10 A.M.

Pika: Kua tae mai te reta a Topia Turoa me tona komiti whakaatu mai i to ratou whakaae kia Paraone hei mema mo ratou.

Kua whakahaua ahau e te kawanatanga kia tukua atu he pukapuka kohi ki te iwi o waho tae atu ki nga mema, ko te mutunga 2s 6d (paahitia ana i te pooti a waha).

H. Ropiha: He pitihana tenei kia riro ma te kamupene e hoko te perehi.

Pika: Taihoa tenei e korero kanui nga pire e takoto nei, ko te rarangi 2 ano o te pire o te Tai hauauru e korero i naiana.

Ropiha: Me panui katoa mai nga pire menga motini kia mohiotia ai nga mea e tika ana menga mea e he ana.

Eruini: E tautoko ana ahau i tenei rarangi.

H. Puketapu: Mote motini o te Taihauauru, I meatia tenei pire mo reira anake, na runga i te ngaro o nga moni i kohia e matou mo a matou ake mahi i mua ake nei, na reira ka hopo te whakaaro kei te pai tonu te kupu tuku mai i nga moni engari ko te ngakau kei te hopo, kaati ko te kupu tenei a tooku iwi, kaore e takahia e ahau, ko te take i kore ai tooku iwi e haina ko te riror ga mai ma te tangata i ngaro ra a matou moni e mau mai te kirihipi na reira wehi tonu mai te nga kau.

Tamahau: E tautoko ana ahau i tenei rarangi, me patu katoa etahi o nga pire moni, kia takoto rano nga moni, katahi ano ka tika kia whakaturia he ture.

Porokoru: E tautoko ana ahau i tenei rarangi, E mea ana tooku iwi he taumaha rawa te moni kohi ki runga ia ratou, E mea atu ana ahau kia mahara ano te kawanatanga ki runga i nga iwi kaore e kite ana i te moni ma te moni enei mea katou ka taea ai, kaati he tika kia kohia he moni.

Tunuiarangi: E whakapai ana te kawanatanga ki nga korero katoa e korerotia nei kaore te kawanatanga e tapahi pu i nga korero E mea ana matou e tika ana te tupato, engari kaua rawa hei tutakina rawatia, ka tahi ka kore e oti ta tatou e whai nei. He aha te pau ai te moni a te ta gata mo te haina haeretanga i te kirihipi keite haere mai te wa e noho ai tatou i roto i te kokorutanga, ara kia riro mai te "mana" ia tatou.

Ko te tino hiahia ote kawanatanga kia kaha te kohi moni i tenei tau, kia noho hoki nga moni ia takiwa ia takiwa, kaati ko te kaute e tae mai ki te kawanatanga i tenei tau, kia tae atu ra ano he tono atu me te Hiiri o te kotahitanga i runga ka tuku mai ai.

H. Ta Wake: Kia mahara te kawanatanga ki tooku iwi, e mea ana rotou he tere rawa te whiunga ia ratou, rakae ratou i haina, i runga i te kupu o te kirihipi e mea monga "whenua" kua takoto ta ratou moni e £30 kei te peeke.

R. Wharerau: E tautoko ana ahau i tenei korero.

Mangakahia: Na tenei ahua i ngohe ai a tatou mahi o mua ara na te tuku kinga mahi ngawari. Na reira hoki i kore ai e puta, E ki nei koutou kia tere te mahi i te kotahitanga kia oti, E kore e oti ki te kore he moni, ko ta koutou ki ka tino puta tenei mea. Ae, mehemea ka kaha te kohi moni hei whangai i nga mahi kia kaha ai Mo te kirihipi, kua takoto te motini mo taua kirihipi, a hei reira rawa ahau ka whaikorero ai.

H. Tomoana: E mea atu ana ahau kia kaha te kohi moni, ma tenei hoki ka kaha ai nga mahi, otira i te mea e ki nei te kawanatanga ka ngawari ia, kaati ka pooti atu ahau ki ta ratou kupu.

Pika: Ka tukua tenei korero mote 7 p.m., ma H. Heke te 2 p.m.

page 26

7 P.M.

Pika: Ko te rarangi 2 ano hei korerotanga ma tatou.

W. Pirihi: Ko taaku i te tuatahi i te mea e rite tonu ana raua.

A. Kume: Ka haere tonu ahau i te rarangi 2, kaore ahau e tupato ki tenei mahi i te mea he mea hou rawa tenei ki au kaore ahau e pai kite iwi ano pupuru mai ai nga moni, ara ki tooku iwi ake. Ko taku, ko te kaute ki au. Mehemea ka he te paunga o nga moni ka turakina atu e ahau te kawanatanga, ka tautoko tonu ahau kia tukua nga moni ki te kawanatanga.

