page 47

Pahaoa, Ngatikahukuranui Kereema No. 1.

Ko te whiriwhiringa a te Kooti mo runga i te kereeme a Tunuiarangi me nga tangata i raro ia ia mo Pahaoa.

Ko te mea tuatahi e whakataua e te Kooti ko te rohe i waengeanui ia N’Kahukuranui me N’Hikawera te rohe i waenganui o te Takapau, me Ngawakaakupe, me Tahuroa, me Wainuioru.

Ko nga korero tautoko i te rohe a N’Kahukuranui, ko te tuku a te Angatu kia Makanga. I rere tonu i runga o te tuatua o te hiwi i te Waiahupuke, tae noa atu ki Pukeatua. Na kei nga ra ia Tuteahunga takoto tonu tana rohe i runga o te tuatua, mau rawa atu i te Horo karere i roto o te Tawai ka puta ki Pahaoa, no te wa ia Kahukuranui ka tapa te ingoa o tena awa o te Tawai ko Kaikaikuri, i korerotia mai hoki etahi tohu nohouga o ratou tipuna i etahi waahi e tata ana ki te waahi e takoto nei ta ratou rohe i te tuatua.

Ko te taha kia N’Hikawera e korero ana e he ana te rohe a N’Kahukuranui, engari ko te rohe a N’Hikawera te rohe tika ara te rohe e rere atu ana i Taumata o Tikaro ki Tuhiohinekura awa, Ngapuketurua, te Waihoroihika awa, te Waiboroihika puna, karere i te taha rawhiti o te Waiahupuke, te kauru o Whatipu, te kauru o Whaitiri, karere whakararo o taua awa ka puta ki Pahaoa.

Na Tikaro te rohe i Taumata o Tikaro mau atu ki te Waihoroihika puna [na karere atu i te Waihoroihika puna ki te kauru o Whatipu te Kauru o Whaitiri]. He waahi tena no te rohe a te Kumuoterangi no te poraka o te Hanokoeko. Ka rere whakararo i roto o te awa o Whaitiri ka puta ki Pahaoa. Ko te rohe tena o te taha ki te tonga o te whenua o te Rangiwhatino, ko Wainuioru tena poraka.

Kahore he korero i takoto marama mai ki te aroaro o te Kooti, kowai te tangata o nga tipuna i roto i a Rangitane o mua atu i te wa ia Tikaro nana i whakatakoto te rohe e rere atu nei i taumata o Tikaro ki te Puna o te Waihoroihika, kua korerotia te take i aranga ai tera ingoa a Taumata o Tikaro. He haerenga no Tikaro ki reira tatari ai kia Hinekura, me te Waihoroihika he wai kaukau no Hinekura i te wa i haere mai ai ia kia Tikaro, na kahore he ingoa o ena waahi o te rohe i korerotia mai ki te Kooti o nga ra i mua atu i a Tikaro, hei whakamarama ki te Kooti i takoto tetahi rohe i waenganui i a Rangitane me N’Kahukuranui ki tena waahi; i a N’Tipi ranei. Kahore ano hoki, i takoto mai tetahi korero whaka-page 48marama o mua mehemea he mea ata whakarite a Tikaro raua ko Hinekura, me whakahangai rawa te noho a Tikaro ki runga ki te rohe o te whenua, me te kaukau hoki a Hinekura i runga i te rohe a Tikaro, he maha nga korero a N’Hikawera hei tautoko mo tenei rohe, otira he kaha atu nga korero kei te turaki, ko nga korero kaha ko nga rohe o te riihi o te tau 1876 kei reira nga ingoa o Ngairo ma, ko tetahi riihi e korerotia ana no te tau 1849 ki a Kapene Mete, otira kahore i takoto mai ki te aroaro o te Kooti, ko te Ware Mete te tamaiti a Kapene Mete ko ia te kaiwhakahaere o nga rawa o tona matua i runga i Parororangi, koia hoki he tangata e noho tonu ana e haereere tonu ana i roto o nga kaumatua o N’Hikawera, tana korero ki te ki a nga kaumatua kei te tuatua o te hiwi te rohe i waenganui o Pahaoa me Parororangi. E ki ana hoki kahore te rohe o te retinga ki tona matua i te rohe a N’Hikawera e takoto nei, engari kei runga o te tuatua, ko te korero a Teone Tare ko Kaikaikuri ano tenei wehenga o te kauru o Kaikaikuri e whakatu ana ki te hiwi e kiia nei e te Whata ko Pukeatua i runga i te tohu tohu a N’Hikawera kia Teone Tare.

