page 12

Te Taenga O Te Urewera Ki Te Aroaro O Te Kawana.

Ko Nga rangatira o te Urewera e noho nei i Poneke, tae atu ki te rua te kau, i haere kia kite i te Kawana. I tu te korero ki te whare o te Kawana Ko nga hoa o te Kawana ko te Hetana (Pirimia), ko Meiha Eriata (Hekeretari), me Kapene Kemara (Apiha Aorere ki te Kawana). Ko Timi Kara (Minita) nana i whakamaori nga korero.

Ka whai kupu ko te Kawana ki a Timi Kara ka mea:—

Korero atu ki aku hoa Maori kei te nui rawa te hari o toku ngakau ina ka tutaki nei au i tenei ra ki etahi o te iwi Maori. E tino pai ana au kia whakarongo i nga kupu a oku hoa Maori.

Ka tu ko:—

Harehare: Tena koe e te Kawana te mana nui i runga i tenei motu mo te whakahaere i te pai ki nga iwi e rua. He tawhiti te whenua i haere mai nei matou ko o matou iwi kia kite i a koe e te Kawana, i te Pirimia, me o Minita. Kia ora te Kuini te whaea o tatou katoa. Kia ora hoki te Kawana me tona whanau. Kua whakaae a te Urewera ki te ture, heoi, ka tika nga mihi i tenei ra.

I runga i o matou nei ritenga Maori tenei ano nga whakatau mo enei tu ahua rangatiratanga; koia tenei te tau a oku tipuna.

(Ka mahia e tera e Harehare a mutu noa.)

Mehaka Tokopounamu: Kia ora te Kawana me tona whanau.

I nga Kawanatanga katoa o mua kaore ano a te Urewera i tae mai [unclear: ki] tenei kainga. No te ra rawa i a koe me o Minita katahi ano ka kitea mai [unclear: ki] konei. Nui atu nga painga kua puta ki a matou i runga i tenei haerenga mai kua kite matou i tenei taone nui, i ona whare tiketike, me etahi atu mea whakamiharo.

I enei tu ahua kaore i te wareware ia matou a te Kuini, kei te [unclear: kotahi] katoa matou ki enei kupu mihi, ara, "Kia ora te Kuini, ma te Atua ia e [unclear: wha-]kaora."

Ko taku hiahia kia whakaotia nga take i korerotia e matou ko te [unclear: Pirimia] kia paahitia he Pire hei whakamana, kia whai mauranga ma matou ki te iwi.

Kaati, i te mea kua pai te whakarongo a te Kawanatanga ki a matou take me te nui hoki o to matou hari i a matou e tu nei i to aroaro i to te Kawana na, he tono tenei naku i runga i te ingoa o te iwi, kia haere ake koe te [unclear: Kawana] ki te whenua o Tuhoe.

I tae te Pirimia i tera tau ki te whenua o Tuhoe, kua kite a tinana ia te ahua o era wahi, me era tangata; no kona au ka mea pai atu kia mana i [gap — reason: damage] koe i te Kawana tenei powhiri, me tae ano ki reira kia kite ia Tuhoe, [unclear: kia] mohio ai koe ki tenei kupu a ratou "he iwi ratou kei raro i te ture e [unclear: noho] ana, a, kua mahue nga raruraru o nga ra o mua,"

Te Korowhiti: E mihi ana au ki te Kawana. Tena koe e te Kawana kia ora koe, me to Wahine, me o tamariki.

Ko taku kupu e mea ana au, kia paahitia he ture hei whakamana i nga take i oti i waenganui i te Kawanatanga me te Urewera.

page 13

Marunui: Tena koe e te Kawana te kanohi o te Kuini, te mana nui i runga i nga iwi o te ao. Koia hoki te whakatauki "Kaore e to ana te ra i runga i nga rohe o te Kuini." Na o Minita ka kite matou i Poneke me nga mea ataahua o tenei kainga, a, i tenei ra hoki nui atu to matou koa i te kitenga i a koe. Kia ora tonu koe te Kawana me o Minita.

Te Whare Kotua: Tena koe e te Kawana. Kei te nui rawa atu te hari o toku ngakau i to matou kitenga i a koe i tenei ra. E tautoko ana au i te kupu powhiri i a koe ki nga takiwa o Tuhoe.