H. Ropiha: Me uru ta te Tai Hauauru me ta Ngapuhi kia kotahi.

R. Rangiheuea: Me awhina katoa koutou i tenei motini (Tai Hauauru) he ora mo tatou kei konei.

R. Aperahama: Kua whakaaetia tenei mea e te kawanatanga kia ngawari, kaua hei amuamu noa iho, ka pororaru noa iho nga matenga o nga mema matau nei.

A. Anaru: E tautoko ana ahau i te rarangi 2.

Pika: Kaore ahau e pai kai whai koutou i ta te kawanatanga, ko ta te whare e whai, ara ko te ara tika, kaore ahau e pouri ki te roa i ta tatou mahi i tenei take i te mea ko tenei te tino putake o ta tatou mahi, ka oti pai tenei ka ora ta tatou mahi, a ka whiwhi hoki ki ta tatou e tumanako nei.

H. Puketapu: Na te ahua pouri oku ki te mema o Ngapuhi i kiake ai ahau ko tana ki mua i ta te Tai Hauauru, mo tenei pire ate Tai Hauru, e inoi atu ana kia peneitia tooku takiwa, a kei a koutou ano te tikanga mo to koutou nei takiwa. Ko te tikanga mo te mahi ture mo aua moni i na kohia kei a koutou ano. Ina ano nga kupu whaka marama e mau ake nei i runga, ite Pire, e takoto nei ite aroaro ote whare.

Ko enei mea e korero tia nei nga mate e meatia nei e te pire kia tukua atu he Ripoata tono atu mo aua moni, ko tenei te take o ta matou kore e haina ki te kirihipi.

Paraone: E tautoko ana ahau i ta Ngapuhi motini he aha te pai kia tangohia te katua manu ka hoatu ki te putia kia patua. He pai rawa te whangai, konga heki e hoatu ki te putia, ko te katua kia koe tonu.

R. Huru: E tautoko ana ahau i ta Ngapauhi, i te mea e puta ano te hua ki te tangata naana te moni.

Pika: Mo te motini a Ngapuhi, Kotahi tonu herengi e riro i te kotahitanga. Kaore e pai tenei motini, engari mehemea e mohiotia ana te nui o nga moni o tera tau katahi ano ka tika tena motini otira me ata titiro ano e tatou enei motini e rua, ko te mea i pai ko tera e paahi e tatou.

H. Paea: E tautoko ana ahau i ta te Tai Hauuuru, konga moni e hiahiatia ana e te kawanatanga i runga ano ra i te Ripoata e tuku a mai. Mo Ngati Porou, kaore ano kia kohi, i te mea kaore ano kia haina, konga mahi a te kawanatanga kaore e paingia e ahau, kaore e homai he moni.

N. Patuawa: Ko te kawanatanga e mahara e tatou i naianei, taihoa e huri ki te moni a te iwi. Ko to tera tau ture, e mea ana kia mauria katoatia mai nga moni o ia takiwa o ia takiwa, kaati kua kite iho ahau kaore ano i mauria mai.

Pirimia: Kia ora tatou e noho nei i runga i tenei mahi, e whakahaere nei i te ora mota tatou mahi, kia kaha tatou. Ko ta te kawanatanga whakaaro, me waiho atu ta tena iwi moni ki tona te takiwa ki tona takiwa. E mea atu ana kawanatanga me kohi e koutou he moni hei whakamahi i enei mahi i nga mahi i oti i tenei hui.

Koia enei konga mahi hei whakapaunga ma enei moni e tonoa hei kia kohia:—

1.	Ko te patu waea kiia takiwa kiia takiwa, he ui atu, he utu, he tono atu ranei i etahi mahi e mahia ana e aua takiwa.page 27
2.	Konga reta e tukua atu ana e te kotahitanga, me whai pane kuiini rawa ka mana ai te haere.
3.	Monga pukapuka e perehitia ana kia takoto paipera na tenei i mea ai te kawanatanga kia tangohia te perehi mehemea i riro i te kotahitanga kua iti te utu mo te perehitanga i nga korero o tenei hui.
4.	Monga haeretanga o nga kai hapai i tenei tikanga i runga tereina me era atu mea.
5.	Konga pukapuka menga Rihiti, me era atu kaute kia takoto ka tika te mahi.
6.	Konga pire hei mauranga ki te Paremata, tera pea e rua e rua nga pire, mate moni ka tae ai ki te Paremata.
7.	Mote karaka o te kawatanga me utu tau kia noho tonu ai ia ite wahi kotahi.