Ko Karauria Ngawhara koia tetahi o nga Kaumatua o N’Hikawera, nana te pukapuku i tuhia atu nei ki te Kawanatanga i te 23rd o Aperira, 1872, whakahe i te hoko a Te Manihera ma, mo Parororangi me Ngawakaakupe i tuhituhia hoki e ia nga rohe o N’Hikawera ki roto ki taua pukapuka, na Hikawera ano i kawe taua pukapuka ki Poneke i panuitia ano taua pukapuka e te Hupiritene ki a ia, tutohu rawa a Hikawera i nga rohe ki te mapi.

Ko nga waahi tenei o te rohe a Karauria e tango mai e te Kooti, Oterei, Pukeatua, Kaikaikuri, Tuhiohinekura, Parororangi Tahuroaimanuka, Tahuroa, Paritangahanga.

Na ahakoa e ahua takoto hapa ana a Parororangi, engari kahore i tino mamao rawa, engari ko te nuinga o nga ingoa rohe e ahua rite ana ki te takoto o te rohe a N’Kahukuranui. Mehemea hoki he takotoranga rohe a Taumata o Tikaro, he aha i ngaro ai ia Karauria te whakahua i roto i ana rohe, ina hoki he mea nui tena te ingoa o to ratou Tipuna o Tikaro, mehemea he maunga rohe tena no mua.

No reira ka tangohia e te Kooti etahi kupu o te pukapuka a John Gillies i whakatakotoria nei e te kaiwhakahaere o te taha ki a Tunuiarangi ki te aroaro o tenei Kooti ara nga kupu e pa ana ki te rohe o Pahaoa. E takoto nei i runga i te tnatua o te Hiwi (ara) ko te rohe ki te tonga, ko te awa o Kaikaikuri, ka rere atu, ki Te Horo (or the Blue Slips) ka rere page 49atu ki te Hiwi i runga atu o (Te Puna) (or Basin Range Gully). Karere atu ki Tuhiohinekura Hiwi (or Pahaoa Knob). Ka riro mai hoki ki roto ki te rohe, te tuatua o te Hiwi e anga ana ki Pahaoa, ko enei rohe na Karauria i tohutohu ki a John Gillies.

Na ka kitea ki tenei, i tino tuturu tonu te korero a Karauria mo tenei rohe ki te tuatua. Na hei apiti mai ki tenei, ko nga korero o te pukapuka a R. Wilson. Te tangata i retia ai tenei whenua kia ia i te tau 1855, tae noa mai ki te tau 1868. I ki i roto i tana pukapuka ko nga rohe i timata i te waahi e mohiotia nei ko Pahaoa Knob (or Tnhiohinekura Hiwi), karere i runga i te tuatua ka tae ki te awa o Whaitiri, ka rere i te awa o Pahaoa, ki te awa o Kaikaikuri karere tonu i runga i te tuatua, ka tae ano ki te puke i timata mai ai te rohe ara, ki Pahaoa Knob.

Ka nui nga korero hei whakatika i te takotoranga o tenei rohe me te roa hoki o te wa i takoto reti ai tenei whenua ki nga pakeha, me te mau tonu o te rohe ki te tuatua kahore i whakahengia mai e nga kaumatua imua, ko etahi korero e whakakaha ana i tenei rohe ko te korero e kiia nei na Pene Taukata, na te tino kaumatua o N’Hikawera i tohu tohu nga rohe o tenei whenua kia Anaru Tuhokairangi, a ko aua rohe ano nga rohe o te whenua i te wa i tukua atu ai tenei whenua e Anaru ki te reti, ko nga korero whakakaha i te rohe a N’Hikawera ko te reti i timata mai nei i te tau 1876. Otira, kahore i neke te rohe a N’Kahukuranui i tona waahi i takoto ai i tutnru tonu. Heoi nga tangata i pangia e te aitua ko nga pakeha tokorua, e utu ana i nga moni reti mo te whenua i waenganui o nga rohe tautohe ara nga pakeha reti a nga taha e rua.