Tirohia e koe tenei o iwi te Maori. Kei runga auo matou i nga ahua o mua

Waiata.
E to e te ra
To atu ki te rua
Ka haramai roimata
Ka maringi me he wai
Tenei au te pupuri
Taua te haere
Kia toremutu ai
I te wa moana nei
U noa Paikea
Te hiwi ki Mamairoa
No nga oho au
No nga oho mata kamokamo
He pahii rawa hau
No hou e Maniapoto
E hara koe i te tane
He mokopuna ra hoki
He Puhi koe naku
I te wa i mua ra
Ka iri kei runga
Te Whata a Te Herunga
E mataku ana au
Kei pau i te kuri
Ko aku moka ra
E rangona ake nei
Te Rau-o-piopio
Ko te ko whaka raro
He mea i motu mai
I te waha o te ika.

Wi Pere, M.H.R.: E tu ana au ki te tautoko i ta nga tangata kua korero nei, ara, ta ratou e tono nei ki a koe, e te Kawana, kia tae ki te takiwa o Tuhoe kite ai i era iwi i o ratou kainga. Ko te Urewera te iwi puihi o tenei motu o Nui Tireni.

Kua whakamatau nga Kawanatanga o mua ki te whakarata i tenei iwi, kihai i rata. Kati, no te takiwa rawa i a koe—i tenei Kawana—me o Minita katahi ka taea mai ratou ki to aroaro. He mea nui rawa tenei ki taku whakaaro—te tawhiti o ratou kainga, me to ratou puta mai ki waho ki te ao marama; kaore rawa tenei i taea i nga tau maha kua mahue ake nei.

I tupono au ki te korero a Tuhoe ki nga Minita e rua i tera rangi—me taku rongo i nga mea i whakaaetia e nga Minita: ki taku mohio, ma enei tikanga e maunu mai ai tenei iwi i nga raruraru nana nei ratou i taupoki i nga tau kua pahure ake nei.

page 14

Na era Kawanatanga i ngore a Tawhiao ka puta mai ki waho, ka hopu ia ki nga maramatanga o te Pakeha, a tae rawa atu ia ki Ingarangi. I maharatia tera e nui nga painga e puta i runga i taua whakangawaritanga ia Tawhiao; otira, ko te he, kihai i whakaotia etahi tikanga e pumau ai nga tika penei me enei whakaritenga. Koia nei taku mihi ki tenei Kawanatanga; ko te manaaki i tenei iwi, ko te whakarongo ki nga hiahia o ratou ngakau, me te whakaae ki te paahi ture hei whakamana i nga take i korerotia i tera rangi.

Te Kawana: Nui atu te whakapai a toku ngakau i toku kitenga i nga rangatira o te Urewera, me toku hari hoki i te rongonga i nga take nana ratou i kawe mai ki konei.

E tino mihi rawa atu ana au mo te haere mai a Tuhoe, me te tupono o te whakaae a te Kawanatanga ki a ratou tikanga, kia wehea tetahi wahi o te motu nei hei whenua rahui mo ratou. He mea pai rawa ki au nga kupu a Tuhoe e whakahua nei ki a te Kuini, notemea hoki e kore rawa e wareware i a te Kuini ona pononga Maori, ara, ki te whakamana i nga tikanga e kitea ana e ia hei ora mo ratou. Na, mo te taha ki au me aku Minita, ka tahuri ano matou ki te whakaaro i nga mea e tika ana mo koutou, me taku mohio ki te Pirimia tera ia e aro nui ki te whakaoti i nga tikanga a nga iwi e pai atu ai te takoto o nga mea Maori i runga i tenei motu i ona ahua o mua.

Kua maha nga tau e tu ana tenei Kawanatanga, he nui nga ture kua mana i a ratou hei painga mo te Koroni—oti ia ki te oti tika i a ratou te taha Maori e tau ai he ora, ma kona rawa ratou e whakanui a te wa e tuhia ai nga korero i nga ra o nga whakapaparanga i muri i a tatou.

Ka hoki nei koutou ki o koutou kainga e mohio ana au e kore e ngaro i a koutou nga manaaki a nga tangata o Poneke nei. Ma koutou hoki e waha atu nga mihi a nga iwi o konei ki nga mea o koutou kei te ngaro.

