[Collected Rules and Regulations of the Native Land Court, in English and Māori]
Nga Huarahi Whakahaere O Te Kooti Maori Whakawa Tuarua
Nga Huarahi Whakahaere O Te Kooti Maori Whakawa Tuarua.
Notemea i runga i nga tikanga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," i meingatia hei ture ka whai mana te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori i runga i te whakaae o te Kawana i roto i tona Kaunihera i ia wa i ia wa, ki te whakatakoto huarahi whakahaere mo nga mahi, mo nga tu whakahaere mo nga mea katoa e tau ana kia whakahaerea e te Kooti Maori Whakawa Tuarua i turia nei hei Kooti i raro i taua Ture, mo te whakarite hoki i nga wa mo nga nohoanga o taua Kooti Whakawa Tuarua, mo te whakarite hoki i nga moni e tika ana kia utua i raro i nga tikanga o taua Ture, mo te wa mo te huarahi e utua ai aua moni, mo te tono hoki e tino utua ai aua moni.
Na reira, ko ahau, ko George Boutflower Davy, te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, mo nga tikanga kua kiia i mua ake nei; i raro hoki i te mana kua whakataua nei e taua Ture kua kiia i mua ake nei ki ahau, ka hanga nei i nga huarahi whakahaere, ka whakatakoto hoki i enei tu ahua whakahaere:—
Nga Huarahi Whakahaere.
I roto i enei huarahi whakahaere,—"Te Ture tona tikanga" ko "Te Ture Kooti Whenua Maori 1894 "; "Te Kooti," tona tikanga ko te Kooti Whakawa Tuarua i whakaturia hei Kooti i raro i taua Ture; "Kai-Rehita" tona tikanga ko te Kai-Rehita e whakahaere ana i roto i tetahi takiwa kua oti te hanga mo nga mahi whakahaere i raro i nga tikanga o te Ture.
1. | Me rite nga ota whakarite tuunga o te Kooti ki te Ahua Nama 1 i roto i te Kupu Apiti ki tenei Me rite te tikanga mo te panui i te nohoanga pera ki nga tikanga kua whakatakotoria i roto i etahi ritenga whakahaere e whai-mana ana i taua wa mo te tikanga panui i nga nohoanga o te Kooti Whenua Maori. |
2. | E kore e panuitia kia whakawakia te tono whakawa tuarua kia pahure ra ano nga marama e toru i muri mai i te page 36ra i whakapuakina ai te whakataunga koia nei te putake o taua tono ra. |
3. | Mehemea i maha atu i te kotahi nga tono whakawa tuarua mo tetahi whakataunga, e kore e panuitia te tono whakawa tuarua pera kia oti ra ano te rehita te pukapuka whakaaturanga o nga take i tonoa ai te whakawa tuarua mo ia o aua keehi, kia pahure ra ano ranei te wa i whakaritea hei rehitanga i taua pukapuka whakaaturanga ra. |
4. | Me haina ia pukapuka whakaaturanga take i tonoa ai te whakawa tuarua e nga kai-tono pera, e etahi, e tetahi ranei o ratou, e ta ratou kai-whakahaere ranei i ata whakaturia tikatia mo te pera, a me haina i te aroaro o tetahi o nga apiha o te Kooti Whenua Maori, o tetahi Kai-Whakawa (J.P.), o tetahi Rangatira Poutapeta, o tetahi Roia o te Hupirimi Kooti, o tetahi Kai-whakamaori whai-raihana ranei. |
5. | Ko ia pukapuka whakaaturanga take pera i hainatia e te Maori mehemea kahore i tuhia ki te reo Maori, me tuhi i te aroaro o tetahi kai-whakamaori whai-raihana, me tona tuhi hoki i tona kupu whakaatu i ata whakamaramatia atu e ia nga tikanga o taua pukapuka whakaaturanga take ra ki taua Maori i te wa i hainatia ai. |
