Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
copyright 2008, by Victoria University of Wellington
Volume VIII
The source PDF is based on a collation of manuscript material and so chapter heading numbering may be affected and parts of the narrative may also be missing.
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
E noho ana au i taku marae I te whaka-marumaru o Tu-kapua Kaore ana ra taku kahu topa topa Kaore ana ra taku kaeaea kai kino Haere e te hoa i nga po titotitoi a uru Te turanga Tama-tea i te kihi a te rake I te motiro no Rangi nana te kahui ao, e ra, Te puke i ahu-nuku, te puke i ahu Rangi Ko nga puke tena tu ai Nga whakauru mate o Rangi Totohu raua ko Rangi-kekero Ko te kohi i mua Ko te kohi i roto Me tao ki te umu Te umu o Rongo-mai I rere te hinu Tena i horua ai A Ihenga raua ko Rongo-mai I eke ai ki te tatau o te po Kaore i hoki ake To raua arataki a whenua Nona te tere i te pohutu-kawa, e, ra Ka tere te whenua i a Maui Kopekopea kautia e Kupe Koia i moana-uri, i moana-tea Miroiti pakora tai ki Hawaiki, e, ra. Ko te ara o Moe-takainga I werohia ai te pu o te hau Tikina atu ai a Matangia Matangi taupe te whanau toa a Raka-maomao Tinaia ka mate te kahui tara Nona te hurihanga i Mata-oho(eho) Koia tana ka whatiwhati paku nei. Huri mai e te hoa I waho te anu anu I te matao i one i ahuahua e Tiki Ka tupu hei tangata Ka awhi Rangi, ka awhi ki a Papa Nona te whaka awhiawhitanga Te aitanga a Tiki auaha Ko Tu-maunga, tu mounga, tu parara Te kahui-tu, te ano a Tu Kahu-kura i taho-toki Maka ki te mapuna wai Ko Ngaro-whaka-tumumu Mana koe e tangi na E iri e te hoa i runga I nga kaha i whiria e Maui Whiri ki uta, whiri ki tai Whiri ki Tanga-roa Tangaroa te whatu moana Te kukuti o te Rangi E whiri ra e taku kaha Te kaha tena i herua ai a Matuku Whiri napenape Whiri nape napea Te kaha i herea ai te Marama Tineia te whetu o te Rangi Takahia te moana Ka haere ka whai te ara O Tonga raua ko Ha I whanake ai i heke i te matai ao O te whare o wai-o-rangi, e, ra. Tikina atu ai Tu-mou-rea I kai a te pupu Te hoata rangi hei tahu mo te tangata Ka pou te tomai a te Pa e ra. Tikina atu ai numinumia (to huk ……….) Whatiwhatia nga matikuku I te ringa o Mahuika Ka rongo mamaetia Nona te huakanga e. Kaore e te hoa He ara i ngaro nei Ko te Ra-kumia nana i tiki Te kura ki runga nei Nona te huakanga (riakanga) e Tai whanake rua Whanake riakina Tino whakahihi to ara ki runga Ki a Rangi-nui Kia rokohanga atu raua ko tona tama Ko Whaka-rehua, e whai ana te tau O Pare-i-rangi-tahia, i Rangi-kama I te tukunga I te ihonga Te heketanga Tikina atu ai nga houhanga Nga turu turu Nga uru-pou Tu ki Manu-kapiti Pana, ka tu ki nga hoa pae-ahua Whaka whitia iho i reira Turanga-kopa Tumuranga a Ahu-nuku, Ahu-rangi Ko nga papa o Maru I waiho atu i te uru o Tawhiti-nui Nana i hora te kura Te muri-wai o Hawaiki, e, ra. Ka rere a Mahuru Ka rere Pae aki Ka whiwhi Rongo-rongo Hei rawenga ringa Mona ki runga ki Ao-tea Ka eke te kiore kai kete Te potiki toa, te whaka-hemanga-iti a Pani Ka eke te pukeko kai tau Ki te poike o Tokomaru Nga manu tara kaka a Hou-mea Ka-rere ata po, Hurihia ana ki roto ki te moana Nona te whaka-tamaratonga Kia whakarongo mai te tohunga whiti korero Kia eke ai taua ki takai a waka Ki te tuwhenua, e, ra. Aki-aki kau ana nga tai o te wai Ka riro ra e taku manu whaka ruru Te nohoanga taku patutu Whakawiri te nohoanga wheke Taku whaka wehi wehi Taku arai riri e hoa ai Kaore e te hoa he koha maku Ki a koe, te kahui pou Nana i tiki te whakairo Ki te muriwai o Hawaiki Kia rokohanga atu ki reira Te kahui-tara, e taiaroa mai ana Homai ai, ko Whiua, ko Maka Maka te tua, Maka te aro Maka purepure Ka titi mata I Waowa-te-rangi Hei rawenga ringa moku Kia noho mai koe Koe papa totara, e - I, e.
Nei nga korero mo te popo a Te-rangi-ta-koru, i titoa eia hei popo mo tana tamahine mo Wharau-rangi. I eke mai a Hau i te waka nei i a Kura-hau-po, te take i eke mai ai aia i taua waka, he whai mai i tana wahine i kahakina e Weku e tana tane puremu, ka haere mai aia i te akau mai ano i Taranaki, a ka ahu ki te Whanga-nui-a-tara, ka tae mai aia ki Whanga-nui, ka tapaa te ingoa o taua awa eia ko Whanga-nui, he nui no te wahapu o tana whanga, ka haere ano aia i te akau, a ka tae aia ki Whanga-ehu, ka tapaa te ingoa o taua awa nei ko Whanga-ehu, he ata no taua awa ara whanga ki Whanga-nui, e tae i aia te ehu o te awa o Whanga-nui ki taua awa i Whanga-ehu, ka haere ano aia a Hau a ka tae ki te tahi awa ano, he tata no teneiawa ki Whanga-ehu koia aia i mea ai ki te mea ka turakina te rakau eia i Whanga-ehu, e tae te kouru o taua rakau ki Turakina, koia te ingoa o tenei awa i tapaa ai ko Turakina, ka haere ano aia i te akau, a he roa no te tikeitanga o ana waewae i tae ai aia ki te tahi awa ano, koia te ingoa o tenei awa i tapaa ai ko Rangi-tikei, ka haere tonu aia, a ka tu ki te tahi awa whanui a ka hopohopo aia ki aia e whiti ai i taua awa, i mea hoki aia me kauhoe eia e whiti ai i te mamao o te tahi parenga o te awa i te tahi ponga o te awa, a he oho no tana manawa, koia I tapaa ai te
A te tahi kupu ano i taua popo nei, he mea na Te-rangi-ta-koru ki a Waitiri (Whaitiri) e ki nei "Hanga te paepae". Ko te paepae i mate ai te taua o Tawhaki, a ko te whetu nei ko Meremere taua paepae e kiia ana i aua ra, otira he iwi ano o Nga-rauru e ki ana. Ko Turi te tangata mana taua popo nei, he whai nana i taua wahine i riro i te haere puremu nana, mai ano i Patea a Te Whanga-nui-a-tara mai ano, a mo tana haere i taua haere nei ana tamahine i mate ai i nga pari horo i runga tata atu a Porirua. Koia nga harakeke o reira o aua pari ra i whero ai he toto no aua wahine.
Koia nei nga kupu o te popo a Te-rangi-ta-koru kimikimi noa ana au (ahau).
E hine aku, i (ki) to karanga mai i tawhiti Hawa-iki
I (Ki) te whakaringaringa, i (ki) te whakawaewae Te whakakawhitinga, ka maanu e Hine Te waka i a Rua-tea, ko Kura hau-po Ka iri (eke) mai taua i runga i (a) Ao-tea Ko te waka i a Turi, Ka u mai taua te ngutu (awa) whenua kura Hanga (Poua) (Huaina) iho te whare (ko) Rangi-touhi (Rangi-tawia) (Rangi-tauria) Tiria (Ngakia) mai te kumara Ka ruia mai te karaka ki (te) tai ao nei (aone) Karia (Keria) iho (eia ki) te pou (puna) tama-wahine Ka waiho (noho) i nga tuahine i a Noro (Ko) uri, i a Noro(Ko)-tea Ko te here-runga, ko te koro-hunga (kohere runga) Kapua (Ka apua) mai e Hau (ahu) Ko te one ki te (tona) (tana) ringa Ko te tokotoko o Tu-roa E whiti i te awa Ka nui ia (aia) ko Whanga-nui Tiehutia te wai, ko Whanga-ehu Ka hinga te rakau, ko Turakina Tikeitia te waewae, ko Tikei (Rangi-tikei) Ka tatu e Hine, ko Manawa-tu. Ka rorowhio (rorowhio) (roro-iho) nga taringa ko Hokio (Okio) Waiho te awa iti, hei (he) Ingoa mona ki (ko) O-hau Takina te toktoko, ko O-taki Ka mehameha (meamea) e hine, ko wai mea Ka ngahae (hahae) nga pu, ko Wai-kanae Ka tangi ko te mapu e Hine Ka kite koe (aia) i a Wai-raka, Mata poutia, poua ki runga (pou whakarunga), Poua ki raro (pou whakararo) ka rarau e Hine Ka rarapa nga kanohi ko Wai-rarapa, Te rarapatanga o to (tou) tupuna e Hine. Ka moiki (mohi) (ki) te ao (te rangi te raro) Ko te Pae (pai) a Whaitiri (Waitiri) Kumea ki Warea-kai-tangata Ki waho ki te moana Hanga te paepae poua iho (te) pou Whakangaro o te rangi, ko Meremere Waiho te whanau, ko te punga O tona (te) waka ko Te a whenua (ahi-ma) (Hou mea) Kati ka whakamutu e Hine
I eke mai a Hau i te waka i a Kura-hau-po, otira e ki ana nga tohunga o etahi iwi ko Turi a Hau, a ko etahi iwi e ki ana ko Kupe a Hau, a te take o Hau i hoe mai ai he whai mai i tana wahine mo Wai-raka, i oma ra raua ko Weku, a ko Turi pea te tangata nei, i te mea hoki i u mai aia te tangata nei ki Pa-tea, a ka haere mai aia i reira ma uta, a ka tae aia ki Whanga-nui, a nana i tapa he ingoa mo taua awa ko Whanga-nui, he whanui no te wahapu o taua whanga, ara awa koia i tapa ai taua ingoa mo reira ko Whanga-nui, a he tata no taua whanga nei ki te tahi awa ano i pahaki (i tataki atu) o taua whanga nei, koia aia i mea ai ko Whanga-ehu he ingoa mo taua awa nei, i te mea e tae te ehu o te wae e tiehutia atu i Whanga-nui e tae taua ehu kiWhanga-ehu, a he tata no te tahi awa ki taua awa nei ki Whanga-ehu, koia ra i mea ai, ki te mea ka turakina he rakau eia i whanga ehu, e tae te kauru o taua rakau ki te awa nei ki Turakina koia i tapaa ai taua awa ko Turakina. A he roa no te wa ona i haere atu ai i Turakina ki te tahi awa ano, a he nui no ana tikeitanga, i tae atu ai aia ki te tahi awa ano, koia i tapaa ai ko Rangi-tikei te ingoa mo taua awa, ka haere tonu aia a ka tae aia ki te tahi awa nui, a i mea aia e kore aia e whiti i taua awa, a he oho no tana mauri koia i tapaa ai te ingoa mo taua awa nei ko Manawa-tu,
(Extract from "Te Wananga")
tiko rawa ake, e ai ana koe hei koko i te roke, ka karangatia, ka kitea Ao-tea-roa, kaua koe hei rere ki runga ki te atarau o te ra. Heoi ka maanu mai te waka o te iwi ra, na, te kitenga mai, ka pa te karanga, e! ko Aotearoa, katahi te iramutu o Hau ka rere, tu noa atu ko runga, ka mahue tona tata, ka tahi a Tauira ka haere atu ki te tata, no te komotanga o te tata, hara mai tonu te kiri kumara i roto i te tata, ka karanga te tangata ra, e, he tutae, ko wai e tiko nei i to tatou waka, ka rua ano komotanga o te tata, katahi te tangata ra ka titiro, e whakataha ana mai nga kanohi i raro o te puneke o te ihu o te Waka, ka tahi a Tauira ka whakatoro ki te toki, whakatika mai ai a Hau, ka tu ana ko runga i te niao o te Waka, katahi ka makaia atu te toki, he rere anake a Hau, ka horo atu ana ko roto i te wai, puea rawa ake he wahi ke, katahi te waka ra ka tupea, ka matapouatia, tu tonu iho i reira, ka hara mai a Hau i te moana, po noa mai a Hau ko Nuku-tau-rua ko te one i pae ai a Hau, ko Raro-henga, no te ata ka puta a Popoto ki waho o tona pa, katahi ka titiro atu a Popoto ko te karoro e mui ana mai i te one, katahi a Popoto ka karanga atu ki tana pononga, e hika, ina ta taua ika e muia mai ra e te karoro, katahi te pononga o te koroua ra ka haere, no te taenga atu, e whakataha ake ana nga kanohi i roto i te tepetepe moana, katahi te pononga ra ka ki noa kia ia, e, he mahara toku i te karangatanga a Popoto he ika, hara mai noa nei au, katahi ka karanga tonu ake te mea i kite iho ra te pononga ra, a Popoto papa oku nei? utua tonutia iho e te pononga ra, ae, katahi te mea ra ka ki ake, haere ka tae kia Popoto, ka ki atu kia mauria mai he ahi moku, hoki tonu te pononga ra, ka tae ki te pa, katahi ka ki atu kia Popoto, te mea e pae mai ra he tangata, i ki mai ki au kia mauria atu e koe he ahi, katahi te koroua ra ka mau ki te ahi, me nga wahie, he maire nga wahie, katahi ka heke atu, ka tae ki te mea i ki mai ra taua pononga, ka tahuna te ahi, ka ka, ka mauria atu te mea i kitea, ara, ka pararatia ki te ahi, he ngahoro anake nga pipi, ana, tu ana. Ko Hau-nui a Nanaia tenei, ka waiho tona ingoa o tena wahi ko te Ahi-ranginga o Hau, tae noa ki tenei ra, e takoto mai na ano me aua wahie ano, me te pa o Popoto e tu mai na ano, ka mauria Hau, e tona papa e Popoto, ka tae ki te pa, ka ui mai tona whaea a Nanaia, kei whea o tuakana, katahi a Hau ka ki atu, ina, e whakakapua mai ra i te moana, katahi ka tahuna te hangi tapu a Popoto, ka whakatatahitia, ka mau a Popoto ki nga motumotu o te hangi, katahi ka whiuwhiutia ki nga hau katoa, katahi ano ka tere mai te waka ra, ka tata mai ki uta, ka haere atu a Hau, ka tae ki te tauranga, ka eke ki runga ki te kowhatu, ka titiro mai tona iramutu i runga waka, katahi, ka ki atu ki nga tangata o te waka, te tangata e tu mai ra i runga i te kowhatu mehemea tonu ko Hau, ka ki atu a Tauira, e ta, nawai hoki te tangata i maka ia atu na ki te moana i ki kua ora mai ano, ka ki atu te tamaiti ra, ko te ahua ra mehemea tonu ko Hau, ka tata mai te waka ra ki uta, katahi a Hau ka mau ki tona tokotoko, ka whaktakototia atu ki runga ki te niao o te waka, ka karanga atu ki te iramutu whiti mai koe, ka hara mai te iramutu, katahi ano te waewae o Hau ka tu ki runga ki te niao o te waka ra, na, ka tahuri te waka, ka mate i konei nga tuakana o Hau, te ingoa o te waka ra, ko Papahuakina, e takoto mai na ano, tae noa ki tenei ra, ka hoki a Hau, ka tae mai ki te pa, katahi ka ui atu ki tona
(Extract from "Te Wananga")
hakui, kei whea taku wahine a Wairaka, ka ki mai te kuia ra, kua riro i Oropa i a Kiwi raua ko Weka, ka timata te kimi a Hau i tona wahine i konei, ka ahu tona kimi, ki te taha ki Taiporutu, ki Taiwananga, kore noa iho a Hau e kite, tangi noa iho te mapu o Hau, ka eke a Kiwi raua ko Weka ki runga ki Taumatahinaki, ka rongo a Wairaka i te mapu o Hau, katahi te wahine ra ka ki atu ki nga taane, te mapu e tangi nei mehemea tonu no Hau, katahi nga taane ka ki atu, nawai hoki i whakahoki mai te tangata kua whiti atu ra ki tawahi, katahi a Wairaka ka mau ki te kete kai a Kea raua ko Wairakai i hoatu ai mana, katahi ka wetekia ake, ana he Popo-rakau ia, ka raru a Wairaka i konei, hoatu ana ma ona taane e kai. E kai ana te Kiwi me te Weka i te Popo. Na, me mutu i konei te korero o Hau, tera atu ano ia te mutunga o tona korero.
He Pepeha "Kia mau ra ekore Te noho i tou toka Kei nguru ngurua koe Kei komuhua e te korero Kei kataina mai koe E to te ra tua" He waiata pepeha.
(These are the three songs for head of chapter of Manaia but get a good Historical song for ………. of 1st chapter as head of Manaia Book. Song 2nd on Pge 74 Moteatea.)
Ko te waka tuatahi i eke mai ki tenei motu na Kupe, ko te waka i aia tena, nana i takahi mai te Ikaroa a Maui e takoto nei. Ko te ingoa o te waka ko "Mata-ho-rua" engari ko taua waka na "Toto", kotahi tonu te rakau, wahia ana taua rakau, ko Ao-tea, te tahi papa, ko Mata-ho-rua te tahi papa, a ko Ao-tea i a Rongorongo, ko Mata-ho-rua i a Kura-maro-tini, ko nga tamahine hoki tena a Toto.
A ko nga iwi i puta mai i te hope o Kupe ko Nga-ti-apa, Rangi-tane, Mua-upoko, Nga ti kahu ngunu, te waka tua rua ko Ao-tea, te tangata nana tera waka ko "Turi", ko te waka tenei nana i uta mai te kumara, te karaka te kiore, te pukeko, a ko te wahi i u mai ai a Ao-tea, ko Kawhia, engari i haere mai a Turi ki Pa-tea, ki te wahi i whakaaturia e Kupe ki aia i tona hokinga atu ki Hawaiki, a ka tutakitaki raua ki tatahi e haere mai ana hoki a Turi ki tenei motu, na Kupe i tohu tohu atu he huarahi mo Turi, a ka mea atu a Kupe "E Turi nau mai haere, waiho tonu te ihu o to waka i te ekenga mai o te ra, kaua e tika ke, a e kite koe i te awa e hau (ahu) ana te puau ki te hauauru me u to waka ki reira."
A ka mea atu a Turi ki a Kupe "Haere mai ra taua ka haere."
Ka mea atu a Kupe "E hoki Kupe."
I noho a Turi ki Pa-tea, i tu tona whare ki reira ko Matangi-rei te ingoa, i toua te karaka ki reira i ngakia te kumara ki reira, nga maara i ngakia ai.
"Ko nga tarawa a te moana." Ko "Heke-heke i papa." Na ko Pa-tea te wahi i ngakia ai e Turi te karaka te kumara. Te kupu whakatauki tenei:
"Ka mahi koe e te kura kura I ruia mai i runga o Rangi-tawhi"
Ko Rangi-awhi, he tu-ahu kei Pa-tea, ko te nohoanga aia o Maru i utaina mai e Turi i Hawaiki hei atua mona.
Ko nga iwi i puta i te hope o Turi me tana wahine ko Rongo-rongo, ko Taranaki, Te Ati-awa, Nga ti rua-nui, Nga rua hine, Nga rauru, Whanga-nui, e hara i te mea penei me te Pakeha te Maori, he kotahi tonu te pu-korero.
Na he pu-korero a Kupe ki ona whakatupuranga, a pena hoki a Turi.
He maha ano nga waka i u mai ki enei motu i mua, engari ma aua iwi e korero tona waka, ko au e korero ana i nga waka i u mai ki te tai hau auru.
Ko te waka nana i hari mai te taro me te hue ko "Haki-rere" te ingoa o taua waka, kei hoha koe ki te nui rawa o enei kupu.
I u mataiti mai a Kupe ki Te-reinga, a i patua ana kuri e rua eia ki reira, kotahi i taona eia hei whakahere ta maoa ki te atua ko te tahi o aua kuri i whakairia eia ki te rakau hei whakahere ta ota ki te atua, a ka rere mai aia i reira ki Hokianga, a waihotia ana aua kuri i te wahapu o te awa i Whirinaki, ko tana tiheru i waiho i Tarata-roto-rua, i te takiwa ki te Kerikeri, a ka tu tana hakari ki Te-whakarara-o-kupe, a ko te tahi ano hoki o ana hakari i tu ki Tohora-nui i te takiwa ki Whanga-roa, ka hoki mai aia i Tohora-nui, ka ahu ki te tonga, a ka mahue tana hoe i Manuka, a ka rere ano aia ka tae ki Ripiro, ki te taha ki te tonga o Maunga-nui, a ka mahue i aia a Whitianga-te-ra te tahi o ana tangata o tana waka i reira, ka rere tonu aia a Kawhia, a ka kite aia i te iwi nei i te Turehu i uira, he uri hoki taua iwi nei na Rua-rangi, a ko Rua-rangi hoki to ratou upoko, ka rere tonu mai aia a Kupe a ka tae aia ki Nga-motu (Taranaki) ka rere tonu a ka whiti aia i Rau-kawa, a ora iti aia ka mate i reira, me tana waka ano heke ora iti te pakaru ai i te wheke o taua moana, a ka hoki mai aia i reira ki Kapiti, a ka tae aia ki te toitoi o te tahi pukepuke i reira a Wai-hotu ma eia te kaka kura i reira a ka rere tonu aia ki Te-whanga-nui-a-tara, me ana tamahine a Matiu me Makaro, a ka haere te tahi o aua tamahine a Kupe ki runga ki nga maunga
Tae atu a Kupe ki Hawa-iki, ka korero aia i tana haere ki tana mokopuna ki a Nuku-tawhiti, a nana i ako tana mokopuna ki nga tohu e rere mai ai a Nuku-tawhiti i te moana, ara ki te ingoa o nga whetu hei ara mai mo Nuku-tawhiti ki enei motu, a ka rere mai taua mokopuna a Kupe ki enei motu, rokohanga mai eia ko te iwi o Tuputupu-whenua, ara ko te iwi nona ake nga motu nei, i kitea mai e Kupe i te Reinga, a ka noho a Nuku-tawhiti ki uta, ka moe ana uri i nga wahine o Tuputupu-whenua, a ka iwi tahi ki a Nga-puhi, a ka tae a Nuku-tawhiti ka kaukau i te wai i kaukau ai taua iwi o Tuputupu-whenua, a ka porangitia aia a Nuku-tawhiti, a ka noho aia i Motu-wharawhara i te wahapu o te awa i reira, i i mate aia ki reira.
Ka kaumatua a Nuku-tawhiti, ara ka tino koroheke aia, a ka pa te mate turoro ki aia, ka noho raua ko tetahi o ana tuahine i Whanu, a i noho te tahi o ana tamahine i Wai-mamaku, a ka mate a Nuku-tawhiti. Otira i aia ano e ora ana ka ki ake aia ki tana tamahine "E mate au, me kokoti taku upoko kia motu, a ka patu ai i ta tatou pononga i a kekero kia mate, a ka tapahi ai ano hoki i tana upoko kia motu rawa, a ka mau ka whakapiri i tana upoko ki toku tinana, a ka mau i toku upoko ka huna kia ngaro rawa." Ka mahia aua mahi nei e tana tamahine, a ka tae te rongo o te mate o tana papa ki tana tamahine e noho ra i Wai-mamaku, ka haere mai aia a ka tae ki O-mapere, ka eke mai aia i te waka ka hoe mai ki Whanu, a ka kitea atu e tena tamahine e noho ia i a Nuku-tawhiti ka pa aia ka karakia, koia te karakia pihe e kii nei "Papa te whatitiri a ka puta te ua me te hau me te whatitiri." A ka kite tera tamahine i te waka i te kino o te tupuhi ka pa aia ka karakia, a koia te upoko i te pihe e kii nei "Totaru te wai-puna," a tae noa ki tana mutunga o taua pihe e pihea nei i enei ra. Koia nei te ahua o te whenua e kiia nei.
(This text is crossed out in manuscript)
I u matati a Kupe ki te Reinga, a i patua ana kuri e rua i reira, one he cooked as a cooked offering to the god, the other he hung up raw, this was given as a raw offering to the god. Ka rere mai a Kupe i te Reinga a ka tae mai aia ki Hokianga, and he left his dogs at the mouth of the Whirinaki (lean against) river, and his bailer he left at the Tarata-roto-rua (pittosporum eugenioides of the two lakes which district is midway between the
Ko Hawa-iki me enei motu e ungutu ana kia raua i mua, ara e whenua kotahi ana, a na Kupe i wehe aua whenua nei kia motu ke te tahi kia motu ke te tahi, a kia tu wehe noa atu nga motu nei i Hawa-iki, a na Kupe i tuku te moana ki waenganui o aua whenua nei, a ka tae mai aia ki te tua whenua ka kite aia i te tangata whenua o reira ko te Kahui-toka, a ko te ingoa o o ratou ariki ko Kehu, ko Rehu, ko Monoa, a kahore kau he kai ke atu i te roi aruhe nei, a ka kite taua iwi ra i te waka a Kupe ka wehi ratou, a ka rere ki te tua whenua noho ai, a ka haere noa a Kupe me ana hoa i uta, a ka hoha ka hoki ratou ki Hawa-iki.
No muri i a Kupe i hoki atu nei ki Hawa-iki, ka rere mai a Turi i reira, a ka u mai aia ki enei motu, a ka kite hoki aia i taua iwi i kitea nei e Kupe, a ka patua ratou eia kia mate, a ka riro te whenua o taua iwi ra i aia, ka noho nei a Turi i taua whenua, a ka aroha ki Hawa-iki, a haurangi noa iho aia i te pouri ki tana kainga i Hawa-iki a whakamomori noa iho ki roto ki te awa i Pa-tea.
No muri i a Turi ka rere mai a Taki-tumu, ara a Horo-uta i Hawa-iki ki enei motu, a ka u aia ki Whai-apu, a ka rere ki te Wai-pounamu, a pakaru atu ki reira, a kei reira ano a Taki-tumu e haupu ana i te akau o te moana, kua pakarukaru, a kua kowhatutia.
Ko Au-raro-tuia(toia) me Tane-a-rangi he rakau kotahi nona aua waka nei, a na Tu-tara-naki i wahi taua rakau kia mawhera, he papa he waka, he papa he waka o taua rakau, a na Maui a Au-raro-tuia a ko te waka tera i hoe mai ai a Maui ki enei motu, a hoki ai ano aia ki Hawa-iki.
E kiia ana e te korero a o ratou tohunga, ko Mamari te waka a nga tupuna a Nga-puhi i eke mai ai ki enei motu, a ko Nuku-tawhiti te ariki i eke mai i taua waka, a u mai ai ki Hokianga, ko te ingoa o taua awa ko Te-hokianga-nui-o-kupe, he kitenga no Kupe i a Nuku-tawhiti i reira, a hoki atu ai a Kupe i taua awa, ka ahu ano ki tawahi, koia te ingoa nei a Hokianga mo taua awa, a kei reira ano te waka e tau ana kua kowhatutia.
Ka u a Kupe ki Kawhia, a rokohanga atu eia ko Rua-rangi raua ko tana iwi ko turehu e noho ana i reira, a ka noho etahi o Kupe ma i reira, a ka keri te iwi o Kupe i te roi aruhe ma ratou, ka hui te Turehu ki nga pukepuke titiro matakitaki atu ai i taua iwi o Kupe e kari ra i te roi, ka tu ka karanga atu te Turehu ka mea "E koe koe aianei, maku hoki ko te ra apopo" a ki te mea ka tohe tonu te iwi a Kupe ma ki te keri roi i te pakihi i muri iho o nga kupu a Turehu kua karanga atu ra ki a ratou, penei he aruhe kino te aruhe e keria e ratou, a ki te mea ka tohe te iwi a Kupe ki te keri aruhe a he kino te aruhe ka tu a Turehu ka waiata atu i enei kupu ki te iwi o Kupe mo aua roi kino i keria ra e ratou, mo te aitua i pa nei ki a Kupe ma mo ta ratou hoi kihai nei i mutu te keri i taua roi aruhe, i muri iho o a ratou kupu i karanga atu ra, ka waiata te iwi Turehu nei ka mea:
"Ko Ripiro aiti? Ko Wanawana? Ko au ko Rangi-pu-iri Taka mai he wahine Tuatahi tonu mai"
Ko nga ingoa enei o nga maihi a Te kahui rua ko Rua-te-pupuke, ko Rua-te-mahara, ko Rua te pipiri, ko Rua te mana tu, ko Rua ka kitea, ko Rua, ka whaia (waia).
