Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ki ngā rangatira Māori o Niu Tirani. Proposal for a scheme to manage land sales for the benefit of Māori

Ranana, 2n Akuhata, 1882. —

[i roto i te reo Pākehā]

page break
Ranana, 2n Akuhata, 1882.

Ki Nga Rangatira Maori kei Niu Tirani.
E pa ma, tena koutou, nga Rangatira o te iwi.

I runga i te haere mai o Wiremu Reweti Parore, o Hakena Parore, o Hirini Taiwhanga ki Ingarani, kua hoki ano te whakaaro o te pakeha o tawahi nei ki te iwi Maori. He mea noa te korenga e oti te putake o te haere mai o Parore me ana tamariki ki konei, kua tupu nei te whakaaro pai me te aroha ki te Maori i runga i tenei haere mai a ratou, e ara ai ki te ora nga iwi katoa o Niu Tirani.

Kei te matau nga hoa pakeha o te Maori e noho atu nei, na te kuare ki nga raruraru o Niu Tirani i kore ai e tino ngakau nui i nga ra kua hipa ake ki te takahi i nga mate e korerotia nei. Ma Parore ia me ana tamariki ka hoki atu na ki to ratou iwi e panui te kupu mihi ka tukua atu na, e whakaatu hoki te hiahia niu o nga tino tangata o Ingarani, ki te tautoko i te Maori me ka kitea ana tetahi ara totika hei rerenga atu ki te whakaora.

He mea noa ki te Matua o Runga Rawa te iti, te kaha ranei o Ana kai mahi, na konei, tena e puta mai te tika ki te maori ra te ara e whakaaturia atu na e matou e tuhi atu nei.

Kei a Parore ma nga korero mo te mahi kaore nei ano i neke ake i te ringa tangata tona rahi i euei ra. Taro ake nei pea ka nui haere, ka tu mai nga iwi maori ki raro i tona taumarumarutanga, nawai ra a memeha noa nga raruraru e tupu nei i waenga o te pakeha o te maori. He kimi tonu ta nga rangatira i nga tau katoa i tetahi ara e tika ai nga iwi maori, hoha noaiho i te kore e kitea.

E kiia ana kua kore te maori e whakapono ki nga whakahaere o mua, otiia kei te kimikimi a pouri noaiho e noho nei, i tetahi huarahi hou.

Tenei ta matou kupu ki nga rangatira, ata titiro marika ka hikoi ai, kia kotahi te ngakau o te tangata, kia mohio ko te ora o nga iwi e rua hei mua tonu i a koutou, ko te whakaaetanga a te Kawanatanga kia tukua mai ki runga i a tatou mahi katoa. Ka rite ana enei, heoi ano kua pumau te ora e whaia nei. Kei te noho mohio atu matou, ko te whenua te putake mai o nga raruraru. He hoko tonu ta nga maori i ia tau i ia tau i o ratou whenua papatupu, he maumau i a ratou moni, koia tenei e kore haere nei te oranga o te iwi.

Ehara tenei i te ki atu, kaua e hoko i o koutou whenua, me noho hae tonu te Maori ki te pakeha i nga ra nei, kao, engari he ki atu, kia page 2tupato, tiakina paitia o koutou whenua me a koutou moni, kei poharatia koutou i runga ano i to koutou na whenua ake ka pau nei i te pakeha, me te iti haere tonu te Maori a kore noake.

Otiia ki te whakarongo mai koutou ki tenei ako atu a matou, ka tohunga koutou ki nga tikanga katoa a te pakeha mo te kimi me te pupuri i te oranga mo te tinana, ka tuturu ki nga uri ano nga rawa o nga matua.

Tena pea e ki mai te Maori, he tika tonu tena, engari kua hoha matou i te tiakanga i te iwi kaore nei i te puta mai he hua mo a matou mahi i nga tau maha kua pahure nei?

Kati koa, whakarongo nai. E rua nga ritenga a nga pakeha o te Koroni o Niu Tirani e tautoko nei. Ko tetahi kei te ki, ma te Karauna anake e hoko nga whenua o te tangata Maori, ara, me pera ano me to mua whakahaere. Ko tetahi ia e ki ana, hahore, me akiaki tonu te Maori ki te hoko i tona whenua kia we te pau. Na, e kore ianei e kitea he ara na waenga o enei tikanga e rua haere ai e totika ai te Maori i nga ra e takoto mai nei i mua? Ki ta matou ka kitea ano-Koia tenei e tuwhera ake nei.

He taranata te whenua, he mea homai e te Atua ki nga iwi o te ao; otira ki te kore e mahia kia whaihua, ka rite ki te taranata i huna ra, e te tangata nana, ki roto i te oneone.

