Taite, 3 Akuhata, 1893. (Te Wiremu, Tiamana.)

Te Tiamana (ki a Te Morihana, roia): E tu ana ranei koe hei roia mo nga kaipitihana?

Te Morihana: Kaore au i te hiahia kia whaikorero roa atu au ki te Komiti. Kua ata korero matou ko nga kaipitihana, a e mahara ana matou ko te mea tika ma etahi o nga rangatira Maori e whaki poto atu i a ratou whakaaro, ko ratou hoki kei te marama ki nga hiahia o te iwi Maori. Engari me whakaatu e au ko tenei Pitihana e whakaatu mai ana i nga hiahia a tetahi wehenga nui o te iwi o Niu Tireni, ara te nuinga o te iwi Maori. Ko te mea hei ata Whiriwhiri ko te rapu mehemea ranei e taea te whakamana aua tono; engari katahi nei ano ka taea te whakamarama aua take ki nga whare o te Paremete. Kaore pea he tikanga kia whaikorero roa atu au ki te Komiti, tera e page 4whakapuakina nga take e nga kaikorero, e Meiha Keepa ranei, kei te mohio hoki ia ki nga hiahia o te iwi Maori, tera e marama ke atu i a ia te whaki atu, nana au i tono kia haere mai mo runga mo te taha ki te iwi Maori.

Meiha Keepa: Ka mihi atu au ki te Tiamana me nga mema o te Komiti mo te whakaaetanga kia tae mai au. Me whakamarama atu e au ki te Komiti nga hiahia, o te iwi Maori kua tuhia nei ki te pitihana e takoto mai na i to koutou aroaro. Kua tae ki te rua tau e whiriwhiri ana nga Maori i nga ture kua mahia i mua, i te whiriwhiri tonu ratou i aua take mai ano i te hui i Waipatu. He mea ata whakatau tenei na nga Maori i roto i enei ra, e hara i te mea e whai ana i nga tikanga a o matou tupuna. I te ata kimi haere matou i nga tikanga o nga ture e pa ana ki nga iwi Maori, kaore nei matou i te mohio ki ona tikanga tae noa mai ki tenei ra. Kua tirohia e matou nga kupu o te Tiriti o Waitangi, kua ata whiriwhiria e matou ona tikanga. No muri mai i tena ka whakamana te Ture o te tau 1852, te Ture Whakamana i te Koroni, i te rarangi 71, e whakarite ana kia tu he paremete Maori a ko matou ko nga iwi Maori o enei Moutere kaore i nohio ki enei tikanga o aua pukakuka o te Tiriti o Waitangi me te Ture whakamana i te Koroni. Tetahi hoki ko te moni £7,000 mo ia tau mo ia tau. Kaore i whakamaramatia mai ki a matou aua tikanga, ko koutou anake ko nga Pakeha i mohio ki aua tikanga. Kaore koutou i whakaatu mai ki a matou, kaore hoki a matou tamariki i tae nei ki te kura i whakaatu mai ki a matou he penei nga mana kua tukua mai ki a matou ki nga Maori e te Kuini. No te maha o nga tau e kimi ana ka tahi ka kitea e nga tangata pohara kaore nei e maharatia atu ma ratou e kitea ai aua mana i tukua mai ki a matou; na kua kimi matou i runga i a koutou huarahi Pakeha ano, mehemea ranei me pewhea te mahi e puta ai he ora ki a matou. E kore au he huna i aku korero i au e korero atu nei ki nga mema o te Komiti. Kua wha tekau rawa nga tau inaianei e mahi ture ana te Paremete mo runga mo nga Maori me o ratou whenua, a i roto i aua tau katoa kaore ano kia mahia etahi tikanga e puta ai he painga ki a matou ki nga Maori me o matou whenua. I aua tau katoa ko nga Pakeha anake ki te mahi i nga ture, ko matou ko nga Maori i penei me te hipi e tihorea ana te kiri, a kaore matou i amuamu; a tapahi iho i te kiko a no te hounga rawatanga ki te manawa katahi matou ka hamumu ake. Ko nga Ture kua mahia e te Paremete i enei motu whakaputa mate mo te iwi Maori kua tae ki te waru tekau, a ko nga ture mai o Kawanatanga o Ingarani e ono e waru pea. Huihui katoa enei me era atu ture i paahitia e tae pea ki te tahi rau wha tekau, na ko te mutunga o enei ture ko o matou whenua kua tangohia noatia atu. Mehemea i murua e te ture ko nga whenua o koutou o te hunga whai rawa kua ora te Kawanatanga. Ko matou he hunga rawa kore, heoi ano a matou nei taonga ko nga whenua e toe nei ki a matou; me ata whakaaro mai te Komiti ki