Korero a tama na te Po tupu taua, na te Po rea taua, na Kiki taua, na Tato taua, na
Na Kupe te hakari nui i tu ki te Koraha i te takiwa o Te-kerikeri a Whanga-roa, a he kowhatu nga pou o taua hakari, e hara i te pou rakau, penei me nga rakau o nga hakari o enei ra, a ko aua pou kowhatu ra nga pou i amia atu ai nga kai ki aua kowhatu tu ai piri atu ai, e tiketike ai aua kai nei hei titiro ma te iwi ma ratou taua kai hakari, ano ka mutu taua hakari, a ka marara nga iwi o taua hakari, ka tu tonu aua kowhatu pou ra, a e tu mai nei ano aua pou kowhatu, a e kiia ana he ingoa mo aua pou, ko-te-whakarara-o-kupe, a e tu mai nei ano aua kowhatu i te koraha o Tarata-roto-rua.
A ko te tiheru o te waka o Kupe, kei reira tata ano kei Te-whakarara-o-kupe i te takiwa ki Te-tou-o-puraho, a ko te tahi o nga tiheru o te waka o Kupe, kei te Kohukohu, ara i te Riri, i te taha ki uta o mohiti i te awa o Hokianga, a ko tenei kua pakarukaru i te tangata te wawahi i nga ra o te Pakeha kua noho i Hokianga.
"E whiti e te ra, e maene ki te kiri Pa mai ki au, me he ao (aho) e merohia Te ngau a te atua, e whakapioi nei E ngari te tuku poto ki wawe au te mate Ki wawe au te tae ki Whitianga-te-ra Ka pa e Kuru he mate i te marama He mate ora mai i te Hina ka wiuki Me whakapiki tara i a nei aku ringa Nau te ki nei "Me whai ki te ra roa E hara te ra poto" Ka tukunga kino au e" He waiata tangi.
Ka mutu te kai o te hakari a Kupe i Tarata-roto-rua, ka mau a Kupe i te kowhatu ki tana peke, a ka haere aia ka ahu atu i Te-whakarara-a-kupe ka ahu ki Hokianga tana haere, ka puta aia i te Urupa, ka haere tonu i roto i te awa o Wai-hou a ka tae aia ki Te-puru, ka waiho tana kowhatu i reira, a ka waiho taua kowhatu hei tapu, a ka haere te tangata a enei ra ka puta ki taua kowhatu ka karakia aia i tana karakia whakauru ka mea:
Ka u ki Mata-nuku Ka u ki Mata-rangi Tenei te ate o te tauhou Hei kai mau, e e e.
Ka mutu tenei ka tae aia ki te rau rakau ka whiua atu ki runga ki taua kowhatu, a ka whakahua ano i te karakia nei, hei whakau i aia kia kaha ai tana haere i te ara, na e haere nei ka mea:
a ka tae aia ki nga rau me nga mangamanga karamu, me nga mangamanga rau kawakawa, me nga kirikiri o te awa ka whiu atu ki runga ki tana toka, a ka haere aia, e kore rawa nei aia e titiro ki muri aia, a kia mamao rawa atu ra ano, kia tawhiti noa atu, kia ngaro rawa taua kowhatu i aia, e tahuri mai ai ano e titiro whakamuri mai i aia.
Ko te punga o te waka o Kupe kei Rangi-ora i te awa o Hokianga i te whaiti, kei raro iho o te pa i Te-rangi-ora i te pukepuke i te taha ki te Hauauru o Hokianga.
E kia ana nga kaumatua, ko te kuri a Kupe kei te wahapu o te awa o Whirinaki i te awa o Hokianga, he kuri na Kupe i mahue i aia ki reira i te wa ona i haere mai ai ki taua wahi, a kowhatutia ana taua kuri, a kei te taha ki te marangai o te wahapu o taua awa ra taua kowhatu kuri nei.
Kei wharo te ahua, ara te wahi i takahi ai nga waewae o Kupe, a e mau nei ano te ahua o ana waewae i te kowhatu i te tai tuauru, a kei reira ano hoki te ahua o nga waewae o tana kura, i aua toka ra ano i te tua-auru.
Ko Ue-nuku, ko te tangata nana te kohoho i tahaetia e Tama-te-kapua, he tangata manawapa ki te kuri hei kai mana, a he kuri tame tana koroki mo aua kai, no reira te take mai o te whakatauki nei:
Te whangai-a-Ue-nuku, he kuri.
E kiia ana e nga tautohito, ko Kupe te tangata tuatahi i tae mai ki enei motu, a i eke mai aia i tana waka i a Mata-orua, a i u mai aia ki Te-te-whanga-nui-a-tara, he rapu mai tana i tana wahine i a Kura-maro-tiri, i kahakina mai taua wahine i Hawa-iki e tana teina, e te teina o Kupe, e Hotu-rapa.
Ka haere atu a Kupe i Te-te-whanga-nui-a-tara, ka ahu te haere i te tai auru ki Pa-tea, a ka tae aia ki reira, ka rongo atu aia i te tangi a te kokako, i te taha ki te tuawhenua ona, a ka ki a Kupe he reo tangata, a ka haere aia ki te titiro i te tangata nona taua reo. I hua hoki aia he reo tangata, a kahore kau aua tangata i kite ai, a kihai rawa tana wahine i kitea eia, a ka tu i aia tana pou i whakatu ai i reira, a ka hoki aia ki Te-whanga-nui-a-tara, a ka hoe aia ka hoki ki Hawa-iki, koia te kii e kiia nei:
"Hoki Kupe, e kore a Kupe e hoki mai."
E kiia ana e nga tangata o nehe na Kupe i motu ke mai ai nga motu nei i Hawa-iki, a nana hoki i mahi i tu ai te moana o Rau-kawa, i motu ke atu ai te Ahi-a-Maui i Te-ika-roa-a-Maui, koia te tito nei i titoa ai:
Ka tito au, ka tito au Ka tito au ki a Kupe Te tangata nana i tapaope Te whenua, Tu ke Kopiti, Tu ke Mana, Tu ke Ara-pawa Ko nga tohu tena, A taku tupuna A Kupe, nana I whakatomene Ti-tapua, ka tomene I au te whenua - e
A na nga korero a Kupe i tana hokinga ki Hawa-iki i mahia ai, a i hoe mai ai nga heke o Hawa-iki ki enei motu, a e kiia ana e nga kaumatua, ko Tai-nui, ko Te-arawa, ko Kura-hau-po, ko Mata-atua, ko Toko-maru, nga waka i hoe ana i rere tahi mai i Hawa-iki ki enei motu, a ko Turi te tangata nana te waka ko Ao-tea i rere mai i Hawa-iki i muri iho o aua waka e rima nei, a i u mai a Turi ki te tai tuauru o Te-ika-a-Maui, a ki nga tangata o nga iwi o te tai tuauru he tino tangata a Turi.
Te take o Turi i maunu mai ai i Hawa-iki, he whawhai, ara no te wa i hauhakea ai te maara kumara i Hawa-iki i kawea ai te piha kumara e te teina o Turi e Pou akoako ki ta ratou ariki ki a Ue-nuku, a ka riri a Ue-nuku ki te iti o te hapainga o te maara kumara ki aia, a horomia ana taua piha kumara, me Pou-akoako e Ue-nuku, a ka riri a Turi mo tana teina i kainga nei e Ue-nuku, a ka tae a Turi ka patua te tama a Ue-nuku a Oue-potiki, a kainga ana taua tamaiti e Turi ko te ate ona ko te manawa i hoatu e Turi ki roto ki te poti kai, e maua ana ma Ue-nuku, a te mohio a Ue-nuku, ki taua manawa kainga ana eia, a no muri aia
Tikina atu te tini o Nga-ti-ranga-tea Whakataka mai, kia tini kia mano, Kia ngakia, te mate o Oue-potiki Ko reka te kai mua Runa mai Rongo e Ka runa ha i.
Ano ka rongo a Turi ki nga kupu o te waiata a Ue-nuku, ka haere aia ki tana poupou ki a Toto, ka tono i te waka nei i a Ao-tea kia homai ki aia, a ka riro mai taua waka ra i a Turi, ka eke ratou ko tana whanau me tana hapu, a i wareware i aia te tata o taua waka, te ingoa o taua tata, ko Tupua-horo-nuku, a ko te ingoa o tana hoe ko Kau-tu-ki-te-rangi, a ka utaina mai ki tana waka ki a Ao-tea te pukeko, te kiore, te po-whaitere, te moeone, te awheto, te kumara, te kaweka, te hue, me tona atua me Maru i maua mai e tana tohunga e Ta-po, a kihai ratou i roa mai ki te moana, ka tikona te waka nei a Ao-tea e Ta-po, a pohutu ana a Ta-po ki te moana i a Turi te whiu. Ka ngunguru ake te atua nei a Maru ka mea "Ki te mea ka mahue taku pori i a koe e kore tatou e tae ki Nuku-roa, tukua au ki te ama noho ai, a ka tae tatou ki Uku-rangi" a ka whakaae ake a Turi, ka utaina mai ano
Te-tahi korero ano mo te waka a Toto, e ki ana, i hanga te waka a Toto i roto i te awa nei i Tau-toru, a ka oti taua waka nei, ka tukua taua waka e Toto ki tana tama, ara ki te Ariki o te tamahine a Toto, ki a Turi, a ka mahia e Turi te komaru, ara te whakarite ano taua waka, a huaina ana te ingoa o taua mamari ra ko Mata-orua, a ka rere a Turi ki whiti marama, he whenua ano.
Ko te waha o te parata, ko te wahi i nga tuatea kino o te moana, ara ko te wahi e pari ai i a e timu ai te tai, ara ko te ha o te waha o te parata, o te atua o te moana, ka ha mai te ha ki waho, ka pari te tai, ka ha te waha ki te puku ka timu te tai, a koia ra te korokoro o te parata, ko te wahi o te tai e timu atu ai, a e pari mai ai ano.
Ka rere mai nei a Turi i Hawa-iki a ka u aia ki Whanga-paraoa, a ka tiria te karaka eia ki reira, a ka rere aia ki te
A i Pa-tea ka tiria te kumara e Turi, i te maara e kiia nei ko Hekeheke-i-papa, a ka kite aia i te pou a Kupe i whakatu ai i reira i Rangi-tawhi, a ka apua eia te oneone ki tana ringa ka hongia eia, a ka mea aia a Turi, he one pai taua one koia te ki e kiia nei mo te one pai "Ko te one i hongia e Turi" a ka patua taua kuri nei a Mata-waare i reira, a ka ngaro noa iho te tinana o taua kuri nei, haere rawa atu aia ki taua kuri kia topatia hei kai mana, kua ngaro, a ka whakapaea eia ki te iwi ka mea aia a Turi, ki tana tamahine ki a Tane-roa, "Na te tangata ranei, na te tamariki ranei taku kuri i tahae." Ka rongoa tana tamahine a Tane-roa i aua kupu nei ka whati aia ka oma ki Papa-whero noho ai, a ka whanau ana tamariki tokorua i reira, a ka mea atu aia ki a raua "E nui korua, ara e tangatatia korua, na ano he kai ma korua, e nui ana i ra-wahi-rara o te awa i te kainga o taku tungane o Turanga-i-mua."
Na Turi raua ko tana tama, i patu te iwi tupu ake o te whenua, ara te iwi
I nga ra o Turi e haere ai ki te ngaki i ana maara, ki te hi ika ranei, ki te keri aruhe ranei, ki te wero manu ranei, ka mahia eia ana mahi ki tana kainga, kei mohiotia e Te-kohikohi, ara e te iwi e hoa riri ana ki aia, kei te ngaro ke atu aia i tana kainga, ara i tana pa, a kia haere katoa ai ano hoki tana hapu i aia ki aua mahi nei. Ka mau a Turi ki te matuku, ka whakanohoia taua manu ki roto ki tana pa, a ka tangi taua manu, ara ka penei na hu, hu, hu, ma taua hu e tia ai te tangata kei tana pa ano a Turi me tana hapu. Ka mea a Turi kia whakakahangia eia taua manu kia kaha ai te hu, koia aia i karakia ai i tana karakia nei ki taua manu kia kaha ai tana hu. Ka karakia a Turi ka mea:
Ko te matuku i hea? Te matuku i Wai-aua He matuku aha te matuku? Matuku tiaki, tauaroa a ki Tauaro a ki Te whakarangona manawa Te korero te whakarangona E te wananga, Whakatikaia kia tika Whakatonu hia kia tonu, Hau e kia tonu. Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Wai-ngongoro.
A ka tae a Turi ka karakia i tana karakia ki te awa i Tanga-hoe, i Hinga-hope
Ka noho nei a Turi i nga motu nei, a ka maharahara ki tana kainga ki Hawa-iki, ka manakanaka a roto o tana hinengaro ki Hawa-iki, a ka kaha pu tana aroha ki Hawa-iki, a ka porangitia aia, a ka rere aia ki roto ki te awa o Pa-tea whakamomori ai, a ka mate aia ki reira.
Ko te whare o Turi ko Matangi-rei, me tana maara kumara i Pa-tea, e tohutohungia ana i enei ra, a i nga ra o te orokotanga mai o te Pakeha ki reira e tu tonu ana ano nga kowhatu whakairo i ona rohe mo aua wahi, a e toru te kau topu o aua kowhatu pou i aua wahi ra e tu ana, a ko te wai puna a Turi nei ano i enei ra, a e inumia ana te wai o taua puna e te iwi o enei papanga.
Ko Kupe te tangata tuatahi nana i haere te nuku o te whenua nei o Ao-tea, a ko Mata-o-rua te ingoa o tana waka i eke mai ai ki tenei whenua ki Ao-tea, ano ka kite aia i te whenua nei ka hoki ano aia ki Hawaiki ka korero ki a Turi ki te pai o te whenua i Pa-tea a ka mea a Toto te poupou a Turi i te waka ma Turi, he rakau no te awa ko Tautoru te ingoa o te awa i tu ai taua rakau, ka oti te waka ia Toto te hanga ka mahia te kowhiti ko Mata-o-rua te ingoa o taua komaru, ka eke a Turi i taua waka ka rere i te moana u rawa atu ko Whiti-marama, ka noho i reira ka ahua tautohe ratou ko Po-toru, ka mea atu a Po-toru "Me rere nga waka ki te ra too." Ka mea atu a Turi "Kahore me anga ki te ra whiti." Ka rere mai a Turi, ka rere atu a Po-toru, a ka mate a Po-toru ki te Au-o-raukawa, ka rere mai a Turi a ka rongo aia kia Maia e mahi kino ana, ka weti weti a Turi a panga ana a Maia e Turi ki te moana, ka eke a Maru ki a Maia, a ka rangona te reo a Maru i te wai, ka mea a Maru ki te waiho ahau i te wai ka mate katoa tatou, ki te mea ka eke atu ano ahau ki te waka ka u katoa tatou ki Nuku-taurua, ka rere mai ratou a u rawa mai i Kawatau i te tai ki te rawhiti, a ka haere ratou ma uta a tae noa ki Ao-tea, a waiho ana te waka i reira, a hanga ana te whare i reira ko Rangi-hunga-kau te ingoa
(Middle of Page 12 taken for ………. Rata & Matuku)
a tiria ana te karaka me te kumara i Pa-tea a hanga ana te whare i Pa-tea ko Rangi-tawhi te ingoa, a noho ana aia i reira, a kihai i roa ka tautetete raua ko Raumana i Pa-tea, a haere ke ana a Raumana he whenua ke noa atu, he motu ke noa atu, a noho ana a Turi i reira, a whawhaitia ana te iwi whenua o reira e Turi, me nga tangata whenua o nga wahi katoa i haere ai a Turi he mea whawhai aua iwi e Turi, a i mate a Turi ki Te ahu a Turanga, i Manawatu.
I mua i te wa i hoe mai ai a Kupe ki tenei whenua he whenua kotahi a Hawaiki me te tua whenua, a nana i tapahi a nana i tu ai te moana i waenganui o aua whenua, a i te wa o tona taenga mai ki konei he tangata ano i te tua whenua nei, ko Te Kahui toka, ko to Kahui-pou te ingoa o taua iwi, ko te ingoa o ratou rangatira ko Kehu ko Rehu ko Monoa, kahore he kai maori, he roi te kai a taua iwi i mua atu o te wa i kitea ai taua iwi e Kupe, ano ka kite ratou i te waka a Kupe, ka tino wehi taua iwi ki taua waka, ka u mai a Kupe ki tenei whenua he mea patu taua iwi katoa kia mate e Kupe, na Kupe te korero mo Aotearoa ki Hawaiki i hoe mai ai nga waka ki tenei whenua.
E kiia ana ko Kupe te tangata kua tae mataati ki tenei whenua, ara ki enei motu, a i haere tahi mai raua ko Hau, a ka u mai raua, rokohanga mai e raua, e kuteretere noa ana te whenua, e aioi noa ana, a i wehi raua a hoe tonu raua ki Wai-rarapa, ki te wahi toka o te whenua, ki te wahi i u, kihai i ngaueue, a ka waihotia eia ana tamahine i reira a Matiu raua ko Makaro, a ka tapaa e Matiu te ingoa o te tahi pa i reira. A hoki ana a Kupe ki Hawa-iki, i te mea i pouri ana tamahine ki a raua tamariki kei whakarerea e raua. Kihai a Matiu i hoki i a Kupe ki Hawa-iki, otira i haere ano aia i u ki runga ki nga maunga o Wai-rarapa me te tangi hoki aia i reira, a pokepoke katoa nga mea ana i pa ai ana ringa i te toto, a na reira nga tarutaru me te korari o te whenua, me nga ika katoa o te moana i te taha ki te mangai, me te taha ki te auru o Te-whanga-nui-a-tara i whero ai i nga roimata o Matiu. I haere a Kupe ki Pa-tea, a hongia ana te oneone o reira eia, a ka whakapai aia ki to reira oneone, a i mea aia kia noho aia i reira, a kihai i paingia taua whakaaro o Kupe e Turi, a kiia atu ana e Turi ki a Kupe me haere tonu atu aia a Kupe ki Nga-motu, a ki Wai-totara, a kihai a Kupe i whakaae, a ka puta i aia aua kupu nei "Hoki Kupe?" Na reira i kiia ai aua kupu nei hei whakatauki.
A i muri iho o aua kupu nei ka hanga nga pa e rua i Pa-tea, ko te ingoa o tetahi
Ko Rua-tiki te ingoa o tetahi o nga tama a Kupe, a ko Tai-apua te ingoa ano hoki o te tahi o ana tamahine a i whakamomori a Tai-apua i te pau whero i Tamure, a me muri iho o tana matenga ka haere a Kupe ki reira tangi ai, a he mea haehae eia e Kupe te kiri o tana rae hei maimai aroha mona mo tana tamahine, a ka heke te toto o Kupe ki nga toka o taua wahi, a ka poke aua toka i te toto, koia aua toka i whero ai a taea noatia enei ra, a e rere te tangata i te waka i waho ake o Te-ra-whiti a ka titiro ki uta, e kite atu ratou i te whero o nga toka o uta i te taha taha o te wahapu o Te-whanga-nui-a-tara.
I te taha ki te tonga tu a auru o Te-whanga-nui-a-tara, ko te pari i te akau o te moana e kiia nei ko Te-tangihanga-o-kupe, koia ra te wahi i noho ai, a i tangi ai a Kupe mo tana wahine, mo te wahine i whakarere nei i a Kupe, a i tangi ano hoki ana tamahine, a i hahae ano i a ratou, koia ra te take i whero ai nga korari o taua pari ra, he whero no nga toto o aua kotiro, o nga tamahine a Kupe.
He whenua kotahi te tua whenua me Hawa-iki i nga ra o mua, i te wa o Kupe ki ano i tae mai ki enei motu, a nana na Kupe i topetope te whenua, i tu ai he moana i waenganui o aua whenua nei, a i te wa o Kupe i tae mataati mai ai ki enei motu rokohanga mai eia ko te iwi nei ko te Kahui-toka e noho ana i nga motu nei, a ko te ingoa o a ratou ariki ko Kehu, ko Rehu, ko Monoa, a kahore ke he kai a ratou i kai ai, he roi anake i mua atu o te wa o ratou, ki ano i kitea e Kupe, ano ka kite ratou i te waka a Kupe, a ka u a Kupe ki uta, a ka kite ratou i a Kupe, ka wehi taua iwi ka wiwi, a na Turi i patu taua iwi nei a te Kahui-toka, i te wa ona i tae mai ai ki enei motu i muri iho o te wa i tae matamua mai ai a Kupe ki enei motu. A ko Taki-tumu, tetahi ingoa, ko Oro-uta te tahi ingoa ano o te waka kotahi e kiia nei ko Horo-uta.
He korero na Kupe i Hawa-iki, mo tana whenua i kite nei i Ao-tea, koia ra te take o nga waka e ono i rere mai ai i Hawa-iki ki enei motu.
1. E rangi wai ua, ka wara wara He rangi ngahu pea, he kai horo E more i au ka tuku atu Kowai kia pin i konei Kura tope e noho atu ana Te kuare naku mata i ara I to none i tokona na ihi Tena a te hara i au he karu ke Whaka(o) tona wairangi hoia kepea Ko taku matakutanga i ata taia Tino eke taku iti te pai tangata Kokoe na e Mahu kei tahaki Kaupane kei te whakarua moko Mai te titiro kei te whakaatu au Ki aku rmga me te ware tanata He tangi mo Pehi (he wahine a Pehi).
I eke mai a Kupe i tana waka ia Maha-hou-rua a i u mai aia ki Te-whanga-nui-a-tara, he rapu haere mai tana i tana wahine ia Kura-maro-tini he mea hoki i tahaetia a Kura-maro-tini e te teina a Kupe e Hotu-rapa, ka haere aia a Pa-tea, ka hore aia i kite ia Kura-maro-tini i reira, ka tu i aia tana pou i Pa-tea a ka hoki ano aia ki Whanganui-a-tara, a ka hoe aia ki Hawa-iki, na reira te whakatauki nei:
"Hoki Kupe e kore aia e hokimai."
Ko Kupe te tangata tuatahi i tae mai ki enei motu a nana te korero ki Hawa-iki i hoe mai ai etahi o nga waka ki konei a ko a Turi, na Kupe i wahi nga motu nei i tu ai te moana i Rau-kawa, i motu ke ai te Wai-pounamu, i motu ke ai te Ika-a-Maui, a nana ano hoki i wehe a Hawa-iki i motu ke ai taua
He nui noa atu te mohio o nga tohunga o mua ki te rererere i te moana, i te mea hoki i rere o matou tupuna i a ratou waka, mai ano i Hawa-iki, a tae noa mai ki enei motu a hoki pai noa atu ki Hawa-iki, he mohio no ratou ki nga hau o te tau, a ki nga whetu o nga marama tika e rere mai ai ratou i te moana, a he mea hoki ko nga wahi tika e rere atu ai ano i nga motu nei ki Hawa-iki, nei ano aua wahi e tohutohungia ana e nga uri i te taha ki a Nga-puhi, ara i Whanga-te-au, a i Whanga-rei.
Ko Kupe te tangata i tae matamua mai i Hawa-iki ki enei motu, ko etahi o te iwi e kii ana i rere mai aia ki te toro mai i tana wahine i a Kura-maro-tini i kahakina mai e te teina o Kupe e Hotu-rapa, a ko etahi kaumatua e kii ana, te take o Kupe i rere mai ai ki enei motu, ko tana teina i kohurutia eia, a kahakina ana te wahine o te teina e Kupe, a rere mai ai aia me te wahine me te hapu a Kupe ki enei motu, a ka kite a Kupe i te whenua nei, a roa roa ona i noho ai i konei, ka hiahia ano aia ki Hawa-iki, ka hoki ano aia ki reira, a rokohanga atu eia kua he te iwi, ara kua whawhai i Hawa-iki, a nana na Kupe i korero te pai o te whenua kua kitea eia a rere mai ana te tini o nga waka ki enei motu, a noho tonu atu a Kupe i Hawa-iki.
Ko Mata-hou-rua te ingoa o te waka a Kupe, i u mai a Kupe ki Te-whanga-nui-a-tara, i haere mai aia ki te rapu mai i tana wahine i a Kura-maro-tini, i oma mai i te moana i a Hotu-rapa, i te teina a Kupe, a kihai noa ake a Kupe i kite i tana wahine, a hoki ana ano aia a Kupe ki Hawa-iki, otira i haere aia i te tai tuauru a Pa-tea, a tu ana tana pou i reira hei tohu mona i taea aia ki taua wahi, na reira te kii nei "Hoki Kupe." Hoki ana a Kupe ki Hawa-iki, koia ra te take o taua kupu ra "Hoki Kupe" mona mo Kupe kia hoki ki Hawa-iki, i te mea hoki e kore rawa aia a Kupe e pai kia noho noa atu aia he whenua ke i Hawa-iki, me hoki pu ano aia ki Hawa-iki, a na Kupe i tope ke atu te Wai-pounamu i te Ika-a-Maui, he mea hoki i ungutu tahi enei motu me Hawa-iki i mua, a na Kupe i tope i motu ke atu ai a Hawa-iki i motu ke mai ai enei motu, a na Kupe i mau mai te karaka ki enei motu. He puremu na Wai-raka koia aia i whakakowhatutia ai e tana tane e Kupe.
He tangata ingoa nui a Hau i mua, a ko te ingoa o tana wahine ko Wai-raka, a pai atu ai taua wahine ki te tahi tangata ke atu ki a Weku, a oma ana raua ko Weku, a ka haere ka kimi haere a Hau i a Wai-raka. I haere mai a Hau i Tara-naki a ka Rangi-tikei mai a Manawa-tu, a tae noa mai a Hau ki te pito o nga maunga i Tara-rua i Wai-rarapa ra ano, a ka kite aia i a Wai-raka i reira, ka ka makuturia te wahine e Hau, a kowhatutia tonutia iho a Wai-raka, a e tu ra ano i te akau o te moana e akina ra e te awa heihei o te moana, a haere koa ana a Hau i te utu mona kua ea, a rarapa haere ana ana kanohi i tana uto kua poua eia kia tu tonu mai i te moana nui a Kiwa titiro pukana atu ai ki te amai o te moana nui. A na Hau i tapa nga ingoa o nga wahi katoa o te takiwa ki Wai-rarapa.
Na iana kia ata whakatapia atu te korero mo Hau. I rere mai te waka o Hau ki te rapu mai i a Wai-raka, a ka u te waka ra ki Whanga-nui, a ka tapotu a Hau ki uta ka haere aia i uta ka ahu ki Whanga-ehu, he tata no tenei awa ki te awa i Whanga-nui koia aia i mea ai e tae i ehu o te wai ana tahuna atu i taua awa nei a atu ano i Whanga-nui ki te awa i Whanga-ehu, koia te ingoa o taua awa nei i tapaa ia ko Whanga-ehu. Ka haere tonu aia ki te rapu i a Wai-raka, a ka tae ano aia ki te tahi awa, a he tata ano hoki no tenei awa ki Whanga-ehu, ki te mea ka hinga he rakau i aia te tua, penei e tao te kauru o taua rakau ra ki taua awa.
Koia te ingoa o taua awa ra i papaa ai eia ko Turakina. Ka haere ano aia i te akau o te moana, he mea hoki e haere tonu ana a Hau i te akau o te moana, ara i te one i te takutai, a ka haere tonu aia, a ngenge noa, ka tae ano aia he awa ano, a ka tae aia ki taua awa ka tu aia ka kuhakuha tana manawa i te haerenga mai, ka mea ai he roa no tana haerenga mai, ara he nui mo ana tikeitanga ka tae ra aia ki taua awa, koia i tapaa ai te ingoa mo taua awa ko Rangi-tikei, ka haere tonu a Hau i te akauroa ra a ka tae ano aia ki te tahi awa, a he kitenga nona i te awa nei tu ai tana manawa i te oho rere ona i te kitenga atu o te wai o te awa i te kare ona e whiti, koia i tapaa ai ko Manawa-tu te ingoa mo taua awa. Ka haere tonu ai, a ka tae ki te wahi o te akau, ka whio te hau i ona taringa, koia i tapaa ai te ingoa mo taua wahi ko Hokio, a ko te awa i pahaki atu o Hokio i tapaa eia ko tana ingoa ano ko O-hau, he taunga iho nona ki raro noho ai i reira okioki ai, roa kau iho ano ka haere ano aia, a he ruha nona, koia tana tao i maua a taki ai ki tana ringa, koia te ingoa o te tahi awa i reira i tapaa ai ko O-taki. Ka haere tonu aia me te karakia haere, a ka tapu aia i te mana o taua karakia, koia i tapaa ai te ingoa o te wai ko Wai-mea, ara he mehameha, he tapu nona, koia te ingoa o taua awa ko Wai-mea, a ka haere tonu ano aia a ka kanaenae tana titiro kia kite ai aia i a Wai-raka, koia i tapaa ai te ingoa o te tahi awa i reira ko Wai-kanae, ka haere tonu a Hau
I eke mai a Kupe i te waka nei i a Mata-hou-rua, a i u mai aia ki Te-whanga-nui-a-tara, he rapu mai tana i tana wahine i a Kura-maro-tini, i kahakina e te teina o Kupe e Hotu-rapa, ka haere a Kupe a Pa-tea, a kihore kau aia i kite i tana wahine, kawhakaturia te tahi pou eia ki reira, a hoki ana aia ki Te-whanga-nui-a-tara, a hoki tonu atu ki Hawa-iki, koia te take o nga kupu nei "Hoki Kupe? e kore aia e hoki mai" a koia te tangata tua tahi mai ki enei motu, a nana te korero ki te iwi i Hawa-iki i rere mai ai etahi o ratou i nga waka i rere mai nei ki enei motu, a ko Turi te tangata i u mai ki konei i muri mai o Kupe, i u mai a Kupe i runga i tana waka i a Ao-tea.
