Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Paremata Maori: Waipatu 1893

Turei, 16Th, 1893. 10 A.M

Turei, 16Th, 1893. 10 A.M.

Pika: Ka waiho atu tenei takiwa hei korerotanga mo nga toenga korero mo nga pire nei, kia oti tonu tenei korero i tenei ra, kia whai taima ai hei poropo roaki kia koutou.

Tiamana: E tino hiahia ana ahau kia oti tenei korero, ko te ara poto, ko ta Taiaroa e tuku, mehemea ka tukua atu ta Taiaroa, a ka paahitia kua paahitia ano ta Heke, mehemea ki te turakina, ka turakina ano ta Heke, Na konei ahau ka mea ko ta Heke e haere tuatahi.

Tunuiarangi: Ka korero ake ahau mo page 58a tatou mahi e mahi nei i te mea kua homai he taima poto e te Tumuaki.

Tenei a tatou taonga e takoto nei, ka tu ake ahau, ko taku pu he tupara. He nui taku mihi kia tatou e manaaki nei i a tatou taonga, aha koa i tu etahi ki tetahi taha. Aha koa haere ki whea, he manaaki tena, e rapu ana i te ora mo tatou, ko te take i korero tahi ai tatou, he haere tahi no nga tangata tokorua he tuakana he taina, aha koa ki whea kei te haere tahi tonu.

E nga Rangatira honore, nui atu taku whaka miharo monga mahi e mahia nei. Kotahi o enei tangata he mema kotahi e hara Kanui taku whakamihi kia raua.

I tae a Taiaroa ki te whare o Runga, a hoki mai nei, ko Heke kua ako i nga mahi nunui. Katahi ano ta tatou tamaiti i hoki mai kia tatou. Monga mema nei, kaore aku aha, kaore e tika kia riri o tatou iwi kia tatou e kaha nei ki te mahi i tenei mahi. Kei te mahi tatou i runga i te pai, mo enei pire, ka peka ke taku korero.

Na tatou i whakahau enei tangata kia mahi. I na a ratou mahi e takoto nei, kei te mihi tatou ki a raua mahi. Mehemea ki te whakaae nga kai mahi o nga pire nei ka whakaae ki te whakakotahi i a raua pire kia kotahi, kanui te pai. Ko etahi o tatou kei te mea ka rite rawa tatou, ki te pakeha, ko etahi kei te mea kaore, ko tenei te mea e raruraru nei tatou, Mehemea ki te pai a Taiaroa me whakatitaha atu tenei i runga i te iwi Maori, ara tenei kupu na "Kia tu rite tatou 'ki te pakeha," te hoko, te riihi me era atu mahi penei kua kore e ki mai etahi no. Taku tino kupu kia waiho ta Heke hei upoko mo ta Taiaroa.

Ko te rarangi 9 me huri tonu mai ki runga ia tatou.

Mangakahia: I mua atu o te motini, e mea atu ana ahau kaore ano kia tirotiro tatou i te tika i te he, na reira ka motini atu ahau kia hoatu te pire a Heke kia Taiaroa, i te mea kei te rite tonu raua e ai ki te korero.

Pirimia: Kua takoto ta Taiaroa, ko enei pire e rua kei te taupatupatu ano i a raua. Mehemea ka tukua tahitia raua, ka tu he pakanga, a ka kore tatou e whiwhi i te pai. Ko te take o taku kupu penei, kei te ki a Taiaroa, i runga i tona whakamarama, kia homai tetahi mana motuhake, kia tu rite tatou ki te pakeha e kaha nei ki te whakatu tikanga mo ratou ano, Mehemea nei enei kupu e rua kei te whakahe ia raua ano.

Mo ta Hone Heke, kei te tono kia homai te mana motuhake. I te mea kei te penei ano ta Taiaroa na reira ahau ka mea, kei te patupatu ano raua i a raua ano.

Ka whakaae ahau ki ta Taiaroa, mehemea ka patua enei kupu, "kia tu rite tatou ki te pakeha." Taku whakapai kia tere te haere o te pire a Taiaroa, na te mea tera e hanga tetahi ture, mehemea tatou ki te noho puku i tenei tau. Kua rongo katoa nga iwi pakeha, maori i a tatou kupu. Kua paahitia e nga whare e rua kia araitia nga kooti whenua maori. Me waiho mai ta Heke mo tetahi wa tika. Rite tonu nga korero a Timi ki te pire a Taiaroa, a tena a hoki Timi a hapai i ta Taiaroa, I puta te kupu a Timi kaore e pai ta Heke.