6. | Ko te ota whakatau i te nui o te moni whakaea e whakatakotoria i raro i nga tikanga o tekiona 85 o te Ture me rite ki te Ahua Nama 2 i roto i te Kupu Apiti ki tenei. A ko nga moni katoa e riro mai ana i te Kai-Rehita mo runga i te ritenga o nga moni whakaea ra me utu atu e ia ki tetahi kaute ka kiia ko te Kaute Ture Tiaki, a me whakahaere taua kaute i runga i te tikanga ka whakatoria ki muri ake nei. |
7. | Mehemea kihai, i whakatakotoria etahi moni whakaea i roto i te wa i whakahaua ai kia whakatakotoria, ka ahei te Kooti ki te whakakore atu i te tono whakawa tuarua i runga i te mea kihai i whakatakotoria taua moni ra, ka ahei ranei te Kooti ki te whakahaere i tetahi atu tikanga e whakaaro ai te Kooti e tika ana. |
8. | I te whakawakanga o te tono whakawa tuarua, e kore e tika kia tu te tangata ke atu i te kai-tono hei kaiwhakahaere hei tautoko ranei i taua tono, ki te whakaari ranei i tetahi kereme whakahe i te whakataunga i tonoa. Ma te Kooti e ki ko ehea nga tangata mehemea tena ano etahi ke atu i era i haina i te tono mo te whakawa tuarua e tika kia kiia he kai-tono ratou. |
9. | Ka ahei te tangata nga tangata ranei i haina i tetahi tono whakawa tuarua i ia wa i ia wa ki mua mai i te whakawakanga o taua tono, i runga i te whakaaetanga o te Tumuaki page 37Kai-whakawa ki te tuku whakaatu atu he mea tuhituhi ki te Kai-Rehita mo te unu i taua tono, engari ia mehemea i marama ki te Tumuaki Kai-whakawa i tukua taua tono whakawa tuarua mo te taha ki etahi tangata ke atu i era i haina nei ratou i o ratou ingoa ki taua tono, ka ahei ia te mea e kore e tukua kia unuhia ki te kore e whakaaetia e nga tangata katoa e pa ana ki taua mea. |
10. | Me panui te unuhanga pera,. ki te whakaaetia e te Tumuaki Kai-whakawa ki roto ki te Gazette me te Kahiti, a ka whai-mana taua unuhanga timata mai i te ra i panuitia ai. |
11. | I te whakawakanga o te tono whakawa tuarua, ki te kore e whakaaetia ketia e te Kooti, me haere anake nga korero o.te kai-tono i runga i nga kupu i whakina i te whakawakanga koia nei te take i tonoa ai te whakawa tuarua. Engari ia ka ahei te Kooti, i runga i tana e mahara ai, ki te whakaae kia takoto etahi kupu whaki hei tautoko i taua tono e mahara ai te Kooti e marama ana kia whakatakotoria, he mea kia ahei ai te Kooti ki te whakatau tika i te mea e tautohetia ana. |
12. | Me pera hoki te tikanga mo te kai-whakahoki, ki te kore e whakaaetia ketia e te Kooti, me haere anake ana korero i runga i nga kupu i whakina i te whakawakanga tuatahi, me te whaki kupu hei whakamarama hei karo ranei i nga kupu whaki hou i whakaaetia kia whakina, mo te taha ki te kai-tono. |
13. | Ka, mohiotia te tika o nga kupu whaki i whakapuakina i etahi whakawakanga i mua atu i runga i te tuhinga o aua kupu ra i roto i nga pukapuka tuhinga korero a te Kooti, a e kore e whakaaetia etahi atu kupu whaki mo runga i taua mea ki te kore e pai te Kooti kia pera. |
