Kia o ra te Kiingi.

Mate Atua o Rungarawa e tuku iho nga Manaki tanga mou, mana hoki e homai, he oranga roa motou tinana, mana o homai he mohio tanga ki roto i tou nga kau, kia taea e koe te whaka puaki nga kupu hei whaka oti i nga Tikanga e kotahi ai nga Tinana me nga whakaaro o nga Iwi kua nohonei kito aroaro.

Kia ora ou teina katoa nga uri whakatupu o Kiingi Tawhiao.

Kia ora nga Ariki nga Rangatira whakahaere katoa i nga mana i raro i tou Kiingi tanga mate atua kaharawa kei aianei nga tikanga mo nga mea katoa i runga i te Rangi me nga mea i runga i te whenua me nga mea katoa hoki i raro iho i te whenua mana koutou e tiaki i nga wa katoa.

Ka tuku atu tenei ahau i taku whaka moemita me taku whakawhetai k i nga Rangatira tanga katoa o nga Hapu o nga Iwi kua huihui mainei ki te marae o te Kauwhanganui o te mana Motuhake mo te Iwi Maori.

Kia o ra te Kiingi.

Mate Atua o Rungarawa e tuku iho nga Manaki tanga mou, mana hoki e homai, he oranga roa motou tinana, mana o homai he mohio tanga ki roto i tou nga kau, kia taea e koe te whaka puaki nga kupu hei whaka oti i nga Tikanga e kotahi ai nga page 11mua ko taua kupu ki taku rongo i korero tia e ia i te wa e noho ana ia i Hikurangi.

I penei ana kupu—

E nga Iwi o runga i te motu nei takoto rapua te mea ngaro.

Tetehi o ana kupu.

Kaore ahau e pai kote wai o roto kia maringi ki waho engari kote wai o waho kia maringi ki roto.

Tetehi o ana kupu—

Taihoa ahau ka mahue i a koutou i oku ake Iwi konga hoa moku kei waho maratou e whaka tutuki taku mahi.

Penei tetehi—

Ahakoa kutoe ki au kotahi rau e rima tekau ranei ki te kore i te rima tekau e rua tekau marima, ki te kore i te rua tekau marima tekau marua ko au kei roto ka puta kaora.

E te Tumurki i raro i te mana ote Kiingi tanga, tenei ahau kei te mahara penei kei te tino mohio pea koe ki te hangai tanga o enei kupu notemea he rongo korero ahau ki enei kupu.

Mehemea i penei te takoto o enei kupu kua pai kaore i korero tia i taua wa nga whaka marama tanga o aua kupu na reira ka korero atu ahau inaia nei.

Ahakoa na koutoa enei kapu katoa otira mo nga whakaaro kei roto i o koutou ngakau te tino take i riro ai maku e korero atu.

Kei penei o kouotu mahara he aha te take i tuku a rawa tia ai e nga Iwi nei mo tenei warawa katahi ano ka ki mai kia kotahi tatou e tika ana hoki te taenga atu ote nei mahara uiui ki roto i te ngakau o te tangata notemea he nui nga tau i Powhiri ai a Tawhiao ki nga Iwi kaoro i tae mai.

No tenei warawa kua ngaronei te tangata nana enei kupu katahi ano kaeke mai he mea nui tenei he mea whaka raru i te ngakau mahara ote tangata katika ano kia hopo kia kia wehi.

Na reira ka whaka maramatia te kupu tuatahi—Takote rapua te mea ngaro.

E mohio ana koe ete Tumuaki he nui nga tau i Kimi ai nga Iwi ote motu nei i te mea ngaro ara i te ora mo te Iwi Maori e hara i te mea ko nga Iwi anake i raro i te mana ote Kiingi tanga i te rapu i taua mea ngaro kaore ko nga iwi ano i waho i Kimi.

Ko te Kimi a nga iwi owaho koia tenei i tu nga mema Maori i roto i te Paremata o te Koroni kia whakaokia nga whenua i riro i te Raupatu kaore i taea.

Te rua i tono nga mema Maori i roto i te Paremata o te Koroni kia whakatoko mahatia nga mema Maori ki roto i taua Paremata ko te ra mea kia riro ai i nga Maori te kaha o te pooti i nga ture e mahia ana mo nga whenua Maori—kaore i whaakaetia.