aku kupu, e korero atu nei, me ata titiro mai mehemea ranei e korero atu ana au i runga i te tikanga Maori Pakeha ranei. E inoi atu ana au kia homi tetahi mana ki au, kia waiho maku ano e whakahaere aku tikanga. Mehemea ka kore e whakaaetia mai taku tono, me tuhituhi rawa te whakakorenga mai me haina rawa e te Kawanatanga me nga Minita o te Kawanatanga; a ki te tukuna atu enei putake e te Komiti ki te Kawanatanga me tuku atu kia hainatia rawatia e te Kawanatanga ta ratou whakaaetanga ta ratou whakakorenga ranei i te tono a nga Maori kia whakamana ta ratou Paremete Maori. Me ata whakaaro pai e koutou ta matou inoi ka tuku mai ai i tetahi oranga ki a matou. Kaua koutou e ki, ki te whakamana mai ta matou tono tera e puta he mate ki nga Maori. Engari ki te kore e whakaaetia mai ta matou tono katahi matou ka tino pohara rawa atu; notemea e mohio ana au ka tangohia katoatia o matou whenua e nga Pakeha e te Kaitiaki ranei mo te Katoa, ka hokona katoatia atu. E kore e whaitikanga kia korero roatia atu e au aua take katoa notemea hoki e titiro atu ana au ki a koutou no Niu Tireni nei koutou, kei te mohio koutou. Kua maha nga tau e mahi ana koutou i nga ture o te koroni nei, ko nga tono katoa a nga Pakeha mahi paamu me era atu tangata o nga takiwa o tenei koroni kua manakitia e koutou; engari kaore ano kia whakaaetia mai tetahi tono a nga Maori, kaore ano tetahi ture kia mahia hei painga mo matou. I tupu ake au nei i roto i a koutou i nga Pakeha. E kite mai ana koutou kua kaumatua au nei, a i tupu mai au i taku tamarikitanga ra ano i roto i a koutou. E kite atu ana hoki au i roto i a koutou i taku hoa i a Te Witimoa taku hoa o roto o nga whawhai. I mahara au ka tupu tahi tatou ka kotahi ano he tikanga mo tatou; no naianei kua kite au kua kotia taku kaki kua riro aku whenua, kaore ano ana kia kite i tetahi ture kia paahitia e whakatau ana i tetahi painga ki a matou. E kore au a korero atu i nga take raruraru i tupu ake i waenganui i a tatou, notemea hoki e takoto ana aua raruraru i waenganui i a tatou, kaore he tangata ke atu i waho i a tatou hei whiriwhiri na wai ranei aua he. Na i runga i etahi o aua raruraru i uru ano te Kawanatanga, a tukuna atu ana ano e te Kawanatanga a ratou apiha ano me a ratou ake tangata hei whiriwhiri i aua raruraru, no reira ka whakapaea no nga Maori aua raruraru. E kore e whaitikanga kia korero roa au mo enei putake, engari ka whakaatu atu au ko ta matou a hiahia nei he mea kia tukuna mai he mana ki a matou mo runga mo a matou whenua e toe nei, me a matou whenua kaore nei ano kia whakataua e. te Kooti. E whaikupu ana au mo te whenua a takoto ana i roto i te Rohe Potae me era atu whenua. Tera tetahi hawhekaihe kei Nepia kua tono ki te Kooti kia whakataua nga take e te Kooti, kaore ano kia ruritia, e nukuhia ana e ia nga rohe kia tae mai ki to matou takiwa kia uru atu o matou whenua ki roto, a kua kahititia tana tono kia whakawakia ana take e te Kooti. Tera atu ano aku whenua rahi kei te tonoa e etahi Pakeha kua moe i nga wahine Maori, kaore nei he eka kia kotahi a aua Pakeha i te koroni nei. Ka tono atu au ki te Komiti mehemea ka kore e whakamana mai ta matou tono, kati me whakakore atu hoki nga Ture katoa o te Paremete kua pahitia i mua e pa nei ki nga whenua Maori, ko te Ture Kooti Whenua Maori me kore rawa atu, me nga Pire e mahia mai nei inaianei, notemea hoki kaore au i te kite huarahi ana i roto e taea ai e au te kimi oranga moku. I au a korero atu nei ki a koutou ki nga mema tawhito o te Paremete, ka tono atu ki a koutou kia whakaorangia matou i enei Ture. E kore au e wkakaroa [sic] i te Komiti. Ma koutou e whiriwhiri nga putake o ta matou Pitihana, he mea tuhituhi mai i runga i nga tikanga i oti mai i te Hui Maori i Waipatu.

