I Tenei keihi, i timataria i te 24 o nga ra o Akuhata, a i oti i te 23 o nga ra o Hepetema, 1891, e tono ana a Te Hāpi Haerewa, mo Ngatimahanga, kia whakaputaina ki a ia he Ota o te Kooti mo aua poraka e rua, i runga i te whakaahuatanga ki te Mapi Nama 555A, a ko te nui e tae ana ki te 1481 eka o ta tetahi, ki te 86 eka o ta tetahi.

I runga i taua tono ka tu enei kai-tawari:—

Tuatahi.—Ko Hemi Tapeka raua ko Mere Karaka e kereeme ana mo te Whanau-a-Te Rarawa i tena wahi katoa o Maraehara Poraka whaka-te-rawhiti o Pohatukarekare, me Kopu Poraka, a e ki pono ana raua ko taua whenua i a Hinepare i mua; a no muri iho kua raupatutia e te ope a Ruataupare; a no muri i tena kua whakahokia e taua wahine tena whenua katoa, timata mai i Pohatukarekare tae noa ki Makirikiri, ki nga tangata no ratou ake taua whenua i mua; a ko te Whanau-a-Te Rarawa kua noho tuturu ki runga ki taua whenua no te wa o te pare tae noa mai ki naianei.

Itemea kihai ano i whakahengia e tetahi o nga hunga e uru ana ki roto ki tenei whakawhakanga taua raupatu me taua pare ki tetahi hunga, ara, mo te wahi i tangohia ai e Rerekohu, heoi te mea hei whakaarohanga ma te Kooti i roto i tenei kereeme ko tenei anake:—I nohoia tuturutia ranei tenei whenua e Te Rarawa i te wa i raupatutia ai; a i whakahokia e Ruataupare ki a wai taua whenua?

Tuarua.—Ko Pineaha Koia e kereeme ana, mo te Whanau-a-Uenukukahutia, i tena wahi o Maraehara Poraka whaka-te-hauauru-ma-tonga i tetahi raina timata mai i Te Tūnga-o-te-Kanohi-o-Porou, kei runga i te rohe whaka-te-tonga o te Poraka, ka haere, Taumatakaihinu, ka haere, te kongutuawa o Mangahoanga me Pohatukarekare, ka haere whaka-runga i roto i Pohatukarekare tae noa ki te rohe whaka-te-tonga, ka huri, ka haere ma taua rohe tae noa ki te timatanga.

Ko te mea hei whakaarohanga, ma te Kooti i roto i tenei keihi, koia tenei:—Ko tenei wahi whenua, he wahi ranei no te whenua i parea ki a Uenukukahutia e Te Aokairau, he wahi ranei no te papatupu o Maraehara Poraka o mua iho?

Tuawha.—Ko nga kereeme a Wiremu Keiha:—

Ko te kereeme tuatahi ka whakataua āna ka whakataua ai te keihi a Pineaha Koia.

[unclear: I] roto i te kereeme tuarua, koia nei te mea kia whakaarohia, ae ranei, he tika te raupatutanga penei me te raupatu e kereemetia ana e Wiremu Keiha, a, mehemea he tika, i [unclear: whaimana] ai ranei ia i runga i taua raupatu ki runga ki te whenua e kereemetia ana e ia?

Tuarima.—E kereeme ana a Hakaraia Mauheni, mo te Whanau-a-Hikatoa, i Kopu Poraka katoa me tena wahi o Maraehara Poraka whaka-te-marangai-ma-rakiraki o te wahi e kereemetia ana e Pineaha Koia, me whaka-te-rawhiti o Pohatukarekare, a e ki pono ana ia, no muri iho i te raupatutanga i te whenua e te ope a Ruataupare, ka haere nga tangata kainga e noho ana ki runga i te whenua ki te kawe atu ki a Ruataupare nga manu me nga kiore kua hopukia e ratou ki runga ki te whenua i nga tau e toru, a i te haerenga tuawha, ka haere a Hikatoa raua ko Te Whakaohonga, mokopuna a Tuwhakairiora, i roto i te ope kawe kai, a kitea ana raua e taua rangatira, a tonoa ana e ia tona hoa wahine kia kiia atu ki te ope kia noho atu, a na reira ka ki atu a Ruataupare ki taua ope kia whakamutua te kawe kai ake ki a ia, a kia hoatu ki a Hikatoa raua ko Te Whakaohonga, no reira ka whakaturia ko aua taitamariki tokorua hei rangatira ki runga i te whenua. A e ki pono ana hoki a Hakaraia, no muri iho i whakatakotoria ai he rohe ki waenganui i aua tangata tokorua, a no tena wa kua nohoia te whenua e tetahi whanau e tetahi whanau tae noa mai ki naianei.