14. | I te whakawakanga o taua tono ma te Kooti e whakatau te nui o te moni apiti atu ki era moni e tau ana kia utua ki te Kooti hei utunga atu mo te kaitono mo te whakawakanga o taua tono e te Kooti, a ma te Kai-Rehita aua moni e utu atu ki te Kaute o te Katoa me tango mai i roto i nga moni whakaaea mo te mahi whakawa i whakatakotoria atu ra ki a ia. Ko te toenga mehemea tena ano he toenga, ka taea tena te whakahoki atu ki te kai-whakatakoto, te whakatau atu ranei hei whakaea i nga moni i whakapaua e te kai-tawari, kei te Kooti te tikanga, a me utu e te Kai-Rehita i runga i te tikanga i whakahaua. |
15. | Mo nga keehi e unuhia nei te tono whakawa tuarua, e ahei ana te Tumuaki Kai-whakawa te ki me whakahoki atu aua moni ki te kai-whakatakoto, te ki ranei me pupuri mai page 38tetahi wahi me te utu atu ki te Kaute mo te Katoa hei whakaea i nga moni i whakapaua mo runga i taua mea, a me utu e te Kai-Rehita i runga i te tikanga i whakahaua. |
16. | Me rite te ota o te Kooti mo runga i te tono whakawa tuarua ki te Ahua Nama 3 i roto i te Kupu Apiti ki tenei me pera ranei te tu o nga kupu, kei te ahua o te keehi te tikanga. |
17. | Me rite te ota whakanuku i te Kooti i mua i te nohoanga ki te Ahua Nama 4 i roto i te Kupu Apiti ki tenei. |
18. | Kia taea ai te whakatakoto tikanga e rite ai te tikanga mo te mahi whakaputa whakataunga a te Kooti, me tuhi pukapuka atu nga Kai-whakawa katoa whakaatu i te tikanga o nga whakataunga katoa mo nga tono kia whakawakia tuaruatia tetahi putake o te ture e puta ake ana, ritenga Maori ranei, a me tuku atu hoki ki te Tumuaki Kai-whakawa nga tauira katoa o nga keehi e tukuna atu ana ki te Hupirimi Kooti kia whakataua i raro i nga tikanga o tekiona 92 o te Ture, me nga tauira hoki o nga kupu whakataunga mo runga i aua keehi. |
19. | Ko te whakataunga o te Kooti i runga i nga tono whakawa tuarua, mehemea i tuhia i hainatia taua whakataunga e nga Kai-whakawa na raua nei taua tono i whakawa, ka taea tera te panui e tetahi o nga Kai-whakawa o te Kooti a te wa ki te kainga hoki e marama ana mo te pera. |
20. | I runga i nga ritenga kua whakatakotoria nei, ka whai mana nga huarahi whakahaere katoa o te Kooti Whenua Maori e whai-mana ana i taua wa, i nga meatanga e tau ana ki runga ki te Kooti Maori Whakawa Tuarua, a ka waiho aua huarahi whakahaere hei whakatakoto i te ritenga mo te mahi, mo nga tu whakahaere, me nga moni e tonoa mo tetahi mea e whakawakia ana i roto i taua Kooti Maori Whakawa Tuarua. |
Kupu Apiti.
Ahua Nama 1.—Ota whakarite tuunga o te Kooti.
Tenei ahau a Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori i raro i te mana kua whakataua nei e te 88 o nga tekiona o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," te whakarite nei kia tu tetahi nohoanga o te Kooti Maori Whakawa Tuarua i turia nei i raro i taua Ture, ki, a te o nga ra o, 18.
Inahoki toku ringa i tenei te o nga ra o, 18.
Tumuaki Kai-whakawa.
Ahua Nama 2.—Ota i raro i nga tikanga o Tekiona 85 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894."
I roto i te Kooti Maori Whakawa Tuarua.