Nui atu taku miharo ki a koutou kupu whakamarie mo te iwi Pakeha. Na, e hara tenei i te tito naku, me ka ki au katahi ano te iwi rangatira i kitea e te Ingarihi. E rongo ana au i tenei whakahua ki nga tangata katoa e taunga ana ki te iwi Maori. Waihoki ko te whai a nga tangata katoa e haramai nei ki Nui Tireni whaka kainga ai, kia noho tahi ratou ko te Maori, kia kore atu nga kino o mua—kia tipu tahi ratou—Maori, Pakeha—ano he iwi kotahi i roto i te aroha.

Kua puta i etahi o koutou he powhiri kia haere atu au kia kite i a koutou i roto i o rohe. E whakamoemiti atu ana au mo tena whakanui a koutou I au; kaati, e pai ana, ka whakaae au ki ta koutou tono. Tera ano au e tae atu kia kite ia Tuhoe a tona wa e pahure ana i au te haere atu.

Ka tino koa au kia kite i te whenua e nohoia mai nei o koutou, tera hoki pea he whenua ataahua pera me etahi atu wahi o te motu kua kitea nei e au.

Hei kupu whakamutunga me ki ano au—nui atu toku koa i tenei ra mo to koutou haerenga mai kia kite i au, kaati ko tenei, me ringaringa tatou katoa, a me matakitaki hoki koutou i taku whare i mua atu i to koutou hokinga.

Te Pirimia: He nui rawa taku pai mo te haerenga mai o te Urewera kia kite i te Kawana, me te whakapuaki i a ratou mihi ki a ia, i to mea, ko ia hoki te kanohi o te Kuini. Na hei whakanui mo tenei tutakitanga, e mea ana au me takahi te waewae o Tuhoe.

page 15

Ka takitakina e Timi Kara te haka i roto tonu i te whare o te Kawana, ka hakaia e Tuhoe.

"Ka mate ka mate,
Ka ora ka ora,
Tenei ta tangata,
Puhuru-hura nana,
Nei i tiki mai i,
Whakawhiti te ra,
Upane kaupane,
Whiti te ra."

Ka hoki mai te ope nei i te whare o te Kawana ka whakahaere ratou e te Pirimia ki roto i nga ruma katoa o te Whare Paremata me te Whare Ariki. Nui atu te miharo o nga Maori i nga mahi o taua ra.

I hui atu ano Tuhoe a ki te aroaro o te Pirimia i mua atu o to ratou hokinga. I whakahaerea ano nga take kua korerotia ake nei. No roto i tenei huinga i uru nga mea tae hou mai o Tuhoe, ara, a Numia raua ko Tupaea. I tu raua ki te whakamihi i enei take katoa.

Ka mutu nga poroporoaki a Tuhoe, ka hui ano ratou ki whare ake o te Pirimia whakatau hakari ai. No reira te waiata nei.

Waiata.
Te rongo o te tuna e haumai ra kai te Papuni kai a Wharawhara
Nou te whakatau te uri o Mahanga whakarere kai whakarere waka
Te uri o Tuhoe moumou kai moumou taonga moumou tangata ki te po
Hinga nui atu ra ki te aroaro o Hine Ireireia to kiriwai kauri na Waero i patupatu
Tarahau nga iwi e tarahau ki runga o Mohaka
Tarahau nga wheua e tarahau ki runga o Tangitu
Kia kai mai e te ika i Rangiriri
Tutara Kauika te wehenga kauki
E tika ana ra mo Tero mo te Aparakau
Na Tikitu na te uri o Hiro ki te pa taiwhaka ea ki te ao
Haere ki roto Tutira mo Ti Waewae na tatau koi tango kino
Koha tumaira e Tohe i te hauauru ka ea ko te mate
Tenei e tai ma o tatou kape koi hianga ia te Tamaki ma
I riro mai ai a Te Heketua i mate ai Nuhaka tona whakautu pahi ko Te Rama-a-apakura
Haere ki roto te Mahia mo Kahawai mo Kauae Hurihia
Inumanga a wai te Rito-o-te-Rangi i te pa taea ai Puke Karoro i tangi ai te umere [unclear: paenoa] ki te one i Tai Wananga eeii.

page break page break page break page break page break page break