Ko te tuarua o aua kereeme, e kereemetia ana hoki e ia tetahi wahi iti o te whenua e huaina ana ko Matawera te ingoa, whaka-te-hauraro o Taiki, i runga i te take pare, e mea ana ia ko taua wahi kua parea e Hinemaka, mokopuna a Kautaharua, ki a Turehe raua ko Tahuuma hei whakautu mo nga kopura kumara i hoatu e raua ki a ia.

Tuaono.—Itemea kua huia tahitia e Paora Haenga raua ko Neho Kopuka o raua keihi, e kereeme ana raua, mo te Whanau-a-Te Whakaohonga, i tenei poraka katoa, ka korerotia nei nga rohe, ara:—

1.	Timata mai i Te Tunga-o-te-Kanohi-o-Porou, ka haere, Taumatakaihinu, ka haere, te kongutuawa o Mangahoanga, ka haere whaka-runga i roto i taua awa, ka tae ki Turi-o-Kohea, kei runga i te rohe whaka-te-hauauru o te poraka, ka huri, ka haere whaka-te-tonga, whaka-te-rawhiti hoki, ma runga i te raina ruritanga tae noa ki te timatanga. Ko tena wahi e kereemetia ana i runga i te take tupuna, i a Putaanga, me te parenga ki a Uenukukahutia, me te raupatutanga i taua tangata e nga tamariki o Whiunga, tangohia ana e Whakarongomaiiwaho te whenua whaka-te-rawhiti o Pohatukarekare, a tangohia ana e ana teina, e Porouhekeiho raua ko Kokakui, te whenua whaka-te-hauauru o taua awa, a, no muri iho i taua raupatutanga, i parea e Kurawhaia tena wahi whenua whaka-te-hauauru o Pohatukarekare me whaka-te-tonga o Mangahoanga ki a Rangitaiki, he tupuna no Neho Kopuka raua ko Paora Haenga. Heoi anake o enei mea kia whakaarohia e te Kooti ko enei mea e rua, ara:— He tika ranei, i a Porouhekeiho raua ko Kokakui te whenua whaka-te-tonga o Mangahoanga me whaka-te-hauauru o Pohatukarekare, a he tika ranei te parenga e Kurawhaia ki a Rangitaiki?
2.	Ko te tuarua o nga kereeme i roto i tenei keihi, he kereeme mo te toenga o te whenua whaka-te-hauauru o Pohatukarekare e kiia ana i parea e Kautaharua ki a Te Whakaohonga. I roto i tenei keihi, kahore ano kia whakahengia te parenga i te whenua e Paratene Ngata, te tangata e tino whaitikanga ana ki taua wahi, ara, te wahi kei roto i nga rohe kua korerotia e ia, na reira heoi nga mea hei whakaarohanga ko enei anake:—Ko ehea nga rohe tika o te whenua i parea, a ko wai ma nga tangata e whai-take-tika ana ki taua wahi inaianei?
3.	Ko te tuatoru o nga kereeme i roto i tenei keihi, he kereeme mo te toenga o te whenua o Maraehara huia atu ki Kopu. E kiia ana ko Tawara te tupuna nona taua wahi, na tona papa, na Rongokahekeiterangi i tuku atu ki a ia, a no muri iho kua raupatutia e te ope a Ruataupare, a parea ana e taua wahine ki a Te Whakaohonga, a nana i whakaaro kia whiwhi tahi raua ko Hikatoa, me te whakatakoto i te rohe. page 3 I roto i tenei keihi, ko te mea kia whakataua e rite ana te ahua ki to nga keihi a Hakaraia raua ko Hemi Tapeka, a ka pa te whakataunga kotahi ki enei keihi katoa.

Te Keihi O Nga Kai-Kereeme-—I roto i te keihi o nga kai-kereeme, e whakaae ana a Paratene Ngata, mo te Whanau-a-Karuai, he tika te parenga a Kautaharua ki a Te Whakaohonga i tena wahi whenua timata mai nga rohe, i te taha whaka-te-hauraro, i te kongutuawa o Otaiki, ka haere whakarunga i taua awa, i reira ka rere tika tonu te raina ki Te Taumata-o-Tupatangaroa, ka haere whaka-te-tonga ma te rohe hauauru o te poraka tae noa ki Paraparaumu, i reira ka rere tika tonu te raina whaka Te Whakaumu-a-Hinemaka, a tapahi noa taua raina i te rohe whaka-te-tonga o te poraka, i reira ka huri ka haere ma taua rohe, ka tae ki Pohatukarekare, ka haere i roto i taua awa whakararo, Maraehara, ka haere i roto i taua awa whaka-runga tae noa ki te kongutuawa o Otaiki, te timatanga. E whakahe ana a Paratene i te parenga i te wahi e huaina ana ko Matawera e Hinemaka, a e kereeme ana ia i te whenua katoa i a Kautaharua kei waho i te rohe kua whakaaturia ki runga ake nei.