E utu ana raua i nga moni reti mo taua waahi ki nga taha e rua (ara) a Tare kia N’Hikawera, a Wire Makararana ki N’Kahukuranui, no reira ki te titiro a te Kooti kanui nga korero e whakangoikore ana i te rohe a N’Hikawera.

Otira ko tetahi mea nui hei whakaarohanga ma te Kooti, ko te hapainga nuitanga a nga kai korero o te taha kia N’Kahukuranui i te ingoa o Ngairo, i te wa i Timata mai ai te korero mo tenei kereeme, ara e whakanuia ana e ratou te arahanga a Ngairo ia ratou ki runga ki nga rohe o te whenua nei tohu tohu haere ai. Korero ana a Purakau i te aroaro o tenei Kooti i runga i tana oati, i nga tohutohu a Ngairo i reira i rere tonu te rohe i te tuatua, o te Hiwi, otira no te tunga mai o Mita Anaru, ka korero, ko te tohu tohu a Ngairo kia ratou ko Purakau ma, i rere atu te rohe i Tuhiohinekura hiwi ki Te page 50Waihoroihikapuna. A ko Purakau ano te hoa tautohe o Mita kia Tunuiarangi mo taua rohe i muri iho. Ko Tunuiarangi e tohe ana i rere tonu te rohe i runga o te tuatua, ko Mita raua ko Purakau e tohe ana i rere atu te rohe i Tuhiohinekura hiwi ki Te Waihoroihika puna i runga i te tohu tohu a Rakai (Ngairo) kia ratou. Ko Hawea Naera, i korero ano i runga o nga patai a te Kooti kia ia i runga i te whenua, i ki ia ko te tohu tohu ano tera a Ngairo kia ratou, i rere atu te rohe i Tuhiohinekura hiwi ki te Waihoroihika puna.

Na ka kitea ki tenei i tahuri nui ano a Purakau ki te whakarere atu i nga korero a Ngairo kia ratou o taua wa mo tenei waahi o te rohe, a kawea mai ana ko nga korero mo te rerenga atu o te rohe i te pito rawhiti ma runga i te tuatua, me te ki mai ano na Ngairo i tohu tohu atu kia ratou i taua haerenga o ratou kua korerotia ake nei. Na runga ano i te ngakau marama o Mita Anaru raua ko Hawea Naera, me te whakaaro tika i kaha ai raua ki te whakaatu ki te Kooti i nga tino korero pono a Ngairo mo to rohe, ahakoa ko raua no roto i te taha kia N’Kahukuranui, kahore rawa raua i kaha ki te huna i tenei korero mo te rohe, hei take e riro ai tenei waahi o te whenua ki te taha kia N’Kahukuranui.

Na me tango mai ano hoki e te Kooti tetahi kupu o te Wira a Ngairo mo tenei whenua ki a Makere Te Waito i penei tana korero.

Ko toku wahi take paanga katoatanga i roto i Pahaoa Papatipu i Tuhiohinekura awa haere atu ki Takapau tae noa atu ki Whaitiri, Te Waihoroihika, ko nga rohe tenei ka mutu, ka hoatu ka waiho atu e ahau kia Makere Te Waito hei whenua mona ake ano. I pena ano hoki nga korero o nga pukapuka a Ngairo ki a Tamahau raua ko Hawea, e takoto nei i te aroaro o te Kooti e whakamau anake ana aua rohe ki Te Waihoroihika.

Na i runga i enei take ki te whakaaro o te Kooti. E whakakaha ana enei korero i te pito Rawhiti o te rohe a N’Hikawera. Ko te whakataunga a te Kooti mo te rohe, ko te rohe tika i waenganui i te poraka o Te Takapau me nga poraka o Parororangi, o Tahuroa, me Wainuioru, me timata atu i te Horo, karere whaka terawhiti i runga tonu o te raina ruri a N’Kahukuranui, mau rawa atu ki Tuhiohinekura Taumata, ka whati whakatemoana, mau atu ki Te Waihoroihika puna ka rere tonu ma runga i te raina ruri a N’Hikawera, mau atu ki te kauru o Whatipu, rere tonu i runga i taua raina ka mau ki te kauru o Whaitiri e anga ana ki te tonga rere tonu i taua awa ma runga i te raina a N’Hikawera ka mau ki te ngutuawa o Whaitiri.