Me ata titiro e koutou enei tikanga ko enei nga mahi e tika ana kia pau a koutou moni, otira kei a koutou ano te whakaaro, mo te kohi moni. Kua oti i tera tau kiia wahi ano tana moni, tana moni, a konga whakaatu e tuku mai ki te kawanatanga mo te motini a Ngapuhi ko te moni e riro mai i te kawanatanga i roto i te pauna 2s 6d. E kore rawa e tere te tipu o taua moni kia takoto rano nga moni kia tika ai kia mahia he ture monga moni, me tuku atu mo tera tau kia takoto nga moni kaua hei whakaroa ina tenei korero.

M. Te Atahikoia: E pai katoa ana ki aunga korero e rua, mehemea he ora ke to te Tai Hauauru, e pai tonu ana, ko te mea pai, ko te whakahua a te kawanatanga i tona moni e hiahia ana hei whakamahinga mana i naianei.

Timoti Whiua: Kaore e taea te korero atu i naianei engari hei te 2 p.m. ka whakapuakina te nui o nga moni e hiahiatia ana hei whakahaere i nga mahi.

Porokoru: Kua kotahi katoa oku iwi, a ko Ngapuhi kua 52 tau e mahi ana i tenei tikanga, na te aha i taea ai e ratou te mahi? Na te moni ano ra, na reira ano hoki i tae mai ai ki konei kia kaha tatou. E tika an ano hoki kia awanga wanga tatou me te £1 i te mea kaore tatou e mohio awhea ra mutu mai ai tenei whiu ia tatou, ma te m ni nei ka kitea ai e tatou te hua o a tatou tinana.

E rua tonu nga ture i haeretia i ahau i te takiwa i haere ai ahau ki te haina haere, kote Ture Atua me te ture tangata I kohia e taku iwi te moni e £20 hei hapai haere i te kirihipi, I k i atu ano ahau kaua ratou hei kohi mai.

Mo tenei kupu kia tautokotia nga mea e mau haere ana i nga kirihipi e nga iwi nei, e tautoko ana ahau, ko te moni a te whiti ka £50,000. na runga i te kotahitanga o tona iwi i puta ai taua moni. I korero atu ano ahau ki te taha Hauhau o tooku iwi kia hoki mai ki te kotahitanga, ara ki te whakapono kia kite ai o ratou kanohi, enei mahi katoa ma te moni anake ka tutuki ai.

Mangakahia: He menemana tenei, konga moni hei takoto ki te aroaro o te kawanatanga i naianei kia £200. Ka kore e oti nga mahi i tenei moni, ma ta tatou pepa ano e panui atu kinga iwi. Mo ta Ngapuhi motini, kaore e tika kia haere atu tatou ki tena i te mea he motini whakatuputupu moni tena, engari kia takoto nga moni ki te aroaro o te kawanatanga, a mo reira ka tika kia mahia he tikanga e tupu haere ai nga moni.

W. Te Pirihi: Mo te kupu a mangakahia, e tika ana ahau kia hoatu i taku motini i te mea he mea tono mai ahau na toku iwi, mo taku motini, aha koa he aha te moni e tonoa ana, ka homai tonu.

H. Puketapu: E mea atu ana ahau ko tenei pire (Tai-Hauauru) me ata waiho mai mo tooku takiwa. He iwi mate tooku kaati me ata waihe mai tenei pire mo reira.

H. Tomoana: E tautoko ana ahau i page 28te kupu a te mema o Poneke nei.

Pika: Kua motinitia e mangakahia kia whaka takotoria kia £200 ki te aroaro o te kawanatanga.

Ka nukuhia te whare mo te 10 a.m.

10 P.M.

Tiamana: Ka tuhera te whare i runga ite whakamarama ki nga honore m ma.

Kaoti tukua ana ki te whare.

M.K. Rangihiwinui: Tika tonu te mohiotanga o nga mema honore ote whare Ariki e tika ana te titiro ki te kupu o te pire a Taiaroa he Huinga whakamana kotahitanga Maori kaore i penei Maori onga motu erua nei Engari ko tenei hanga ko te pire E kore e whakaaetia mai Engari taku me ata inoi marire i runga page 31te Rangimarire ka haina ai nga [unclear: otu] e rua nei katahi-au ka marama no te mea he nui te [unclear: irthnga] i era tau ki [unclear: Waiomatatini] ki Omahu ki [unclear: ntiki] te hoatu tanga ki Poneke ukume ke ana he iwi i tana i ana ka tahi ahau ka ki atu tena [unclear: ukua], te tukunga atu kihai oki i tirohia mai kore noa iho ehe mea ka penei me taku e ki ei ka tika heoi.