Ko Te Hāpi Haerewa, mo nga kai-kereeme, ara, mo Ngatimahanga, e ki pono ana ko nga uri o Mahanga kua noho tuturu ki runga ki tenei whenua no mua atu no muri iho hoki i te raupatutanga, a i whakahokia te whenua e Ruataupare ki a ratou, a kahore he iwi ke atu i whai-mana ki runga i tenei whenua. E kereeme ana ano hoki a Te Hāpi i te whenua i parea e Kautaharua ki a Te Whakaohonga i runga i te parenga e Te Rangimatemoana ki a Rawiri Katia raua ko tona whaea-whangai, ko Tipare.

Na, ki ta te Kooti mahara, he mea tika kia matua whai kupu te Kooti mo runga i nga korero katoa kua homai ki te Kooti i roto i tenei keihi, muri iho ka whakaarohia te tika te he ranei o ia kereeme o ia kereeme. Ki ta te Kooti whakaaro, he korero tino tautohetohe nga korero kua homai ki te aroaro o tenei Kooti. Katahi nga korero tino rere-ke rawa te ahua! Kahore ano kia rangona i mua ake he korero e rite ana te ahua ki enei tu korero, ahakoa i roto i tenei Kooti ranei, i era atu Kooti ranei.

I roto i tana korero, ka mea a Te Hati Rairi, ko Te Takapau-a-Te Uruahi e mau ana ki nga uri o Mahanga i runga i ta ratou marenarenatanga ki te Whanau-a-Hikatoa. Na, i a ia e whakapuaki ana i taua korero, kei te tino mohio ia i rere-ke tana korero i te tau 1880, i te aroaro o tetahi Komiti o Ngatiporou, o tena wahanga o te iwi e noho ana ki Tokomaru. I tena wa, i kereemetia e ia taua wahi, a Te Takapau-a-Te Uruahi, ka mea ia nona tena whenua, a ko Kowhaki tona tupuna i wahi-take ai ia ki reira. Kei te mohio hoki ia, ko ia e whakatete ana i tena wa ki tona hoa onaianei, ki a Hakaraia, i a ia e uru ana ki roto ki te hunga e hapai ana i te kereeme o Mahanga ki Kopu Poraka. Tenei ano hoki tetehi mea nui, i mohio hoki a Te Hati i penei te whakatau a te Komiti, he take paanga pea tona ki Te Takapau-a-Te Uruahi i raro i a Kowhaki, a ko Ngatimahanga te hunga nona a Kopu Poraka.

E whakawhetai atu ana te Kooti ki a Hemi Tapeka mo tona homaitanga i te pukapuka o te whakataunga a taua Komiti kia tirohia e te Kooti.

Itemea kua whakaaturia mai te mahi a Hakaraia i mua, i era tau kotahi-tekau-ma-tahi kua pahemo ake nei, i whakaturia ai e ratou ko nga rangatira o Ngaitane i te kereeme o Mahanga ki Kopu Poraka, a tau tika ana i runga i ta ratou whakahaere, katahi ka mea a Hakaraia ki te whakamarama i te take i rere-ke ai tana whakahaere i roto i tenei keihi, i a ia e tautoko ana i a Hikatoa, e whakahe ana hoki i te take o Mahanga. E mea ana ia, no muri iho i te whakahaerenga i te keihi i te aroaro o te Komiti i te tau 1880, i korerotia ki a ia e tona papa i he tana whakatunga i a Mahanga, a ko te take tika kei a Hinepare. Ki tena, ka mea nga kai-kereeme, kahore ano kia whakapuakina tetahi kupu pera ki te katoa e Ihaia Mauheni, otira, e mohiotia ana e kore ia e pera, itemea ehara ia i te tino pu-korero mo nga tangata ranei mo nga whenua ranei. Mo runga i tenei mea ka whakaaturia e te Kooti tona tino whakaaro, koia tenei:—E hara i te mea nonaianei, no enei tau kua pahemo tata ake nei, i akona ai e Te Hati Rairi ranei, e Hakaraia Mauheni ranei, nga kauwhau mo tenei whenua, mo era atu whenua hoki o Ngatiporou. He kaumatua anake raua, a e kore e whakaponohia e te Kooti tena kupu a raua, no muri iho i te tau 1880 i rongo ai raua i tetahi korero hou, na reira i rere-ke ai ta raua whakaaro o mua ko Mahanga te tupuna nona te take ki tenei whenua.