page 51

Na i te mea kua tau nga rohe, no reira me haere tonu te whiriwhiri a te Kooti inaianei mo runga i nga take o te kereeme a Tunuirangi me N’Kahukuranui i raro ia ia, mo te Poraka o te Takapau. He nui rawa nga korero a nga kai whaaki korero ki te aroaro o tenei Kooti mo nga rohe o te whenua i tukua e te Angatu kia Mahanga mo te Waka a Mahanga mo te Upoko o Tutamauwhenua, ko te rohe nui o te taha ki te takutai ko te awa o Whareama, ki te rawhiti ko te awa o Awhea, ki te tonga ko te tuatua o Maungarake, ki te tuawhenua karere atu ki te Waiahupuke karere i runga i te tuatua ki Pukeatua.

Na mo runga i tenei korero, ki te whakaaro a te Kooti, e tika tonu ana nga rohe me taua tuku a te Angatu kia Mahanga, engari i mau tonu te nuinga o nga whenua i roto i taua rohe kia Rangitane heoi nga waahi i riro kia Mahanga ko nga waahi i nohoia e ana uri, hei tohu tenei e mohiotia ai te mau tonu o nga whenua i roto i aua rohe ki a Rangitane, he maha nga whenua kei roto o taua rohe kua whakataua e nga Kooti o mua atu i tenei ki nga tangata o te takiwa no Rangitane o ratou take, waihoki ko te Maipi tetahi Poraka kei roto i aua rohe o te tuku kia Mahanga, i whakataua e te Kooti i runga i nga take o Rangitane ki nga uri mokopuna a Tumapuhiarangi. Waihoki he maha nga iwi e noho ana, e pa ana hoki ki nga whenua i roto i tenei rohe ehara i te mea i ahu mai ia Mahanga to ratou take ki aua whenua, no reira kahore he tikanga kia hoki whakamuri atu te titiro ki taua tuku me nga rohe a Mahanga, hei take e puta mai ai he maramatanga mo te whiriwhiri a te Kooti.

Ko te tino take o nga kai tono ko Tuteahunga, nana a Kahukuranui, nana a Te Aokauwai 1st, ka mau te mana o tenei whenua ki a Te Aokauwai.

Ko te korero a te taha ki te kereeme no N’Tipi tenei whenua i mua, engari no te wa i te raupatu ka riro te mana ia te Aokauwai 1st. Na erua enei kereeme e whakaae katoa ana i riro te mana o tenei whenua kia te Aokauwai.

No reira ko te mea nui hei rapunga ma te Kooti, kowai ma nga uri a te Aokauwai i tuturu ki a ratou tenei whenua i muri nei, ko nga korero mo te noho tuturu o nga uri a Kaipaowe raua ko te Nohangatepono ki runga ki tenei whenua e ngoikore ana, kei te aroaro hoki o te Kooti e takoto ana nga korero o nga Poraka o te takiwa ki Maungarake, ara nga korero mo Hinana, mo Te Waituhi, mo Patukawa, e whakaatu ana i nga nohonga o Kaipaowe me ana uri mokopuna ki Maungarake, ki Tupurupuru. Kei roto i te Poraka o Hinana te pa Harakeke a page 52te Whakahana. I nga ra i a Roka raua ko Wikitoria Taritari, ko raua ki te mahi i nga Harakeke.

Ka aurutia nga kaha a Aritaku, i te moutere i Kourarau e N’Parera me N’Ruatuka, ka whakatakaia te taua e Wikitoria Taritari. Ka whakatika atu ratou ko ona matua ko ona tungane i te Whakawhirinake, ka tutaki te taua a te Matenga ma ki Taherewahine.

Ka pakanga ratou ki reira. Otira he nui nga korero mo te noho tuturu o nga uri o Kaipaowe ki Maungarake. Heoi te uri mokopuna a Kaipaowe raua ko te Nohangatepono i hoki mai ki runga ki tenei whenua ko te Waewae anake, raua ko te Keepa Te Aoturoa.