He nui nga whenua o te Maori e toe nei. E kore rawa e taea e koutou te ngaki, Kei te takoto kau i naianei i te kore tangata, kore moni ranei a koutou hei whakapai i aua whenua, otira he nui te moni kei tawahi nei. E hoa ma, e kore ranei e ahei te marena te moni rana ko te whenua, ara, te whakakotahi enei mea e rua, mo te pai tahi o te Maori o te pakeha? Ki ta matou, ka taea ano ki te peneitia te ahua o te whakahaere me tenei e mau ake nei.

1.Me rahiu he whenua mo nga Maori hei kainga hei mahinga kai ma ratou.
2.Me whakarite he Runanga nui ki Ranana, ma tenei e ruri, e whakatau nga utu o nga whenua katoa kaore i rahuitia, hei te utu tika e utua ana mo nga whenua Maori i enei ra te utu e hoatu.
3.Ma te Kooti whenua e whakawa nga Kereme a nga Maori. Me tā he tiwhikete e te Runanga, ka whakatepe haere ai te £25, £50, £100, £1,000 ki runga ki ia tiwhikete ki ia tiwhikete ka tuwha ai ki nga Maori e whaitikanga ana ki nga whenua, hei te utu ano o nga whenua a ia hapu a ia hapu tiwhikete.
4.Me tuku nga whenua kotoa ki te Runanga, ma te Runanga e whakaputa nga moni, e whakanoho he tangata ki runga i aua whenua.page 3
5.Me kimi te utu papatairite o ia eka o ia eka i te hokonga mai o nga whenua i te Maori e te Runanga. Ka mutu tera ka kape tenei moni ki waho o nga utu o nga whenua e hokona ana i te tau e te Runanga ki te tangata noatu-Hei moni hoko mai ano i nga tiwhikete tenei ka wehea nei. Ko nga utu ia i toe o nga whenua ka hokona nei me tuku ki te tari whakatuputupu moni a te Kawanatanga; ki te pai ranei te Kawanatanga ki te tango i taua moni hei hanga rori, piriti, aha atu, i nga takiwa ano o aua whemua, me whakahoki mai e te Kawanatanga nga hua ki nga Maori i nga tau katoa.
6.Me kimi e nga Maori tetahi tikanga rotarota i a ratou tiwhikete e hoki mai ai ki a ratou a ratou tiwhikete, me ka hokona ana e ratou ano. Ko nga moni whakatuputupu anake o nga tiwhikete e kai e nga Maori e a ratou uri ake tonu atu.
7.Me tuwha ki nga Maori ki nga pakeha o te Runanga nga hua, matua wehea nga moni pupuri. Engari me ka tuwhaina, kaua e neke ake i te 10 pauna i te rau o nga moni tuturu a te Runanga. Kia rite tonu te tango a nga pakeha a nga Maori. Ko nga moni i toe me whiu ki roto ki nga moni pupuri a te Runanga.
8.Tena ano tona ra, kei te whakahaere o [gap — reason: illegible] 200,000 eka e hokona ana i te tau, a 10,000,000 nga eka kei te Runanga, tena e oti te hokohoko nga eka katoa nei i nga tau 18. nga moni pupuri me te hokohoko o nga eka te tikanga, e tango ai nga Maori katoa i nga hua o nga moni tuturu i puta mai i o ratou whenua, me te toe ano etahi o ratou whenua. Ko tenei toenga me wahi, hawhe ki nga Maori, hawhe ki nga pakeha tango hea o te Runanga ki Rauana. Ko nga moni o ta nga Maori taha, me wehe marika hei hoko mai ki a ratou i a ratou tiwhikete, ko nga hua e tango e ratou i ia tau i ia tau ake ake.
9.Me whai reo ano nga Maori i roto i nga Poari whakahaere a te Runanga i ia wahi i ia wahi o te Koroni, ara me whakatu e ratou ano he mema Maori mo tenei mahi.
10.Me tono i te Kawanatanga kia whakaaetia tenei mahi e te Paremete, kia haere ai i runga i te mana o te Ture.

Tena, ata tirohia nga korero nei, kia kitea ai te maha o nga pai e whaia nei. (1) Ko te tiaki pai o nga hua o te whenua Maori ki nga matua ki nga uri ake tonu atu. (2) Ko te rite o te wehewehe o nga hua o tenei mahi ki nga Maori ki nga pakeha o te Runanga. (3) I te mea e utua ana nga Maori mo o ratou whenua kaore i te riro tonu atu o ratou whenua i te pakeha, me nga moni a te pakeha kaore i te ruihi. (4) Ko nga moni whakatuputupu anake o nga whenua nga mea e tuwhaina ki nga Maori ki nga pakeha. Ko nga moni tuturu ka mau tonu ake ake. E wha nga pai nei.

Karangatia, e nga rangatira Maori, he hui o tona iwi o tona iwi, kia ata hurihuria ai e nga iwi katoa o Niu Tirani nga tikanga ka tukua atu nei. Ki te paingia heoi tuhia mai, me etahi kupu apiti, ki te kitea e koutou, tukua mai ano ki a matou hei titiro hoki ma matou.