[unclear: Hapi] Hinaki: Taku kupu ake penei ana ko ta Taiaroa ko ta eke me waiho otira kua waiho ke tera Engari ko ta Taiaroa me [unclear: nahi] e tatau ko taku whakaaro me aku tonu ta Taiaroa ko taku hahara anake tenei.

Patana Karapa: E korero ake [unclear: ia] ahau mo tenei e tau toko ana hau I te kupu a nga mema i tu ke i mua ake ia au nei.

Te Teira Tiakitai: Ka tu ake[unclear: u] mo te kupu e ki nei mo te pire

Taiarca E penei ana taku [unclear: h]ahara me haere te pire a Taiaroa o ta Hone Heke me waiho mo huri.

Piripi te Maari: Taku patai ki [unclear: e] Tiamana ko te pire ranei tenei no nga motu e rua nei.

Tiamana: Ae ko te pire tenei o nga motu Erua, taku patai ki [unclear: e] hinga tenei pire i te whare ka eheatia Tiamana ki te hinga [unclear: enei] pire ka tae atu ki Ingarangi.

Hone Mohi Tawhai: E te iamana e aki aki ana taku kupu ia kaha ki te mahi e nga mema honore hoatu te kaha ki te Tiamana ko te tangata E kotiti ke ana me whakahoki ki te huarahi ote korero me whaka utonu ki reira.

Eparaima Kapa: E whakamarama ana ahau ite ritenga ote pire nei e penei ana kia paahitia no te mea e tata ana te taima E mea ana nga mema ki te hoki koia ahau ka mea ai kia pootitia tenei pire.

Paratene Tamanuiarangi: E motini ana ahau kia noho te Pika ki tona nohoanga ki [unclear: i] paahitia tenei motini.

Ka nuku hia te whkre mo te rua.

2 P.M.

Ka noho te whare ka whai kup [unclear: .i] te Tiamana na e nga honore mema ko taku hia hia kia tu mai nga honore mema ki te mihi mo tenei pire me te tangata nana tenei pire E nga mema honore nei taku hiahia kia tukua mai te pika ki tona tuuru otira kai nga mema honore te whakaaro.

H. M. Tawhai: E te Tiamana e whai kupu ake ana ahau mo te tono ate Tiamana E ki nei kia haere ahau ki runga ki te turu noho ai engari kia whaitake otira kai te honore mema e marama ana mana e whakamarama mai te take e noho ai haua ki runga ki te tuuru nei.

Eparaima Kapa: E whakapai ana ahau ki te whakamarama mai ate Tiamana e korero mai nei ki te whare.

Rawiri Kahia: E tu ake ana ahau ki page 32runga he whakapai ake ana ahau ki te pire a Taiaroa ko reira taku tu ake ki runga he tautoko naku mo tenei pire.

Rangi Tahau: K otaku tu ake ki runga he whakai naku kit e pire a Taiaroa he titiro noku kit e haere o te pire a Taiaroa tera ano hoki te tahi wahi e ahu ana ki toku Takiwa kaore ano nga ruri kia rite no ate utu koia taku whakapai mo tenei pire e tautoko ana ahau I taua pire engari ko nga kirihipi me haere tonu te mahi.

Henare Matua: Ko tenei pire e pahi ana ahau i tenei pire kaore aku whakahe mo tenei pire.

Urupene Puhara: Taku tu ake ki runga he whakapai ana ahau mo tenei pire i toku taenga mai ki roto ki tenei whare ka tae kit e korero ate mema o Waipawa nei e tautoko ana ahau i tenei pire n ate korero a te mema o Waipawa E whakamarama nei ia hoi e tautoko ana ahau.

Peni Tipuna: Ko te ingoa Hori Kerei Taiaroa, ite Pire me kore ko tenei te mea i tu ake aiau Tiamana tena me pehea tau, Peni Tipuna me waiho ko te kotahitanga.

Te One Topii Patuki: Ka tu atu au ki ruka ia au e noho puku nei e titiro ake ana kit e ahua taku kupu ka tahi ano au ka marama katika te haere o tenei kotahitanga no reira ka ki penei ake nei ahau mo te pire a Taiaroa he whaka pai noku kia koutou e mahi ana ite pire a Taiaroa heoi nei taku kupu, he whakapai.