Te toru i tuku Pitihana nga iwi o waho i te Kiingi ki te Paremata kia whaka mutua te hanga ture a te Paremata o te Koroni mo nga whenua o te Iwi Maori kia waiho ma ratou ano e hanga he ture mo ratou whenua kaore i whakaaetia.

I te mea kaore e na kimihanga tikanga i whakaaetia e te Kawanatanga.

Katahi ka whakaaro nga iwi mehanga he whare Runanga hei rapunga tikanga.

• Kahanga ta Ngapuhi ko te Tiriti o Waitangi.
• Ko ta ngati Whatua ko te Paremata kei Kaipara.
• Ko ta ngati Maru ko Hotunui.
• Ka ta te Arawa ko Tamatekapua.
• Ko ta ngati Awa ko Matatua.
• Ko ta ngati Porou ko Porourangi.
• Ko ta Teitanga a Haiti Whare ko te Kania Takirau.
• Ko ta Rongowhakaata ko te Pohoomahaki.
• Ko ta ngati Tahupo ko Tamanuhiri.
• Ko ta ngati Kahungunu ki te Wairoa ko Hikurangi.
• Ko ta ngati Pahauwera ki Mohaka ko te Kahuoteranga.
• Kahungunu ki Heretaunga e toru nga whare ko Heretaunga, ko Kahukuranui ko Kahuranagi.
• Kahungunu ki Wairarapa Kongatauewaru.
• Ko te Whare o ngati Raukawa ki Otaki ko Raukawa.
• Ko te whare itu ki Wanganui.
• Ko te whare itu ki Taupo.

Ko enei whare katoa i hanga hei rapunga tikanga e puta ai he ora ki te Iwi Maori, ko te tikanga nui i kitea e to Ngapuhi whare e te Tiriti o Waitangi me to ngati Whatua hoki, tonoa ana a Hirini Taiwhanga a te Puhi a te Hakena Parore kia haere ki Ingarangi ki te Kimi i te o ra mote Iwi kaore i kitea.

Te toru o nga whare i whai mahi ko ta te Arawa ko Tamatekapua ko te mahi ioti i tena ko te Pitihana ki a te Kuini ko te Karorotipihau.

Ko etehi o nga whare nei i ahu katoa a rateu nei mahi ki te Kawanatanga o Niu Tireni korerawa korerawa he Pitihana he Pire ranei i whakaaetia mai ete Paremata o te Koroni o Niu Tireni.

I te tau kotahi mano 1889 ka timata ano te mahi a te whare o Ngapuhi i te 13 o nga ra o Maehe, ka kitea ko te whaka kotahi tanga tenei ko te 6 tenei o nga tau kuatae mainei ki te Kauwhanganui.

Te Kotahitanga e ki te mainei koe ete Tumuaki—kua huihui nei ki to aroaro.

Ko te tino take i tae mai ai te nei Kotahitanga ki tenei marae ko tenei mahi kua tino kitea i roto i enei tau e rima ko te tino huarahi tika tenei, ko te kai tenei o roto i te kupu a Kiingi Tawhiao i kiira tokoto rapua to mea ngaro kua kitea e hari mai ana te nei e te Tumaki kia ko rua kia whakaaturia o na tikanga katoa te taonga o roto o te kupu a to Papa.

Aha koa te maha o nga kupu i korero tia page 12e to Papa i ngara o mua otira kua huihuia katoa tia mai ki runga ki tenei kua mauria mai nei kiakoe-ara ko te whaka Kotahitanga o nga, Iwi Maori he mahi tenei ki hai i taea te arahi kia oti i roto i nga tau e whaa tekau.

I te nei taima timata mai i te tau 1889 i te 13 o nga ra Maehe, tae noa mai ki ie tau 1895, ko nga tangata kua whaka kotahi mai ki raro i te mana o te whakaputanga o te Rangatiratanga o nga Hapu o Niu Tireni me Tiriti o Waitangi me te Rarangi 71 i runga i te tuhinga a te tonga o te wahine a te Taiti i tona ingoa ki runga i te pukapuka kirihipi ka 34,000 mano tangata.

Ko nga pukapuka i haina ai aua tangata katoa e waru he kirihipi katoa e ngari kua hoatu e tehi kirihipi hou mo te wahanga rua o tenei motu e 3 hui atu ki te kirihipi nama rua kawha katoa.