2.	H. K. Taiaroa.] E mohio ana koe ki te tiriti i tuhia i te 28 o Oketopa, 1835, i Waitangi?— Ae kua rongo au.page 5
3.	Kua korero koe i nga kupu o taua Tiriti?-Kua Kite au, kua korero au i te Tiriti tuatahi o Waitangi.
4.	Kua kite koe i te rarangi 3 e mea ana me whaimana nga Maori ki runga ki o ratou ake whenua?—Ko te Tiriti o Waitangi no te tau 1840.
5.	I kite koe i roto i te Tiriti o Waitangi e mea ana ka waiho ki nga Maori ano te mana o a ratou whenua?—Ae.
6.	I kite hoki koe me whaimana nga Maori ki te whakatu Runanga i ia tau?—Ae.
7.	E mahara ana ranei koe kaore i tukuna atu e te Kawanatanga o Niu Tireni aua mana ki nga Maori?—Kaore i whakamana nga tikanga o te Tiriti. Heoi ano te mea i whakamana ko te whakatunga Mema Maori mo te iParemete, a i te arahina matapotia nga Maori i roto i enei tau.
8.	I te mohio ranei koe ki nga huihuinga o nga Maori i Waitangi tae mai ki te hui o te whakakotahitanga i Waipatu?—Ae; kotahi te hui i tu ki Whanganui, e rua i Waitangi, kotahi i Orakei, e rua i Waipatu.
9.	Kua haina ranei koe i nga kiri hipi o aua hui o te whakakotahitanga?—Kua haina au i toku ingoa, kua haina katoa hoki toku iwi.
10.	E mea ana ranei aua kiri hipi kia tono nga Maori kia whakamana atu he Runanga ma ratou hei whakahaere i a ratou ake mahi?—Ae, e pena ana.
11.	E meinga ana ranei i taua kiri hipi ma nga Maori e pooti tetahi Whare, a ma taua Whare e pooti te Whare o runga?—Ae, e mea ana ma nga Maori e pooti tetahi Whare, a Ko tetahi Whare me rangatira Maori.
12.	I rongo ranei koe e tika ana e 22,000 Maori i haina i taua kiri hipi?—Ae, e 21,900 kua tuhi i o ratou ingoa, a kei te haina mai ano etahi.
13.	I a ratou e haina mai nei e tono ana ratou kia whakaaetia atu ma nga Maori e poou tetahi Whare, kia waiho ma ratou e whakahaere o ratou ake taonga?—Ae.
14.	Ki to mahara mehemea ka whakaaetia atu ta ratou tono, tera ratou e monio ki te whakahaere i a ratou mahi?—Ae. E mohio ana taua ki nga tikanga pakeha, a e mohio taua ki te whakahaere tikanga mo nga putake e whakaarohia ana kia mahia.
15.	I a koe e whakahua nei i te rarangi 71 o te Ture Whakamana, ko te ture ranei tera hei whakatu Paremete mo Niu Tireni?—Ae. Ko te Tiriti o Waitangi i te tuatahi, no muri ko te Ture Whakamana o te tau 1852, me nga mana i tukua mai i roto i te rarangi 71 o tau Ture; whakaritea ana e te Kuini te moni £7,000 i te tau. I huna katoatia enei mea, kaore i whakaaruria mai ki a matou.
16.	Katahi ano nga Maori ka tono kia whakamana aua mana i tukuna mai ra ki a ratou?—Ae. Katahi nei ano ka mohiotia he mana pera i tukuna mai ki a matou; a na nga tangata pohara koti pakarukaru nei i kite.
17.	A e inoi ana nga Maori inaianei kia tukuna atu aua mana ki a ratou?—Ae.
18.	E tono ana nga Maori kia whakaaetia atu nga Whare e rua,—kia kotahi me pooti, ko tetahi me Whare rangatira?—Ae.
19.	A e mea ana ratou ma aua Whare e whakatu nga komiti o ia takiwa hei whakahaere i o ratou whenua?—Ae.
20.	E mohio ana koe e hara taua tono i te mea kia takahi i te mana o te Paremete, engari he tono kau na ratou kia tukuna atu he mana ki a ratou kia ahei ratou ki te whakahaere i o ratou ake whenua?—Kaore matou i te mea kia takahi matou i te mana o te Paremete; engari e tono ana matou kia tukua mai etahi mana ki a matou i runga i nga tikanga i whakaaetia mai i te rarangi 71 o te Ture Whakamana.
21.	E tono ana koutou ki te whakaaetia aua mana me mutu tonu atu te mana o te Kooti Whenua Maori ki te mahi i nga whenua Maori?—Ae; ko taua Kooti whenua Maori kei te whakamate i nga Maori. Na koutou na nga Pakeha i tapa he Kooti whenua Maori. E hara i te mea na matou tena ingoa i hoatu.