Na Kupe i tope te Wai-pounamu i motu ke ai i te Ika-a-Maui, a nana hoki na Kupe i motu ke atu ai a Hawa-iki i enei motu, he mea hoki, ko enei motu a ko Hawa-iki he whenua kotahi i mua, a na Kupe i tu ai te moana i waenganui o nga motu nei, a nana hoki te kaka i mau mai ki enei motu.
E ki ana nga uri a Turi, i whanau te tangata tuatahi i te po, a ko te ingoa o taua tangata ko Rerau-matua a i te wa ona i ahua, kahore kau he wai o te ao nei a ko te tangata tuatahi te ao, ara ko te ra o Miru-tau, a whakauatia ana aia, a tukua ana ki te Reinga, koia i tupu ai a Papuke, raua ko Mahara, me Herenga-nuku.
(Tera) Ra te pokohu (e) tauhere pu ana (ana mai) Te titu (tara) ki te maunga Tirotiro kau au kei whea ra e Homai e Tuhi, e - i Homai e Tuhi Te tioro o te ehu Pakia mai ra Ki to taina ia e - i Kowai au e hine (tama) Ka kite whiripo atu Te tao rere puku Ki a tina (tiro) i roto ra e - i Haumai e hine (te hoa) Ka whakatu haere Nga papawharekura I waho (roto) Murupu e - i E kore taku ipo E hei ki te kahu (kakahu) Maori Me whakaputa (koe) ra - i Me whakaputa koe Te kahu o Mereana Te huia i Tararua e - i Te toroa i te moana Kia pai atu koe Te haere ki raro ra Kia poiri (powhiri) mai Ki o matua Kia noho mai e I runga te tamira (i te roro o te whare) Kia marama e - i Te whakamau ki a whiti Ki a au e hine (te hoa) Ki a waiho koe Hei kumekume mai Mo te ko aho pu e – I Hei nui mo te rau – e (u – e)
(Copy of Taranaki Book got by me at Tataraimaka in the Taranaki War)
Muri iho i a Makura te hau:
Ka timata i to Manga o taki ora aitangi i a Rangi maru kore:
Ka mutu i konei tenei hunga tokomaha, kotahi ano, no te hapu kotahi.
Ko te putake tenei o Nga-ti-hinga, o Nga-ti-uenuku.
Ka mutu mo nga tupuna, mo nga matua i konei.
"Nga tohe parae o roto whenua-aia."
Mo nga maara, me nga whatinga roi.
"Te kai a Rakei-tiutiu purutia ai titamore o Raro-tonga."
Kei tukua noatia tau wahi o te whenua.
Ko Poroporo-tapu Marua-rua Uro-weka Puke-taua Rama-roa
Whare-kura Te manu whaka-ngunu Te mutunga-o-te-rangi ( Ko te whare tuatahi tenei i hanga ai taua iwi nei.)Te rua-o-rangi-whaka-umu Whati whati
Pu-karamu Te motu-tapu Mata-raina
Hau-roro Rangi-ata O-tangi-moana Tu-parae Rangi-toto Puke-kura Tai ra-kewa-nui Uru-mahie-roa Taniwha-puku-roa Te uru-o-manono Te taheke Te koutu
Tawiri-o-papa
Ko te Rohutu, a na Te kahui pou taua whare i te taha ki te hau raro (north) o te awa o Wai-tara.
Nga ara korero mo Maru i roto i nga upoko korero.
Ka titiro iho a Maru i tana kainga i te rangi ka kite aia i te taro e tupu ana i wairua he roto wai i mate (mata) te ra, a ka kimo tana kanohi, ki a Maihi (Maiho) ki te tangata e noho ana i Hawaiki a ka mea atu a Maru ki aia kia Maiki, e tupu mai ra te kai reka nei te taro, a ka tahuri tana mata ka titiro aia ki te wahi i tupu ai aua taro, ka mea atu ano a Maru ki a Maihi, haere ki te kimi i te taro ra, ka haere a Maihi a ka kitea eia te taro ka maua mai eia ki Hawaiki.
Upoko TuatahiHe tai he tai manokia, Ka wetewete i te whiwhi He tai manokia taina, He tai mano ka wetewete I te hara, He tai manokia he i e a. Upoko TuaruaHutia mai te whiwhi, Hutia mai te hara Wetea mai te tapu, Wetea rapea kia mawetiweti Tawhito te rangi Ka taea nga tapu e a. Upoko TuatoruKa taka te po, Ka taka te po e hi a. Ka taka te po, Ka taka te po e hi a. Ka taka te po Hei runga nei tetahi ao Hei raro nei te tahi ao Po ki te pua tipua manea Ka taka te ao Po ki tawhito tetahi ao, Tipua a manea tetahi ao i a. Ka taka te ao i a. Ka taka te ao Ka taka te ao e a. Upoko TuawhaHe tiaha ka rere te tapu, Ka rere te ha
He rangi tapau atu ki runga ki te whakaroa Kirikiri aha makapaea, tena tiaha ka whano Tena tiaha ka rere, tena tiaha nga korero Ko tiaha ka whano, ko tiaha nga parapara Haere ki te rangi tutu ai, awhiwhio ai Pokaikaha ai, tena tiaha nga korero Ka hu aku tapu, ka noa aku tapu Ka ra runga runga, ka ra raroraro Nei tiri kirunga kia watitirirua-takataka Whangaia te whetu me te marama Wa te taka noa nga tapu Upoko Tuarua Te tiri, e Ngainui, e Ngai-roa, Ngai-tuturi Ngai pepeke, ko Toi, ko Rauru, ko Tahatiti Ko Ruatapu, ko Tama-ki-te-ra-kai-ora Tiri ana oti, tiri ka whano. Te tiri o nga korero, te tiri o nga wananga
I te wa e whakahua ai te tohunga i nga kupu o te upoko tuawha i enei kupu "He tiaha" ka tu maro aia, ko te uma katoa e tu tahanga ana, ko te kakahu i te hope anake mau ai tatu noa ki nga waewae, ahu atu i te hope puta noa ki runga ki te mahunga, kahore kau he kakahu, a ka ahu te titiro o te tohunga ki te rangi, me te totoro atu nga ringa ringa whaka runga, ko te kapa o nga ringa kia anga whakarunga.
A ka tae ki nga kupu o te upoko tuarima, ka makere te kakahu i te hope o te ariki ka tu ata-hanga kau aia ka whakahua i te kupu nei na "Te tiri e Ngai nui", ka mau tonu tana tu maro, me te titiro ki runga, ka tahi ka uwakiwaki ana ringa ringa tetahi ki te tahi, a ka whaka hua aia i nga ingoa o nga atua, ka kukuti nga ringa ringa, a ka mahora ano, i te ingoa o ia atua o ia atua, ana whakahuatia eia ka kutia ana ringa te tahi ki te tahi.
I te mea e karakia ana te tohunga i nga kupu o ana karakia, ka tu maro mai nga tangata e wetekia ana i te tapu me te anga mai o ratou kanohi ki te tohunga, a ka tae te tohunga ki te wa e wharoro ai ana ringa, e titiro ai aia ki te rangi, ka mahi pera ano hoki aua tangata, a i te wa ano hoki e kukuti ai te tohunga i ana ringa ringa ka pera, ano hoki ratou tauira pono ai ratou katoa ki nga ahua mahi a taua tohunga e whakaahua ai te aro o tana tinana kaha, me te whakatau atu ano hoki ratou i nga kupu o te karakia e karakia ai taua tohunga.
Ma tenei tu tohunga, ma te ariki wetewete i te tapu e mahora atu ai te taonga a te iwi ki aia, te kakahu noa, te pounamu, te niho mako, me nga taonga nui o te Maori.
He tangata mohio, a he tangata kaha a Uenga-o-te-rangi ki te rere a manu, a he mohio pera ano hoki te Tu-waka, a Tama-roro me Maru me Uke-were. Ko Rehua, he tangata aia otira he atua, a ko ona kainga ko Tupu-o-te-rangi, ko Tawhito-o-te-rangi, a e pera ana te ahua o aua kainga nei me nga puke, ara me nga tihi o Hikurangi.
I noho te tamahine a Rehua a Taki-ao-te-rangi i a Tu-kai-taua, a he mapu-puni nga taringa o Rehua, a na Ngongo nga taringa o Rehua i pupuhi a roto ki tana pu-tara ki a Koringo-tangi-roa, a puare ana nga taringa o Rehua, a rongo ana ano aia i te reo tangata, me nga turituri o te ao nei, a te utu mo taua mahi ana nei, hoatu ana a Taki-o-te-rangi, hei wahine ma Ngongo e Rehua, a ka riri a Maru mo te rerenga o taua kotiro hei wahine ma Ngongo, i te mea kua moea taua kotiro e te tama a Maru e Tu-kai-taua, a ka tukua e Maru te awhato me te moe-one, me te kau-waha ki te maara a Rehua hei whakatenga i a Rehua mo tana kotiro i tukua nei eia ma Ngongo.
Ko Moana uruuru te mokopuna o Rehua, a mate katoa te maara a Rehua, a ka tahi ra ano a Rehua raua ko Maru ka tu ka pakanga kia raua, a ka mate a Maru, a ka whati aia i a Rehua, a i aia e whati atu ana i a Rehua, ka marere tana tapau moenga i aia, ara te tapau e kiia nei ko Waikopa-o-te-rangi, a ko te ingoa o a raua parekura ko Taruru. Ko Tao-oioi, a ko Whitianga-te-ra a ka whati a Maru ki roto ki te toka nei ki a Toka-wa-iti a ko te pepeha mo Rehua raua ko Maru koia nei:
"Ko te ika o Taki-ao-te-rangi-kai-taua, a Maru
Marama rama ana tatu o te rangi Ko te whakatuki tenei o te manu i te ra, He atua ko tona whare, ko whare totoka Ko te uira ka papa i runga i te rangi Ko te kainga o te manu i te ra, Ko te puke Hiku-rangi Kihai i tae te maku, (he kino maku), e te Huhu, e te Waikura ki tona whare
I rere a Te-uenga o te rangi, i rere a Tuwaka, a Tama roro i rere a Maru, i rere a Rehua, he tangata pai aia, ko tona kainga ko Tupu o te rangi, ko Tawhito-o-te-rangi. Ko aua kainga e rite ana ki te puke Hiku-rangi.
Ka noho a Taki ao te rangi, te tamahine a Rehua i a Tu-kai-taua. Na ka turi nga taringa o Rehua. Ka puhia ki te pu e Ngongo, ko te ingoa o taua pu ko Koringo tangi roa, ka rongo nga taringa o Rehua ki te korero, ka hoatu e Rehua ko Taki o te rangi kia Ngongo hei wahine mana, hei utu mo ana taringa i mahia nei e Ngongo. Ka riri a Maru ki a Rehua, ka tukua te awhato, me te moeone, me te kauwaha ki waenga
Ko te whakatauki mo Rehua raua ko Maru:
Ko te ika o Taki-o-te-rangi Kai taua a Maru raua ko Rehua. Ko te ika o Whare pai-ata uru o Tawhiti-nui Ko te wahine tena i Kai taua (puremu) ai te ao Ko te ika a Hine nui te po ka mate a Pikara-nui Ko te ika a Oranga-nui ka mate a Kewa Ki roto ki Ruaki-pouri (a house)e kore (karakia) maiAna a Maru i Toka-witi (whiti)
Tama-aewa-rere-rangi ka puta ki waho a Rakei-wananga-ora ka haere i te whenua kahore i rere, ta:
Pau katoa Nga-raru ki roto ki tenei kawai.
He iwi ano tenei tangata a Te-manu-i-te-ra, a he tangata nei ano aia, a tona kainga kei te maunga i Hiku-rangi. Nui noa nga kino o te ao nei, kihai rawa i tae te pepe me te kura anu ki tana wahi i noho ai, a ko Totoka te ingoa o tana whare, i te mea he ahua atua tona ahua i a te mano tangata o te ao nei, a rapa ana te uira o te rangi ki tona whare kanapa ai, a kahore kau, he kino e pa ki taua whare. Koia nei te korero mo taua whare:
Rere, rere a te Awa-iti Ka rere Te-manu-i-te-ra Maramarama ana, Taku o te Rangi.
He tangata humarie aia, he pai noa iho ki te ao nei tangata, a ko ona hoa ko Uenga-o-te-rangi, ara he hoa noho tahi raua i ta raua kainga kotahi, no te mea he tane nga tahi raua, he tangata tapu raua, kihai i moe wahine, a he tangata mohio a Uenga-o-te-rangi ki te rere a Maru, me Tu-waka, me Tama roro, he tangata pera tahi ano hoki raua, a me Maru he mohio ano hoki aia ki te rere a manu, ara he mohio ki te rere i te takiwa o te rangi e hara i te kaha haere i te whenua anake te mohio me te kaha, a ko Rehua, he mohio pera ano tana me a Tu-waka ma, he tangata pai a Rehua, he marie me te atawhai ki te iwi me te whangai i te pani, me te tiaki i te tutua, a ko tona kainga i noho ai ko Tupu-o-te-rangi, ko nga kaweka tawhito o te rangi, a he pera me Hiku-rangi te ahua, me te pai, me te kore o
Ka noho te tamahine a Rehua, a Taki-ao-te-rangi i a Tu-kai-taua, a he turi ana he mapu puni nga taringa o Rehua, kaore aia e rongo i te reo tangata, a he mea pupuhi a roto o ana taringa e Ngo, ki tana pu-tara ki a Koringa-tangi-roa, a he roa noa atu te wa o Ngongo i pupuhi ai ki nga taringa o rehua, a ka ora ano nga taringa o Rehua, a ka rongo ano aia i te reo tangata, a ka ora nei aia a Rehua, ka tae aia ki a Taki-o-te-rangi, whakamoea ana eia hei wahine ma Ngongo, hei utu mo ana taringa i whakaorangia nei e Ngongo, a ka riri a Maru ki a Rehua, mo tana tukunga i a Taki-o-te-rangi ki a Ngongo, no te mea na Tu-kai-taua, na te tama a Maru taua wahine, a ka riri nei a Maru, a kia raru ai, ara kia tenga ai a Rehua, ka tukua e Maru ki nga maara a Rehua, te awhato, me te moe-one, me te kau-waha.
Te ingoa o te maara a Rehu ko Moana-uruuru, a ka mate katoa nga kai o te maara a Rehua i aua tiri mea i tukua nei e Maru ki taua maara, a ka kekeri raua, a ka mate ko Maru, a ka whati ke atu aia i a Rehua, a ka marere tana Wa-kopa-o-te-rangi ara tana takapau moenga i aia, a he tini nga parekura a raua ki a raua. Ko etahi enei o nga ingoa o aua whawhai, ko Ta-ruru, ko Tao-oioi, ko Whitianga-te-ra, a ka whiti a Maru ki roto ki te toka ki a Toka-whaiti, a ora atu aia ki reira i tana hoa riri.
Ko te pepeha mo Maru raua ko Rehua koia nei:
ara, te tikanga o enei kupu e mea ana na te ngangau tautohe a Maru raua ko Rehua, i tu parekura ai raua.
A na te he a Whare-paia, te uri a Tawiti-nui i kai taua ai te ao.
A na te he a Hine-nui-te-po i hinga ai te parekura i Pakira-nui.
A na te he o Oranga-nui i hinga ai te parekura o Kewa, i te ara Ruaki-pouri.
A i karakiatia mai e Maru ana karakia tapu i Toka-whiti, i te toka kanapu a Maru.
He nui ano nga pepeha mo aua tini tohunga nei, otira hei aha koa i tuhia ai ki tenei wahi, kaati me waiho era mo nga rangi ake.
Ka rere mai nei a Turi, a ka tae mai ki Pa-tea, a ka u ki uta, ka patua te iwi o te whenua ake o te whenua e Turi ma, a ka moti taua iwi, a ka tu te whare o Turi i reira, a ko te wai a Turi e kiia ana, i mea a Turi ko te wai o taua puna i rite ki te wai o Kimihia i Hawa-iki, a ka noho a Turi i reira, a ka pouri aia ki tana kainga i Hawa-iki, a ka whakamomori aia ki te wai, a mate ana aia, mate rawa ake koa kua tino kaumatua aia.
Na te Kukune te Pupuke Na te Pupuke te Hihiri Na te Hihiri te Mahara Na te Mahara te Hine-ngaro Na te Hine-ngaro te Manako Ka hua te wananga A ka noho a wananga A Rikoriko ka puta Ki waho ko te Po Ko te Po-nui Ko te Po-roa Ko te Po-i-tuturi Ko te Po-i-pepeke Ko te Po-uriuri Ko te Po-tangotango Ko te Po-wawa Ko te Po-te-kitea Ko te Po-te-waia Ko te Po-i-oti atu, ki-te-mate
A kahore kau he ao, ara he marama o te ao nei, kahore kau he kanohi e titiro kau ai i te ao nei, he pouri anake, koia te ki nei:
Oti atu koutou ki te Po e. Na te kore i ai Ka puta ki waho Ko Te-Kore-te-whiwhia Ko Te-Kore-te-rawea Ko Hopu-tu, ko Hau-ora Ka noho a Hau-ora I te atea, ka puta Ki waho, ko Te-rangi Ko te Ao marama e tu nei Ka noho a Rangi Ka teretere noa i Runga i te Whenua A ka noho a Rangi I a Te ata tuhi Ka puta ki waho Ko Te-marama A ka noho ano a Rangi I a Te werowero A ka puta ki waho Ko Te-ra, a kokiritia Ara ki runga hei Pu-kanoho mo Te-rangi A ka tau, ka aro Te-rangi, ka noho A Rangi i a Atea Ka puta ki waho Ko Te-ata-tuhi Ko Te-ata-rapa Ko Te-ata-mahina Ko Te-ata-i-hiku-rangi Ka noho a Rangi I a Hawa-iki Ka puta ki waho Ko Taporapora Ko Tau-whare-nikau Ko Kukupara Ko Wawau-a-tea Ko Whiwhi-te-rangi-ora Ka noho a Rangi I a Papa-tu-a-nuku Ka puta ki waho Ko Ru-nuku Tana ko Ou-poko
(Find this and put it next to Page 84 English and 85 Maori of Vol VIII.)
Tana ko Rua-tapu Tana ko Rua-tawhito Tana ko Rua-kai-po Tana ko Ngae Ko Ngae-nui Ko Ngae-roa Ko Ngae-pae Ko Ngae-tuturi Ko Ngae-pepeke Ko Taha-titi Ko Rua-tapu Ko Toe Ko Rauru Ko Tama-rakei-ora
(Find out the genealogy for Tama-rakei-ora and put in here all that follows after Tama-rakei-ora.)
I tipu i te Po I kune i te Po I whiwhi i te Po I hoake i te Po Hoake ki te Ao-marama Ka tipu te Wai Ka tipu te Whenua Ka tipu te Atua Ka tipu te Tangata Na te atu i whakatipu Ko Tura-kanga Ko Hinganga Ko Takotoranga Ko Tuturitanga Ko Pepeketanga Ko Wherohanga Ko Hunenga Ko Rekanga Ko Pia Ko Ware Ko Hua Ko Waka-ki (puipu i ipuipu) Ko Waka-rahirahi Ko Wai-waho Ko Ao-marama Ko Te-atua Ko Te-rangi-e-tu-nei Ka noho i a Papa-tu-a-nuku Ka puta a Tane-whakarongo Ko Tu Ko Tanga-roa Ko Ru- Ko Ou-poko Ko Tao Ko Putanga Ko Tauira Ko Ao-marama Ko Kore Ko Rei-teku Ko Kore-te-wawai Ko Kore-te-whiwhia Ko Kore-te-rawea Ko Kore-oti-atu-ki-te-kore Te-whaia-te-kore Te Kore-iho Te Kore-manu Te Kore-tapu Te Kore-tauira Ko Te-putanga Ko Tauira Ko Te-ao-marama Ko Kore-te-paheke Kore-te-whatu Ko Whatu-turu-kumea Ko Whatu-takina Ko Whatu-kaia Ko Whatu-ka-rewa Ka Rewa-ki-hia-maroke Te-kore-te-whiwhia Te-kore-te-rawea Te-kore-te-oti-atu Oti-atu-te-kore Te ho ki te Kore Te mana te Kore Te waia te Kore Ko Maru tukua a Reinga Ko Maru tau tukua a Reinga Ka whakawaia anake ki te ao Ko Te-ao-tawhito Ka pa te mate ki te tangata
(This is to follow 99)
Ka noho a Huia-rei i a Tai-hua-tahi. Ka puta ko Rua-rangi, ka moe a Rua-rangi i a Rongo-wa-roa, ka puta ko Ha-tanga-i-mua, muri iho ko Rakau-maori, ka noho a Rakau-maori i a Reinga-rangi, ka puta ko Rua-mua, ka noho a Rua-mua i a Teina-tapu ka puta ko Rongo-tea-tau-karihi. Ka noho a Rongo-tea-tau-karihi i a Runga-mea, ka whanau ko Rongo-te-a-rima-maramea. Ka moe a Rongo-te-a-rima-maramea i a Runga-taua, ka puta ko Turi, ka moe a Turi i a Rongorongo ka puta ko Taranga-i-mua, tana ko Tama-tea tana ko Hiku-ao, tana ko Haere-ao, tana ko Te-ihi, tana ko Te-mana, tana ko Te-tapu, tana ko Maru-tuna, tana ko Maru-wehe, tana ko Maru-aitu, tana ko Maru-ariki, tana ko Hiko-rangi, tana ko Ratua-o-te-rangi, tana ko Rangi-taumai-i-waho, tana ko Rangi-paki-uri, tana ko Rangi-hikaka, tana ko Maru-aia, tana ko Rake-kowhera, tana ko Te-koratu, tana ko Te-ao-makiri, tana ko Tau-tope, tana ko Toipu, tana ko Kaia, tana ko Rangi.
Ka puta i a Rangi ko: Matao Keo Here-pu Ta Kaia ano ko Rere. Ka moe a Rere i a Hipango ka puta ko: Hipango (tamaiti) Wata Hipango
Ko nga atua nga mea kua noho ake i mua atu i te putanga mai o Rangi, a ko nga atua nga mea tautohito mai o nga mea katoa, no te Po nga atua, a ko era kua noho noa mai i te pouri, no muri mai ko nga atua o te ao, ko Whatitiri ma, ko Maru ma, ko Tanga-roa ma, ko nga atua kikokiko hoki, ko enei e ngau kino nei i te tangata, a e kongenge nei te tangata a ka mate, a ko nga atua potiki, no muri iho enei i te hanganga o te tangata, me nga atua e patu nei i te tangata, i a Ru-moko ma, i a Uruta ma, kei nga rangi i runga nei aua atua nei e noho ana, ara ko o ratou wahi e noho ai i mua i te wa o te oroko hanganga o ratou i runga i nga rangi ngahuru, ara i nga rangi tuarea, i nga rangi maha noa atu, ko nga rangi e kiia nei he tua-rea.
Ko te rangi tua tahi i runga ake i a tatou nei, he rangi piwata noa iho, kaore e pouri, e marama ana ki te titiro atu i raro nei, a kei raro mai o taua rangi hiatahi nei te ara o te Ra me te Marama e rere haere ai, a te rangi i runga atu o taua rangi nei, ko te rangi tua rua he rangi mo te ua, mo te kohu, mo te wai, a te rangi i runga atu, te rangi tua toru, ko te rangi a te hau, a te rangi tua wha, ko te rangi o nga wairua, te rangi tua rima ko te rangi o te ao marama, a ko nga rangi i runga atu, ko nga rangi o nga atua nui o te Ra, a ko te rangi tua ngahuru ko te rangi a Rehua, ko te tino rangi
E kia ana ano ia etahi o o matou tohunga ano o tenei iwi o Nga-ti-hau, ko te rangi tua tahi he rangi mo te Hau, te rangi tua rua mo te Ao Kapua, a te tua toru o nga rangi ko tera i Te-kikorangi, ara i te takiwa o te ao nei, te tua wha o nga rangi ko Papa, ko te take mai ia o te Ao nei, a te rangi tua rima ko Te-roto, ara ko te take mai ia o te ua, o te kohu, o nga wai katoa i te ao nei, te rangi tua ono ko te rangi ia o nga atua, a he pera katoa nga rangi atu ano i reira a tae noa ki te tua rea ki to Rehua, ko te rangi pai atu ia o nga rangi katoa, ko to Rehua ko te tua rea o aua rangi katoa nei, a ko Rangi i takoto pu i runga i a Papa, a ka hore kau he pumahu o raua e tupu ai te taru me te otaota, he taru ano ia i reira, he taru papa nei, he taru toro i roto i te wahi maku o raua, koia te karakia e karakiatia nei mo te wahine me te tane ana wehea raua i a raua.
Piki ake Tawhaki i te rangi tua-tahi E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-rua E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-wha E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-rima E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-ono E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-whitu E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-waru E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-iwa E rongo te mahaki Piki ake Tawhaki i te rangi tua-rea E rongo te mahaki Pipiri moko, pipiri moko, Rarau moko, rarau moko Rarau ki taha tu o te Rangi
Nga uri tuatahi a Rangi raua ko Papa, ko Rongo-ma-tane, a ko te kumara, i puta tenei i te mata o Rangi, i te mea hoki he wahi pumahu mahana, ara pumahu tera, a he taru hoki te kumara e kore e tupu i te wahi kopeke, ma te ahuru tonu e tupu ai tera kai, muri iho i te kumara ko haumia ara ko te roi
Tetahi korero ano a nga tohunga o mua e ki ana ko Tiki te tahi o nga atua o te orokohanganga o aua atua, a i puta mai te tangata i a Tiki, i na hoki ko te wahine a Tiki ko Marikoriko kihai aia i puta mai i te whaea, otira i puta i a Aroharohi i te pumahu o te ao nei, a kia puta i a Tiki raua ko Marikoriko ko ta raua tamahine ko Kau-ataata.
A ko Tu-te-ngana-hau te tahi o nga atua o mua o te timatanga, ko te take hoki aia o te kino, o te he, o te aitua, o te mate ki te ao nei, ko raua ko Tu-mata-uenga raua, he kino anake a raua mahi. Ko tenei, he atua aia no te riri pakanga, a koia hoki te take o nga parekura o te ao nei.
Ko Tahu te tahi o nga atua o mua o te timatanga, he atua aia mo te pai, mo te ora, mo te ngakau koa. Koia hoki te take o te pai o te tane ki tana hoa me ana whanau, a koia hoki te take o te pai e atawhai nei te whaea ki tana
A ko Tane hoki te tahi atua o te timatanga ko taua atua nei te take o te tane tangata, me te toa kuni, me te toa manu, no Tane anake o ratou ingoa, me te take mai o taua ingoa no te mea hoki ko Tane te mana me te kaha e puta ai he uri ki te ao nei, a na Tane i mahi he pai ki a Rangi, nana nga whetu me nga kapua i whakanoho ki te rangi i pai atu ai te titiro o Papa ki a Rangi. Koia hoki te take mai o te pai o te wahine ki te tane, ma Tane i putake-mai a koia hoki te Rangi i kiia ai "Ko te whare o Tane" a na Tane i putakea ai te "Wai-ora-tane", ara te roto e kau ai ano te marama, e ora mai ai ano te marama i te mate, e hou tonu nei aia i ia marama, i ia marama. Koia taua roto me tona wai i kiia ai "Ko te wai ora tane." Ko Tane hoki te matua o nga manu, a nana ano hoki nga rakau i tupu ai. He mea hua ona ingoa ki aua tini mahi, koia i kiia ai ko Tane-tuturi, mona i tuturi nei ana waewae i te wa ona i hupeke nei kia mawhera a Rangi i a Papa.
Ko Tane-pepeke, mona i pepeke nei ana waewae i aia e wharoro ra ana waewae kia peia te rangi ki runga, kia peia ketia atu te Rangi i a Papa.
Ko Tane-ua-tika, he haere maroro no tana tu, ara he tika no tana ua, a koia hoki e tu tika nei te rakau e tupu nei.
Ko Tane-te-wai-ora, nona e ora nei te marama i te kauanga i te roto i mahia nei e Tane, a no te rakau, me te taru, me nga manu, me nga kuri, me nga ngarara o te ao e ora nei i te mea e unu nei i te wai Maori.
Ko Tane-mahuta, te take o tenei mo te waka e hoea nei, a e eke nei te tangata ona rere i te moana, he mahuta no te tangata ki te waka, a mahuta ai ano ki uta, tae pai noa atu ki tera wahi ki tera wahi kaore e maku i te wai, me te mea nei e mahuta noa atu ana i te ara whariki a whiti maku kore i te moana, a he mea hoki no Tane, no te rakau o te ngahere te waka, koia te waka i kiia ai ko "Tane-mahuta" a te tahi ano ko te "Riu-o-tane".
