o Te Whatanui i mate ai ia, a 100 eka ano i whakataua ki a ia o nga eka 1,300,000 e nohoia ra e tona iwi e Ngatiraukawa; a ko te Rauparaha ko te tangata i patu rawa kia mate katoa nga tangata whenua o te takiwa i purutia e ia mo tona iwi, i haere ra hoki ki Te Waipounamu, i whakamana e te Kawanatanga tana raupatutanga, hokona ana i a ia te 8,000,000 eka whenua kaore rawa ra i nohoia e ia.

Kua kitea hoki e te Komiti i tono whakawa tuarua ano te iwi o Te Whatanui i roto i nga ra e rima i muri iho o te panuitanga o te whakatau a te Kooti, a kaore hoki taua tono i whakaaetia.

I tuku pitihana ano hoki ratou ki te Paramete, ki te Kawana hoki, a kihai i manaakitia.

I tono ano ratou kia korero atu ki te aroaro o te Kooti i te tau 1886, kiia atu ana ka whiua ki te whare herehere mehemea ka tohe tonu ratou.

I tono ano ratou ki te Horowhenua Komihana kia whiriwhiri i o ratou take, engari na te kore mana o te Komihana i kore ai e taea.

Kua tono nei ano hoki ratou ki te Paremete kia whiriwhiria to ratou mate.

E mea ana hoki te Komiti kia tirohia nga korero a te Horowhenua Komihana, i te wharangi 4 o te ripoata, e penei ana ara:—

"Ko te mana Muaupoko ki te whenua kua kore atu. E whaitikanga ana kia maharatia tenei, notemea hoki, i te whakaaranga kereme a Muaupoko ma ratou i muri mai nei, i whakahaerea o ratou paanga ma runga i nga take kua kore whaimana atu ra. I te mea kua aruarumia atu a Muaupoko ki tahaki, ka nohoia a Horowhenua e Te Whatanui, he rangatira no Ngatiraukawa. Ka puta te kupu a te Whatanui ki a Muaupoko mana ratou e awhina, katahi ratou ka hoki mai ki runga ki te whenua noho ai i raro i te maru o Te Whatanui."

E whakatika ana te Komiti i enei kupu a te Komihana.

Ka tohutohu ano hoki te Komiti ki etahi kupu atu o roto o te ripoata a te Horowheua Komihana, mo Meiha Keepa i te wharangi 2 me te wharangi 3, e penei ana, ara:—

"I ki ia (a Meiha Keepa) ko ana korero oati o te tau 1873 he tito, a e noho hoa ana raua ko Hunia i taua wa, a i pera ana korero (a Meiha Keepa) kia hinga ai te kereme a Ngatiraukawa, notemea hoki na nga kaiwhakahaere o te keehi i te tau 1873 i mea kia kotahi tonu ta ratou korero. E whakaae ana hoki a Meiha Keepa ko nga korero a tetahi wahine a Kiritotara i te tau 1873, he tito, a nana ano na Meiha Keepa i mea atu kia pera ana korero. I runga i te ahua o Meiha Keepa i a ia e korero ana e maharatia ana e hara ia i te tangata korero pono. I tere tonu te utu atu i nga patai a tana roia ake, me te marama o ana whakautu, engari kaore i utua maramatia e ia nga patai a etahi o nga kaipatai i a ia. Tera atu hoki tetahi tangata, e ki ana he rangatira ia no Ngatipariri, ko tona ingoa ko Paki te Hunga, a i ki mai ia ki te Komihana, ko ana korero i te aroaro o te Kooti Whenua Maori he korero teka."

He take ano hei pouritanga ngakau te kore mana o te Horowhenua Komihana ki te whakaputa whakataunga mo runga mo te ahuatanga o nga take ki Horowhenua i mua atu o te whakataunga a te Kooti i te tau 1873.

