Pire Kohi Moni.

M. Te Ata—E tautoko ana ahau i te Pire kohi moni a te Kawanatanga, ko tenei moni he mea ata paahi i mua he panua i te tangata kotahi. Ko H. Tomoana he mema no te Kawanatanga i taua wa ko Te Whatahoro te Pirimia a paahi tia ana te Pire kohi moni ka takoto enei moni ka whakapaua mo runga i nga mahi a te Kotathitanga i te kirihipi tae atu ki nga kai-mauhaere o te kirihipi no reira taku tautoko i tenei Pire. He pai noa iho mehemea e kitea te ahua o te nui o te moni mo te kohi mate tangata. Ko te moni i kohia i mua e £300 i riro i a Te Whatahoro, a tukua ana ki nga tangata o Wairarpa a hoatu ana mo te raruraru o Wairarpa Moana, ko tenei o ta ate Kawanatanga tuarua, kei a H. Tomoana £10 10s. I mua ite wa ote Kawanatanga tuarua ko H. Tomoana te Tumuaki me te Pika a no te hui o te Paremata i Turanga i horoia ai e nei ingoa erua i runga i a H. Tomoana. Ka tango atu a ia ko te Aputihana te ingoa i runga i a ia a tae noa mai ki tenei ra. I ena wa ko ahau te kai-mau haere i te kirihipi na te panga mai o te mate ki taku hoa wahine i mutu ai taku mahi, ka riro te mahi i a Peni Te Uamairangi.

I te tau tuatahi o Mangakahia i tu ai hei Pirimia kaore he raruraru o Mangakahia katahi ano no te wa o H. Tomoana i te Kawanatanga tuarua i te mea ho ki ko H. Tomoana tonu te Pika o te Runanga.

Ko te mea ko taku hiahia kia tae ki te mutunga mai o te ahua mo te Pire tono mana. e ahei ai te mahi mo nga nohoanga nunui, Ko nga kirihipi i tonoa nei ma nga iwi o Runga nei e noho nama ana a me pehea ranei e ea ai enei nama, no reira he pai rawa tenei Kawanatanga no te mea kaore i karangatia he moni kohi ma te tangata hoi ano ma tenei Runanga ano e whakatau.

P. Patapu—E tautoko ana ahau i te korero a te Riira o te Aputihana i korero nei ko te take he nui ano no nga raruraru i puta ake o te Kawanatanga o Te Whatahoro a e tautoko ana ahau me unu tenei Pire a me tuku tenei mea ma nga Rangatira e mahi, ara me uta atu ki runga i nga Rangatira. Ko toku iwi e kohi ana i nga te 15 nga ra o nga Aperira katoa e mahi ana i tenei moni kia eke ra ano ki te Tekau mano pauna.

H. Heke—

T. Waata—E tautoko ana ahau i te Pire a te Kawanatanga, a he marama rawa hoki nga korero a H. M. Te Ata i korero nei i waenganui i te Aputihana me te Kawanatanga a na te mea kua marama nga tauhou a ma te moni tonu hoki e rite ai nga mea katoa mo tenei mahi, hui atu ma nga kai-mau i te kirihipi.

H. Mokopapaki—Ko tenei Pire kua paahi ki Pakirikiri e tautoko ana ahau me unu tenei Motini notemea e paru ana te teepu a te Kawanatanga me waiho tonu i te ahua o te Pire i paahi i Pakirikiri.

R. Whakerau—Ko te moni i korerotia nei kaore i meinga mate Kotahitanga. Ko te moni i te takiwa o te Kawanatanga o Managakahia he £1, ma te tangata ko taua moni i whakahaere i nga mahi a te Kotahitanga i muri i tena na nga Rangatira o Heretaunga i kohi £600. E marama ana hoki kaore te Pirimia o tera tau i konei e ahei ai ia ki te whakatau i nga paunga o nga moni, a mehemea kua pau e pai ana e mana ana te ture. No reira e nga Honore Mema ma tenei Pire e kaha ai nga mahi mo tenei Kotahitanga a tae atu hoki mo te whakawhite i te Pire tono mana ki Ingarangi a mehemea e taea e tenei Runanga te whakatau he 1s. he 2s. ranei te kohi mo te tau i te tangata kotahi kei te whare te ritenga a e mohio ana ano hoki koutou ki te taumahatanga o tenei mahi. Ko tenei painga e ahu ana mo nga Kawanatanga e ara ake aua a muri tae atu ki te Aputihana mehemea ka ara ko ia hei Kawanatanga a nga tau e haere mai nei ka riro atu mana tenei moni e whakahaere no reira e nga Honore Mema e hara i kupu pai me unu te Pire.

page 37

H. Tupara—E tautoko ana ahau i te Pire notemea e takoto mai ra te kohatu i te teepu a mea ana ahau he tenei po ka whakarite i te moni ma te tane ma te wahine.