Na Tu-wai-rere nga rakau pai hei waka, ara te totara me te kauri. Koia te waka i kiia ai ano e te whakatauki "Ko te ara tau whaiti a Tane," "Ko te tamatama a Tane" a te whakatauki ano hoki mo te peha rakau e mahia nei hei papaki whare "Ko Tu-te-ngana-hau, ko te kiri o te kahika-toa, hei whare e noho maru ai a Kahu-kura" a te tahi hoki "Ko te ake ko te kahikatea, nga uaua o Tu-mata-uenga" mo nga patu nei, mo te tao, me te hani, me te waha-ika.
A te tahi ko Tane te matua o nga manu, a nana te koukou. Koia te koukou i kiia ai "Ko te manu huna a Tane," a e peratia ana ano hoki te kii mo te kiwi a e kiia ana ano te kiwi ko te "Manu-huna-a-Tane". A koia hoki te matua o nga rakau o te ngahere, i te mea hoki ka noho a Tane i a Mumu-whango kia puta ko te totara, ka noho a Tane i a Pu-whakahara ka puta ko te kahika-toa, me te ake-rau-tangi. Ka noho aia i a Tu-wai-rere, ka puta ko te kahikatea me te rimu, a ka noho a Tane i a Ata-tangi-rea ka puta ko te maire-rau-nui, ka noho a Tane i ana wahine ke, e puta ai he uri kapekape tau i te ao nei, ara ka puta ana uri manu. Ka noho aia i a Parauri, kia puta ko te Tui, a ka noho a Tane i a Papa, kia puta ko te kiwi, a ka noho aia i a Haere-awaawa, kia puta ko te weka.
E taka ko Raki e pupuhi mai nei Tikopa o taku ware ra Nuku mai e koro e i Hoa moe ake, mea nei Te wahine ka mamao Ki tawhiti tirohia ra Ki te hei-au oti te hu Atu ki te pu kahikatea
Ko Tiki te atua nana i hanga te tangata, a nona ano te ahua i tauiratia hei ahua mo taua tangata i hanga ai, he mea tiki eia ki te uku whero, a konatua ai ki tana toto ake ano, a ka mahia eia nga whatu o nga kanohi, me nga ringa me nga wai, a ka hangia eia a roto o te waha o taua Tiki.
A tu ana taua Tiki hei tino tangata ora, a ko etahi tohunga e ki ana, he uku whero te uku i hanga ai e Tiki tana tauira mona hei tangata, a ko te kokowai, ara ko te wai parawhero o te repo maata nei i konatua e Tiki ki te uku whero, a mahia ai hei ahua kia rite ki aia ano, a tu ana hei tangata ora, koia i kiia ai e Tiki, ko "Tiki-ahua" he ingoa mo tana tauira i hanga ai, a ko te Tiki pounamu e heia nei e te tangata, mo taua tiki ano te ingoa i hanga nei e Tiki e te atua.
Te take o nga iwi katoa e noho i nga motu o Ao-tea-roa nei ko Rongo-kako, i rere mai hoki aia i Hawa-iki i runga i te waka nei i a Horo-uta, ara i a Taki-tumu, a i u a Rongo-kako ki Turanga, a ka mahue a Horo-uta i aia i reira a ka haere aia ma uta, ka ma te takutai o te moana a tae noa aia ki Ahu-riri a ka oma atu i aia tana tuatara i reira, ko Tapu-te-ranga te ingoa o taua tuatara.
A ko Rongo-kako te papa o Tama-tea, a ka haere atu a Tama-tea i Here-taunga, ara i Ahu-riri ka ma uta te haere a ka tae aia ki nga maunga i Ruahine, ko Kahu-ngunu raua i haere tahi nei, a ko Kahu-ngunu te tama a Tama-tea, a i hoki mai a Kahu-ngunu i Ruahine, a i tu i a raua ta raua pou i reira, a ko Ra-kau-taenga te ingoa o taua pou, a te mea i hoki ai a Kahu-ngunu i reira, i kite hoki aia i nga karoro manu e rere ana i aua maunga tangi ai i ta te karoro tangi o te akau o te moana, a aroha ai a Kahu-ngunu ki taua tu tangi a ka mea atu aia ki tana papa ki a Tama-tea, "E koro, haere koe i to ara, ka hoki au i konei i te aroha oku ki te tangi a te karoro e tangi nei mo te awa i Ngaru-roro" a ka mea atu a Tama-tea ki te tama ki a Kahu-ngunu-matangi-rau ka mea atu "E aroha ana koe ki ta taua whanga?" Ka mea atu a Kahu-ngunu-matangi-rau "Kao, he mapu kau noa iho no taku manawa." Ka
Moa-whanga, he awa nui hoki tenei, ka noho aia ka tahu kai mana i reira, a ka kai aia ka makona, ko nga motumotu o tana ahi i karotia eia, a tu ana aua motumotu i aia hei pou i taua awa, koia te take o te kii nei "Nga motumotu o te ahi a Tama-tea" a waihotia ana aua rakau nei hei taniwha, i te mea hoki he tohunga a Tama-tea, a he ahi tapu te ahi e taona ai he kai mana, a ko te wahie e kaa i taua ahi e tapu ana, koia i tapu ai aua motomotu nei, a tu ai i a Tama-tea hei pou ki te whenua, a ka taniwhatia aua rakau motumotu ra, a ka haere ano aia i te akau o te moana, a ka rere tana hoa haere, ara tana kuri ki te moana, a taniwhatia tonutia atu taua kuri, hei taniwha moana, koia te taniwha e rongona nei e tau a kuri ana i te moana i te rau mati, ka haere tonu a Tama-tea i te akau o te moana, a tae noa ki Whanga-nui, ka noho aia ki raro ki te
Koia nei nga uri o Tama-tea. Ko Mahina-rangi. Ka moe i a Tauranga hei tane mana, muri mai i a Mahina-rangi ko Rau-kawa, a ko Whakarere.
E rua wahine a Tama-tea. Ko Iwi-rau te whaea o Kahu-ngunu-matangi-rau, ko Tama-iki-roa, ko Kahu-nui, ko Apa. Ko te tupuna
Te ingoa o Tama-tea e kiia nei e au ko Tama-tea-pokai-whenua, he haere hoki nona, he taiawhio i nga whenua katoa o te motu nei, mai ano i te Au-pouri ra ano.
Ko Tanguru te rangatira o Kahu-ngunu, a he tupuna aia na Apanohaua, a ka tutetute te iwi o Pana-ri ki te iwi o Kahu-ngunu mo te whenua, a ka pa ka parekura te hapu o Pana-ri o te Roto-a-tara ki a Kahu-ngunu, he papa whenua taua whenua no ratou tahi, a ko te tahi hapu e tango ana mana anake, a he ai te he ka parekura ratou, a ka tu te tahi parekura i te Roto-a-tara, a ka taea te pa o te Roto-a-tara, a ka whati a Tanguru te rangatira o taua pa ka ora i te wehi o te patu o tana hoa riri, a ka eke aia i te moki ka hoe kia whiti aia i te Roto-a-tara kia ora ai aia, tera e uhia ana kahu pahure ki aia mau ai hei taonga nana ana ora aia i tana hoa riri, a e tahuri aia i tana moki i eke atu ai, ka paremo aia, a ka mate, tena e kitea atu tana paremotanga e tana hoa riri, ka roua ake aia a ka taea, he mea rou ake ki ana kakahu mau ai te kaka o te rou o te marau i riro ake ai a Tanguru i roto i te wai i a Kahu-ngunu, a ko ana kakahu nei ko te parawai, ko te topuni, ko te kaitaka, ko te pake ka riro katoa i a Kahu-ngunu. Koia te ingoa o te hapu e kiia nei ko "Nga-ti-marau" no te rounga ake o Tanguru ki te marau e Kahungunu.
I eke mai te kuia nei a Rua-hine i te ipu taha nei, i rere mai aia i Hawa-iki noho ai i te taunotitanga o te hue e mau ai i te kawei o te hue, te ingoa o taua tu hue nei he Ngata-hue, a e mau tonu ana te ahua o taua hue nei i enei ra ki tana ahua ra ano o nga ra i eke mai ai Rua-hine i taua ipu.
A koia ra ko Rua-hine te tupuna o te iwi o Nga-ti-pou-tama.
Ka rere mai ra a Rua-hine i Hawa-iki a ka tae mai aia ki te whatitoka o te whare o Rua-maunu, ka ngaua te piro o te paoa au ahi e te iwi i taua whare, a ka kite ratou i te kuia ra ka mea taua iwi "A tae te piro o te kuia nei, he piro au ahi kau ano" a ka pouri te kuia ra ki te taunu mona, a haere ke ana aia, a ka haere aia ki O-tu-matua, a ka moe aia i to reira rangatira kia puta ta raua uri ko Tai-nui, a a Tai-nui uri, koia ko Nga-ti-pou-tama e noho i Whanga-nui nei.
Ko Turi ko te rangatira o te waka o Aotea i rere mai aia i Hawa-iki i te wehi o te whawhai. Ko te teina o Turi ko Popou ako ako, i te wa i hauhakea ai te kumara, i maua eia e Pou te kumara ki te ariki ki a Uenuku, a horomia ana a Pou me te kumara i maua eia e Uenuku, a ka riri a Turi, a patua ana te tama a Uenuku e Turi i a Hoe-potiki, a kainga ana a Hoe e Turi, ko te manawa i maua e Turi ki a Uenuku a kainga ana e Uenuku, ano ka mohio a Uenuku ko te manawa a tana tamaiti kua kainga e ia ka karakia aia i te karakia nei, ara ka waiata i tana kupu whakahau i te iwi. Koia nei te waiata:
Tikina atu te tini o Nga-ti-rongo-tea Whakataka mai kia tini kia mano Kua nakia (ngakia) te mate a Hoe-potiki Ko reka te kai mua Runa mai Rongo-he Ka runa he i
Ka rongo atu a Turi ka tikina Aotea i tana poupou ia Toto ka haere mai a Turi, na ka tae mai aia ki Aotea nei ka ware ware te tata o te waka, ko Tupu horo nuku te ingoa, ko te hoe ano hoki ko Kau tu te rangi, a ka haere mai te pukeko, te kiore, te kakariki, te moe-one, te awhato, a ka tango mai a Turi i te kumara i te kumara nona te ingoa nei Te Kakau, te karaka, te hue, a kihai i maua mai eia te kumara nei Te kura tawhiti, a ka hoe mai aia
Ka patua e Turanga-i-mua
Ko Turi te rangatira o te waka nei o Ao-tea, a ko Ao-tea he ingoa wahi tapu i Hawa-iki, a i whati mai a Turi i Hawa-iki i te wahi o te patu, i te ngangare, te take o taua ngangare he hoatutanga na Popo-u-akoako i te kumara kotahi o te kai o te maara i te wa i hauhakea ai te kumara, a he iti no taua hapainga mana ma Ue-nuku ka riri a Ue-nuku, a horomia ana taua kai kotahi me Popo-u-akoako e Ue-nuku, a ka riri a Turi mo tana teina i kainga nei e Ue-nuku, a ka patua te tama a Ue-nuku e Turi, a ka tupu te pakanga ki a raua, a he wehi no Turi kei mate aia me tana hapu me tana whanau i a Ue-nuku, ka eke aia i a Ao-tea ka rere mai ki enei motu ki Ao-tea nei.
Ko te whakatauwhiro tenei a Turi i tana pa i Pa-tea taua matuku i waiho atu ai e Turi, hei tiaki mo tana pa, i te rangonga o tenei matuku ki te karakia a Turi. Ka ngunguru i roto i te pa kua noho te tangata e tohe ana ki te patu a Turi. Kei roto ano a Turi i te pa, kahore ko te matuku e ngunguru ana i roto i te pa.
Ko Whanau moana te tama tua toru a Turi, he mea panga te ewe ki te moana ka pae ki uta ki te one ura ki te uraura ka kitea e nga tangata ka tangohia ka whakairia ki te tungaroa o te whare i kitea atu ka kori kori a kua tupu tangata, no te putanga ki waho ka rere mai ka whai mai i tana tinana kia Whanau-moana, ka noho ki Wai-totara ki tai ake o Te one kahawai na ka puta ki waho ko Tara rere, ko Tara punga, Te-manu-i-te-ra, Tara-kapu whenua, Kapunga, Rauru.
He ewe i whiua ki te moana a tupu ana hei tangata, ko Whanau moana te ingoa a he parirau ana, a he iwi pera ano ona uri he pakau ano a ratou, he iwi kaewa noa taua iwi, kahore kau he tino kainga tuturu a ratou, he mea hoki i rere ratou ki ia kainga ki ia kainga, i rere a manu te haere a aua iwi ki aua kainga a ratou, he mea ano ka tau ratou ki nga toi toi o nga maunga noho ai, a he mea ano ka rere ratou ki nga
Ko Tama nui te ra te tangata tuatahi i mohio ki te rere a manu, he parirau ranei ona, ko te mana ure parirau kore ranei tana kaha ki te rere a manu. He tangata kuhu aia ki te rere a manu, nona te whakatauki nei:
"Ka rere te atua iti e kore e marama te rangi ka rere ko Tama-nui-a-te-ra, ka marama te rangi."
Ko te whare a Tama-nui-i-te-rangi, ko te ingoa o taua whare ko Whare-totoka. Ko Tama i hiwa te tangata mutunga i mohio ki te rere a manu, a te take i mutu ai tana mana kaha ki te rere i tapikipikitia aia e nga waewae o tana wahine i te po e Koraka-taka-po, na reira aia i mutu ai te rere.
Kei Tieke to ratou tino kainga, a kei Moerangi ano hoki te tahi kainga a ratou a nga uri a Tama-nui-a-te-ra.
Te korero a mua mo Rehua raua ko Maru ara mo ta raua kaha, me te mohio ki te rere a manu. He mohio te mohio o raua, ko te tino mohio kaha rawa ki te rere a manu, no te tangata nei no Te-manu-a-te-ra, ko te kainga o tenei tangata kei Iku-rangi (Hiku-rangi) a kihai te kino o te pepe me te ngata me te popopopo i tae ki taua kainga nei ki Iku-rangi, a he atua hoki a Te-manu-a-te-ra, a ko te ingoa o tona whare ko Totoka, a rapa ana te uira o te rangi ki taua whenua, a koia nei te whakatauki mo taua tangata nei mo Te-manu-a-te-ra me tona whare, me tona mana:
Rererere te manu a te Wa-iti Ka rere te manu i te ra Maramarama ana tatu o te rangi
He mea panga te ewe o te tama tuatoru o Turi ki te moana, a ka tere haere taua ewe, a paea rawa atu ko te one i uraura, a ka kitea i reira e nga tangata, a maua ana e ratou ki to ratou kainga, a whakatarea ana e ratou i te tuarongo o ta ratou whare, a ka kitea atu e ratou ka korikori taua ewe, me te mea nei e ora ana, a ka tetere haere taua ewe a ka tupu tangata, ko Whanau moana te ingoa a ka nui ka tino tangata, ka tupu hoki nga parirau o taua tangata, a ka rererere taua tangata i te nuku o te rangi, a ka haere aia ka noho i Wai-totara, i te takiwa ki te taha ki te moana o te one i Kahawai, a ka puta ana uri ko Tara-rere, a he manu enei no te ra, a ka rererere aua manu nei i tewa o te ra e whiti ana, a ko Tara-kapu-whenua me Kapunga-rauru-i-te-whenua, i mohio ki te rere a manu, a tena e mate raua, ka mutu te mohio tangata i a raua ki te rererere a manu.
Ko Rawinia o Wai-totara te uri o enei tangata, me Rawinia hoki te wahine a
Ko Tama-nui-te-ra te tangata tuatahi i aia te mana, ki te rere a manu, a i aia nga parirau a manu, otira e hara i te mea ki tuturu e nga koeke o mua, he parirau a manu ranei to taua tangata, he mana rere noa ranei i te rangi, otira i kaha taua rere i te rangi, ina hoki te whakatauki mona e ki ana:
Ka rere te atua iti E kore e marama te rangi Ka rere ko Tama-nui-a-te-ra Ka marama te rangi
He whare ta Tama-nui-a-te-ra i te rangi, a ko te ingoa o taua whare ko whare totoka.
Ko Tama-hiwa te tangata mutunga i mohio ki te rere a manu, a na tana wahine i whakakore tana mohio ki te rere a manu, te ingoa o taua wahine ko Raka-taka-po, a na taua wahine i takahi nga parirau o Tama-hiwa, he mea takahi e taua wahine i te po, a koia nei te whakatauki mo taua mahi a taua wahine, mo nga parirau o tana hoa i pehia eia i he ai te rere a manu o tana tane:
Tapikipikitia ana e te waewae O tona hoa i waenga po I mutu ai te rererere ona O Tama-hiwa
Ko Tieke te ingoa o to ratou kainga, a ko Moe-rangi hoki te ingoa o te tahi o a ratou kainga.
He ewe (hewe) i tere, ara i whiua ki te moana tere ai, a ko taua ewe i tapaa ko Whanau-moana, a ka tupu tangata taua ewe, a ka kiia ko Whanau-moana tana ingoa, a he parirau ona, a he parirau ano hoki o ana uri katoa i muri i aia.
Kahore kau he kainga tupu o taua iwi nei i nga ra o to ratou tupuna i whai parirau ai, a he mea rererere e ratou i te rangi, tau atu ai ki ia kainga ki ia kainga o ratou e noho ai, he mea ano ka rere ratou a ka tau ki nga keokeonga o nga maunga, a he mea ano ka rere ratou ki nga moutere i te moana, a ko te tahi o ratou, ana ko Tara-puwhenua o ratou te tangata i mea me noho a pa taua iwi nei.
No Wai-totara te iwi nei, a i noho ratou i Tieke (Te-iki/Tiaki).
A ko te tangata mutunga o ratou i whiwhi i te parirau a i mohio ki te rere ko Te-kahui-rere a te mea i kore ai he parirau nona na te wahine aia i raru ai, he mea pehi e taua wahine i a Te-kahui-rere e moe ana i te po.
E ki ana a
Ko ana parirau He mea tami E te wahine I te po.
Ko Rangi atea te ingoa o te whare a Turi i Hawaiki, ko Oewa (Hoe wha) te ingoa o te tama a Uenuku, a nana i kimi te tama a Turi, kia takaro raua i roto i te whare, a ko Hoe-wha i karakia i runga i te whare o Turi na reira i mahia ai a Hoe-wha e tana matua ano e Uenuku kia ahua manu a Hoe-wha ka kite a Turi ia Hoe-wha e ahua manu ana, a patua ana eia, a na reira a Turi i hoe mai ai ki Aotea nei, a na Uru-mauoro te whare i tahu hei utu mo taua matua mo Tu whaka raro, ko Tu whakararo hoki te matua o Waka-tau-potiki.
Ka rapu a Oe-wa (Hoe-wha) te tama a Ue-nuku i te tama a Turi kia pure (karakia) raua i roto i te whare o Ue-nuku, a karakia ana te tama a Ue-nuku i runga i te tahuhu o te whare o Turi a na reira te tama a ue-nuku i mahia ai e Ue-nuku kia ahua manu tana tama, a ka kite a Turi kua ahua manu te tama a ue-nuku patua ana a Oe-wa e ia a kainga ana e Turi.
Te tahi ingoa o taua tama a Ue-nuku, ko Oe-potiki.
Ka patua ra taua tama o Ue-nuku e Turi, a topatia ana, a kainga ana e Turi, a ko te manawa o taua tamaiti a Ue-nuku, kawea ana e Turi ki a Ue-nuku, a kainga ana e Ue-nuku, ano ka pau i aia te kai, ka tahi ra ano aia ka mohio kua pau i aia te kai te ate o tana tama, a ka waiata karakia aia i te waiata nei, ka whakahua ka mea:
Whakataka runga nei Whakataka raro nei Whakataka Nga-ti-rua-nui Nga-ti-rongo-tea, kia huna Kia tineia, kaore ka Te kai mua e. Runa mai Rongo e Ka runa ha i Horuhoru taku manawa I a Hawe-potiki Koe utaina ki runga Te whata-amo Runa mai Rongo e Ka runa ha i To hope, to hope i kotia I taona i kainga Taranga tahitia ki runga te amo Runa e, runa mai Rongo e Ka runa ha i
(141 & 142 continued on English Page 133)
(120 goes before this)
I rere mai a Kupe i Hawa-iki ki te toro mai i tana wahine i a Kura-maro-tini, i kahakina mai nei e te teina a Kupe e Hotu-rapa.
I u mai a Kupe ki Te-whanga-nui-a-tara, a ka haere aia ki nga wahi katoa atu ano i taua wahi a Pa-tea ra ano, ka tae aia ki reira ka rongo aia i te tangi a te kokako i uta i te tuawhenua, a ka haere aia kia kite i te tangata nona taua reo, i hewa hoki aia ki taua reo he reo tangata, tae atu aia kia kite, he manu ke ia he kokako, a kahore kau aia i kite i tana wahine, ka mahi aia i te pou i reira, a ka tu taua pou i aia hei tohu mona i tae na aia ki reira, a hoki ana aia ki Te-whanga-nui-a-tara.
Kihai a Kupe i eke noa mai koia anake, i haere tahi mai a Hau i aia, a tae rawa mai aia ki nga motu nei, rokohanga mai eia e teretere noa ana te whenua, ara e matata ana ano, a ka hoe raua a Wai-rarapa atu ana, he mea hoki he wahi toka taua wahi, a i u tera wahi he toka hoki, a ka noho nga tamahine a Kupe i reira a Matiu raua ko Ma-karo, a ka noho a Ma-karo i reira, a ka hanga pa te iwi, a na taua wahine nei i whakahua he ingoa mo taua pa, a hoki ana ano aia ki Hawa-iki, i te aroha ki ana tamariki i mahue atu i aia i Hawa-iki, a ko te tuahine ko Matiu, i haere aia ki te maunga tangi ai i tana aroha ki te kainga i Hawa-iki,
Ko Pua-tiki te tahi o nga tama a Kupe, a ko Tai-apu ano hoki te tahi ano o nga tamahine a Kupe, a ko Tai-apu i whakamomori i te pari i Tamure, a i haere a Kupe ki reira tangi ai mo tana tamahine, a nana ano i haehae tana rae me ana ringa ki te tuhua mo taua tamahine ona i whakamomori ra, a ka tere tana toto ki nga toka o taua akau, koia aua toka e whero noa tena ano aua toka te tu na ano, e kitea atu ana, ana tapoko te waka ki roto ki te wahapu o Te-whanga-nui-a-tara i enei ra.
A no muri iho ka hanga nga pa e rua i Pa-tea, ko Rau mana te ingoa o te tahi ko Rangi-tane te ingoa o te tahi o aua pa, a ko aua pa nei, i tu i te kurae e kokiri ana ki te moana nui, a tu matara ano ia aua pa nei, tetahi i tetahi, a ka tautete nga tangata o aua pa nei a ko Rau-mana te pa i nui ona tangata, koia nga tangata o taua pa ra i mea atu ai ki te iwi i te pa i Rangi-tane, kia haere ke atu te iwi i Rangi-tane a ka toro te iwi i te pa i Rangi-tane kia homai he waka ma ratou e te iwi i Rau-mana, hei uta i a ratou, i te mea hoki kahore kau he waka a te iwi i te pa i Rangi-tane, a kihai roa
Ko te korero ano ia e etahi tohunga i maanu taua pa a ahua moutere ana, tere atu ana taua pa i taua wahi i tu ai a tu rawa atu i Roto-rua, i tu ana i reira.
Ko te wahi i patua ai nga mataora i papahemo ai taua pa nei, e mau tonu mai nei ano i enei ra i nga pari i Pa-tea.
A ka hoki atu ano a Kupe i Pa-tea ki Hawa-iki, koia te kii e kiia nei, "Hoki Kupe, e kore a Kupe e hoki mai."
Na Kupe i wehe ke ai te Ahi-a-Maui i te Ika-roa-o-Maui, ara i tu ai te moana o Rau-kawa i aua moutere nei, a i wehe ke ai ano hoki a Hawa-iki i aua motu nei, na Maui i mahi aua mahi nei i mana ai, i te mea hoki i ungutu enei motu ki Hawa-iki i mua, ara he whenua kotahi a Hawa-iki ki enei whenua, a e waiatatia ana ano tenei waiata mo Kupe me ana mahi i mahi ai e mea nei:
Ka tito au, ka tito au Ka tito au ki a Kupe Te tangata nana i topetope Te whenua, tu ki Kapiti Tu ke mana, Tu ke Ara-pawa, ko nga tohu Tena a toku tupuna A Kupe nana i Whakatomene Ti-topua Ka tomene i au te whenua
A na Kupe te korero ki nga iwi i Hawa-iki, ki te pai o te whenua, kua kitea nei eia, i rere mai ai nga heke o Hawa-iki i aua waka ra ki enei motu. A nga korero a nga kohika ko nga waka enei, ara ko a ratou ingoa enei i rere mai nei ki enei motu, ko Turi te tangata o te waka tua tahi i u mai ki uta nei, i muri iho i a Kupe, a he uri no Turi nga iwi katoa o te takiwa ki Pa-tea, he tino tangata a Turi, he tohunga a he mohio ki nga mea tapu o mua. Te take o Turi i maunu mai ai i Hawa-iki, he pakanga mo nga mahi o Po-pou-akoako, ara no te ngahuru ka maea nga hua o te maara, a ka kawea te kai ki te rua, ka tae a Po-pou-akoako te teina a Turi ka mau i nga kai mahurangi o te maara ki a Ue-nuku, hei hapainga ki nga atu, nei koa he piha nei nga kumara a Po-pou-akoako i mau ai ma ta ratou Ariki, a ka riri a Ue-nuku ki te iti o aua kai, a ka horomia orotia a Po-pou-akoako me tana hapainga e Ue-nuku, a ka riri a Turi ki tana teina kua kainga ra e Ue-nuku, a ka rapu a Turi i te utu mo tana teina
Horuhoru taku manawa I a Hawe potiki Ka utaina ki runga Te whata a maia Runa mai Rongo e Runa mai Rongo e ha i
I mohio ai a Turi ki taua waiata nei, he haerenga atu no te wahine a Turi no Rongo-rongo ki te haere noa, a rongo atu ai aia ki a Ue-nuku e karakia ana i taua waiata nei, a, mahara ai a Rongorongo he kino te take mo tana tau mo Turi, a ka hoki mai aia ka ki ki a Turi, "Nei taku waiata i rongo atu ai e karakiatia mai ana." A ka tu aia ka waiata ki a Turi, rongo kau ano a Turi ka mea atu aia "Kaore ano whakarangona atu he kupu ma taua," a ka hoki ana te wahine ra, a ka rongo ano aia i te waiata nei
Tikina atu te tini O Nga-ti-rongo-tea Whakatakina mai kia tini Kia mano kia ngakia Te mate o Oue-potiki Ka reka te kai mua Runa mai Rongo e Ka runa ha i
Ka rongo te wahine a Turi i tenei o nga waiata a Ue-nuku, ka hoki ano aia ki a Turi korero ai ano, a ka mohio a Turi mona pu ano te taua, hei patu i aia, e takina nei e Ue-nuku, a ka haere a Turi ki tana poupou ki a Toto, ka tono i te waka nei i a Ao-tea ki homai mana, hei waka mo ratou ko tana whanau me tana hapu e rere ai ki te rapu kainga mo ratou, e ora ai ratou i a Ue-nuku, a ka homai te waka mana, a ka eke ratou ko tana hapu ka rere mai i te moana, he raruraru no Turi ki tana whati mai i wareware ai aia ki tana tata mo te waka mo Tapua-horo-naku me tana hoe me Kau-tu-ki-te-rangi, a he mea tiheru te wai o te waka ki taua tata i hanga ai, a he mea mahi he hoe hou mo te waka e Turi.
Ka eke mai i tana waka i a Ao-tea te kiore, te pukeko (pa-kura), te kaka-riki, te moe-one, te awhato (hotete) me te kumara, me te karaka, me te hue, me tana tohunga me Ta-po me tana atua me Maru i a Ta-po e tiaki haere mai ana a ka rere mai ratou a ka tikana te waka e Ta-po, a peia ana a Ta-po e Turi ki te moana, i te anuanu o Turi ki te mahi o Ta-po.
A no te wa i peia ai a Ta-po e Turi ki te moana, ka riri a Maru, mo tana tohunga kua peia e Turi ki te wai a ka ki ake a Ta-po i nga kupu o te atua ra o Maru i aia i te wai ka mea:
a ka whakaae atu a Turi ki te kupu a Maru i whakaua nei e Ta-po, e te tohunga o Maru ki aia, a ka utaina mai ano a Ta-po ki te waka e Turi, a ka u ratou ki te whenua i Mo-tiwhatiwha, a ka patua taua kuri ra i reira e Turi, ka patua te kuri ko Ikiiki-rawea, a na Po-toru i kai taua kuri i reira, a ka porangi a Po-toru i te kainga i taua kuri, a ka rere a Po-toru i tana waka, a pau tonu atu aia me tana waka i te korokoro o te Parata.
Te tahi korero ano a nga tohunga mo te waka nei mo Ao-tea, he mea hanga e Toto te waka ama i hanga ai i te awa i Tau-toru, a ka oti taua waka ka hoatu eia ki tana hunaonga, ara ki te tane o tana tamahine, ki a Turi, a na Turi i mahi he komaru mo taua waka, a te ingoa o taua komaru ko Mata-o-rua, a ka rere a Turi i runga i taua waka ra ki whiti-marama.
