page 55

Ngawaka-a-kupe. Ngatihikawera Kereeme.

Ko nga whiriwhiringa a te Kooti mo runga i te keereme a Hikawera Mahupuku me nga tangata i raro ia ia, mo Te Poraka nui o Ngawakaakupe me Parororangi.

Ko te tino korero a te taha ki te kereeme i mau tonu tenei whenua kia Rangitane tae noa mai ki nga ra o Tikaro, katahi ka tukuna e Tikaro kia Nuku, kia te Ohonga, kia Hikawera, kei taua va ka ngaro te mana o Rangitane ki runga ki tenei whenua, kariro te whenua ia Nuku, ia te Ohonga, ia Hikawera, na ko tenei korero e whakahengia ana e te taha ki nga kai tawari, engari eki ana ratou ko tenei whenua, na te Whakamana i tuku ki a Pouri ratou ko ona taina ko Nuku, ko Hamiti, hei utu mo ta ratou waka, otira ko nga korero marama, mo nga tohu, me nga nohoanga ki runga ki tenei whenua ko nga tohu a Nuku, a te Ohonga, a Hikawera, no reira i mahara ai te Kooti, i riro tenei whenua me tona mana kia Nuku, kia te Ohonga, kia Hikawera, a ko ratou nga tipuna e tika ana ki tenei whenua, a ko nga uri a Hikawera raua ko Te Waiutukura, me a raua uri mokopuna e huaina nei to ratou ingoa ko N’Hikawera i noho tuturu tonu ki runga o tenei whenua, tae noa mai ki te wa o te heke ki Nukutaurua, a hoki noa mai i taua heke ka noho ano ratou ki runga ki tenei whenua tae noa mai ki naianei.

Na i nga ra i nga tupuna i a Nuku tae noa mai kia Tamahau, tae noa mai ki ana uri ko te Iringa to ratou tino pa i runga o tenei whenua, kei reira hoki to ratou rua koiwi, kei te aroaro o te Kooti nga korero o nga pakanga a Tamahau ratou ko Ngatihikawera i whakatika atu ai ratou ki te pakanga ki nga iwi o waho. Ko N’Hikawera ano hoki i roto i te Iringa pa i te takiwa i huihui atu ai nga iwi o Wairarapa ki taua pa i te wehi i nga taua a Ngapuhi a N’Awa, ko Tamawharu tetahi o nga pa o N’Hikawera kei te takiwa o te Iringa.

I mate ano hoki etahi o N’Hikawera i te taua a Kaiwaru ki te Pirau, ki Arawa, kei runga kei tenei whenua, na Tamahau ano hoki nga mana whakanoho ia te Keepa Oraora ki runga ki tenei whenua. He nui nga tohu kainga me nga urupa, o N’Hikawera kei runga kei tenei whenua me nga mahinga me era atu tohu whakaatu i nga noho tuturu a te Iwi Maori i runga i ona take tika ki te whenua, nga tohu o te wa o nga tupuna me nga tohu o naianei me nga uri mokopuna a Hikawera kei runga tonu o te whenua e noho ana inaianei. Me o ratou whare me a ratou mahinga me a ratou taonga kei runga o tenei whenua.

Ko te waahi o te poraka e mohiotia ana ko te Uhiroa i riro page 56tena whenua ia Tuponga hei utu mo tona kakahu mo Ngawahinekaira.

I mau tena ki nga uri mokopuna a Tuponga kia Ngapunaarangi raua ko Whakaraetahuna, a ko a raua uri mokopuna i noho tuturu ki runga ki taua whenua e ora nei nga uri tika mo ratou taua whenua.

Na i te mea kua oti nga whiriwhiringa a te Kooti mo nga take o nga uri o Parikahoro ki Rangataua me te whakakorenga i nga paanga o etahi o ratou, me te whakaunga hoki i nga take o etahi o ratou, no reira heoi te mea e toe ana ko te whakataunga a te Kooti i nga eka e tika ana, ma ia taha, ma ia taha o nga kereeme e rua.

Ko te take o N’Hikawera ki Te Hauokoeko, me Tahuroa, he tuku na te Kumuoterangi kia te Rangihauta tamaiti a Katotihi i mau tonu tena whenua ki a N’Hikawera, tae noa mai ki nga ra ka whanau a Erina te tamahine a Hikawera ka whakahokia tenei whenua e N’Hikawera kia N’Meroiti.

Na no te mea kahore he kereeme Tawari mo te Poraka o Wainuioru, kaati heoi te mea e toe ana ko te whakatau a te Kooti i tena whenua ki te taha ki te kereeme.

Na i tenei ka hoki mai te whiriwhiri a te Kooti ki nga noho a N’Hikawera me nga hapu i raro ia ratou. Ki runga ki nga whenua kua whakahuatia ake nei me etahi o nga mahi i whakahaerea e ratou ki runga ki enei whenua tae noa mai ki naianei.

I muri o te wa i hoki mai ai te heke i Nukutaurua i te tau 1841 ka timata te noho o N’Hikawera ki Huangarua i rokohanga mai hoki ratou e nga pakeha e noho ana i runga i tenei whenua, na i te tau 1845 ka timata ta ratou reti i tenei whenua ki nga pakeha ko ratou anake hoki te hapu e tango i nga moni utu reti mo tenei whenua kahore etahi atu hapu e noho ana ki runga o tenei whenua, kahore ano hoki e whakararuraru ana i nga retinga a N’Hikawera me ta ratou noho hoki ki runga ki tenei whenua.