Kahore i te tonoa e te iwi o Te Whatanui kia riro i a ratou te katoa o te 50,000 eka, e huaina nei ko Horowhenua Poraka, engari, o mua mai rano tae mai ki tenei wa, e whakapono ana ratou ki te rohe i whakatakotoria e Te Whatanui, e whakatika ana hoki ratou i nga take o Muaupoko ki tera taha o te Poraka e takoto ana ki te taha whaka-raro o taua rohe—kaore hoki ratou i te mea na ratou te whenua katoa mai i taua rohe ki te rohe ki te Tonga o te Poraka i whakawakia ra e te Kooti.

I runga i tenei tikanga e wahia ana te Horowhenua Poraka kia toru nga wahanga, ka huaina ikonei ko nga Poraaka "A," "B," me "C."

"A."Ko tera taha o te Poraka i whakataua e Te Whatanui ki a Muaupoko i te taha whakararo o te raina e huaina nei ko "Tauateruru" e tapahi ra i waenganui o te roto o Horowhenua.
"B."Ko tera taha e tonoa nei e te iwi o Te Whatanui, i waenganui o te rohe i "Tauateruru" me te rohe e timata atu ana i tatahi i "Rakauhamama" ka rere ki Mahoenui, ka rere ma te raina e huaina ana ko te "rohe o Te Whatanui," ka rere ki te Maunga.
"C."Ko tera taha i waenganui o te rohe a Te Whatanui ki te taha ki te tonga, me te rohe ki te tonga o te Poraka nui tonu o Horowhenua i tona ahua o naianei, kei waho taua wahi o te whenua e tonoa nei e te iwi o Te Whatanui.
page 3

Kaore te iwi o Te Whatanui i te hiahia kia whakararuraru i a Muaupoko i tera wahi o Horowhenua i whakataua ra ki a ratou e Te Whatanui, e huaina ana ikonei ko "Poraka A."

Ka mau tonu i roto i te ngakau o enei tangata te mahara o tenei mate he kua pa nei ki a ratou, me ka kore e ara he whakawa tuarua.

Kua tino tuturu te mohio o te Komiti, ahakoa tu he whakawa, e kore ano e mana, a ka tino whakararurarua poauautia rawatia atu, mehemea ka kore e hoki ki muri atu ano o te whakataunga a te Kooti o te tau, 1873, na tera whakataunga hoki i tupu ake ai nga raruraru me nga whakawa taupatupatu katoa o muri nei.

E kitea ana hoki e te Komiti, i runga i nga korero me nga pukapuka i tona aroaro:—

(1.)I te wa i whakawakia ai a Horowhenua i te tau, 1873, kua tae ki te 40 nga tau e noho pai ana te iwi o Te Whatanui i taua whenua, kua takoto ke hoki nga rohe ki te whenua.
(2.)He korero teka nga korero i te aroaro o te Kooti i te tau 1873.
(3.)I puta nga kupu whakawehiwehi a Meiha Keepa i te wa e tu ana te Kooti.
(4.)Ahakoa kua whakaritea ano e nga Ture Kooti Whenua Maori, kia ahei ano te tono whakawa tuarua, me te puta ano o te tono pera ma ratou, kahore ano kia whakaaetia he whakawa tuarua.

No reira ka penei atu he kupu tohutohu ma te Komiti, me ara ano he whakawa tuarua mo Horowhenua i whakataua ra e te Kooti Whenua Maori i te tau 1873.

Kaore te Komiti i te mea kia pa atu te whakawa tuarua ki te whakataunga a te Horowhenua Komihana mo te 100 eka e huaina nei ko "Raumatangi," me te 1,200 eka o roto o Poraka, Nama 9.

Kaore hoki nga Kaipitihana i te mea kia pa atu he raruraru ki nga take o te Karauna, o ia Pakeha ranei e noho ana i taua Poraka i runga i nga tikanga o te ture.

H. Wiremu, Tiamana.

2 Hepetema, 1896.