Ka noho ra a Turi i te whenua ra i Mo-tiwhatiwha, a ka mate ra a Po-toru, ka rere ano a Turi a ka u ki Whanga-paraoa i Ao-tea-roa a ka tiria te karaka eia i reira, a ka rere atu aia i Whanga-paraoa, ka ahu ki Te-au-pouri, a ka rere atu ano aia i Te-au-pouri ka ahu ki Ao-tea, a ka waiho te waka i reira, a kowhatutia iho te waka a Turi i reira, a kei
Na Turi i mahi he whare mana i Pa-tea, ko Matangi-rei te ingoa o taua whare, a ko tana maara kumara i tiria eia i Hekeheke-i-papa, i reira hoki te pou a Kupe i whakatu ai i Rangi-tawhi, a ka tae aia ka opea te oneone o reira ki tana ringa a ka hongia taua oneone eia, a ka puta ana kupu whakapai no taua oneone, koia te whakatauki mo te oneone pai:
a i patua tana kuri a Mata-ware i reira, ara i ngaro noa iho taua kuri, koia i kiia ai he mea patu i ngaro ai, ka puta te kupu a Turi ki tana tamahine ki a Tare-roa, ka mea atu aia "Na to tane ranei, na o tamariki ranei i tahae taku kuri." Ka riri a Tare-roa ki aua kupu a tana papa a Turi, a ka whati ratou ko tana whanau ka noho i Papa-whero, a ka whanau aia i reira tokorua ana potiki i puta i aia i reira a ka mea atu a Tare-roa ki ana tamariki, "E ai te mea e tupu koutou, a e nui, tena he kai ma koutou kei rawahi o te awa nei, i te kainga o taku tungane o Turanga-i-mua."
I rokohanga ano he iwi i te whenua nei e
I nga wa o Turi e haere ai ratou ko tana iwi ki te hi ika, a ki te ngaki kai, kia kore ai e mohiotia e te iwi o te whenua, kua pahure ratou ko Turi, he mea mahi e Turi ki te manu nei ki te matuku, a whakanoho ai taua manu i roto i tana pa, kia rangona ai te tangi hu, hu, hu o taua manu e taua iwi o Kohikohi kia kiia ai e ratou ko Turi ma ano ki roto kei te pa, kia kore ai taua iwi e haere e rarahu i nga mea o te pa, a he mea karakia taua manu e Turi kia kaha ai taua manu, te hu, koia nei te karakia a Turi i karakia ai i taua manu:
Te matuku i hea? Te matuku i Wai-aua He matuku aha te matuku? Matuku tau tiaki Tau aro whaki, tau arowhaki Te whakarangona manawa Te korero te whakarangona A te wananga, Whakatikaia kia tika Whakatikaia tonu hia Kia tonu hau kia tonu Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Wai-ngongoro Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Tanga-hoe Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Hinga-hope Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Pa-tea Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Whenua-kura Ko te matuku i hea? Ko te matuku i Wai-totara
A na taua karakia a Turi nei i koha ai te manu ra te hu, a ka rongo te iwi haere mai ki te tutu i taua pa i tana aro, ka hewa ko te reo o Turi, a ka whati te iwi pera i te wahi o Turi.
Ka noho nei a Turi a ka aroha ki tana kainga i Hawa-iki, a ka kaha taua hiahia a porangi noa iho a Turi i te aroha ona ki Hawa-iki, a whakamomori ana aia, ka whakaparemo i aia ki te awa i Pa-tea, a ka mate ra a Turi, ko te wahi ia i tu ai tana whare a Matangi-rei, me te wahi i tu ai tana maara i Pa-tea, e mohiotia ana e o reira kaumatua i enei ra, a e tohutohungia ana nga pou kowhatu, he mea whakairo aua kowhatu, a e toru te kau topu aua kowhatu, kei reira ano e tu ana, ara nga pou tohutohu o taua maara kumara a Turi, a mo nga ra o te karakia o te hahi aua kowhatu ra i pakorea ai e te tangata. Ko te wai puna a Turi, kei reira ano e pupu ake ana te wai, a e inuinu ana te wai o taua puna e te tangata o enei ra.
E te manawa i runga e Ka pau taua te korohikohiko e te whetu Tenei te tiri o te tangata te ngoi mai nei Kei te whiringa o te patu a Te mau-tara nei Roto mai te otaota nei Kei te miri rawa ngau tara nei Kia mau te pupuri, kia pupuri He whakaaraara pa.
I te taenga mai o Turi ki tenei whenua i te timatanga o mua, otira ko Kupe kua tae mai i mua atu o Turi, na rokohanga mai e Kupe e tere tere noa ana tenei whenua, na ka whakaukia eia tenei whenua e takoto nei, muri atu o Kupe ka tae mai a Turi ki uta nei ka kite aia i te whenua e rewa ana kahore ano i totohu ki raro, no te mea no muri tata iho o te hurihanga ia Mata-aho.
Ko te hara tenei i haere mai ai a Turi, he kuri maori, ko nga ingoa o aua kuri ko Wakapapa-tu-a-kura, ko Matua-ware, ko Tango-kakariki, ko Te huia ka patua ka mate ka ui a Turi ki ana kuri kahore i whakina karanga ana ki te tutae hu o Hoe-wa ka riri a Turi ka patua nga tangata a Po-toru hei utu me tona iwi katoa ka mate ka rapua a Turi kia patua, ka haere atu a Rongorongo ki te whangai i tana tamaiti matamua i a Turanga-i-mua. Ka rongo ki te karakia a te iwi o Hawe-potiki raua ko Hoe-wa. Ka hoki mai aia ki a Turi, ka mea kua rongo ahau i te waiata, a koia nei nga kupu:
Horu horu taku manawa Ia Hawe-potiki Ka utaina ki runga Te whata a Maia Runa mai Rongo - e Runa mai Rongo e, ha, e
Ka mea atu a Turi tena hokia ano te mea na, tena pea te roanga o te waiata na, ka hoki ano a Rongorongo ka rongo ano aia i enei kupu:
Tikina atu te tini a Turi O Taranga kumea mai Ka reka te kai e, ka reka Te kai e, mua ka runa mai Rongo e, runa mai Rongo e, ha, e
Ka mea atu a Turi ki tana wahine "Ko te hara ia Awarua (or Warua)." Ka tupato a Turi ki aia mo tana hara, ka ki atu a Turi ki tana wahine, "Haere ki te kimi i tetahi waka mo taua," ka haere a Rongorongo ki ana tungane ka mea atu aia kia Toto-wahine raua ko Toto-tane i haere mai ahau ki te ki atu kia korua i te kupu a ta korua taokete ka rongo raua i te kupu o ta raua tuahine ka haere raua ki te turaki i te rakau mo te waka nei mo Ao-tea, ka homai ki a Turi te waka nei ko Ao-tea, ka haere mai a Turi ka oma mai ki tenei whenua, ka rewa mai ki waho ka mea atu a Rongorongo ki a Turi, "E Turi ka mahue te waka iti." Ka hoki atu aia ki te tiki, ka rere mai tenei manu te pukeko, te popotai, te kiore
Ko nga maara a Turi o tawahi mai ko Kakahaue, ko Kakamoemoe, ko Te-ahu-roa, Te-tuahu. A te nohoanga o nga whakapakoko, a Ro aua atua, ko Maru, ko Kahu-kura, ko Te-heinga.
Ko Maru te atua karanga i runga i te tangata.
Ka rere mai ratou ka tae mai ki te moana nui ka tohea ratou e Po-toru kia tika ki te korokoro o te Parata kia mate ratou mo te hara o mua, kua patua e Turi he tangata i mua he whanaunga ano no te tangata i patua e Turi i mua ra meake ratou mate ki roto ki te maha o te Parata.
Na ka tu rua waenga ratou i te moana ka tiko a Hau-pipi, raua ko Hautiko-rere-waka hua noa nga hoa o ratou na Ta-po taua tiko, ka riri ratou ki a Ta-po, a whiua ana a Ta-po ki te moana, na ka whakatamara mai te atua o Ta-po i roto i te wai ko Maru te ingoa o te atua, ko Ta-po te ingoa o te papa (medium), ka mea nga korero o taua atua:
"Ina koe i a taua Ina koe i a taua Ki te pona tara tahi Ara ki te whetu puwhero Mo te whetu o te ao"
Na ko ta ratou tau tenei:
"Hoki te take take e Rongo Maru A whatu manawa iho i runga i te waka Maroro hau amo ake Taku toki nei waiho rua I hoki runga i hoki raro I hoki i te wai ao ki te ao Marama Maru aka hora Tanga-roa unuhia"
Na ka ora ratou, a ka utaina ano a Ta-po ki te waka, mei kore aia te whiua ki te wai penei kua mate ratou i te wai, ka ora ratou, a ka rere mai, a ka u ki hanga matou i Ka-whia, ka waiho atu te waka e Turi i reira tau ai ka na uta mai aia.
Te-tahi korero ano mo Pounamu-hirau, nana ko Hira-kei-toia, na Hira ko Ahu-roa, nana ko Te-Kapunga, te tupuna o Hine-wai e noho ana i Pipi-riki i Manga-nui-o-te-ao.
(This also contains information on Page as 141 & 142)
Kai kai kino a Turi i tawahi ka haere mai ka rongo te wahine i te ahi ahi, ka ki tikina atu he ora mo taua ka tangohia mai ko Ao-tea ka haere mai i te moana ratou ko ona wanau ka tutaki i a Kupe ka ki atu a Kupe "Nau mai haere e tae koe ki te wai e anga ki te uru ka titiro ki nga pou e tu ki te tahi taha ki te tahi taha, ko kona ko te kainga tena." Ka karanga a Turi "E Kupe nau mai taua ka hoki." Ka ki mai a Kupe "Hoki Kupe."
Ka rere mai e rua waka ko Po-toru ko Turi, i mate a Po-toru, ka rukua a Maru ki roto te wai ka waka tamarama a Maru ki runga ia Ta-po i eke mai ai aia te papa noho ai a Maru.
Ka eke mai ki uta ka noho i Pa-tea ka patu i o reira tangata.
Ka nohoia, ka wanau ta raua tamaiti ko Rongorongo ka puta ko Tu-rongo i mua ko Tane-roa te wahine (tuahine).
(Part of P.143 Maori of Volume VIII)
A ko nga pou o te whare o Turi e kitea ana ano i enei ra i Pa-tea, a ko nga pou kowhatu o te rohe o te maara kumara o Turi kei Pa-tea ano e tu ana, me te puna wai ano ana i inu ai.
Na Maui i hi te whenua nei, a ko Tohu-a-rangi te ingoa o tana waka, a ko Tonga-nui te ingoa o taua matika, a ko Kupe te tangata matamua nana i haere aua motu nei, a ko Mata-orua te ingoa o tana waka, a nana i motu ke ai nga moutere, a i tu ai nga maunga, ina hoki e ki nei te waiata tu ke kapiti, tau ke mana, ano ka mutu taua mahi a Kupe hoki ana aia ki Hawa-iki, a nana i ki ki a Turi he whenua pai kei Pa-tea, i te pito ki te tonga o te motu ki te raki o nga motu nei, a i te tai hau-auru, i te wahi o Turu raua ko tana whanau i haere mai ai ki reira noho ai.
Na te poupou o Turi na Toto i hanga te tahi waka i te tahi awa iti i Hawa-iki, i kiia te ingoa ko Tau-toru, ano ka oti taua waka ka hoatu e Toto ki a Turi, a na Turi i mahi he komaru mo taua waka, a huaina ana te ingoa o taua komaru ko Mata-orua, a ka rere a Turi ma i taua waka ra ki te moana ki te moutere ki witi-marama, a ka u ratou ki reira, a ka tetetete ratou ko Po-toru i reira, i mea atu hoki a Po-toru ki a Turi, kia rere ratou ki te rato, a ka mea atu a Turi, "Kaore e kore, ka rere tonu au ki te ra hura," a ka rere mai a Turi ki te ra hura, a ka waiho atu a Po-toru eia, a ka rere a Po-toru ki tana rere noa atu, a mate ana aia ki Te-au-o-rau-kawa, a ka rere tonu mai a Turi ano ka rongo atu aia i a Maia e ngunguru anuanu ana, a he kino no Turi ki ana mahi he, i whiua ai a Maia eia ki te moana, a ka tu te atua nei a Maru i runga i a Maia, ka ki mai taua atua i te wai "Ki te waiho au e koe i te wai ka mate katoa tatou, otira ki te utaina ano au e koe ki te waka, ka u tatou ki Nuku-tauira," a ka utaina ano aia ki te waka, a ka
I u a Turi ki Whangaparaoa i te takiwa o Tiritiri matangi i Wai te mata, a i hoe aia ki Muri whenua, a tae noa ki Ao-tea i te takiwa ki Kawhia, a hoe tonu atu ki Pa-tea, ka tae aia ki reira ka mau aia ki te one one o reira ka hongia, ka mea a Turi he whenua tino pia rawa atu tenei, a ka kite aia i te pou i whakaturia e Kupe i reira.
Rokohanga mai e Turi, kua kapi te whenua i Pa-tea i te iwi e kiia nei he korako, a patua ana eia nga tane o taua iwi kia mate, ko nga wahine me nga kotiro i moea e nga tangata o te iwi o Kupe hei wahine ma ratou.
(To go on page next to Title Page of Manaia)
Nga korero mo Manaia, te tangata i eke mai i te waka nei i a Toko-maru, a he whati mai tana i Hawa-iki i te wehi o te patu, a o tana hoa riri i te iwi e patua eia hei utu mo tana wahine i aitia e tana waru tao.
Rere mai ra a Manaia, a ka u ki uta, a ka totohe ratou ko etahi waka mo te pakake, me te whenua i uta, a ka rere a Manaia ka ra Muri-whenua, a ka u aia ki Wai-tara, rokohanga atu eia he iwi ano i reira i te takiwa ki Wai-tara, a patua ana taua iwi eia, a ko nga tane i kainga, ko nga wahine i moea e te iwi a Manaia, a ka riro te whenua i a Manaia ma.
I rere mai a Manaia i Hawa-iki, he wehi nona i nga iwi o reira kei ngaro aia me tana whanau i te patu, ka rere mai nei aia i runga i a Toko-maru a ka u mai ki Rohutu, ki te wahapu o te awa i Wai-tara, a he tangata ano to reira, ko te iwi no ratou pu ake te whenua a ka tauria e Manaia ma ka patua, a ka riro te whenua i a Manaia, a ka ngaro te iwi o te whenua ake, hei uri mo Manaia ma, i te mea hoki i moea nga wahine o taua iwi e Manaia ma, a ko nga tane i patua, a kainga ai.
Ko te Ririro te waka a Po-toru, ko Ao-tea to Turi, he tautohe na raua, he kuri te take i patua taua kuri, hei patunga tapu ki to raua atua, ka mea atu a Turi me haere taua ki te ra uru ka mea atu a Po-toru me haere taua ki te ra too ka tukua e Turi a ka mate a Po-toru. Ka u mai a Turi ki Pa-tea, ka ora aia i roto i tana whare i Matangi-rei.
Ko te haerenga mai a Turi ka tiko a Atapo ka panga ki roto ki te wai, na ka whakatamara mai, na ka titiro ki te hekenga o te ra, na ka whawhatia atu ka tangohia mai ano a Atapo ki te waka ka ora a Turi i reira, ka tae mai ki tenei moutere, na i aia i te moana ka rori a Po-toru i te waka kia anga ki te tai tope ki te uru (kia anga ki te korokoro o te parata) kia mate ai a Turi ma.
I a Turi e rere mai ana i te moana ki enei motu i Ao-tea-roa, ka tiko a Ta-po i te niao o te waka tapu nei i te waka a Turi, a ka peia a Ta-po e Po-toru ki te moana, a ka whakatamatama a Ta-po, a ka titiro aia ki te ra-to, a ka whakahua i te karakia mona, a ka aroha atu a Turi ki aia, a ka mau ano te ringa o Turi ki aia, ka toia mai ano aia ki te waka, na reira a Turi i ora ai, i kore ai aia e mate ki te moana, a i tae mai ai aia ki enei motu ki Ao-tea-roa, a i a Ta-po i te wai ka tohe a Po-toru kia tukua te ihu o te waka ki te Tai-tope ki te uru, ara ki te korokoro o Te-parata, kia mate katoa ai a Turi ma, ko Ta-po te kai tohutohu o te waka a Turi.
(Extract from "Te Waka Maori")
Ko etahi Pakeha e whakaaro ana i rokohanga mai e o matou tupuna he tangata ano i tenei motu i to ratou taenga mai ki uta nei i runga i nga waka i rere mai i Hawa-iki. Otira, kaore-kaore he tangata i kitea ki konei.
Ko Hawa-iki te kainga o toku tupuna o Turi, ko Ao-tea te waka i rere mai ai ia i te moana uriuri, ratou ko onga tangata rahi atu i te ono-tekau. Ka tae mai tona waka ki waenganui o te moana, ka haere ake tona atua i raro ka mau ki te toi o te hoe a te kaiwhakatere o tona waka, ara ko Tu-tangata-kino, katahi ka whiua te tangata ki te wai, ko Ta-po te ingoa. Ka taka ki roto ki te wai ka eke te atua o taua tangata i whiua ra ka korero, ka mea - "Hina mai te whetu pukana nui o te ata, ko taua kua u ki uta," (ara, ki Niu Tirani nei). Ka whawhatia atu ano e Turi taua tangata i whiua ra hei tohunga, mona. Katahi ka rere mai tona waka, ka kite ia i te rae o Kawhia. Katahi ka waihotia te ihu o tona waka ki taua rae, ka u ia ki Kawhia. Ka whakatupu haere mai ia i te tangata a tae noa mai ki tona kainga tuturu, ki Pa-tea - ka tini ka mano te tangata, ona uri. Tokorua ona uri i tae mai ki Whanga-ehu nei, ko Tai-tapu te tuahine, ko Rangi-whakaturia te tungane - koia ra au e tuhi nei.
Ka timata he take atua Maori noku, no mua tae noa mai ki te takiwa i tae mai nei te Pakeha. He atua ika no te moana, ko Rongo-mai te ingoa, e ora nei ano. Ko toku tangata i tangohia e taua atua ika ko Te Ra-pati. E rua ona tau i ngaro atu ai taua tangata i a matou, a tae atu ana ki Ingarani i roto i aua tau e rua. Te hokinga mai ki a matou he kahu Pakeha ona kahu, he kohuai paraikete, he rerihate - kaore ano tera kahu kia kitea ki konei. Kua kotahi rau e rua te kau tau tona wehenga inaianei to taua tangata i tangohia ra.
Ki te haere he Pakeha i au i runga i taku waka ki te moana nui, i nga wai-maori ranei o uta, tena e mataku, tena e ki, "He aha tenei!" me ka kite iho i te papa o te waka e piri ana taua ika atua. Ahakoa i te moana nui, i nga wai-maori o uta ranei, ka tae mai ano aia hei hoe i taku waka me rokohina au e te tupuhi, me whaia ranei au e te hoa riri. He ika rongo rawa ia me tonoa e au i mua ai i nga ra o te tapu, i te tapunga o toku reo hei tono i a ia. Na, ko tenei korero he tika rawa he pono rawa i mua ai.
He tangata a Po-toru, nana te waka nei a Te-ririno. Na Turi te waka nei a Ao-tea. He tautohe te take i riri ai a Po-toru raua ko Turi ki a raua, he kuri te take o ta raua tautohe i patua taua kuri hei patunga tapu ki ta raua atua, a kainga ana taua kuri ePo-toru a ka ki a Turi "Me haere taua ki te ra uru." Ka mea atua Po-toru "Kao, me haere taua ki te ra-to," a ka tukua atu a Po-toru e Turi kia haere aia ki tona i hiahia ai, a ka mate a Po-toru, a ka rere mai a Turi a ka u aia ki Pa-tea, a ka ora aia iroto i tana whare ko Matangi-rei.
He tangata a Po-toru, me tana waka me Te-ririno, a ko Turi me tana waka ko Ao-tea. I riri enei tangata ki a raua, i te mea, na Po-toru i kai te kuri a raua i patu ai, hei hapainga tapu ki ta raua atua, ka rere mai nei raua, a ka totohe raua i te moana, a ka ki a Turi "Me rere taua ki te ra uru" a ka mea atu a Po-toru "Me rere taua ki te ra too" a kihai a Turi i whakaae ki ta Po-toru, a rere ana a Po-toru ki tana i mohio ai, a ka mate aia me tana waka me ana hoa, a ka rere tonu mai a Turi me tana whanau me tana iwi a ka u mai ratou ki Pa-tea, a ka mahia he whare i reira e Turi, a ka noho aia i taua whare a ka ora aia i taua whare i Matangi-rei.
I te wa i tae mai ai a Turi te tangata tuatahi i tae mai ki te tai tu auru o enei motu, i rere tonu ai ki Kawhia, a ka kokoa eia te tahi o te oneone eia ki tana ringa a hongia ana eia, a whiua ana ano taua oneone i tana ringa, i te mea hoki kahore he pai kakara o taua oneone, ki tana i pai ai, a ka haere aia ki Nga-motu ki Taranaki, a ka mau ano hoki aia ki to reira oneone a ka hongia eia, a kihai noa ake hoki te kakara o taua oneone i paingia eia, a whiua ana ano taua oneone eia ki te whenua, a ka haere aia ki Pa-tea, a ka kokoa eia te tahi wahi o te oneone o reira eia a hongia ana eia, a i kakara taua oneone, a paingia ana eia, a noho ana aia i reira, a ngakia ana tana kete kumara kotahi i reira, a maea mai nga hua o taua kete kotahi e toru topu, a ka hanga aia i tana whare, a ka tapatia tana maara kumara eia ki nga pou totara nunui, a ko nga putake o aua pou e kitea ana ano i enei ra, te ingoa o tana maara ko Hekeheke-i-papa, a e toru aua maara, a te ingoa o tana whare ko Matangi-rei, a te ingoa o te tahi o ana whare ko Nga-tara-a-te-moana.
He tika ia nei, he tikanga anake te take o a matou ingoa, i te mea hoki e kore te ingoa o a matou tamariki e tapaa noatia, kia whai take ra ano ka whakahua ai nga tupuna ra nei nga matua ranei i te ingoa mo ta ratou potiki, ohai hoki e kore ano te kaumatua e whakahua i te ingoa hou mana, kia whai take ra ano, hei te maia i te taua, hei te take kohuru, hei te take pouri mo ana mate i ana tamariki ka mate i te poroaki ranei o aua tangata ka mate ra, na reira o matou ingoa i mohiotia ai he tikanga kau ano to aua ingoa, a na aua ingoa i maharatia ai nga tikanga nui o nga mahi a o matou tupuna.
He kainga ingoa nui te takiwa i Taranaki i nohoia e to matou tupuna e Turi, a nana hoki ara na raua ko Hau nga ingoa i whakahua mo nga awa i te akau, me etahi o nga wahi i nohoia e mau mai ra ano i Ao-tea a Wai-rarapa atu ana, a ko nga iwi o Whanga-nui me nga hapu o Nga-ti-rua-nui, he uri ratou na Turi.
Te take ona i haere mai ai i Ao-tea, he rapu mai i te awa i kiia e Kupe ki aia, ara i te awa o Pa-tea, a ko te wahi ona i u matati mai ai ki enei motu, ara ko te awa i tapoko atu ai tana waka a Ao-tea, i kiia taua ingoa o taua waka mo taua awa, a e mau tonu nei te ingoa o taua awa i enei ra, a ka haere mai ratou ko ana hoa, ka ma uta mai i Ao-tea, a ka ahu mai i te akau, ka tika mai ma Taranaki, a waiho atu ana tena waka i Ao-tea, a nana i whakahua nga ingoa o nga wahi mai ano i Ao-tea a tae noa mai ki Wai-tara, a ko Taranga i
Ko tara ko tana (Kia matara) Ko tara mai i a Rongo-nui, mai i a Rongo-tau, te tapitapi (Tamitami) te homai Te ruia te whakamaua Ki tenei whawharua Ka tau tini Ka tau mano Ki te wai no Tu whakararo (Kia tini kia rea) Ka puaki Aro-mea koia Ngaere (ahuahu) Ngaere (tetere) ngaere (pupuke) Te whakatupua Ngaere te whakatawhito Ko koe kia whakangaere Mai e koe te taru Ki Hawa-iki (te kumara) Kutikuti (pakari) pekapeka I matomato ahua te Papa i kura tau (Te mana i Hawa-iki) Mihi ake te aroha Taku Ariki koia
(This is to follow 194)
Ko te tupuna nei ko Turi, i whawhai aia ki te tahi iwi i Hawa-iki, he kohuru nana te take o taua whawhai, he mea hoki i patua te tama a Ue-nuku hei utu mo tana teina i kainga e Ue-nuku, me nga kai popoa i maua ki a Ue-nuku e te teina o Turi, a tinga ana a Turi i a Ue-nuku ma. Koia a Turi ratou ko tana whanau i eke mai ai i te waka nei i a Ao-tea, a ka rere mai ki enei motu, ka rere mai ra a Turi ma i Hawa-iki, a ka u ki te motu nei ki Rongo-rupe, a ka rere atu i reira a ka u ki te tahi motu ano ko Rangi-tahuahua, a ka rere atu ano aia i taua motu ka tu te atua o Turi i te moana, ara a Rongo-mai, ka mau ki te pito o te hoe a te tahi o te iwi i te waka nei i a Ao-tea i a Tu-tangata-kino, a ka mea a Turi he aitua te mahi o tana atua ki aia, a kei mate ratou ko tana whanau ki te moana, ka mau a Turi ki a Ta-po, he tangata ano mo te waka ra ano, ka whiua ki te moana, a ka maea ake ano a Rongo-mai i te moana ka puta ana kupu ka mea ki a Turi:
a ka rongo a Turi i aua kupu ka wehi aia, a ka tae ano aia ka kumea mai a Ta-po eia ki te waka, a ka tu a Ta-po hei tohunga mo te waka nei mo Ao-tea, ka rere tonu mai te waka ra, a ka takiri te ata ka kitea atu te whenua o uta e Turi ma, ara te whenua i Kawhia, a ka u ratou ki Kawhia, a ka haere a Turi ma ra te takutai o te moana, ka ahu ki Pa-tea, a ka noho te iwi i Pa-tea, ko Turi i haere tonu ma uta a tae noa aia ki Wai-rarapa, a he mea tapa haere eia nga ingoa mo nga awa katoa o taua akau, me nga wahi katoa o reira, a na aua mahi ana koia te waiata a Tu-rau-kawa i tangihia ai, a koia nei taua waiata:
Copy Maori of on Page 1 (103) Maori of Vol VIII
See which translation of this song English Page 1(101) Vol VIII
Taku tamaiti e i Ka whano ka wareware Koe i au e, i, ra, e. (I au koe ra e.) Kei whea (hea) koe e tama? Kia (Ki te) whakauru mai Ki roto ki to whare Ki te waha-o-te-rangi Te whare tena i taia ai Tonga Ki runga te Taihoa e, ra, i. Na Te-kahui-tara i hoehoe te uhi Taia ki te rangi, ka kikiwa kei runga Taia mai Whero ki Hi-te-kai-whara (Whiti-kai-wara) e i. Taia mai Maru ki roto Poririta A kino tona moko tapa tona ingoa Ko Moko-hiku-waru (aru) Ko (No) Tu-tangata-kino e, ra Iria mai i tama i runga O Hakune-rangi, te waka o Rehua Ko Tawhaki te ika, te ngaki o te hara O Te-whetu-tai(tu)-o-te-rangi Te waka rara, Te-nganganga-o-te-rangi Te-pakonga-o-te-rangi O Tu-whare-kura i mate mai Ai aia ki Whiu-te-kawa e, i. I takoto kau Ra-kura ki te ihu o te waka Nana i kaia (tahae) kahore i whaaki Rangona ki te tangi a Tau-tini-ariki Te hoe a Rehua ko Raparapa-te-uira Tana tata ko Whakawaha-taupata Tana matira ko Matira-amoamo Tana aho ko Tiritiri-ki-matangi Te kawaiti o te paua ko Mai-rehua-kai (Maire-hua-kai) Whakanohoia te mata, ko te iwi (wheua) o Rona Houhia ki te here, ko Paepae-te-iria Te Turei-o-te-rangi e, i. He tira haere mai no Rupe Ki te kimi (rapu) mai i a Hina Tutaki mai no (ano) ki te roro o te whare Whakatorohia (Rapua) mai me Ko Iriiri-pua (Iriiri-kapua) Ka whati tona tara I whakangaua ki te tumu Ka whiu (wiri) te kaki Tohungia he tangata Ko Rupe-(i)-te-rangi e, i. Tena no (ano) ra te mea I haere ai aia Tohungia ki te waha (mangai) Ka kotamu nga ngutu Mohiotia mai ko nga korero I haere ai aia, whakaturia te Tawhito-rangi uru, Te-hikihiki(ikiiki) Whakahekea te waewae ripeka Whakatakotoria ko Kauika Ko Tongitongi-tawiritia (rau tawiri) Whakakopia (Wakopea) ki te kauhanga (kauanga) nui Kua (Ku) riro (iho) no (ano) i te pikinga matua i, a Taketake e ra i, i horotaka mai (ai) nga parirau Ka kitea, ka kakekake koe i te maunga (Te ngaunga) i (te) Taketake-roa Tapa tona ingoa Pahau-kihia Aea (Ara) e tama ki (kia) noho mai koe A wetenga (Kia wetekia) iho (atu) taku pute rei Ahuatia (Whakahiatia), waenganui mai Ko te One-potaka, ko Te-(tau)-ki-tahaki Ko Te-haka-ki-tahaki Whakahekea iho te ngana ki waenganui Ki te whawharua (wawarua) ruia atu ai Te kumara(kura)-tawhiti Hei whakaatu, kia kore e huna mai ana E mahuia(mahuika)-i-te-rangi Nau (Haere) mai e Rupe taria (e noho karia) E haere, kia rongo mai koe E rua tau ruru E rua tau wehe E rua tau mutu E rua tau kai Nga kai hei papare mau E rua o ata E rua o tai Kotahi to te po Moea mai nga mata He tokotoko tao Kotahi te turanga He tokotoko rangi Ka ngaro te kai Ka ngaro te tangata Herona iho ra (ai) Ki roto Rua-popoki Roto Tarei-kura Nga umu o (a) Rehua Te umu tangotango rua A Hau-ma-itiiti (Ru-hau-i-itu-i-itu) Marekareka e tama Kurunga (Kurama) hoki Ko te amu tena a (o) Te-ao-kai e, i. Kaua e tama e haere numinumi Aro nui te haere ki roto (o) Te-tatau Te whare o Miru (Mutu) i rorea ai Kewa Tenei ano au kei te whakarongo (whakaaro) ake Tenei mutu te taka i roto i te whare Paroparo nei, tera ano mutu E te ihe (te tia) i a Mauri ora Ka rukuruku ai Hei (He) kata mai e tama Ma nga iwi nei E kore e kataina Kua (Ka) rongo mo (ano) au Huke(Hiku)-Haku-ao te korohiko (koromiko) Ko te rakau i tunua (taona) ai te Moa A (Ka) rewa ona hinu Ko te aitanga a te Ra-tuoi Ka rongo mo (ano) au Na Kura-te-ahuru Te horo pito, ko te rakau I tu ai a Weka E rona te tai ki mua Te-ahu-rewa, ki (kia) kai ai Tu-hau (Atu-hau, Itu-hau) Ki (Kia) kui ai Itu pawa (Atu-pawa, Tu-pawa) Ki (Kia) whakaturia te tapu O te raina, whakahekea (hei whakahekenga) Tana (Tona) waewae toa Mo te (tona) turanga atu i Te tini o Tu-tonga-nui Ka hongia tana (tona) ika Ko te matatu no (na) Whiro Utaina ki runga ko (ki) tana (tona) waka Ki Mahu-rangi e, i. Aea (Ae) e tama ki (kia) noho mai koe A (Kia) whakahua au nga hiringa nei Hiringa te hihiri Hiringa te mahara Hiringa te hotuhotu Hiringa Ata-mai Hiringa wareware Kaore (Kahore) he hiringa I kore e kai ano i aia (I te kai no (ano) i aia) Hiringa te Manu-mea Huna ki uta ki (kia) Tane Hiringa te hohonu, maka (whiua) ki tai Ki a Tanga-roa-mata-nui Heoti ano e tama Tanga-roa kei tai Kei roto Whare-rimu Kei roto Whare-one Kei roto Whare-papa O Ruaki-pouri Te whare tena i tiria (titaria) ai Nga-ika riki nei Pana te waro i haere mai ai Te kokopu ki uta ra Pana-whenua-mea I hara mai (haere mai) ai Te hiku o Tuna-roa ki uta ra Nana i whanau Whare-huhe Whare-repo, Te-utuutu-matua Te-whakapaungia (whakapounga)-wai Nana i kawhaki (mau) Au-kume, Au-rona Nawai no (ano) e tama Tanga-roa i hara (haere) mai ki uta E whano (haere) ana ia (aia) Ki te Roto-hahu Ki Hawa-iki-nui ra Ki Rangi-riri e, i. Kahua e tama i kotia atu No (ano) te kaha mo te po I to whanautanga, i ranga mai ai Te hau (au) a te pupuke O te tonatona, o te tau mate O te kunawhea (kunawea) Pukai (Takoto purokuroku) atu Ki te aroaro o Mata-riki O Here-kikini, o Here-momotu-kai (Kai) Momotu tangata ki runga wae (wai)-rota Nekea e Puanga ki runga o Raro-tonga Whakaturia te whare, ko te Maru-ao-nui Nekea e Whakaha (Whakaahu) Ki runga o Hawa-iki Whakaturia tana whare ko Rangi-aio Nga-tokorua-a-tai-ngahue (tai-ngarue) I maka ki runga Hei tohu mo te Rangi e, i. I ………. e tama I te wai nui nei No nga matamata I (Ki) runga whatanga nui (watanga nui) Na nga kurae i (ki) runga hau matao He mahakitanga (mawhakitanga) koe no Ngarue-te-rangi, mo Ko-manawa Ko-matamata-rau-witu Ka tau no (ano) koe ko te ata O Pohea, i kaihoratia (kai oratia) iho E o tupuna ki roto o Ta-rere Ka tupu koe e tama e, i. He tangi na Tu-rau-kawa o Pu-tiki i
Whare-roa, mo tana tama i mate.