Kua ki hoki a Taiaroa, e kore ia e kaha ki te mau i ta Heke i te mea kaore tahi he ara mona. Ko te mea tino pai ko te ata waiho i ta Heke mo tetahi wa.

Paraone: Kaore ano nga matapihi kia kopi mai. Mehemea ka tukua ko ta Taiaroa i mua kua puta ahau ki waho.

Pika: Mehemea e he ana nga mahi o to (Kawanatanga) o Nui Tireni me kawe ma te kawanatanga o Ingarangi e utu.

Pene Taui: Kaore ahau e pouri mehemea ka puta ta Heke ki waho, Pena ano ahau mo ta Taiaroa.

M. Te Atahikoia: Ko enei mea nga tino mahi a ta tatou hui. He pai kia roa tatou e korero ana. E mea atu ana ahau page 59kia unuhia te kupu a te Pika i ki nei kia pakaru te hui apopo.

E pai tonu ana te pire a Taiaroa. Heoi te mea na ana i whakarereke ko te nei "kia tu rite tatou ki te pakeha te mana ki te hoko. Riihi, mokete."

He mea tono marika ta Heke e nga iwi nei kia mahia, na reira ka mahia e ia.

E ahua mea ana au mo te hoatutanga i nga mate o muri nei, te hoatu ai i nga Raupatu o mua.

Me hoatu ko ta Heke i te tuatahi. He aha hoki te pai ko te mea nui te mana mo muri.

Pika: Kaore e taea e ahau te unu i te mea kua purutia e ahau etahi mo reira whakahaere ai.

Te tikanga o taku kupu i ki ra ahau kia pakaru te hui apopo, he mea naku kia tere te mahi.

Mangakahia: E tautoko ana ahau i Tunuiarangi e mea nei kia whakakotahitia aua pire ki te huia kua kore tatou e korero. Heoi ano ta tatou he whakakatikatika anake. Me tuku aua pire ki te ringa o Taiaroa.

J. Taiaroa: Ta Taiaroa me ta Heke kotahi tonu ko te 71 anake. Heoi te mea i rereke kotahi i roa atu, kotahi i poto mai.

Mangakahia: E rite tonu ana enei pire e rua, e tino mea atu ana ahau kia huia raua kia kotahi.

R. Wharerau: Konga ture i rite, konga whakahaeretanga i rereke, ara e mea ana ta Taiaroa kia rite atu ano tatou ki te pakeha.

Kaua e pouri e nga mema, he ture tenei i homai mo te iwi Maori. Kia pai te mahi pire ma tatou, kia uru mai ai o tatou hoa a te Whiti me Tawhiao.

Me tono atu a Taiaroa kia whaka ae mai kia whakatikaia tona pire.

Timoti Whiua: Ko enei pire kei a tatou, ma tatou te tikanga,

Mangakahia: Kua puta te kupu a Taiaroa, e mea ana ia, mehemea he kupu e pouritia ana e te iwi, me whakatikatika.

E tino whakatuturu ana ahau i tenei kupu kia whakatikaia tenei pire.

Tiamana: E mea ana ahau kia panuitia tuarua kia atu tenei pire, kia tukua atu ki te whare.

Pika: Konga mea e pai ana kia paahitia te korerotanga tuarua me ki mai Ae (paahitia ana i te pooti a waha). Ka noho komiti te whare.

2 P.M.

Ka Noho a Komiti Te Whare i Naianki.

Taimana: Ka panuitia atu te pire a Taiaroa.

Mangakahia: Me penei atu, He ture whakamana i te kotahitanga o nga iwi Maori o Nui Tireni.

Paahitia ana i te pooti a waha.

Tiamana: Konga mea e pai ana kia hoatu enei kupu, " Ke ture hei whaka-ma i nga maori ki te hanga tikanga whakahaere mo o ratou whenua, me a ratou mea katoa, me ki mai Ae.

Paahitia ana e te pooti a waha.

Tiamana: Me whakauro atu ano te kupu "Whenua raruraru."

Paahitia ana.

Pirimia: Me whakamarama te kupu "Tu rite."

H. Tomoana: Ko tatou kei raro i nga ture, kua oti te kupu whakamarama i runga.

Pirimia: E mea atu ana ahau kia " Tu rite motuhake."