22.	Takuta Parena.] Ki taku whakarongo atu ki o whaikorero e mahara ana koe i whaimana te whakaminenga o nga iwi i mua atu o te tau 1840. Ka patai atu au mehemea ranei e mohio ana koe i uru atu nga rangatira o te whakaminenga ki te Tiriti o Waitangi, a no to ratou whakaaetanga kia uru atu ratou ki raro ki te mana o te Kuini ka mutu to ratou ake mana?—Ae, i tuhi ano taku matua me aku matua me etahi o aku iwi i tau tiriti. I tuhia o ratou ingoa ki Putiki, i Whanganui. I whakaae ano ratou; engari i tukua atu e te Kuini nga mana e mau mai i te rarangi 71 o te Ture Whakamana, whakaritea mai ana hoki e ia te moni £7,000 i te tau, a kaore ano kia tukua mai aua mana ki a matou.
23.	E mohio ana koe ko te putake mai o te Tiriti o Waitangi ko te tukunga i te mana hoko whenua Maori i Niu Tireni ki te Karauna?—Ae, kua kite au e pena ana nga korero i roto i te Tiriti o Waitangi, e mea ana ko nga hoko whenua Maori me hoko anake ki a te Kuini; engari e mea ana mehemea ka utua ki nga Maori ta ratou utu i pai ai, kaore i mea me hoko i runga i ta koutou utu i whakarite ai, ara i te 3s. mo te eka.
24.	Kua pewheatia taua mana i mea ra ma te Karauna anake e hoko, kei whea inaianei taua mana?—Ki a matou nei kei te mana tonu taua tikanga. Mehemea kua kore e mana na nga Pakeha ano i whakakore atu. E hara i te mea na nga Maori i tono kia whakakorea atu taua tikanga—engari na koutou ano—na te hunga e whakahaere nei i te Kawanatanga o tenei koroni; i whakakorea atu pea e koutou i runga i te tono a nga Pakeha hiahia ki te hoko whenua ma ratou, no reira i whakakorea atu ai e koutou te tikanga ma te Karauna anake e hoko nga whenua.
25.	Te Makaraka.]—E whakaae ranei koe kia whakamana ano inaianei taua tikanga o te rarangi 2 o te Tiriti?—Mahemea ra e mana ana taua tikanga kua ora aku whenua kua kore e riro atu i a koutou.
26.	I runga i to tunga mai hei mangai mo nga Maori, e mahara ana ranei koe kei te hiahia nga Maori kia whakamana ano taua tikanga?—Ko taku utu atu mo tena patai, kua haina matou i te kirihipi a te Whakakotahitanga. Mehemea ka pera te tikanga ka purutia e nga Maori o ratou page 6whenua, e kore e hokona, engari ano ki te Kawanatanga mehemea ka utua atu nga utu tika e whakaritea ana.
27.	I a koe e tu mai nei hei kaikorero mo te iwi maori e whakaae koe e whakaae ranei nga Maori o te whakakotahitanga, kia hoki ano ki taua tikanga o te Tiriti o Waitangi e mea ra ma te Karauna anake e hoko nga whenua?—E whakaae ana au kia hoki ano ki taua tikanga i whakaritea ra i te Tiriti o Waitangi, e pai ana au kia tukuna ki te Kawanatanga anake te mana hoko whenua, engari hoki me utu ki nga Maori a ratou utu i mahara ai he utu tika. Te Morihana: E tino whakaaro nui ana nga Maori ki taua rarangi?
28.	Te Makaraka.] E ta ana koe (a Meha Keepa) e hiahia ana koe kia whakamaua ano taua tikanga o te rarangi 2. Na i runga i to tu mai hei mangai mo te iwi, me to tae atu ki te runanga nana nei i whakarite mai nga tikanga o te pitihana e takoto nei i te aroaro o te Komiti e kaha koe Ki te ki mai e pena ana te hiahia o te iwi Maori me tau e ki mai na?—Ae e whakaae ana nga iwi kia whakamana nga tikanga o te rarangi 2 o te Tiriti o Waitangi, engari e whakahe ana matou katoa i nga huarahi e whakahaerea ana mo runga mo nga hoko a te Kawanatanga. Kaore matou i te pai kia haere ake nga Apiha a te Kawanatanga ki nga Maori, tuku haere ai i nga moni iti ki tena tangata ki tena tangata, ka akiaki ai kia hokona te whenua. Engari mehemea ka waiho kia whakaaetia te hoko katahi ka hoko, katahi matou ka whakaae kia hokona peratia o matou whenua ki te Kawanatanga anake.