(This is to follow 6)
A ko te maraa o Turi i Hekeheke-i-papa, a ko tana whare ko Matangi-rei, me te pou i tu i a Kupe, nei ano nga tohu o aua mea e kitea ana ano i enei ra, a ko te karaka a Kupe i tiri ai, te tu nei ano te putake o taua rakau.
A nga tupuna i eke mai i a Ao-tea, i te waka o Turi i puta i aua tupuna ko Tara-naki, ko Nga-ti-rua-nui, ko Nga-rauru, ko nga iwi e noho ana i Whanga-nui, me tera i Rangi-tikei me Nga-ti-apa, a na aua tupuna nei i patu nga tangata tupu ake o te whenua i rokohanga mai e ratou e noho ana i te whenua nei, ko nga tane i kainga e Turi ma, ko nga wahine i moea e nga tangata o te iwi o Turi ma, a na aua iwi wahine nei i moea e Kupe ma i ako te whatu o te kakahu maori, a e kiia ana he iwi ahua kiri tea taua iwi, he hunga toa pore, ara e kore e mohio ki te mau patu, e taea hoki te aha i te pai o te whenua, a kia noho ko Turi ma anake i taua wahi, koia i patua ai te iwi no ratou te whenua, kei ai he whawhai ki te iwi o Turi.
(This is to follow 197B)
I haere mai te kuia nei a Ruahine i tawhiti, a ka tae mai aia ki te whatitoka o te whare a Rua-maunu, akuanei te korerotanga atu ki aia "E ka kitea te piro o te au ahi o te kuia nei" akuanei ka whakarerea eia a Rua-maunu a ka haere aia taua Ruahine ka noho i a Tu-matua, a ka puta ki waho ta raua potiki ko Tai-nui, a ko Tai-nui te tupuna o Nga-tima.
I haere mai taua kuia i tawhiti i runga i te Ngutu-hue, a ka tere haere mai aia a ka u ana ki Whanga-nui nei.
Na o matou kaumatua o mua i kite te iwi noho rakau i take o Puke-ranaki ara i te maunga e kiia nei ko Tara-naki, i kitea e nga tangata haere ki te tahere kuku, a ki te whakangau kiwi, ko nga ara haerenga o taua iwi i kitea ki te taha ki te ra huru (marangai) o taua maunga ara ki te taha e anga ana ki Tonga-riro, a ka kite taua iwi were kuku ra i te ara tangata, he mea mohio ki te tapuwae tangata e mau ana te ahua i te koparuparu o te ara, a ka haere tonu taua kai wero manu ra i taua ara, a ka kitea te kainga i runga i te rakau, he mea arawhata te ara e eke atu ai ki taua kainga, a he mea kaupapa te tunga mo nga whare, he mea tutei e aua kai wero manu ra, a ka hoki ai ki te iwi nui, a na ratou i huaki taua kainga, a ko nga tane i patua, ko nga wahine i whakaraua hei pononga.
He iwi popoto taua iwi, i pera me te iwi tuturu ake o Tau-po i whakaraua e Tu-whare-toa inamata, he iwi kore e whawhai, a he marie noa iho, e kiia ana nei ano etahi o taua iwi o Tau-po te ora nei ano ona uri i Tau-po, ara i taua takiwa.
Te take o tenei whakatauki a taku tupuna:
"Homai te kai kia kainga, Kei ao ake te ra ko manga-whero."
Koia nei te take i kiia ai taua whakatauki nei e taku tupuna.
Ko Rangi-toenga (C) o Ngati-rangi o te iwi o Kahui-rangi i moe i tana wahine i a Hine-kawhia (D) o Nga-ti-awa, a he puna-rua a Rangi-toenga, no Taranaki te rua o ana wahine, ko te ingoa o taua wahine nei ko Tane-korako.
Ko te ingoa o nga tama a Hine-kawhia, ko Te-tupe-o-tu, ko Nga-rue-potiki, ko Nuku-mahu.
Ko te ingoa o nga tama a Tane-korako, ko Rongo-mai-rerea, ko Tonga-korau.
I whakatete aua tama o aua wahine nei ki a ratou mo te maara i Te-rewa-tapu.
Ano ka hoe nga teina a Rangi-toenga ki te hii ika, ka mea iho aua tangata ra ki a ratou iramutu, ka mea iho "Ki te pai koutou ki te whawhai ki a koutou ano, me whawhai a momoto ki a koutou."
Pahure kau atu ano aua matua o aua tamariki ra ka tu ka whawhai aua tamariki ra ki a ratou mo taua maara, a ka tu a Nuku-mahu raua ko Tonga-korau ka momoto, a takoto ana a Nuku-mahu i te whenua i
Ka haere a Rongo-mai-rerea ki aua iwi nei ki a Nga-ti-rangi me Nga-i-tawake, kia haere atu ki te taki taki i te mate o tana teina, kihai aua iwi ra i pai no te mea i whanaunga ratou ki a Hine-kawhia.
Ka haere a Rongo-mai-rerea ki era iwi i Taranaki, a ka tere mai aua iwi, ka haere mai aua iwi ra i Taranaki, rokohanga mai e ratou kua mene nga kai te kohi kohi e Nga-i-tawake ki Rewa-tahi, kua takoto te kai a te iwi nei a Nga-i-tawake ma ratou ano e kai, a ka rongo ratou i te taua a tauaki e haere atu ana, ka mea ratou kia kainga aua kai ra e ratou ano i taua ra ano i puta atu ai te rongo taua a Taranaki ki a ratou, ka mea atu a Nuku-mahu "Kaua te kai e kainga i te ra nei, engari apopo ka kai ai tatou i a tatou kai." Nga kai nei, he kiwi, he tui, he tuna, he kumara, he aruhe, he paua, he kuku, ka noho te iwi ra me a ratou kai, a ao ake te ra ka huaki te taua a Taranaki ka taupokina te pa a Nga-i-tawake, riro pa, riro tangata, riro kai, mo taua matenga o Nga-i-tawake koia i puta ai te whakatauki a taku tupuna.
Ka taea te pa e Taranaki, ka oma a Nuku-mahu ka piki ki runga ki te rakau, ka kiia atu e Rongo-mai-rerea, kia heke iho aia a Nuku-mahu ki raro, a ka hoatu e Nuku-mahi te paraoa roa ki a Rongo-mai-rerea. Ko Te Pae-o-te-rangi te ingoa o tauapatu paraoa, kia patua aia, a patua ana a Nuku-mahu e Rongo-mai-rerea, ka oma nga morehu o te pa ra, ka whati ki te ngahere. Ko Reke-i-tiutiu he wahine, me Korotiwha, me Tataerangi he kotiro, no Nga-i-tawake enei, nga tangata 80 o Nga-ti-rangi, me te rau kotahi o te ope a
Ka rongo aua tangata nui i te wawara o te tai o Wai-o-ngare, ka mea atu ki te iwi kia arahina ratou ki reira, a ka tae ratou ki reira, ka tu ka mahia he pa ma ratou ki reira ki O-maru, a ka huakina ano ratou e Taranaki, a ka mate nga iwi o Taranaki i taua iwi ou ou nei.
Ano ka korerorero nga tangata o te pa i O-maru ki a ratou ano, ka mea etahi o ratou ano ki etahi o ratou ano "Nawai i ki te iwi whatiwhati matira hei tu ake hei korero?" He tawai atu aua kupu na te tahi wahanga o nga tangata o te pa i O-maru, ki te tahi tangata ano o ratou, a na Ra-kino aua kupu, no te po aua kupu i kiia ai e Ra-kino no te wa ki ano i huakina te pa i O-maru e nga iwi o Taranaki, tena e ao ake te ra a ka huaki te taua a Taranaki, a ka tu te riri, i te wa ano e papatu ana te taua, e whana atu ana i te pa, ka tu a Koro-tiwha ki runga ka karanga atu ki ona hoa ka mea atu "E aku teina he kura," a ka maunu tana hunga i te papatu, ka haere ke atu, ka waiho ko nga hoa a Ra-kino, nana ra nga kupu tawai mo Koro-tiwha nona i kii, kia patua e te taua, a ka patua a Ra-kino ma e Taranaki a ka mate, ano ka kite atu a Koro-tiwha i te mate o enei o ratou, ka hoki mai ano ratou ko ana hoa, a ka kekeri ratou ko te taua, a mate ana te taua i a Koro-tiwha ma, ka mate i konei a Rongo-mai-rerea.
Ko te whawhai nui whakamutunga tenei a Nga-ti-awa i whawhai ai.
Naiana kia korero ahau i nga iwi na ratou te whenua i Tara-naki, ara i te tai tonga ki Kakara-mea, ki Wai-ngongoro, a kiWaha-moko, te whenua atu ano i Kakara-mea a Wai-ngongorora ano, na te iwi nei na Nga-ti-rua-nui, a ko te whenua atu anoi Wai-ngongoro a tae noa ki O-take-o, i a Nga-ti-whare tera ako te whenua atu ano i O-take-o a puta noa ki Te-nanu, na Nga-ti-tu-maha-roa tera wahi, a kahore kau he wahi a Nga-ti-rua-nui i noho ai i Waha-moko, no muri nei no nga riri o enei ra itae ai te aro o te patu a taua iwi ki Waha-moko, a i noho i ngakihoki ratou i reira, a ko nga iwi nei ko Nga-ti-whare me Nga-ti-tu-maha-roa, kua ngaro i te ngaro o te moa, ara kua kore he urie kiia ai aua ingoa o aua hapu i enei ra, he mea hoki i huna kiangaro e Nga-ti-rua-nui.
I nga ra o mua i noho a Nga-ti-rua-nui i Te-ranga-tapu, otira he tiri ke o ratou wahi i noho ai, i te mea hoki e noho pai noaiho ana nga iwi o taua aku ki a ratou ano, kahore kau he kino o aua ra, a e hara i te mea atiati te hunga o etahi iwi e etahi iwi i o ratou whenua, a noho noa ai he hapu nei a Nga-ti-whare i nga whenua o etahi hapu, a haere ai ano hoki taua hapu ki nga puni o etahi hapu noho ai kai ai, a kahore he atiati a te hapu no ratou te whenua i a Nga-ti-whare.
A i aua ra, i noho taua kuia tohunga nei a Tama-tea-moiri i Te-ranga-tapu, a i noho ano hoki ana tama ki reira ano, nei koa he tuahine taua kuia nei no Rua-whata, a ka
(173X Maori to follow this)
Ka tu a Te-paraha ka puta tana ki ki te iwi o Nga-ti-tai-na-ahu-roa. Ka mea atu aia ki taua iwi "Noho marino, horekau a matou aha atu ki a koutou" a ka hoki a Te-paraha me tana taua, a i muri i aia, ka tae ake nga morehu o Nga-ti-whare ki a Nga-ti-tai-na-ahu-roa, a ka ara te taua haumi o taua iwi ra hei taua ma Nga-ti-whare, a ka tae ake ano hoki hei haumi ano mo ratou te iwi nei a Taranaki, a ka tu ka papatu aua iwi nei kia Nga-ti-rua-nui, a ka patua aua iwi ra e Nga-ti-rua-nui, nui noa nga parekura ia Nga-ti-rua-nui anake te papa, a ka riro nga whenua a aua iwi nei i a Nga-ti-rua-nui, a tae noa ki Waha-moko, a nohoia ana taua wahi e Te-paraha, a ka tu ana pa i aia i Te-taheke i Motu-mate, a i Te-kanae, me Te-arihi ano hoki i te wahapu o te awa nei o Wai-o-kura.
Koia nei te whakapapa o Te-paraha. Ka puta ta te Paraha ko Tama-kiwi, tana ko Rongomai-ora, tana ko Kohu-ora, tana ko Matiri, tana ko Nga-tai, heoi ano ka puta ki enei ra i a tatou nei.
E kiia ana e nga korero a nga koeke, ko te ope tua tahi i haere atu i Whanga-nui nei ki Tau-po, i mate i te ngaunga a te huka, me te hia kai.
I haere atu a Taka i Tau-po ki te patu manu, ara i te kiwi, weka, kakapo, i Muri-motu ki te whenua nui te manu, a ka tae te ope ra ki Rangi-po (dark day) ka puta te awha me te huka, a ka katia ratou e te huka ka noho noa iho ratou i roto i te huka, a ka hiakai te ope nei a he kore kai i kainga ai a ratou kuri, ka pau era ka kainga ko nga ropa, ka pau era ka kai ratou i a ratou ano, ara ka hoatu te tamaiti a enei, ma era e kai, a ka homai te tamaiti a era ma enei e kai, a he mea kahore kau he wahie tahuna ai aua kai nei ki a ratou tao me nga patu maori hei wahie, a te tukunga iho o te ope nui i mate i te kai kore, kaore he morehu i puta.
Ko Taka te tangata aia no Nga-ti-au/Nga-ti-hau i haere atu aia i Whanga-nui ki Muri-motu noho ai a i mate ratou ko ana ope i te huka i te ara i Rangi-po, i te koiwi ki Tonga-riro. He haere ta Taka ki te wero manu a na te huka ratou arai, a e rua marama o ratou i noho ai i roto i te huka, ara ka pau a ratou kai, ara nga hiraka uru ana i maua hei tiri ki Tau-po, i pau enei te kai, a ka kai i te hinu kawa konatu ai ki te uku, a ka kainga ko a ratou ropa, ka kainga ko a ratou tamariki, me nga wahine, a ka kai ano ratou i a ratou ano, a kihai te mea kotahi i ora a kotahi rau ma wha i mate, a ko nga koiwi o taua hunga kei te ara i Rangi-po i enei ra.
(179A Maori to follow this)
Kotahi rangatira o Nga-ti-au/Nga-ti-hau i haere ratou ko ana ope ki Muri-motu, a haere tonu atu aia i Rangi-po, a ka noho ratou i reira a pahure mea nga marama e rua, he mea hoki i roa ai ratou ki reira i araia ratou e te huka, a ka pau nga kai a te ope nei, ka hue ratou i te hinu kawa, he mea konatu ki te uku, a ka pau taua hinu kawa, ka kiia e Taka kia kainga nga ropa, a ka pau enei ka patua ko nga tamariki o te ope nei ka kainga, a ka pau enei, ka patua ko nga wahine, ka pau enei, ka kai ratou i a ratou ano a pau noa e iwi nei, he nui taua huka i eke ki te toitoi o nga rakau o te ngahere, kotahi rau ma wha i mate i taua mate, a e ………. ana ano nga koiwi o ratou i te ara i Rangi-po i Tau-po.
(184 to follow this)
Ko Taka Nga-ti-au ratou ko tana ope te hapu i haere matati ki te noho i te whenua i Tau-po ara i te wahi i Muri-motu, a na te huka ratou i
Ko te Rau a moa te huruhuru, ko Tau kai tu-roa te tangata, ko Naupari, te kuri, he tangata no Muri-motu a Tau-kai-tu-roa, he tupuna no nga tangata o konei o Whanga-nui, ko tona mahi, ko te haerenga ki te taua ki Roto-aira, a tahuna ana eia te whare a ka wera nga tangata ki roto ki te whare.
(188 to follow this)
Ka hoki mai aia ki Muri-motu ka haere ki Ngatikahungunu ki te kawe i Te-rau-a-moa, ka tangohia mai te papa pounamu hei utu mo Te-rau-a-moa, ka tae mai aia ki Muri-motu ka mate, ka tanumia, kei kokopo e tanu ana me te papa pounamu ano hoki kei te take o te totara e nehu ana. Ko te wehi o te tangata, he mataku i te ngarara, he wehi kei mate ratou he wahi tapu hoki taua wahi, he ongaonga kei runga e tupu ana, kahore he tangata e tata atu ki taua wahi.
Ko Tutae-poro-poro te ingoa o te ngarara i haere mai i Tonga-riro, a ko tona rua i noho ai kei raro iho o Tau ma huta, ko taua ngarara e whakanui ana i te wai i Kai-toke a puta noa ki Ngukuriro (Nukuriro), ko te kauwae runga ko Tawhaua roa ko te kauwae raro ko Kai-e-rau, a i nga ra i noho ai ara i ora ai taua ika ko Au kehu te ingoa o te tangata ka moe i te wahine i Arapawa ka puremutia taua wahine a riri ana te tane.
I horomia a Au-kehu raua ko tana ipu e Tutae-poroporo, a i haere a Au-kehu ki roto ki tana ipu kia ora ai aia kei mate i taua taniwha, a ka tae a Tutae-poroporo ka ngaungaua taua ipu ka patua taua taniwha ra e Au-kehu, a ka mate taua taniwha nei, ka mimiti a ka pakoa a ka kore kau noa iho te roto wai o taua taniwha ra i noho ai.
He taniwha ariki a Tutae-poroporo a i noho aia i Pou-tu i te takiwa ki Roto-aira, a i haere mai aia i reira ki Whanga-nui ki te wahi e kiia nei ko Re-taruke, ka neke mai a Pipiriki, neke mai a Tau mahuta, i mate katoa i aia nga waka me nga tangata i tutaki i aia i tana ara i haere mai ai a na Au-kehu hoki aia a Tutae-poroporo i mate ai. Ko Au-kehu te tupuna o nga iwi i Whanga-nui. I haere a Au-kehu ki Ara-paua ki te rapu i te tamahine a Ngu taha no muri iho o tana taonga ki te moko aia i haere ai ki te whai i te wahine nei, a na ana moko aia i mohiotia ai e tana wahine. Ka moe raua, a roa noa ka ui atu te papa o te wahine ki a Au-kehu "He aha te kai o tou kainga?" Ka mea atu a Au-kehu "He kumara he kao he ika." Ka mea atu te wahine "Hoake taua ka hoki ki to kainga kia kai au i tera kai i te kumara." Ka ui te wahine "Ko tehea marama ka hauhake te kumara?" Ka mea atu a Au-kehu "Kei te ngahuru te kao ka mahia."
Ka hoe mai a Nga taha me tana ope me tana tamahine, noho rawa mai i Otaki, ka heru te tangata nei a Au-kehu i tana upoko i Otaki, ara na te wahine i heru, e heru ana te wahine i te mahunga o Au-kehu, ka ki atu te wahine "Ka pai to mahunga hei tapaki kai." Ka ahua riri a Au-kehu ki taua kupu ahua kanga a tana wahine ki aia, kihai i roa ka puremu te wahine nei ki tetahi taane, a ka mea a Au-kehu kia whakamatea taua wahine eia, he mea hoki kia mate i te taniwha e noho ra i Whanga-nui ia Tutae-poroporo a he mea whakawai te wahine o Au-kehu kia haere raua ki Whanga-nui a ka tae ratou ki Rangi-tikei ka karanga te matua
Ka rangona te kaha o Ao-kehu e Nga-rauru ka haere mai ratou ki Wai-puna rokohanga mai e noho ana a Ao-kehu me tana 140, ka tonoa e Nga-rauru kia haere aia me tana 140 ki te patu i te taniwha i a Te wawae-te i Pa-tea, a ka mate tera ka haere a Ao-kehu ki Nga-ti-rua-nui ki te patu i te taniwha i reira i a Nga-hapi ka mate tera, ka hoe a Ao-kehu ki te moana ka patua i reira tetahi taniwha i a Ika-roa, ka mate tera, ka hoatu e Nga-rauru te tahi tamahine o tetahi o a ratou rangatira hei wahine ma Ao-kehu, ko te ingoa o taua tamahine nei ko Tu-ka-miti, ka hoki a Ao-kehu ki tana kainga ka noho aia i Punua, a ko Ao-kehu te tupuna o Whanga-nui.
No matou tena tupuna a Ao-kehu, a na te atua nei na Tutae-poroporo aia i kai, he atua, ara he taniwha a Tutae-poroporo no roto no te awa i Whanga-nui. He ariki a Ao-kehu whai hoki he tohunga aia, i hoe a Ao-kehu ara i toko i tana waka i taua awa, ahu atu ai aia i te wahapu anga ai tana toko ki tuhua, ara ki uta, a ka kite taua atua ra i a Ao-kehu ka whaia aia a ka mau, a horomia ana a Ao-kehu e te taniwha ra e Tutae-poroporo, i te wa i whaia ai a Ao-kehu e te ika ra, ka mau a Ao-kehu ki tana tokotoko tapu ki a Tai-timu-roa ki tana ringa, a i tana ringa taua tokotoko e mau ana i te wa i horomia ai a Ao-kehu, ano ka tae aia ki te puku o te taniwha ra ka maharahara aia ki aia ano, mei reira ka oke te tokotoko ra a Ta-timu-roa, ka mahara hoki a Ao-kehu ki nga mahi a raua ko tana tokotoko i mahi ai i nga ra o mua, ara ki nga parekura a raua i patu ai, me nga papa i riro i a raua a ka ora te ngakau a Ao-kehu ki tana hoa ki tana tokotoko e takoto tata ana mai ki aia, a ka mau a Ao-kehu ki tana tokotoko, a ka tu ka karakia aia i tana tokotoko a ka wiwi te taniwha ra i te mana o nga karakia a Ao-kehu, a ka kapikapita te hiku o te ika ra ki nga pareparenga o te awa, a tutu ana te paruparu me te kirikiri ki uta ki te wahi i Whanga-nui e turia nei e te puni pakeha i Whanga-nui, a ka mutu te karakia a Ao-kehu i tana tokotoko, ka tahi ra ano aia ka pumuka i tana tokotoko kia puta i te kopu o te ika ra kia puta ki waho ki te wai, a ka kumea atu ano te tokotoko ra ki roto ano ki te puku o te ika ra, a
Te ara o taua taniwha nei i noho ai, hei tawahi ake o te wahi e tu nei te kowhatu whakamahara mo te iwi i mate ra i te Hauhau i Moutoa.
(This is to follow 241)
Ko Punua te tangata o Pa-tea nana i whakanoho a Kahu-kura ki Pa-tea, a no muri iho a Whiti-kau-peka i tae ai ki Pa-tea ki te kainga o ona tipuna o Mokai-pa-tea, o Tama-tea, oWhatu-mamao, o Rongomai-tara, o Hau-iti, o Moko-tua-iwa.
Na Moko-tua-iwa i patu a Nga-ti-hotu a ko ana pahoro ko a Moko-tua-iwa, ko A-kura, ko Pae-tutu, ko Nga-pu-karanae, ko Hakoro-pera, a na Nga-ti-hotu anake aua pa, a i patua e oku tipuna aua pa.
Ko Whiti-kau-peka tipu ake ana hua mokopuna ko matou e ora nei, a i tu tonu te mana o Whiti-kau-peka, kihai rawa i hoki i te mate ranei, i te toa kore ranei, i te parekura ranei, i te ra taea ranei.
Ka mate a Werewere he tipuna ano no matou i kohurutia e te tahi iwi, a ka taea mai a Whiti-kau-peka e ona uri hei takitaki i tona mate, a ka maranga te ope a Whiti-kau-peka a ka ea te mate o Werewere.
A ko te mate o Nga-ti-apa i mate i aua hoa riri, ara i taea tana pa, a ka rere mai nga morehu ki au ki Pa-tea, a na Whiti-kau-peka ka ea tana mate.
Na Nga-ti-apa i patu a Ripo-a-rangi raua ko tana tamaiti ko Tu-ope, ka tu a Whiti-kau-peka ka takina taua mate, a ka patua eia ko Takinga raua ko Te-rewanga, a ka riro mai a Tu-ope, a ka kite a Tu-ope ka mate tana rangatira, ka tahi aia ka karanga ka mea "Kuku waewae o taku ariki, maku anake."
E mohio ana koutou nga iwi katoa o te motu nei ko Whiti-kau-peka te ringa kaha ki Pa-tea, a ko Tu-whare-toa te ringa kaha ki Tau-po, he nui nga korero hou o enei rangi. Kaore au e mohio ki era, waiho era he roa te tau, e ako ai.
(Extract from "……….")