Na i roto i enei tau e wha tekau mawha e retia ana tenei whenua e N’Hikawera kahore rawa etahi o nga hapu e tawari nei i tenei whenua i naianei i tae atu ki te whakahe ia ratou.

Na e ahua rite ana te ture pupuri whenua a te maori ki te ture tawhito a te Pakeha i nga tau o mua, ekore e meingatia ma te noho anake ki runga ki te whenua e whakatuturu te paanga o te tangata ki te whenua engari me haere tahi te whai take me te noho tuturu kia tika ai, otira kei te rereke ano te ture o Ingarangi inaianei, ka whai mana ano te noho anake ki page 57te neke atu te roa o te nohoanga i nga tau e rua te kau mehemea i a kahore e whakahengia taua noho e tetahi tangata. Otira kei te mau tonu te tikanga tawhito a te maori kahore, i taea e nga ture a te pakeha te whakareke, na he tino tikanga nui tenei na te maori ahakoa roa te noho o te tangata take kore ki runga ki tetahi whenua ekore e kiia ma te roa o tona noho e whai take ai ia ki te whenua mehemea kahore ona take tika ki te whenua, waihoki ekore e whakaetia e te Iwi Kainga ma nga tangata take kore e whakahaere etahi tikanga nui e pa ana ki te whenua, mo etahi taonga ranei e homai ana mo runga o nga take me nga paanga ki te whenua, engari ma te iwi kainga auake, na i roto i. tenei whakawakanga kei te kitea e te Kooti te nohoroa me nga take tika o N’Hikawera ki runga ki enei whenua, kahore e mana o nga hapu o waho, i eke mai ki te whakakorikori, ki te whakarite, ranei ki te whakakore ranei, i nga mana me te whaitaketanga me te noho tuturu a N’Hikawera i runga i enei whenua.

Ko te whakataunga a te Kooti kia whakaputaina he Ota kia Hikawera Mahupuku, kia Heremaia Tamaihotua, kia Tamahau Mahupuku me nga tangata o N’Hikawera i raro ia ratou, mo te poraka o Ngawakaakupe me Parororangi, me uru atu ano hoki nga mokopuna a te Keepa Oraora i raro ia ratou.

A me whakaputa ano hoki he ota ki nga uri mokopuna a Ngapunaarangi raua ko Whakaraetahuna mo te poraka e mohiotia ana ko te Uhiroa.

A me whakaputa ano hoki he ota ki a Hikawera Mahnpuku kia Tamahau Mahupuku kia Tiki Mahupukn me nga tangata i raro ia ratou mo te poraka e mohiotia ana ona ingoa i konei ko te Hauokoeko, me Tahuroa.

A me whakaputa ano hoki he ota kia Hikawera Mahupuku kia Tamahau Mahupuku me nga uri mokopuna a te Rangiwhatino me nga uri mokopuna a Kohere e tika ana i runga i nga ritenga maori, mo te poraka e mohiotia nei tona ingoa ko Wainuioru.

A me whakaputa ano hoki he ota kia Harata Mikaera me nga tangata i raro i a ia mo nga eka e rua rau 200 eka. He waahi no Rangataua Poraka, a me takoto aua eka ki te pito ki te mauru o te poraka, ko te taiapa a Nopera te rohe mai, engari me riro mai ano te waahi i tu ai te whare o Manoa ki roto ki te rohe ki a Harata ma, kia rite tona nui ki te koata eka. A ko te rohe ki te Mauru ko taua taiapa a Nopera, ko te rohe ki te tonga ko te rohe a Makere o Rangataua, ko te rohe ki te page breakpage 58Hauauru ko te taiapa a Manoa, ka ahu ki te rawhiti, a pau noa te 200 eka, ko te mutunga mai tena.

A me whakaputa ano hoki he ota kia Hikawera Mahupuku, kia Tamahau Mahupuku, me Horiana Kingi, mo te toenga o taua poraka whenua e mohiotia nei tona ingoa ko Rangataua.

Ko nga kereeme o Wiremu te Whatakorari, o Ngatuere Tawhirimatea, o Eruera te Turei Rangitakaiwaho ka whakakorea atu.

Na heoi ano te mahi ma te Kooti e toe ana inaianei ko te whakawhetai atu ki nga kaiwhakahaere o nga kereeme katoa i roto o tenei whakawhakanga mo to ratou ata kimi i nga ritenga katoa e pai ai, e marama ai, te takotoranga o a ratou keehi ki te aroaro o te Kooti, me te nui o to ratou mohio ki te whakahaere i aua keehi, me to ratou manawanui hoki ki te u tonu ki ta ratou mahi a taea noatia tona otinga, e whakawhetai atu ano hoki te Kooti kia koutou katoa mo tou koutou manawanuitanga ki te ata whakarongo ki tenei whakataunga roa, otira i kore ai i taea te whakapoto, na te nui o nga rawa, o nga ritenga, me nga take, i korerotia mo tenei poraka, me te takoto rereke o nga take, o etahi kereeme, i etahi. No reira i whakaaro ai te Kooti ki a tino ata kimihia, kia whakarapopototia aua take katoa i korerotia mo tenei whenua, i roto o tenei whakataunga.