Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Paremata Maori: Waipatu 1893

Waipatu, Nepia, Mei 9, 1893

Waipatu, Nepia, Mei 9, 1893.

E hoa e te Maataniho Roia.

Tena koe he whakahau atu tenei na matou ki a koe me tino kaha koe ki te mahi i te raruraru mo Wairarapa moana i roto i te Hupirimi kooti i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi me era atu huarahi e marama ana i a koe hei tautoko i te keehi e tika ai te taha ki nga maori.

Koia matuou ka tino whakakaha atu nei ka tino tautoko rawa kia whakapaua e koe tou kaha kia puta i a koe te ora ki tou iwi maori.

A ki te puta hoki i a koe he ora mo tou iwi maori i runga i tenei keehi e whakahaerea nei e koe, a tera eputa i tenei kotahitanga he Honore ki a koe.

A tera ano hoki tenei kotahitanga e whakawhiwhi i a koe ki etahi keehi ke atu penei me ta au e whakahaere nei.

E hoa ahakoa he tangata matau koe ki te Ture, e whaimana ana matou i raro i te kotahitanga o nga motu erua nei meera atu motu e tata ana ki enei ki te tohutohu atu i a koe kia kaha to whakahe i te Ture Poari o te tau 1890 no te mea kihai i Panuitia taua Ture ki te iwi maori i mua atu i te mahinga i taua Ture, i naia nei e tino matau ana matou i mahia taua Ture hei timi i te Tiriti o Waitangi a kia haere ano hoki tau mahi i raro i te Tiriti o Waitangi e ki nei kia matou ano te mana o matou whenua, o a matou moana Waitai.

Me a matou roto me a matou motu Ngaherehere, me a matou taonga katoa

  • Heoi Tena koe
  • H. P. Tunuiarangi
  • H. M. Tawhai
  • H. Taare Tikao

Pika: E tono atu an ata kawanatanga kia whakaae tia mai kia tu he mema monga iwi kaore i haina ki te kirihipi, penei me Waikato ma nei, i te mea e wahi ana tatou i tenei mahi mo katoa ote motu nei.

Pirimia: Ka whaka takoto ria te Ota Pepa ate kawanata nga ko ia tenei nga mea e hia tia ana kia whakapaua nga moni.

Te ota Pepa Tuarua a Te Kawanatanga.

E whakaaro ana tene i kawanatanga, kia whakatakotoria atu tenei ota Pepa, kite aroaro o nga mema Honore kua hui mai nei kite Waipatu ite Tau 1893, hei wakamarama ite tino hiahia o tenei kawanatanga e taea ai nga page 34mahi katoa, e whakamana ana e nga Runanga Honore e rua o tenei whare, ara koia tenei.

1. E rua nga Pire, kote Pire tono mana, kia taka mai ki te Iwi Maori te mana kawanatanga, hanga Ture mo ratou me o ratou whenua.
2. Pire arai atu ite hanga Ture ate kawanatanga, me nga komiti pakeha, ratou ko nga Roia, e mea nei kia murua nga whenua Maori kia waiho kote moni anake ki nga tangata whai whenua, e taea ai enei Pire e rua ma, te moni £50.
3. E tika ana kia tiakina e nga matauranga nunui e whakaae ana kite tautoko i enei Pire, e taea ai tenei e tatou, mate moni £200.
4. E tika ana kia tukua kateatia nga take katoa i whakamanaia e nga Runanga Honore o tenei Hui kia Perehitia, kia takoto Paipera i roto i tetahi pukapuka, kia 1,000 aua pukapuka, e taea ai tenei, mate moni £30.
5. E tika ana kia whakaaro nui nga mema Honore o tenei Hui, mo nga waea me nga upoko kuini, mo nga mahi a tenei kawanatanga, mate moni ka taea £25.
6. Nga mahi katoa e tika ana mote Tari ote kawanatanga, te utu £25.
7. E tika ana kir whakaaronui tia e nga mema Honore o tenei Hui, kia whakatutukitia te mahi haina o nga Kirihipi ma te moni tenei e taea ai £200.
8. Nga tono a nga Iwi mo tenei kawanatanga me nga Rangatira ote komiti whiriwhiri o nga whare e rua, e tae ai tenei mate moni £100.
9. He mea tika kia whakaritea he karaka tuturu, mo tenei kawanatanga, te utu £52.
10. Me whakaatu mai, e nga mema o nga takiwa Pooti o nga motu e rua ki tenei kawanatanga, nga Poutapeta e tika ai nga reta, me nga waea kia ratou.
11. He whakaaro ana te kawatanga, mehemea kaore ano i oti i te kawanatanga o Mangakahia, etahi Hiri, kia rua mote whare Ariki, mote whare o Raro, e tika ana kia whakaotia enei Hiri e tenei Hui, te ahua, me nga tuhituhi o Runga.
12. Te Huihuinga o nga moni katoa e taea ai enei mahi te whakaoti £682.

K. Kiwa: E tautoko ana ahau i te ota pepa, heoi te mea e uaua ko te whawhatanga iho ki te pakete.

H. Tomoana: Mo te moni £682 nei mawhea atu i nga korero kua korerotia i mua ake nei, kiia iwi, ano tana moni tana moni, ko taku titiro mo tenei korero ko Wairarapa me Heretaunga nei e uru ki tenei korero ma tenei ara anake ka tere ai te puta o tena moni. Pika: Kua takoto te tono a te kawanatanga kia whakaetia he tunga monga iwi kaore i haina, penei me wharekauri me Waikato tae atu hoki ki Parihaka.