N. Tautau—E tautoko ana ahau i ta te Aputihana no reira mehemea e ahei i te Honore Kawanatanga ko te Pire e unu ki waho. Engari ko tenei take me tono ra waho noa iho e pai ana, notemea i paahitia i Pakirikiri kei nga Komiti tokowhiti o nga Takiwa i whakaritea hei kohi moni a ma te Kawanatanga e tono atu a he pai ano hoki me mahi ra waho noaiho tenei mea engari mo te whakawhiti ki Ingarangi he wa pai tera a i tenei wa ko te Kotahitanga e mahi kia oti.

H. Mangakahia (Pirimia)—I te tau 1882, ka tu ahau ki roto o tenei mahi i te tau 1886, i korero ai ahau i tenei mea i ara ai a Te Kauhanganui. I te tau 1888, i korero ai ahau kia te Pokiha i hikitia ai te whare o te Pokiha i te Rotoiti ki Maketu hei whakahaere mo tenei mahi no te tau 1889 i whakahaeretia ai e au tenei mahi ki Waima i Ngapuhi, a e mahia nei inaianei kaati tena. I te wa o toku Pirimiatanga £300 i timata mai i Aperira tae ki te 10 Hune o tetahi tau a i perehetia raw tia e au nga mea katoa. A he maha hoki nga mahi nunui i oti au e ono kirihipi i oti i ahau. Ko te take ho koro kirihipi no Poneke i taua wa penei kua oti noa atu. Ko te moni i toe i ahau i taua wa £250. I mua atu, o te Paremata na Mohi Te Ata i homai e £21 a i te tunga o tetahi mai Kawanatanga ka hoatu e ahau £182 a puritia ana e ahau a i taku rongonga ko Peni Te Uamairangi te kai-taiki mo nga moni ka hoatu e au ki a ia £78 he mea rihiiti rawa. I tukua atu e ahau ki te tenia o H. Tomoana e £5 hei orange mona. I te wa i puta mai ai ahau i te nohoanga Pirimia ka noho tonu a tu a H. Tomoana hei Pika me te Tumuaki mo tenei Kotahitanga. A i taku putanga mai runga i taku nohoanga he mea ata haina pai taku putanga mai ki waho e nga Minita o te Kawanatanga. A i ahau e tu nei ko taku hiahia ko enei mea katoa kia tere te oti. A i te mea e pakeke etahi o nga mema ki tenei Pire he mea pai mana e whakahaere te mahi. I tenei hui pu ano ka inoi nga iwi ki tetahi kirihipi a kua tonoa e ahau e 24 nga kirihipi a kua ko te utu e £3 10s. a me pehea e ea ai a ma wai e utu enei mea. Ko to tatou karaka ko apopo a ia ka haere a ko tana Pire kei te teepu a te Kawanatanga e £23 10s. 6d. me pehea e ea ai i te mea kaore he moni. A me pehea e taea ai enei mahi i te mea ko ia tonu te kai-tiaki o o tenei Paremata. I pai ai kaore he raruraru e puta, no reira e nga Honore Mema kia marama mai te tirotiro mo tenei Pire e tino mohio ana koutou ki nga mea katoa e rite ano mo tenei mahi ma te moni anake ano ka taea. Mo te kupu a H. Mokopapaki e paru ana te tupu a te Kawanatanga ko tenei kupu e mea ana me pakaru tenei Korahitanga. Ko ahau kua rihaina i te tau 1893 a kua tu hou nei i tenei ra ko nga raruraru o tetahi Pirimiatanga kaua e utaina mai ki runga i a hau kamutu aku korero i konei me tuku tenei taima mo to tatou karaka.