E rongo korero kau ana nga iwi katoa o te motu nei ki tenei toki ki a Te awhio-rangi, a kahore ano ratou i kite tuturu noa tae mai hoki kia matou, ara ki te iwi Nga-rauru, ara ki te iwi nana i huna taua toki, ara na to matou tipuna i huna na Rangi-taupea tae mai kia matou ka tuawhitu nga whakatipuranga a katahi rawa ano ka kitea i naianei a Te awhio-rangi, koia i tuku atu ai, kia haria e to tatou mokai nga korero ki ona wahi e haere ai ia, kia kite nga iwi katoa.
Tera ano tetahi kaainga o matou e tutata ana ki Wai-totara, ko O-kotuku te ingoa, e rua tekau nga tangata o taua kaainga ki te mahi hakekakeka utu 4 1/2d. mo te pauna i te taone o Wai-totara, Titiriki. Ka haere te iwi ra, akuanei, ko tetahi wahine he kotiro, ko te ingoa o taua kotiro ko Tomairangi i moe i a Te potonga kai-awha. Ko taua kotiro he tauhou ki taua wahi kahore i mohio ki nga wahi tapu ki nga urupa tupapaku, ko taua kotiro i haere mai, i Nga-i-tahu no reira te whaea ko te papa no matou, ara no Nga-rauru katahi ka haere te kotiro ra, tona kotahi, titiro tonu atu te kotiro ra ko te rakau e tipuria ana e te hakekakeka, katahi ka rere atu te kotiro ra, e mau ana nga ringa katahi ka uira mai te toki ra, katahi ka titiro atu te wahine ra, kua kite atu e tu mai ana i te putake o te pukatea, katahi ka hamama te waha, o te wahine ra, ka aue haere, katahi ka tuku tena, haere mai te whatitiri, haere te kapo, te hukarere, katahi ka tino porangitia te wahine ra, ka tangi haere, ka rongo te taane a te wahine ra e tangi haere ana te wahine, kua mohio tetahi kaumatua ko te Rangi-whakairi-one te ingoa, katahi ka karakiatia eia a ka mutu tena,
E noho ana i te ro o tooku whare O te Ao-kai-whitianga-te-ra a i, Kei te mania kei te paheke i Aku taringa me kohea to whare i tanumia ai. Te muka mo to kaha whiri kau He muka ano taku i tu ki te Aro-au-ahi Te-angiangi-matangi, Te-whakararau-o-te-rangi, i ei, Kotia ki te uru o te rangi Te whakapakinga, Whakaupokoa te kaha mo nga atua mo taku Toki, Ka hua hoki au i maka ki uta kia Tane Maka ki tai kia Tangaroa hiringa wareware Te ika wareware ou taringa whakaharore popoia mango Ko Te-whakaipuipu te waka o Maru korenga te ika, i, He wareware kihai i rongo i nga tupu i te hakunetanga I te rukuhanga matua i te kahui kore ngaro atu ki te po-o, i Te kitea ko Turou pokohina, whakaturia niu wananga, Ko Hahau-tu-noa te waka o Te Kahui-rua i ruku ai nga whatu-u-i, Ka rewa ki runga ra ko Te-whatu-a-nga-hue hoaina Ka pakaru Te-horo-tu whenua, Te-horo-tu maunga Ko Tumutumu-ki-rangi-whakarawea ki a Kewa Ko te kauri whenua whakarawea ki Maui ko Te-iho na Ko Te awhio-rangi whakarawea Rongo, haua iho Ko Teretere-ki-ao ko te Kopu-huri te ika ki rongo-mai Koe ehara i te Toki-ahu-wareware ko te aitanga tena a Hine-poa-i-ra-awake e i noku te tipuna i Whiti ki rawahi ko Toro-kaha ko Te rangi-amio te waka a, i He waka utanga nui taku waka ko Toro-haki-uaua Ko Whaka-mere te ika, he waka ahu tou waka? Te waka hoenga nga hoenga papaki hoenga Parareka Te Taroa te Ngoringori ki runga, a, i.
He nui noa atu nga waiata mo Te awhio-rangi.
E hoa ma, e nga iwi katoa o nga motu nei ko te ahua o Te awhio-rangi he toki kura i penei te ahua me te tainakapu, engari pena ai me te takapu whakarauroa (pipiwharauroa) te whakairoiro otira kei a ia anake tona ahua, ki te iri mai kite tonu atu koe i to wairua i roto. Ko te roa, kotahi putu e ono inihi; ko te whanui o te mata, e ono inihi; kotahi inihi te matatoru, e rua inihi me te haawhe te kumenga i te mata kia roa te koinga pena ai me te heti a te Pakeha te hanga.
E hoa ma, e nga iwi katoa o nga motu nei, tenei te oha atu nei to tatou tipuna ara a Rua-titi-pua i kimihia hoki e Rua-titi-pua ki roto ki te Kahui-kore, te anga ki runga o Te-whatu-a-ngahue ara Te awhio-rangi ka whakarawea e Ngahue-i-te-rangi kia Tane i tana wa e
Ka wehe a Rangi ka wehe a Papa ka waiho te ingoa o Tane, ko Tane toko-rangi ka waiho a Te awhio-rangi hei mana mo ngatoki katoa i te ao nei. Ko te pare o Te awhio-rangi ko Te rangi-whakakapua; te kaha, ko Kawe-kai-rangi; te kakau, ko Mata-aheihei; ko Whakawhana-i-te-rangi, koia te aheihei e tu na i teRangi. I heke Ariki tonu mai a Te awhio-rangi; i a Tane-toko-rangi, a tae noa mai kia Kakau-maui mau tonu mai ki a Turi;ka eke mai i runga i Ao-tea-roa ka whiti mai ki tenei motuwhakarawea ana e Turi ki tona tamaiti matamua ara ki a Te-hiko-o-te-rangi; ka haere tonu te toki ra i te hekenga Ariki tae noa mai ki a Rangi-tau-pea, whakanohoia ana e Rangi-tau-pea ki ona maunga Ariki, ara ki Tieke, ki Moerangi. A ki te tehi waiata, mo Te awhio-rangi, koia nei engari ka pokaia e au ki waenganui:
E amo ana a Rangi i tana toki Ko Te awhio-rangi e whiri ana i tana kaha Ko te rangi whirirua a Pare-te-rangi whaka-kapua No te haurarotanga ko te kaha a Paepae i whakarawea Kia Ru ko te Waro-uri hoake ki a Tane Ko te Mau-tongatea ko te toki mata i tika Tuaia ki te tangata ka urupa te toki ka eke i Moerangi.
E hoa, kei a matou e takoto ana a Te awhio-rangi ara kei te iwi Nga-rauru e noho ana i Wai-totara i naianei.
(This is to follow 203)
He tupuna tenei tangata a Tau-kai-tu-roa no nga iwi i noho i Muri-motu i nga ra o mua, a he tino tangata aia, te ingoa o tana kuri ko Ngau-pare, haere tahi ai taua kuri ra i aia, a ka haere raua i te haere, ma taua kuri e mau ai he kiwi, he weka, he kaka-po, he aha manu, he aha manu ma tana rangatira, hei kai ma raua ara tunua e tana ariki ki te ahi.
Ka taka ki taua ra nei, a ka he aia ki nga tangata o Roto-rua, ki nga uri o Tama-te-kapua, a ka tu taua taua, a ka rerea ka haere ki Roto-rua, tae atu kua moe ana hoa riri ki roto ki te whare puni moe ai, he po hoki te wahi i puta atu ai te taua a Tau-kai-tu-roa ki reira, a he hotoki hoki ka rua, a na raua ko tana taua i tahu te ahi ki te whare ra, a rere rawa ake era i roto i te whare ka werohia atu e Tau-kai-tu-roa ma ki te matia, a kihai te mea kotahi o te whare ra i rere, kihai i aha, ka hokimai aia I taua patunga, roa kau iho ano, ka ara ano tana haere ki Nga-ti-kahu-ngunu, he haere tenei ranei ki te kawe kura mea ki taua iwi, kia riro mai ai ta ratou mere pounamu, ka riro taua mere I aia, a ka hoki mai ki Muri-motu, ka pa te mate ki aia, a ka hemo aia, a nehua ana aia ki Te-koko-po, me taua mere ano I aia e kokopi ana, a noho ana te tuatara I tana urupa na taua ngarara I wehi ai te tangata haere atu kia riro mai ai taua mere I aia, a e ngaro nei taua mere, a e ngaro nei, a kua wareware te iwi ki te wahi I nehua ai raua ko taua mere a moroki noa nei.
(See tradition of Tama-tea pokai whenua, for name Moa-a-whango river.)
He tangata a Rau-kura, a e kiia ana he mea makutu aia i he ai i te ao nei, noho tahi ai ratou ko ana hoa i te parae i Pa-tea i roto atu o Manawa-tu, ara ki te tua whenua, a hae ai ana hoa ki te mohio ona o Rau-kura ki te ami kai ma tana whanau i te ngahere, a ka kiia aia kia makuturia e te tohunga, a makuturia ana aia, tena e haere aia ki te hi tuna i roto i te roto i Paki-hiwi i te takiwa ki Pa-tea i te awa o te Moa a whango, a ka tae aia ki taua roto ka tu aia i roto i taua roto, nei koe he pari titi tonu nga pari o taua roto ra, a no tana taenga ki roto ki te roto ra, ka pohehe aia, a ka kopikopiko noa aia i roto i te roto ra, a te puta noa ake ki uta, a e kitea ana aia e kopiko noa ana i roto i taua roto i enei ra.
Ka tae ake te rongo o te wheke i Rau-kawa, ara o nga waka e mate ana i taua wheke ki Whanga-nui, a ka rongo te iwi i Whanga-nui, a ka pa te hiahia ki aua tangata nei ki a Pohea raua ko Tama-ngakau kia haere raua kia whakataea taua atua ika ra e raua, ano ka tuturu a raua whakaaro, ka pa ka whakatakotoria a raua tikanga e mate ai taua tupua ra.
Ko te nohoanga o taua ika ra, kei Nga-whatu-kaiponu, i tetakiwa o Titopua-maunga, i te takiwa, ara e tata ana ki Nga-tata-o-te-waka-a-kupe, he rongo korero ki a raua i mohiotia ai te whanga i noho ai taua tupua ra.
Ko Whanga-nui te kainga o Pohea raua ko Tama-ngakau, a ka haere raua ki te titiro rakau hei waka mo raua ko a raua hoa, e whiti ai i te moana o Rau-kawa, e tae ai raua ki te patu i taua ika nei, a ka kitea te rakau i te ngahere i te takiwa o te awa o Maruia, i Wai-pakura, ka turakina te rakau ra, a ka haua hei waka, a ka oti ka toia te waka ra kia tae ai ki te pari i Kai-matira i Wai-pakura, a ka kokiritia iho taua waka ra i taua pari ra ki roto ki te awa o Whanga-nui, te take i kokiritia iho ai e raua i taua pari ra, he mea na raua kia mohiotia ai te kaha o taua waka ra, me te aitua o ta raua mahi, ka rere iho te waka ra a ka kokiri ki roto ki te awa, a puea rawa ake te waka ra i te tahi taha o te awa, ano ka kite te kai too o te waka ra, e noho ra i te pari i Kai-matira, ka puta ta ratou umere mo te waka ra kihai i pakaru, mei pakaru ka aitua a Pohea ma, ara e mate ratou i te ika ra i te wheke i Rau-kawa.
Ka manu nei te waka nei, a ka tae te iwi ra ka toia te waka nei ki uta mahi ai, kia oti pai ai te mahi o te waka nei, a no muri iho ka kiia kia hoea te waka nei ki te wahapu o te awa o Whanga-nui mahi ai, a maua ana taua waka ki reira whakaoti ai, a ka mahia nga rauawa ki te waka nei a ka oti, a ka oti ano hoki nga waka hei kahupapa mo tenei e eke ai te taua patu mo te ika ra.
Ka eke te taua ki aua waka ra, ka hoea ki te patu i a Tu-rere-ao, hei utu mo te matenga o Au-kehu, a ka mate a Tu-rere-ao i te taua nei, ka mau ratou ki te upoko o Tu-rere-ao ka whakanoia ki te pou o te paepae (taikawa) i Manga-whatu hei o mo te taua ra e haere ai ki te patu i te wheke i Rau-kawa.
Ka hoki te taua a Pohea raua ko Tama-ngakau ki Whanga-nui, a ka tae ratou ki te ngutu o te awa, ka tukua te karere hei tiki i a Tireo-o-te-rangi hei poike mo te waka, he tino tangata tapu hoki aia a Tireo-o-te-rangi, a mana e noho te ihu o te waka kia tapu ai te taua, kia aro mai ai nga atua.
Ka haere nga karere ra a ka tae ki Turakina ki a Tireo-o-te-rangi ka maua mai e ratou i Turakina, i te tihi o te maunga i Tauranga-manga, a ka utaina aia ki te waka ra, a ka hoe te waka ra, a ka tae ki Rangi-tikei, a ka u atu te hokorima o te taua ra ki uta, a ka kitea mai taua taua ra e nga tangata o Rangi-tikei, ka haere mai ratou ki te patu i te taua ra, a ka mau te hokorima nei ki a ratou hoe ka hi ka papatu ki nga tangata o Rangi-tikei a ka mate aua tangata o Rangi-tikei i a ratou hoe, a ko Tawiri-hoe te ingoa o taua parekura.
Ka mutu taua pakanga, ka hoe a Pohea ma ki tera taha o te awa o Manawa-tu, a ka tu nga tangata o reira ki te whawhai, a ka turia tana iwi e Pohea ma, a ka hinga te iwi ra, ara te iwi o te whenua, a ka tapa te ingoa o taua parekura ko Harakeke-tautoru mo nga harakeke i tautorutia ai o ratou pare-koukou me nga whitiki i herea ai o ratou hope, ka hoe atu ratou i reira a ka ahu ki te Ika-a-maru a ka moe ratou i reira, ao ake i te ata ka hoe ano ratou ki Ara-pawa, a ka tae ratou ki te takiwa ki Rau-kawa ki Nga-whatu-kaiponu, ki te wahi i noho ai te wheke, ka rere ke te ahua o te moana, ara ka whero te moana, a roa kau iho ano ka puta te wheke a ka mau ana kawekawe ki te waka, a ka wehi nga tangata o te waka ka aua ka mea "Aue te mate e, ka pau tatou i te atua nei, ka tahuri tatau, aue." Ko nga tao i mahia e ratou hei wero mo te ika ra ka mau ki a ratou ringa, a ka mea nga toa o ratou "Me wero te atua nei" a ka mea atu a Pohea "Taria kia kitea atu te tinana e tatou" a ka tae a Pohea ki te taha hinu pakake ka ringitia ki te moana kia marama ai te moana, he mea hoki kua ngarungaru a kua pouri te tai, a ka kitea te tinana o te wheke ra, a ka werohia ki a ratou tao, he mea wero kia puta puta nga tao i te tinana me te kopu o te ika ra, a ka mate taua atua nei i a ratou, heoti ano ka mate te tupua ra waihotia ana e ratou, a ka paea te ika ra ki uta takoto ai, a koia te ingoa nei a Wheke-nui e kiia nei, ko te wahi i takoto ai taua wheke.
A ka hoki te taua nei ki Ara-pawa ki te kainga o Tu-rere-ao, a i reira a Kahu-pani te tuahine o Tu-rere-ao, a ka ui aia ki a Pohea
Ka mea atu te wahine ra "Ae ra, ko te ingoa o taku papa ko Ture-ao." Ka mea atu a Pohea ma, "Ae ra, kotahi ano tangata o Whanga-nui, ko te ingoa ko Tu-rere-ao, e hara i tau e ui mai ra i a Ture-ao." A ka tangi te wahine nei, a ka pataia e tana iwi ka mea atu ratou "He aha te take i tangi ai koe?" a ka kiia atu eia "Ko te iwi tenei na ratou i patu taku tungane i a Tu-rere-ao," a ka tu te iwi o te wahine nei, ka patua a Pohea ma, a mate katoa a Pohea ma i a ratou, hei utu mo ta ratou patunga i a Tu-rere-ao.
A ko te putake o te rakau i haua ai te waka o Pohea ma i hoe ai ki te patu i te wheke i Rau-kawa e kitea ana ano i enei ra i Whanga-nui.
Ka rongo a Pohea raua ko Tama-ngakau ki te rongo o te Wheke, ka haua te waka i Te-wai-ki-maruaia, ka oti ka toia ki te wai a ka tae te waka e toia ra ki te pari i Kai-matira ka kokiritia iho te waka i taua pari, he mea kia kitea ai te aitua o te waka, ki te mea ka pakaru, he tohu kino, ki te mea e kore e pakaru i te rerenga iho i taua pari he pai, a kahore i pakaru i te kokiritanga iho, ka rere iho te waka i te pari ka kokiri ki te wai, puea rawa ake i te tahi taha o te awa o Whanga-nui ka ara te umere o te iwi ki ta ratou waka ka ora nei hoki, ka toia ki uta ka mahia, ka oti nga rauawa, a ka oti nga waka katoa te mahi, ka hoe te ope i aua waka ki te patu
Ka hoe te ope a Pohea ma ka tae ki te ngutu awa o Whanga-nui ka tikina a Tireo-o-te-rangi hei poike mo te waka, he mea tiki aia i Turakina i runga i Tauranga-manga ka tonoa ki runga ki te waka hei whakatapu i te waka.
Ka rere ano te ope ka tae ki Rangi-tikei, ka haere o te heke ra ki uta, kotahi rau, a ka kite nga tangata o Rangi-tikei ka haere mai ratou ki te patu i te rau o te heke ra, ko te patu o te tangata whenua i mau mai ai he hoe, a he mea patu e te heke ra nga tangata whenua ki te hoe. Koia taua parekura i kiia ai ko Tawhiri-hoe.
Ka mate tenei patunga a Pohea raua ko Tama-ngakau, ka rere te ope ra ka tae ki Manawa-tu ki tahaki ka tu nga tangata o reira ki te whawhai ki a Pohea ma, ka mate ano tera iwi i a Pohea ma, a waiho iho te ingoa mo te whenua i turia ai taua parekura ko Harakeke-tautoru.
Ka rere te ope ra ka tae ki te Ika-a-maru, ka moe i reira ao ake te ra ka rere ratou ki Ara-pawa a ka tae te ope ki te takiwa o Rau-kawa ka rere ke te ahua o te moana ka whero, a kahore i roa ka rere mai te wheke ka rarawhi ana kawekawe ki te waka ka aue nga tangata ka mataku, ka ara nga ko a te iwi nei hei patu i te ika ra, ka ki atu a Pohea "Taihoa e patu kia kitea te taniwha nei." Ka tahi ka ringitia te taha hinu ki te wai, kia marama te wai i te mea hoki e pouri ana, a ka kitea te tinana o te wheke, ka werohia ka tu ki te puku, a ka mate ka waiho kia tere te wheke ra a ka pae taua wheke ki te wahi e kiia nei ko "Wheke-nui" waiho tonu iho hei ingoa mo taua wahi ko "Wheke-nui" (near Ara-pawa).
Ka haere te ope ra ki Ara-pawa ki te kainga o Tu-rere-ao i haere mai ai, ka rongo te tuahine a Tu-rere-ao a Kahu-pani, ka ui te wahine ra ki taua ope ka mea "Kahore he ingoa penei na ko Tu-rere-ao i Whanga-nui?" Ka mea atu te ope "Kao." Ka ki atu te wahine "Ko te ingoa tena o toku tungane," a ka tangi te wahine ra ka ui te iwi o te wahine ra ki te take ona e tangi ra, ka whaakina eia, ka patua a Pohea raua ko Tama-ngakau e te iwi o te wahine ra ka mate, hei utu mo te patunga a Pohea ma ia Tu-rere-ao.
Ko te putake o te rakau i tupu ai, i hanga ai te waka a Pohea ma kei te kitea ano i enei ra, i mua kahore i tae atu te tangata ki taua putake rakau he tapu hoki, he ahei hei i tiaki i taua putake, no enei ra i noa ai a e kitea ana i te tangata i enei ra.
He nui te rongo o te wheke i Rau-kawa, a he nui te iwi i mate, me nga waka i raru i taua ika nei, a ka tae mai te rongo o taua taniwha ki Whanga-nui, ka hiahia a Pohea kia haere aia kia whakataea taua ika eia, a ka korero raua ko Tama-ngakau, a ka pai aia kia haere tahi raua ki Nga-whatu-kai-poru ki te wahi i noho ai taua wheke, i te takiwa ki Ti-tapua, a i te wahi e tata atu ana ki "Nga-tata-o-te-waka-a-kupe" kia patua taua wheke e raua, he mea hoki he kai tapu te wheke ki o matou tupuna, ma te ariki anake e kai taua ika, he kai tapairu hoki taua kai ma te wahine ariki rawa e kai.
A ka takoto rite a raua tikanga, ka haere raua ki te ngahere ki te rapu rakau hei waka mo raua e whiti ai raua i Rau-kawa, a ka kitea te rakau, ka turakina a ka haua te waka ra, i te ngahere o Wai-pakura i te awa o Ma-ruia, a ka toia te waka ra ki te wai, a ka tae te waka ra ki runga ake o te pari i Kai-matira i Wai-pakura, ka tukua whakareretia iho te waka ra i te pari, kia kitea ai te kaha o te waka nei, ara o te pakaru noa ana whakakopetia e te wheke i Rau-kawa. Kihai te waka ra i pakaru, engari i kokiri tonu iho ki roto ki te awa, a puea rawa ake i te tahi taha o te awa o Whanga-nui, a ka kite te iwi tangata i te waka ra ka puea pai aka, ka pa te umere, a tioro ana te taringa i te pari karangaranga o roto o te awa ra. Mei kope ranei mei ngawha ranei te waka ra, e kore rawa aia e pai hei tutu i te wheke i Rau-kawa, a ka toia
Ka hoea te taua nei, a ka tae ki te pa o Tu-rere-ao, ka tauria taua pa, a ka tu ka kekeri, a ka taea te pa, a ka mau a Tu-rere-ao ka patua, ka mau te taua ra ka tapahia tana upoko, a ka hoatu e ratou taua upoko ki runga ki te paepae i Manga-whatu hei turuturu mo taua mokaikai a Tu-rere-ao. A ko nga tupapaku o te parekura nei te o mo te taua a Pohea raua ko Tama-ngakau ki te patu i te ika wheke i Rau-kawa nei.
Ka hui te taua nei, a ka mene ki te wahapu o te awa o Whanga-nui, a ka tukua nga tutei a te taua ra ki a Ti-reo-o-te-rangi hei poike mo te waka i mahia ra hei patu i te wheke ra, he tohunga a Ti-reo-o-te-rangi, he tino tangata ai i roto i Nga-ti-hau i Whanga-nui. I Tura-kina hoki tona kainga i, i te kuinga o Tauranga-manga, a ka tae atu aia ki te taua ra ka eke aia ki te waka ra, a ka karakiatia te waka ra eia, a ka tino tapu rawa te waka, a ka rere atu ratou i te wahapu o te awa o Whanga-nui, a ka hoe, ka tae ki te awa i Rangi-tikei, a ka u te rima topu o te taua nei ki uta, a ka kite te tangata whenua o Rangi-tikei i te taua ra, ka huakina e ratou kia patua, a ka mau te taua ra ki a ratou hoe ka tu ka kekeri ki te tangata whenua o Rangi-tikei, a ka hinga te tangata whenua, a ka mate ko o Rangi-tikei a aranga ake te ingoa o tenei parekura ko Tawiri-hoe.
Ka mutu te papatu, a ka mahia nga tupapaku e Pohea raua ko Tama-ngakau, ka eke ano te taua ra i a ratou waka a ka hoe ki te tahi taha o Manawa-tu, a ka u te taua ra ki reira, a ka kitea mai e te tangata whenua o reira i a ratou, ka huakina mai e te tangata whenua kia patua te taua ra, ka tu ka papatu, a ka hinga te tangata whenua, a ka mate, ka aranga te ingoa o tenei parekura ko Harakeke-tau-toro, mo nga rau korari i putikia ki o ratou mahunga, me nga rau korari i whitikia ki o ratou hope, hei whitiki taua, ka haere atu te taua ra i reira a ka tae ki Te-ika-a-maru a ka moe ki reira, a i te ata ka tika te hau, ka maranga nga komaru, ka rere te taua ra i runga i a ratou waka, ka ahu ki Ara-pawa, a ka taka te taua nei ki roto ki Rau-kawa, ka takina mai ki tenei motu, a ka takina ki tena motu, ki Nga-whatu-kai-poru ki te nohoanga o te wheke ra, ka rere ke te ahua o te moana, ka ahua kura te ahua o te wai tai, a roa kau ano ka puea ake te wheke ra, a ka mau ana torotoro (kawekawe) ki te waka, a ka aue te iwi i te waka ka parare i te wehi, nei koa kua oti noa atu nga patu mo taua ika e patua ai e ratou te mahi, he rakau nei aua mea, he mea whakakoi te tahi pito, a kotahi te roa o aua tao nei, a ka mau te taua ra ki a ratou rakau, a ka karanga a Tama-ngakau "Tena kia toa, werohia te wheke nei." Ka karanga atu a Pohea "Taria, taria, kia puea ake te tinana, kia kite marama atu tatou i tena, ka wero ai i ta tatou hoa riri." Ka tatari te taua ra, a ka ringitia e Pohea te hinu pakake i aia e
Ka taea nei hoki te huhi o te wheke ra e Pohea ma, ka koa ratou, a ka hoe te taua ra ki uta noho ai, a ka hoe ki Ara-pawa ki te kainga a te iwi a Tu-rere-ao, ara ki te whanga a Tu-rere-ao i noho ai i te wa ora ki ano i tae ki te takiwa i Whanga-nui noho ai, a i te wahi ano hoki aia i anga i tutu ai, a mate noa ra a Au-kehu i a ratou ko ana hoa te patu, a mate nei a Tu-rere-ao i a Pohea ma te patu.
Ka tae atu ra a Pohea ma ki Ara-pawa, ki te kainga a Tu-rere-ao, te noho mai ana te tuahine a Tu-rere-ao i taua kainga, a ka u atu te taua ki reira, ka manuwhiritia e te tuahine a Tu-rere-ao e Kahu-pani, a ka tau te taua ra ki te kainga, a ka ora i te kai, ka uia e Kahu-pani ki te korero, ka mea atu aia, "I haere mai koutou i rawahi?"
Ka mea atu te taua ra "Ae i Whanga-nui." Ka ui atu a Kahu-pani "Kahore i aua he heke atu o konei, i tae atu ki kona?"
Ka mea atu te taua "He heke ano, kowai
Ka nukurautia te taua nei e Kahu-pani ka kiia atu "Aro ra, he patai noa atu naku ki a Ture-ao i haere atu i konei, a e ngaro nei."
Ka ki atu a Pohea, "He nui noa atu nga iwi o to ratou whenua, a he kotahi heke i rongo ai matou i haere ake i konei, ko Tu-rere-ao, a i tae ake ki te akau i Manawa-tu, a kei reira ano pea e noho ana."
He tika ia nei nga kupu a Pohea, i te mea na raua ko tana hoa i patu a Tu-rere-ao me tana hapu, hei utu mo te patunga a Tu-rere-ao i a Au-kehu, a waiho iho taua parekura, ara nga tupapaku hei o mo te taua patu i te wheke i Rau-kawa.
Ka mea atu a Kahu-pani "He ui noa koa taku ui ki a Ture-ao, i hua au kua tae atu ki a koutou na. A te tangata moho ao, ana ui noa, he mea hoki e noho moke ana matou i konei, koia au i ui ai ki te mea kotahi o matou e ngaro atu ana i enei wahi."
Ka mea atu a Pohea, "He tika u au, he Ui pai tau ui ki o koutou iwi, mawai hoki e ui te iwi ma nga mea nunui ano, kia mohio ai te hunga ngaro, kei te wawata tonu te iwi me nga huanga i te kainga ki a ratou."
Ka mea atu a Kahu-pani, "Ano ra, ko taku ui ki a Ture-ao, he tuakana aia ki au, a ko au, ana matou ko aku potiki kua noho pani, i paremo hoki taku tane, ki te moana i te wahi i patua na e koutou te wheke na, koia au i ui ai ki taku ariki tuakana."
A ka noho te wahine ra ka tangi, po iho ka
Ka mea atu te wahine nei "Ae u au, he mate pea."
Ka mea atu a Kahu-pani "Kaore. Koia koe i rongo parekura o kona."
Ka ki atu te wahine nei, "Koia ano he parekura ano ta matou, i a matou i maunu mai nei, a i patua e matou te iwi o Tu-rere-ao, me Tu-rere-ao ano hoki, a he mea huahua nga tupapaku hei o ma ta matou taua ki
Ao-ake ka hoki ano te wahine ra ki te taua, a pahure kau ano, ka tangi ano a Kahu-pani a ka ui te iwi i te take, a whakina ana te take, me te patunga o tana tuakana e Pohea ma, ka ngakau kino te iwi o Kahu-pani ma, a ka turia e ratou ki te korero, a ka oti nga tikanga te whakatakoto kua huakina a Pohea ma e te iwi ra i te po, a ka patua te taua nei, a ka mate a Pohea raua ko Tama-ngakau, a kainga ana raua e te iwi o Kahu-pani, a kihai te mea kotahi o te taua ra i hokimai ki te kainga, nga mea i ora, o ratou i whakaraua, a noho atu ana i reira, ko nga uri o aua herehere ra i whiti mai ki konei korero ai. Koia i mohiotia ai aua korero nei.