Ahakoa ko Mahanga ranei te tangata nona tenei whenua i mua, ehara ranei i a ia, ehara [unclear: tena] i te mea tino nui rawa. E tae ana ki te iwa, ki te tekau-ma-tahi ranei, nga whakatupuranga i muri iho i tena wa o Mahanga, a kua maha maha noatu nga marenarenatanga i muri iho i taua wa, na reira kua tino rere-ke te ahua o nga iwi. Heoi anake te huarahi e taea ai i tenei wa te whakatau i nga paanga whaitaketanga ki te whenua, ko te ata rapu ko wai ma te [unclear: hunga] kua noho tuturu ki runga ki te whenua e whakawakia ana.

Kua whakina mai ki te Kooti e Neho Kopuka ko te wahi whaka-te-rawhiti o Maraehara Poraka te wahi i a Tawara, mokopuna a Hinepare, i mua, a e mea ana ia kia whakaponohia e te Kooti na Rongokahekeiterangi i tuku tenei whenua ki a Tawara, otiia kihai i whakatakotoria [unclear: ae] rohe, heoi anake tana kupu ko tenei anake, "Ko te ngaherehere ki a Tawara." Itemea kua [unclear: tonoa] a Neho kia whakaaturia e ia te wahi i tu ai te ngaherehere i taua wa, kihai i taea e ia; [unclear: otira,] ehara tera i te mea whakamiharo ki te Kooti, tatemea e kore e taea e tetahi tangata te page 4whakaatu mai i te rohe mutunga mai o te ngaherehere i era tau o nehe, e tae ana pea ki te rua rau, rima tekau, nga tau kua pahemo ake inaianei. Me i ata whakatakotoria paitia nga [unclear: rohe], he awa ranei, he taumata ranei, he hiwi ranei, penei me nga rohe o era atu wahi whenua e tukutukua ana, kua taea te titiro te tohutohu inaianei; tena ko te ngaherehere, e pau ana tera i te ahi i te ra kotahi, ngaro tonu atu. Itemea no Ngatimahanga nga tane tokorua a Tawara, koia nei pea te take i hangaa tenei korero hei whakaatu mai i te take i noho ai a Ngatimahanga ki Tutemahurangi. E whakaae ana a Neho, he tika te nohoanga o tena iwi ki reira, engari ko ta ratou take tika ki te whenua e whakahengia ana e ia. E kore e whakaponohia e te Kooti te tukunga whenua, o hea ranei, o hea ranei, meikore nga rohe e whakatakotoria paitia ana.

Ko etahi o nga kai-tawari i roto i tenei keihi i ki ko Tawhiti-o-Paka te tikanga o te ingoa o te wahi e huaina ana ko Tawhiti-[unclear: a]-Paka, he mea na ratou kia whakahaweatia nga korero a nga kai-kereeme. Me i tau te tika ki a ratou, kua whiwhi ratou i te painga; otira, i pa he mate ki aua kai-korero, tatema kua kitea i roto i nga tono whakawa katoa kei roto i nga pukapuka i te aroaro o te Kooti e mau ana, ahakoa na nga kai-kereeme ranei, na nga kai-tawari ranei, i tuhi, ko taua ingoa e tuhia tonutia aua ki te reta "a," ehara i te reta "o." Mo runga i era tu mahi, ka whaikupu tohutohu a te Kooti. I tenei keihi e takoto noa ana te rapunga i te tika, i te [unclear: he] ranei, o te kupu i whakina mai, na reira ka miharo te Kooti ki te whakapuakitanga i taua kupu, tatemea ka ruarua noa iho te hinengaro o te Kooti mo era atu korero a aua kai-korero, he [unclear: tiki] ranei, he pehea ranei.

Ko te raupatutanga o Maraehara e te ope a Ruataupare kahore ano kia whakahengia [gap — reason: illegible] tetahi taha ranei e tetahi taha ranei, engari ko nga whakahaerenga katoa i muri iho i te [unclear: raupatutanga] e tautohetia ana, ko ia taha ko ia taha e tohe ana ko tana te korero tika, he mea kia tau te tika ki tona kereeme.

Kia whai ponongatanga te kauwhau i roto i te keihi penei me tenei te ahua, me tino whakaae te iwi ki te tika o te nuinga o nga korero, ma tena anake e whakaponohia ai, kahore hoki e pai kia rere-ke nga whakaaro mo runga i nga take nunui. Kitemea ka pena, ka rere-ke nga whakaaro, heoi, me tau te Kooti ki runga ki nga korero o waho e taea ai te rapu, a, i roto i tenei keihi koia tenei, ko te ahua o te whakahaere o nga taha katoa i mua atu i te wa i ruritia ai te whenua.