Kahore ano hoki he korero, whakamarama mo te nohoanga o nga ure a te Umauma ki runga ki tenei whenua, ko nga korero e kaha ana ko nga korero o te nohoanga o te Umauma ki Rangataua me te nohanga o ana uri, ki Maungarake, me Te Whiti.

Otira i te mea ka roa tenei kereeme e haere ana, katahi ka puta mai te tahi korero i a Karaitiana te Korou ia ia e korero ana mo tenei keehi i te aroaro o te Kooti, mo tetahi tnku, mo tenei whenua. Ara te tuku a Kaitapapa, tamaiti a Te Aokauwai, i tenei whenua i te Takapau ki ona iramutu ki a Tumatakokoi raua ko Te Aokauwai 2nd, hei kainga whangai mo raua. A i noho ano a Tumatakokoi raua ko Te Aokauwai 2nd, ki runga ki tenei whenua he roa te takiwa ka haere a Tumatakokoi, noho tonu iho ko Te Aokauwai ki runga ki tenei whenua tae noa mai kia Hineiwhakaarahia a i noho ano a Tuhokairangi ki reira. Na runga i enei korero, kaputa te whakaaro o te Kooti ki a karangatia a Raharuhi Anaru te mokopuna a Tuhokairangi, ki a pataia ki a ia nga korero i rongo ai ia ki tona matua mo tenei whenua.

Korero ana a Raharuhi ko tona take nui ki tenei whenua ko te tuku a Kaitapapa ki ona tipuna. He take tipuna tetahi ko Mahanga. I korero hoki ia i te nohoanga ona tipuna tae mai ki a Tuhokairangi ki runga ki tenei whenua.

Kahore hoki i tae eia te korero mai mehemea i noho tuturu nga whanau matamua a Kaipaowe ki runga ki tenei whenua. Heoi te mea i mohio ia kahore tona papa a Anaru i whakaae kia uru mai nga uri mokopuna a te Umauma rawa ko Kaipaowe ki te riihi ki te tango ranei i nga moni utu reti o tenei whenua, eki ana hoki ia na te kaha tonu o Ngairo i uru ai ia ki nga retinga o tenei whenua. Na irunga i te arai tonu o Anaru i a N’Kahukuranui kei uru ki nga retinga o tenei whenua, tae noa mai ki te tau 1877 ka aroha a Raharuhi kia N’Kahukuranui ka korero page 53kia Anaru kia whakaurua ki te pukapuka riihi o tenei whenua, ko te take tena i uru ai te tokomaha o ratou ki te pukapuka riihi o tenei whenua. Ko nga korero whakau i te tuku a Kaitapapa, ko nga korero a Kihenga ki a Anaru nona tenei kainga a Pahaoa, muri iho ko te tononga mai a nga kaumatua i Ngaipu ki a haere atu a Anaru, te taenga atu ki Pahaoa ka tukua mai nga maataa piharau e Hakopa kia ia, me te ki mai ano ina nga kai o to kainga, me te whakaatu hoki a Pene Taukata i nga rohe o te Takapau kia Anaru.

Na no te tau 1855 ka tukua e Anaru tenei whenua ki te reti, pumau tonu tena reti, tae noa mai ki tenei ra.

Na i runga i enei take ki te whakaaro o te Kooti ko tenei whenua ko te Takapau e takoto nei i roto i nga rohe kua whakatikaia nei e te Kooti, i tukua katoatia e Kaitapapa ki ona Iramutu kia Tumatakokoi raua ko te Aokauwai 2nd, a mau ano hoki te mana o tenei whenua kia raua uri i muri iho. Otira kei te wa ia Tuhokairangi ka mahue tenei whenua ia ratou ka noho ko nga uri a Pupu, a Hineteuru, a Ponehu ki te tahu i to ratou ahi ki runga ki tenei whenua tae noa mai ki te tau 1864.

E kitea ana te tika o to ratou noho tuturu ki nga korero e takoto nei i te aroaro o te Kooti. E whakaetia ana hoki e etahi o nga kai korero mo tenei keehi te kupu a Taukata kia Kihenga "e Kui kei a au to taua motumotu a Pahaoa."

Kei te whiriwhiringa a te Kooti i nga take o te taha ki te kereeme i raro iho nei te whakaputaina ai tana whakataunga mo tenei keehi.