K. Kiwa: E tautoko ana ahau i tene korero.

H. Tomoana: Kaore ahau e pai, engari me tuku nga pukapuka pooti kia ratou. ka kore ratou e pooti mai e taea hoki e tatou te aha.

Pika: Konga mea e pai ana kia hoatu he nohoanga monga, iwi i waho me ki mai Ae Paahitia ana.

Nukuhia te whare mote 7 p.m.

Pika: Ko te motini a Tamahau hei korero i naianei, ara kia tirohia te wahi i mataku ai nga iwi nei i te kirihipi.

Tamahau: He mea naku mo te mataku o nga iwi nei, ko te Tiriti e rereke ara i te kirihipi. E mea ana te kirihipi ki te kotahitanga o nga whenua, na tenei ka kore ahau e haina me ata titiro te kirihipi a ka hoatu he kupu menemana monga kupu e taikaha ana a me pene ite menemana "Kiia tangata ano tona whenua tona whenua." Ma tenei ka marama te haere mai a te tangata ki te kotahitanga. E hiahia ana ahau, kia whakamanaia nga pukapuka i hainatia e R. Wharerau raua ko H. Moetara, ko te whakaupoko onga kirihipi kaore i mahia atu i konei, a ki te kore e menemanatia kaore rawa ahau e pai kia haere atu te kawanatanga ki Poneke, ko tetahi mea kaore i pai ki au. ko te ingoa o nga Roia i roto i te pukapuka whero o tera tau.

H. Tomoana: He whakamihi tonu ake kinga korero a Tamahau. He moumou noa ta tatou korero i tenei korero, ko tona whakaaro e mea ana ia kia tu tonu te kooti whakawa whenua maori.

Mange Hori: Mehemea he mate i te kirihipi me haere i te ara ora, a me menemana te kupu mate.

Mangakahia: E tautoko ana kia korerotia te upoko ite kirihipi, otira me ata korero mai ite. tautahi ka korero ai tatou.

page 35

Pika: Ka panuitia atu te upoko o te kirihipi kia rongo koutou.

Tamahau: Ko tetahi o nga mea kaore i pai ki ahau kote rironga o te mahi ture monga whenua ite kawanatanga.

H. Mangakahia: Ko tenei whakaupoko na nga mema katoa i mahue iho i waho, He nui nga mahinga, mo te mataku i te kawanatanga, he aha i matakutia ai, ko ta tatou mahara he maha i tetahi ture e man mai ai o tatou whenua kia tatou, kaati ko te kawanatanga i roti i te kiriipi. he tiaki noai o tatou whenua ka taea noatia e te pakeha te haere mai a te mahi i tana mahi i hiahia ai ki te mahi, mehemea ki te kore e tiakina e te kawanatanga.

E kore e taea e te kawanatanga te mahi i tana mahi ki te kore koutou e pai, mote kupu mana i roto i te kirihipi e mea ana, mo te tangata tae atu kite whenua, kaati ena. Mo te kupu monga Roia i roto i te pukapuka whero.

Konga Maori ano kei te ki, kanuito ratou mate i nga ture ote Paremata ote koroni, kaore nga pakeha e ki mai Ae, koia i mau ai te ingoa o enei, tangata ki roto i aua pukapuka, ara koia ena nga ingoa o nga Roia e mea ana kanui te mate o nga maori i runga i te kooti whenua Maori, kua marama mai koutou i naianei kei te pai katoa nga kupu o te kirihipi, a kia marama hoki ta koutou mahi mai i o koutou mahara mo tenei take.

N. Haari: Ko enei ano aku kupu i hopu ai, konga mea i kitea nei e te mema o Wairarapa. E tautoko ana ahau kia korero tenei motini, kaore tahi he mana o tenei kirihipi i te mea kaore i puta atu i roto i tenei whare, ara o nga mema, no muri ke, kaore tahi e he ana te haina tuatahi. Me tu mai a H. Mangakahia ki te whakaatu mai i te kore mana o te haina tuatahi.

H. Mangahakia: Mo te haina tutahi, kotahi ano tangata na ana i haina etahi noa atu, no runga i tenei tikanga ka kitea kua kore e tika. a ko enei pukapuka kaore e mana i runga i tikanga nunui.

N Haari: Kaore ahau e marama ma tenei e kore mana ai.

Pika: Kua hinga a korua korero i tenei na, a te mea kotahi i haina noa atu etahi.

Toroawhiti: Na enei kupu oku iwi i kore ai e kaina.

H. Paea: Patai, hei aha i hainatia ai te kirihipi?

Pika: He mana nui no onei.

H. Paea: E takoto ke ana te Mana me te kirihipi, ko te Tiriti kei te mea, kiia tangata ano tona whenua, tona whenua Te hokonga atu kua pa te mamae kinga mea no ratou nga whenua.

Pika: Kei te haere tahi te mana me te kirihipi.

H. Makoare: I pakaru toku iwi i runga i te kirihipi ara i enei kupu kua korerotia ake nei.

Pika: Kua nuku te whare mo te 10 a.m. apopo.