Notemea kua tukua mai e he tono whakawa tuarua, whakahe i tetahi whakataunga o te Kooti Whenua Maori [o Esq., he Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori ranei] mo i whakaputaina nei taua whakataunga i i te o nga ra o,18. Na tenei ahau i raro i nga tikanga o tekiona 85 o "Te Ture Whenua Maori, 1894," te whakahau nei me whakatakoto atu e te kai-tono nga moni e ki te Kai-Rehita o te Kooti o te Takiwa hei moni whakaea mo nga moni e pau i te whakawa tuarua i roto i nga timata mai i te ra i tuhia ai te ota nei.
Inahoki toku ringa i tenei te o nga ra o 18.
Kai-whakawa.
Ahua Nama 3.—Ota i runga i te Tono Whakawa Tuarua.
I roto i te Kooti Maori Whakawa Tuarua.
Mo runga i tetahi whakataunga o te Kooti Whenua Maori [o Esq., he Kai-whakawa o te Kooti Whenua Maori ranei] i whakaputaina i te o nga ra o, 18, mo [Me whakaatu i konei te tikanga o te mea i whakawakia, me te whakataunga i whakahengia] me te tono whakawa tuarua o [me etahi atu] whakahe i taua whakataunga.
I Te nohoanga o te Kooti Maori Whakawa Tuarua i tu nei ki i te o nga ra o, 18, i te aroaro o raua ko Esq., he Kai-whakawa nei raua no taua Kooti Whakawa Tuarua, i runga i te whakarangonga i nga korero o te kai-tono me nga tangata whai-tikanga hei tautoko i taua whakataunga me era atu tangata katoa i tu i ki he tika kia whakarangonga a ratou korero mo runga i te whakawakanga o taua tono ra, me te takoto hoki ki te aroaro o te Kooti te pukapuka whakaatu i nga whakahaerenga o te Kooti Whenua Maori i mua mo runga i taua [whakawa take paanga, kei te ahua o te keehi ranei te tikanga] me te whakataunga i tonoa nei kia whakawakia tuaruatia, a tenei ka whakahaua nei me whakatika a ka whakatikaia nei taua whakataunga [ka mea ranei ka whakakore (ka whakarere ke ranei)] e te Kooti whenua Maori i taua whakataunga, a ka whakaputa i te kupu whakataunga i raro iho nei, hei riiwhi mo tera—ara.]
page 40A e whakahaua ana ano hoki me utu atu nga moni e i roto i nga moni i whakatakotoria hei whakaea mo nga moni i pau i te whakawakanga o tenei tono ki te Kaute o te Katoa, a ko te toenga o te moni i whakatakotoria peratia ra me utu atu ki [nga kai-tawari] hei whakaea i nga moni i whakapaua e ratou i runga i tenei whakawakanga [me whakahoki atu ranei ki te kai whakatakoto i aua moni].
Inahoki nga ringa o taua, raua ko, me te hiiri c te Kooti, i tenei te o nga ra o, 18.
Kai-whakawa.
Kai-whakawa.
Ahua Nama 4.—Whakanukuhanga o te Kooti.
Notemea i whakaritea kia tu te Kooti Maori Whakawa Tuarua i meingatia nei hei Kooti i raro i nga tikanga o "Te Kooti Whenua Maori, 1894," ki a te o nga ra o, 18, e no muri iho i whakanukuhia ai ki, a e whakaritea nei ko te, o nga ra o, ki taua wahi ano tu ai te Kooti: Na tenei ahau a te Tumuaki Kai-whakawa o te Kooti Whakawa Whenua Maori i runga i te whakahaerenga o nga mana e ahei ai au te pera i raro i te 88 o nga tekiona o taua Ture te whakahau nei kia whakanukuhia taua tuunga o te Kooti [nukuhanga atu ano ranei] ki te o nga ra o, 18, ki taua ano.
Inahoki toku ringa, he mea tuhi i tenei te o nga ra o, 18.
Tumuaki Kai-ruuri.
Hei mea whakaae i roto i te Kaunihera,
J. F. Andrews,
Mo te Kai-tuhituhi o te Runanga Whiriwhiri.