H. Tomoana: Me noho tonu te kupu "hoko" i roto, engari kia tae ra ki Poneke te komiti ka mahi ai tetahi ture hei arai i nga iwi e tohe ana ki te hoko.

Pirimia: Ka penei taku i ta H. Tomoana nei.

Mangakahia: E pai ana te whakapuare i te hoko kite pakeha, kia mohio mai ai, kei te puare ano te mokete me te Reti.

A. Kume: E pai ana te hoko ki te maori anake.

page 60

Karena Kiwa: Kaore ahau e pai ki te kupu hoko, riihi, Mokete, ma tenei ka kore ai e uru mai nga iwi o waho.

H. Tomoana: Kia mana mai ta tatou tikanga, ka mahi ai tatou i tetahi tikanga hei kati i nga hoko.

Pirimia: Ko te kupu hoko nei e takoto noa iho ana, ki te katia i naianei, kua puta etahi o tatou ki waho, me o waho kua kore e uru mai.

A. Kume: E tautoko ana ahau.

Mangakahia: He mea ke te Hoko, Reti, Mokete, ka taea e tenei whare te mahi tikanga hei kati i aua ture. Otira ki taku mahara me kaua rawa tatou e korero mo te hoko, i te mea na konei tatou i huihui ai, a i rongo ai hoki i te mamae. Ko te mea pai o te pupuru i o tatou paku whenua, kaore ahau e pai kia paahitia tenei mea.

M. Te Atahikoia: Na to tatou kitenga kua mate tatou i hui mai ai tatou ki konei, kia purutia o tatou paku whenua. ko etahi o tatoa mate, konga hoko he, me era atu mea i mahia hetia i nga ra kua pahure ake nei, a mehemea ka whakaaetia tenei kupu "Hoko" kua he ta tatou mahi. Me hoko kia tatou ano ka pai ahau kia paahitia tenei korero.

H. Ropiha: E pai tonu te kupu hoko, heoi te mea he ko te hoko tahae.

H. Tomoana: Me waiho ake tenei korero mo tetahi wa. Me neke iho ki raro iho.

[unclear: Tiamana:] Konga mea e pai ana me ki mai, Ae. Paahitia ana.

I whakahaerea nga rarangi katoa o te pire, a paah tia ana, ko te ingoa o te kawana i roto i te 8 me te 9 i patua. I paahitia e te whare i runga i te pooti kia noho ko te Pirimia Maori hei haina i nga mea e paahitia ana.

Koia enei konga ingoa o nga mema i pooti mo te whakaae mo te whakakore ranei i te kawana hei haina i nga mea e paahitia ana.

I Te Ae.
1. J. Taiaroa
2. H. Tomoana
3. Kaitaia
4. H. K. Taiaroa
5. M. Paewai
6. E. Te Wan
7. Eruini
8. Pohuka
9. Maniapoto
10. W. Kaharunga
11. N. Patuawa
12. Timoti Whiua
13. Taare Tikao
I Te No.
1. Huru
2. Porokoru
3. W. Ngawhau
4. Paraone
5. Rameka
6. Mangakahia
7. K. Kiwa
8. Tunuiarangi
9. N. Haari
10. H. Amorangi
11. Pene Taui
12. Marumaru
13. Kawatupu
14. Paerata
15. Mahupuku
16. Kupa
17. [unclear: Kiri vehi]
18. R. Wharerau
19. H. Puketapu
20. H. Te Aweawe
21. H. Te Wake
22. A. Kume
23. Rangiheuea
24. Mange Hare
25. Wiremu
26. Kupa
27. Wiki Te Whai
28. Wiki Perihi
29. Karena
30. Toroaihiti
31. Uruamo
32. Reweti
33. Perana
34. Reha
35. Hoani
36. Mohi Te Ata
37. Paeara

Tiamana: Ko wai hei haina i [unclear: n] mea e paahitia ana ?

Kupa: E mea atu ana ahau ko Pirimia o to ta ou Hui.

H. Te Aweawe: E tautoko ana [unclear: aha]

Paahitia ana.

I whakauru a he rarangi 10, ko [unclear: ta] rarangi i penei, ko te takiwa e mana tenei ture, me mutu te mana o kooti whenua maori. Paahitia ana. tukua atu ana ki te Whare Ariki.