Hekere Tari: E tu ake ahau mo te Pire a Taiaroa k otaku kupu he mea iti nei ko te rarangi (6) mo te Ingoa ote Kawana taku kupu kaore he tikanga kia whakakorea te Ingoa ote Kawana engari te ingoa ote kawanatanga he mate tena ko te Kawana ote Koroni ko te ringa tonu ote kuini kai tenei motu e noho ana koia takumea ake E patu ana tenei i te Tiriti o Waitangi.

7 P.M.

Tiamana: Ko te Pire a Taiaroa kai te aroaro onga mema e takoto ana ki taku titiro kua pai katoa te takoto o te Pire a Taiaroa kota. H. Heke: Kai waho Timata mai ite ata tae noa kit e ahiahia nei kotahi tonu te korero koia au I titiro ai e takoto paiana taua Pire kaore hoki au i rongo i tetahi mema e patu ana i tetahi rarangi o taua pire i runga a tae noa ki raro.

M.R. Tamaiwhakakitea: E tu ake ana au mo tenei whakamarama a te Tiamana kot hi taku rarangi i kite ake ko te rarangi 6, kai taua Rarangi e penei ana ko te ingoa o te Kawana ki taku mahara kaore au e kino ki te ingoa ote Kawana no te mea ko te Kawana te mea nui atu engari ehara ite mea ko te Kawana te tangata nui atu mo nga mea katoa.

Hapakuku Moetara: Taku tu ake e nga mema ko te Pire a Taiaroa kai te pai rawa atu ki taku mohio e penei ana au mo taua Pire Kauaka rawa e patua etahi onga rarangi o taua Pire engari me tuku katoa atu taua Pire note mea ko Taiaroa kai te whare o Runga ko kapa kai te whare o Raro ka mutu aku kupu.

M.K. Taitoko: E te Tiamana kua mutu katoa nga korero o te whare no reira au ka ki atu kit e Pika me te Tiamana kit e mea kai te Tiamana nga korero me heke ki raro o tona tia me tuku atu te Pika ki tona tia.

Tiamana: Kua oti noa atu te Pire a Taiaroa kati naku noa i waiho kia roa ana, te take he mea naku ki ata pai te takoto kia ngawari hoki nga mema Honore o te whare kia pai rawa no reira au i whaka roa ai mo tenei Pire. Ko nga mema H., e whakaae ana me haere mai te Pika ki tona tia me ae (Ae) tia ana ete whare.

Pika: H.M. Tawhai taku kupu, mo te Pire a Taiaroa.

Paratene Tamanuiarangi: E te Pika e tono ana au e te Pika kia koe me Oati Tet: hi mema a Porotene.

page 33

Paratene: Kia oti te oati ka Patai ai ite Pire a Taiaroa.

Pika: Ka oatitia a Porotene ka mutu te oati katahi kapataia e te Pika penei.

Ko nga Honore Mema e whakaae ana kit e Pire a Taiaroa ki a paahitia me whakaae (ae).

Ko nga Honore mema e whakakore ana me noo kua riro ite (Ae).

Kua paahi te Pire a Taiaroa kaore he Rarangi i patua kaore he Rarangi i menemana tia tangi an ate paki 10 Meneti e paki ana.

Pika: Ko te Pire a H. Heke, ka whaka takoto ria atu e au ki te whare.

E. K. Te Uutu: E te Pika kia korerotia te Pire a H. Heke.

Pika: Ae me korero.

H. Matua: Taku korero e nga mema Honore kaore kau aku kupa mo te Pire a H. Heke, ko te Pire a H. Heke me waiho mo tera tau ka tuku atu ai ki te whare ka nui te pai.

Teira Tiakitai: E tautoko ana au ite korero a H. Matua ko te Pire a Taiaroa anake e tuku atu ko ta Heke me waiho mo tera tau.

Taitoko: Taku kupu e te Pika me patai mai ki te whare te Pire a H. Heke.

Pika: Konga tangata e whakaae ana me waiho te Pire a H. Heke mo tera tau me whakaae (Ae) ko nga tangata e whakahe ana me whakahe kua riro ite ae oti ana te Pire a H. Heke mo tera tau ka tuku ai.

Wiremu Porotene: He whakamihi atu naku kia koutou ki to koutou matau ki te whaka haere ka tahi ano ahau ka tutika ina hoki kua oati ahau kia ora koutou.