Ko aua pukapuka kirihipi o waru he mea whakarite tonu ki nga wawa hanga o nga motu o rua nei o Aotearoa me te Waipounamu e 2 nga wahanga o tera, motu e 6 o tenei motu.

Ko nga karero o nga whakaupoko o aua pukapuka he rite tonu, he kupu nunui katoa nga kupu o roto he kupu kaha e tino hopu ana nga korero o aua whakaupoko i te Tinana me nga whakaaro o te, tane, wahine tamariki o tuhi ana i o ratou ingoa kiaua kirihipi kia riro ki raro i te mana o te whaka Kotahitanga o te Iwi Maori.

I muri i tena katahi ka hopukina hoki taua whaka Kotahitanga ra kia riro ki raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me te Rarangi 71 ko enei mea e rua ko te Tiriti o Waitangi me te Rarangi 71, he Ture enei i mahia i mua hei tiaki mo nga Iwi Maori katoa o Niu Tireni me o ratou whenua.

Ko te Tiriti o Waitangi he mea ata mahi marire o nga iwi e rua e te Kuini o Ingarangi i tetehi taha e nga Rangatira Maori of Niu Tireni o to Tehitaha hei ture i waenganui ia raua e 512 nga Rangatira o enei motu i tuhi ki runga i taua tiriti.

Ko te Rarangi 71 he ture tenei i mahia e te Paremata o Ingarangi i to tau 1852 kaore he Maori o Nui Tireni i uru atu ki taua Paremata i te wa i mahia ai te nei ture mo nga Iwi Maori o Nui Tireni.

E te Tumuaki.

I te mea kua poto atu ki to aroaro nga whakamaramatanga katoa o nga kupu me o ratou nei tikanga katoa mo te take e tonoa nei e te Kotahitanga kia whaka kotahi nga Iwi Maori katoa o Aotearoa me te Waipounamu ki raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me et Rarangi 71.

I te mea hoki kaore e taea te waaka rereke te tu a te Kiingi i tona turanga tuatahi na reira ka korero tia enei tikanga kia whai marama tanga ai mo koutou ki ta to Kotahitanga whakaaro.

I runga i te mea kua maha nga tau e tino rapua ana kia kitea he tikanga tika he tikanga whaimana e kore ai e kaha te Kawanatanga o te Koroni o Nui Tireni ki te hanga ture mai ki runga i o tatou whenua me tatou me a tatou taonga.

E kore ai hoki e kaha ki te takahi i nga Ture me nga Tikanga e mahia ana e te Runanga whiriwhiri a te Kiingi, na runga i enei kore ana e taea e te. Kotahitanga te whakapuaki etehi kupu e rite ana mo tenei kupu, te whaka-kotahitanga o te Iwi Maori ki raro i te mana o te Kiingi o te Iwi Maori.

He nui tw hiahia o te Kotahitanga kia ki tae tetehi take i roto i tenei mahinga a te Kiingi e kaha ana ki te arai i nga Tikanga katoa e hanga mai ana e te Paremata o te Koroni o Nui Tireni mo runga i o tatou whenua karauna-karaati whenua papatupu whenua rirohe i te Raupatu penei kua rite te utu mo tenei take ki te hiahia e mohio tia atu nei kei te Tumuaki me tona Runanga whiriwhiri i raro i te mana o te Kiingi.

Na runga i enei take katoa ka kia penei tia he kupu atu ki te Tumuaki me te Runanga whiriwhiri i raro i te mana o te Kiingi he mea tino nui tino tika hoki kia waiho tia o tenei huihui nga te mana o te Kiinga kia tuana pera mei a, i tona tunga, ko nga iwi menga Hapu e awhina ana i aia mehui tahi me te Kotahitanga.

Kia a hei ai i raro i te mana o tenei kupu ko te whaka Kotahitanga o nga Hapu o te Iwi Maori o Nui Tireni kia kotahi ai te kupu a te motu katoa ki te tono i te mana motuhake kia riro mai ki te Iwi Maori i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me te mana hoki o te Rarangi 71.

Ki te riro mai taua, mana motu hake i te toputanga o te Iwi Maori ki te i noi katahi ka tino mohio nga iwi katoa kua tika te mana hei tunga mo te Kiingi tanga o te Iwi Maori-katahi hoki ka kore e taea te hanga mai e tetehi mana ke ake he ture hei whaka raruraru mo a tatou nei tikanga katoa e hanga ai.