(This is to follow 220)
(This is to follow 241)
Ko Turi, ko tana wahine ko Rongorongo, ka puta a raua tamaiti ko Turanga-i-mua, ko Tane-roroa. Ka moe a Tane-roroa i a Whanga-pu-anaki, ka puta ko Tane-rua-nui tana ko Whaea-tomokia, tana tungane ko Rahui-kura, tana ko Rui nui ka moe i a Tane-patua ka puta ko Tama tu tea, ka noho i a Arohanga ka puta ana tamariki ko Tama-tea-noho-kawa, ko Tama-kau-moana, ko Koropanga, ka noho a Koropanga ia Kura-pane ka puta ko Tama-harangi ka moe i a Taputu haoa ka puta ko Tama-rua ka moe i a Tapi-rau ka puta ko Tu-heke-ao ka moe i Hi-tama-tea ka puta ko Rangi-tautahi ka moe aia i a Rere kau o Nga-motu ka puta ko Pore, ka moe i a Tu-ma-tiwha, ka puta ko Rangi ka moe i a Te-awhea ka puta ko Tuhinga.
Kia hokia ano etahi o enei kua oti nei te whakapapa, me timata i a Tama kau-moana, ana tamariki ko Tama tiriua, ko Tama puku, ka moe a Tama tiriua i a Hi-turi ka puta ko Tama tea-noho-atu, tana ko O-tea nuku, ka moe i a Huri-wa-ka ka puta ko Piki-tawhaki, ko Wai-ngaro ka moe i a Hau moe-tu, ka puta ko Whakatutu, ka moe i a Te-kura raua ko Wheua, a ka puta ta Wheua tamaiti ko Rawiri-wai-mako.
Me haere tenei i te kawei o Rangi-hawe ka moe aia i a Ra-kei-ora, ka puta ko Hatu-moana ka moe i a Hei-takiri, ka puta ko Mahaki-roa, ko Tu-teka, ka moe i a Pa-moe-hau, ka puta ko Rangi-hawe, ka moe i a Tu-moe tahanga
Me mahi tenei i te kawei o Tonga-awhikau to muri iho i a Ra kei-ora ko Tama-tea-hua-tahi, tana ko Te nuku-roa, ka moe i a Taputu-rangi, ka puta ko Te-ha-tauira, ka moe i a Makura-ariki ka puta ko Tama-ahu, ka moe i a Te rua pokaia, ka puta ko Tama roroa, ka moe i a Whatu-pokeka ka puta ko Koro-panga-tahae nui, ka moe i a Manu nui-a hawa iki, ka puta ko Tonga roa, ka moe i a Nua kai wa hua ka puta ko Tu rau kawa, ka moe i a Ue-nuku-pane, ka puta ko Tu pato haoa, ko Te ihi-pa-taua, ka moe i a Hine paea ka puta ko Tama-hare-whenua, ka moe i a Runga ka puta ko Uru-te-angina, ka moe i a Hi-tupa-i-ru, ka puta ko Rangi-taua, ka moe i a Hine-pua, ka puta ko Rangi-maha, ka moe i a Hau tohi-kawa, ka puta ko Hi ta rere, ka moe i a Tuku-io ka puta ko Rau kata mea, ka moe i a Tawhaki-rangi ka puta ko Makauri, ko Hi-ta-rere, ko Marere, ka moe i a Nga-tia, ka puta ko Rangi mata, ka moe i a Uru-tahua, ka puta ko Ingo, ko Naho, ko Te-wai-nui, ko Rangi-taua, ka moe a Te-wai-nui i a Tuhinga-rae, ka puta ko Ta-kuta-ngarue, ko Horomona, ko Mare, ko Uru-wetea ka moe i a Tama-whero ka puta ko Tonga awhi-kau, ka moe i a Hine kiwi, ka puta ko Huia, ko Te-waka-takere nui, ko Puia, ka moe i a Te-rangi-mata-aho, ka puta ko Tonga-awhi-kau, ka moe a Te-waka-takere-nui i a Hine-ata, ka puta ko Te-harawira-awhio-whenua.
Ka moe a Turi i a Rongorongo ka puta ko Turanga-i-mua, tana ko Tama-tea, tana ko Hiku-ao, tana ko Haere-ao, tana ko Te-ihi, tana ko Te-mana, tana ko Te-tapu, tana ko Te-maru-tuna, tana ko Te-maru-wehi, tana ko Te-maru-aitu, tana ko Te-maru-ariki, tana ko Te-hiko-o-te-rangi, tana ko Ra-tua-o-te-rangi, tana ko Rangi-tau-mai-waho, tana ko Rangi-pakihiwi, tana ko Rangi-hikaka, tana ko Maru-aia, tana ko Rake-kohera, tana ko Te-konatu, tana ko Te-ao-makiri, tana ko Tau-ope, tana ko Tai-pu, koia te tupuna o
Ko Kura-i-raro-hea, tana ko Rongo-mai-te-kawa, ka moe te tuahine o Tu-tonu i a Reo, ka puta ko Kai-whare, ka moe i a Te-nui, ka puta ko Tope-ora, ka moe i a Hua ka puta ko Hau, ka moe i a Rangi, ka puta ko Hinahina, ka moe i a Papa-rangi, ka puta ko Wai-tui, ka moe i a Whare-rau ka puta ko Te-pehi, ko Karapepe.
Ta Rongomai-te-kawa ko Rangi-mata-nui, ko Heke-rangi, ka moe a Rangi-mata-nui i a Rerea ka puta ko Rere, ka moe i a Wai ka puta ko Reo, ka moe i a uru ka puta ko Kokopu, ka moe i a Rua, ka puta ko Te-take, ka moe i a Matere, ka puta ko Mahu, ko Puraho, ko Kahu-taha, ka moe i a Hiwi, ka puta ko Uinga, ka moe i a Patu-ngahere ka puta ko Puhi-o-nga-huruhuru, tana ko Ara.
Ko nga uri enei o Te Kahui-ru
Ta-rongo-tea, ko Puru-ora, tana ko Turi, tana ko Tahau, tana ko Tuitui, tana ko Rongomai-tahae(taha)-nui, tana ko Tama-kai-u, tana ko Hine-kupa, tana ko Tama-kai-kino i mate tenei i te ngarara, tana ko Taki-rau, tana ko Wai-aria, tana ko Rangi-a-uta, tana ko Tiranga, tana ko Tu-roa, tana ko Pehi-tu-roa, tana ko Mutumutu.
Ta Wai-kauri ko Tuku-tahi, tana ko Karewa, tana ko Ihu, tana ko Rua-tahora, tana ko Nga-huka, tana ko Takena.
Ta Hikihiki ko Rangi-haua, tana ko Kai-a-te-kowhatu, tana ko Rangi-ka-tukua, tana ko Naru, tana ko Hotu, tana ko Raho, tana ko Werawera, tana ko Nokenoke, tana ko Kamaruru, tana ko Takena.
Ta Ua ko Mutumutu, tana ko Tu-arau.
Ta Kahui-tu ko Pou-tina, tana ko Pou-whena, tana ko Pou-wananga, tana ko Pou-korero, tana ko Pou-tea, ko Pou-rangahau, ko Pou-wara, ko Mauri-rangi.
Ta Pou ranga-hua ko Tu-po-rangi, tana ko Tu mokopuna, tana ko Poito-kino, tana ko Matau kino, ko Mou-nika, tana ko Tara-re, tana ko Marangai-kino, ana ko Rangi-kauru ko Te-whetu-o-te-ao, tana ko Torona, tana ko Ika pungapunga, tana ko Te-kahu, tana ko Maua-tahi, tana ko Tamati-tarepa, tana ko Te-teira-manuka, ko Wete rere, ko Te Manga-iti tana whare.
Ta Pou tea ko Hine-taka-waki, tana ko Hape ki tua rangi, tana ko Patiki-moe-roa, tana ko Rangi-patito, tana ko Nga-tara-puku, tana ko Nga-whete, ana ko Whiti uaua, ko Hine wai-papa kura.
Ta Nga whetu, ko Rangi-apiti-rua, tana ko Pou te-ahi, tana ko Rongo, tana ko Ritimana. A ta Hine wai-papa-kura, ko Ruru-te-aku rama, ko Te-roro.
Ta Ruru-te-aku rama, ko Te ika-a-te-mata.
Ta Ngana, ko Pararahi.
Ta ruru-te-aku-rama ano, ko Hokinga-rua, tana ko Punga-taka, tana ko Epiha.
Ta Roro, ko Ruru, tana ko Rawiri-rau-punga, tana ko Eruera.
Ta Ika-pungapunga, ko Te-Kanohi, tana ko Te-rangi kapo-tata, ko Te-rangi-kuru-patua. Tona whakatauki "Ko te patiti a te wheru."
Ta Rangi-kapo-tata, ko Tina, tana ko Rawiri-kai-uri.
Ta Rangi-kuru-patua, ko Whetu, tana ko Tu-koko, tana ko Hori-kokako.
Ka moe a Mauri-rangi I a Tau-parua, he ika tane mai, kahore ona waka, ka puta ko Rangi roa, tana ko Pou-rewa, tana ko Rangi roa, tana ko Tautau-piri, ko Te-horo.
Ta Tautau-piri ko Te mawhe, tana ko Mihi, tana ko Rere tawhangawhanga, tana ko
(To follow 249)
He kaumatua koroheke rawa a Nikorima-te-rangi-noho-iho, a koia te koro mutunga o nga koroheke o nga ra o te maoritanga o matou e kai tangata ana ano, i kite hoki aia i nga kaipuke u matahi mai ki enei motu, a i aua ra, te ingoa o aua waka pahi ko Te-tere-a-tupaenga-roa.
He toa aia no nga iwi nei no Nga-ti-haumia, a no Nga-ti-rua-hine o Tara-naki. He uri aia no Te ao nui nona te whakatauki nei "Te ao nui, nana i karihi te niho o Tara-naki." He uri ano hoki aia no Tu-te-pupu-rangi raua ko Rua-korero, a tuku iho ki a Tu haka-raro, kia te Rangi i runga, ki a Tu te-raina, kia Rangi-mahihi.
Taua ope taua i haere matahi ai ki te whawhai ko te ope o Te rangi-i-runga i Patu-pohue, a e rua ana tangata i mate i aia i taua taua. A i haere ano hoki aia i te ope taua a Te-rangi-i-runga ki Te aho-roa i Wai-pu, tokotoru ana i patu ai i taua ope nei, a uru ano hoki aia ki te ope taua ki Te rewarewa, a nana i hopu a Taka rangi te rangatira o Nga-motu.
I te wa i hinga ai a Tara naki i a Wai-kato i pahure mai aia a Te-rangi noho iho, a kihai aia i mate i te parekura i Tawhira-kete-tai, e rua nga tao ki aia, na Whakataka te tahi, na Ti-hau te tahi, te tao i tu ki aia, he mea tete ki te tara whai a he mea puhi ki te kura, i werohia mai i tona tuara, a puta katoa ki tona kopu, otira kaore aia i mate.
Na Nga-ti-rua-nui raua ko Nga-ti-awa te taua huaki ki tona pa i Puke kowhatu, a ko te iwi o
He tao te rakau a te koroheke nei e mau ai ki te taua, te ingoa o te tahi o aua tao ko Nawenawea, a he rakau tipu ora he tapua te tahi o aua tao, he rakau e karakiatia ana eia, e mohio ai aia ki nga mate me nga ora a te taua, me te iwi i noho atu i te kainga, te ingoa o tenei tao ko Rua-ho-ata.
Ana piki e piki ai i tana mahunga e haere ai aia ki te taua, he piki Kaahu, he atua hoki te Kaahu no te patu tangata, koia e mau ma nga huruhuru o te Kaahu i te waha-ika, a e kore te tamaiti toa e mau i taua patu, whai hoki e kore te toa e mau i taua patu, ma te tino toa rawa, ma te kai aka ki te patu anake taua patu e mau ki te parekura.
(This is to follow 252)
I nga ra o mua, ka tu te iwi i Pa-tea ka tua i te rakau hei waka, a he mea tua taua rakau ki nga toki maori o mua, a te hinga noa ake taua rakau, a he roa, ka ahua riri taua iwi ra, a ka mau ki te taura ka herea ki te toitoi o te rakau ra ka kukume kia wawe ai te hinga, ano ka tu te rakau ra, a ka hoha te iwi ra, ka mea te tahi o ratou "Ano te rakau nei te tu maro, koia ano me Pehi, te ngaueue te aha."
Ko te tahi o te iwi o whanga nui i reira, he tamaiti nei, a ka rongo aia i aua kupu apiti mo Pehi, a ka tiakina taua tamaiti e te iwi ra e Nga-ti-hine, kei haere aia kei korero i taua kanga ki tana iwi, a i te po ka oma taua tamaiti ka hoki ki Whanga-nui ki tana iwi ki te Paka-kohi. Pahure kau ano te tamaiti ra ka tukua nga karere a Nga-ti-hine ki o ratou huanga, a ka hui a Nga-ti-rua-nui, me Tara-naki kia Nga-ti-hine, he ake e rima rau topu i Te-puia i uta o Pa-tea, roa kau ano ka puta te ope o Whanga-nui e toru ma rima topu, ka tu ka papatu, a mate iho o te tangata whenua kotahi rau topu, a ka whiti era, ka hoki a te Paka-kohi ki Whanga-nui.
Tu-rere-ao, ka moe i a Waki (he wahine no Nga-ti-rua-nui, no Wai-ngongoro) kia puta ko Turanga-pito, tana ko tutae-aroa, tana ko Rako-tito, tana ko Wai-te-rangi. Muri iho ko Rarewa, tana puta ko Niu-ana. Muri iho ko Rau, ko Oe-waka. Ka puta ta Rau, ko Tarewa, tana ko Pikau, ko Aka, ko Hine-kuia. Ka puta ta Aka, ko Toka, ko Ware, ta Hine kuia ko Ao ina, ko Hau pokea, tana ko Tamati-wiremu, ko Pehira.
Ka moe a Oe-waka i a Tiro ka puta ko Te rangi-i-runga, ko Te rangi-i-raro. Ka moe aia i a Pepe ka puta ko Oneone, ka moe aia i a Waka tahi ka puta ko
Ka moe ano a Oe-waka i a Tira ka puta ko Te hanga, tana ko Rua wai, tana ko Pae tahi, ko Kaho, ko Rewa, ko Umu-mata. Ta Rewa, ko Piki (te wahine o Tu-roa) a ko Pae tahi.
Ka moe ano a Tu-rere-ao, i a Rongo-ma-iti, ka puta ko Tuere, tana ko Tu mata-a ira, tana ko Tini-rau, ko Te-horu. Ta Tini-rau ko Arama-karaka, ta Te-horu ko Ana-na-ripa.
Muri iho i a Te-purewa, ko Taonga-tahi, tana ko Karewa, ko Rua mano, ko Ti-ora. Ta Tiora ko Rere, ko Te ai-ewa, ko Hine ku, ko Toa. Ta Rere, ko Koroheke, ko Pahi-kai-ariki, tana ko Epiha pa-tapu, ko Poari-poaka. Ta Epiha pa-tapu, ko Matamata.
Ka moe a Te-ai-ewa i a Titia ka puta ko Te-ka-hau, tana ko Pa-tapu, ko Muri-whakaroto, ko Kahu, ko Tua-mua, ko Rere, ko Kau-tere te anana, ko Te-mawae-rangi-po-matai.
Ta Pa-tapu, ko Rangi-i-runga. Ka moe i a Kuao, tana ko Ngaero, ko Ore, ko Mangumangu. Ta Ngaero, ko Kingi-hori, ka moe i a Mere-ana.
Ta Muri-whakaroto ko Meri-kai. Ta Kahu ko Wikitoria.
Ka moe a Tua i a Mere ka puta ko Weta-kahu, ko Rawinia. Ka moe a Weta-kahu i a
Ta Rere ko Kepa, ko Kuao, ko Po-tini. Ta Kuao ko Rona. Ta Po tini ko Mereana.
Ka moe a Te mawae i a Tara-kihi, ka puta ko Ripeka kahu, ko Te ana, ko Hori Kingi Tamati.
Ta Hine-ku ko Auruhia, ko Kato-pua. Ka moe a Hine ku i a Uakainga, ka puta ko Oea, ko Roha. Ka puta i a Kato-pua ko Taka-rangi, ko Kuao, ko Teke.
Ka moe a Toa i a Raua, ka puta ko Nga-rangi, ko Puhi-kura, ko Toa.
Ka moe a Rangi-tau-tai i a Pare-pou-waru, ka puta ko Rua-nehe. Ka moe aia i a Puha ka puta ko Te-uru-ora-i-ki-waho, ko Tu-mahu, ko Waka-ahu, ko Rua-mai-te-ra, ko Mutu, ko Te-rae-karanaki, ko Te-ao-miti.
Ta Te-uru-ora-iki-waho ko Te ao-piki-mai, ko Wi poa, ko Te-rangi-ta kuku.
Ta Te-ao-piki-mai ko Te ao-tu. Ka moe i a Ngorongoro ka puta ko Himiona, ko Huia meri.
Ta Wi poa ko Huia, ko Kotuku (ka moe a Kotuku i a Hape hikoanga ara a Riki kotuku nga pare), ko Kahu-rangi. Ka moe a Kahu-rangi i a Tau teka o Tau-po, ka puta ko Here kiekie, ko Tai-tamaiti, ko Hemo-po-taiau.
Ta Tu-mahu ko Awhea, ko Rangi-tauira, ko Te ipu, ko Te we, ko Te-pana, ko Hoanga.
Ka moe a Rangi-tauira i a Wai-taro-rangi, ka puta ko Pokai a te-atua, ko Wai taro-rangi, ko Pehi tu-mahu, ko Te-rangi i ngungu, ko Taimona-rangi-mauki, ko Kahu-rangi, ko Kaho-paura.
Ta Waka ahu ko Pahau, ko Kete, ko Ture, ko Ara-mai.
Ta Rua-mai-tara ko Ko-nga-raha, tana ko Tama-ki-runga, ko Tarewa, ko Piki wai-wara.
Ta Mutu ko Te ara-kura, tana ko Iha-raira-nga waka.
Ta Te-rae-karanaki ko Titia, ko Tane, ko Muia, ko Tawito, ko Tau-tari.
Ka moe a Titia i a Te-ai-ewa, ka puta ko Pa-tapu, ko Muri, ko Kahu, ko Tua, ko Rere, ko Kau tere, ko Hori-kingi-te-aramea, ko Te-mawae rangi-po.
Ta Pa-tapu ko Te rangi-i-runga.
Ka moe a Muia i a Kiwakiwa, ka puta ko Kawana-paipai, ko Piki-ranga, ko Ka-iri, ko Wetu, ko Pari, ko Riwai-te-atua.
Ta Kawana-paipai ko Na-iro-hori-kerei.
Ta Piki-rangi ko Apera.
Ka moe a Tau-tari i a Te one.
Ta Tito ko Hine ao, tana ko Rangi-hau-ta, tana ko Utanga, ko Tiranga.
Ta Utanga ko Uakanga, ko Pakia, ko Wawati.
Ta Uakanga ko Oea, ko Hori-te-roa.
Ta Pakia ko Aropeta.
Ta Wawati ko Herewini.
Ka moe a Tiranga i a Te-ihi-taua, ka puta ko Pehi-turoa, tana ko Pakoro-pehi.
Pieri, tana ko Matata, tana ko Ta-te-tui, tana ko Te-rapa, tana ko Te-uira, tana ko Te-aniwaniwa, tana ko Wara-wara-te-rangi, tana ko Waitiri ka moe i a Kai-tangata, ka puta ko Punga, tana ko Punga-nui, tana ko Punga-roa, tana ko Punga-roka, tana ko Tarau-ai-te-rangi, tana ko Tu-hanga, tana ko Rei-hia, tana ko Hema, ka moe i a Uru-tonga, ka puta ko Tawaki, ka moe i a Maikuku-makaka, ka puta ko Reke-awani, tana ko Te-kahui-mauriuri, tana ko Moraki-tu, tana ko Moraki-hau, tana ko Wiro-tupua, ka moe i a Tapu-i-mahara, ka puta ko Tai-te-ariki, tana ko Tai-parae-roa, tana ko Wai-matua, tana ko Enei-unga, tana ko Pou-waka-rau, tana ko Mawete-iti, tana ko Rongo-iti, tana ko Waka-patari-onga, tana ko Te-ika-taui-rangi, tana ko Tu-karangatia, tana ko Tama-roro-ki-te-rangi, tana ko Paerangi, tana ko Mata-raha, tana ko Koaha, tana ko Hoi, tana ko Oua-wiri, tana ko Tu-tapu, tana ko To-mate-anini, tana ko Te-uru-rangi, tana ko Karanga-tae, tana ko Te-kiwa-rangi, tana ko Te-ata-o-rongo, ka moe i a Nei-hu, ka puta ko Rae-ka-piki (Hine-toia, ka moe i a Te-puha-te-rangi, ka puta ko (Rua-mene
ko Tu-mahu, ko Rua-mai-te-ra, Rae-karanaki, ko Te-au-miti, ko Te-uru-i-te-rangi. Ka moe i a Ahuru kia puta ko Huia-te-rangi. Ka moe i a Te-ata-mounu kia puta ko Te-ao-piki-mai, ko Te-ao, ko Tu-mai, ko Wai-he-poa (koia ra te tupuna o Te Here-kiekie o Tau-po), ko Te-rangi-ta-kuku, tana ko Rangi-iri-au nana i kohuru a Kiwi……….
Ka puta i muri i a Huia-te-rangi ko Tu-mahau, ko Wakaau, ko Hoki-mihia.
Ka puta ta Tu-mai ko Te-ao-tu. Ka moe i a Ngongoro, ka puta ko Himiona. Ka moe i a Meri-huia.
Ka moe a Te-ao-whakatari i a Maari-waitiri kia puta ko Maihi-nui-a-te-au-pouri, tana ko Nana-hapuku, tana ko Tapuhi-koe-aki, tana ko Poka-tea, tana ko Tua-roa-wana, tana ko Tunga-papa-roa, tana ko Te-nga-riki, tana ko Taka-ra-tai, tana koTu-mokai. Ka moe i a Hine-iti kia puta ko Tau-tu-rangi, ko Hine-te-ka-whe, ko Miru-kino. He rangatira a Miru-kino no te iwi nei no Nga-ti-hau, a na te tahi ano o taua iwi aia i kii kia kohurutia aia, a ka whanga aia a Muri kino i te ra i haere atu ai aia i Whanga nui ki Tau po ma Rangi-po, a ka tahuna te hangi ka ka, he mea hoki he whakarauora a Miru kino na te tangata e mea nei kia kohurutia a Miru kino eia, ka ka te hangi a te tangata ra, a ka mohio atu a Miru-kino ki te kohuru mona, a ki te hangi ra hei tahu i aia, ka tu te karakia a Miru kino kia ora ai aia, kia kore ai aia e kitea ana oma, a ka whati atu aia i Rangi-po ka ahu ki Whanga nui te haere. Koia nei te tai ora te karakia a Miru-kino:
Ko te Rangi anake e tu nei, Ko Papa anake e takoto nei, Kai Rangi wetea Kai Rangi taratara Ki Toka-tapu Kai Tuna mania Kai Tuna-paheke Haere i te ara o Tuna
Ka pahure a Miru-kino a kihai aia i rokohanga, a ora atu ana aia.
Ta Tau-te-rangi ko Rangi oe(hoe), tana ko Hine-maro, tana ko Hine kura, tana ko Tama-
Ta Tu-te iki ko Tuki, tana ko Pu-oho, tana ko Tama-i-kuku, tana ko Mawiti.
Ta Hine-te-ao ko Peke-tai. Ka moe i a Waka-rongo, kia puta ko Te-kengo, tana ko Rangi-paetai, ko Pewa. Ta Rangi-pae-tai ko Mate kingi Pae-tahi. Ka moe i a Nare-te kohikohi, ka puta ko Hone Pae-tahi.
Ko Mira-kino he tupuna na Pae-tahi (Mete Kingi) a i nga ra ona e ora ana, ara o Mira-kino i turia aia me tana iwi e te taua, a taea ana taua iwi o Mira-kino, a ko Mira-kino i mau i te herehere, a he rangatira a Mira-kino. Koia aia i kiia ai me patu a me topa koe kai ai.
A i te wa ano ona o Mira-kino e noho tata ana ki aua hoa riri, ka keria te umu a ka tahuna hei topa i a Mira-kino, me te mohio mai ano ona o Mira-kino mona te umu e tahuna ra, a ka tu tana hiahia ka karakia puku aia i tana tai, ara i tana karakia kia ora ai aia, kia pahure ai aia, i ana hoa riri a koia nei taua tai ana i karakia ai ki aia, otira na tona iwi o Nga-ti-pou-tama taua karakia, he karakia tapu na taua iwi:
Ko Rangi anake e tu nei Ko Papa anake e takoto nei Kai (Kei) rangi wetea Kai (Kei) rangi tara Tara ki toka tapu Kai (Kei) tuna mania Kai (Kei) tuna paheke Haere i te ara o tuna.
Mutu kau ano tana karakia i taua karakia nei, ka whakatika ia ka haere, a kihai rawa ana hoa riri i kite atu i aia, a haere na aia, ano he tuna e pahure ana i te ringa ngoikore ki te hopu a pera.
Ta Rangi-tauira ko Pai-rangi, tana ko Mata-araha, tana ko Koropanga, tana ko Ua-wiri, tana ko Tu-tapu, tana ko Te-mate-anini, tana ko Uru-rangi, tana ko Karanga-tai, tana ko Angi-waka-kuhua, tana ko Rangi-te-kiwa, tana ko Paki-iwi-rangi, tana ko Te-kiwa-rangi, tana ko Te-ata-o-rongo, tana ko Ta-uru-o-te-rangi, tana ko Kiore-o-te-rangi, tana ko Te-maho-o-te-rangi, tana ko Te-ao-piki-mai, tana ko Te-uru-ki-waho, tana ko Te-waka-tutu, tana ko Te-waka-rara, tana ko Te-ata-i-au, tana ko Te-purutanga, tana ko Tawanga, tana ko Te-hunga-rere, tana ko Te-rito, tana ko Tauira, tana ko Ka-rere-te-kawa-e, tana ko Papa-tu-a-nguku, tana Ko Tau-roa tenei
Ta Tahora-tai ko Horo-uta, tana ko Tu-patu-nui, ana ko Ao-rere, ko Ihenga-ariki, ko Ra-to-rua, tana ko Kawa-i-mua, tana ko Pute.
Ka moe a Kawa-i-mua i a Koko-ki-rangi. Ka puta ko Kau-tu, ko Hakeke. Ta Hakeke ko Huria hakeke, ana ko Te-rina, ko Rangi-po.
Ka honoa e Rawiri ko taku tupuna ko tona tupuna e mea ana ahu ko to muri iho o toku tupuna ko Tu-ka-toatoa. Ko Tu-tahi-o-rehua, e mea ana ahau, kahore ahau i mohio ko tena te teina o toku tupuna, a e he ana ena korero, i te mea hoki e korerotia ana e o mua tohunga he taniwha a Tu-ka-toatoa, a e mea ana matou ko aku maatua i a Rangi-waho, a i a Kauwae anake te whenua, i te mea, ko nga rakau karaka e tupu nei i taua whenua nana i tou, ka tupu aua karaka, a na taua tupuna i homai ki a Toko-uru raua ko Te-hakeke, a ko etahi o aua rakau karaka i hoatu ki a Te-ahuru, a na Te-ahuru i whakahau ki nga tangata kia toua etahi o nga hua o aua karaka ki te whenua kia tupu ai hei karaka kai ma te iwi.
Ta Hama, ko Hama ano, tana ko Mawake-nui, tana ko Mawake-roa, tana ko Mawake-tau-po, tana ko Tu-whare-toa, tana ko Rake-upukia (hopukia), tana ko Taringa, tana ko Pu-te-tawa, tana ko Rangi-ita, ko Parapara-i-ika, ko Turu makino.
Ta Rangi-ita ko Pari-kawa, ko Tama-mutu. Ta Pari-kawa ko Era, tana ko Pakake, tana ko Rangi-pu-mamao, ko Ka-hura-tahi, ko Nga-motu.
Ta Rangi-pu-mamao ko Ti-hau, tana ko Whata-nui, tana ko Tutaki, ko Ta-uri, ko Te-aua.
Ta Parapara-i-ika ko Rua-ki-ao-tea, ko Mahu-i-ka.
Ta Rua-ki-ao-tea ko Waka-toto-pipi, tana ko Hine-kai hinu, ko Eka, ko Kai-hinu, ko Ngau-para.
Ta Hine-kai-hinu ko Piki, tana ko Tu-oha me Poto, he mahanga raua.
Ta Turu ma kino ko Tawi, tana ko Mahau, tana ko Tu kino, tana ko Te heuheu, ko Te kehakeha, ko Haki taua.
Ta Te heuheu ko Te-heuheu-ingoa, ko Iwi-kau.
Ta Te heuheu ingoa ko Te-waka (i mate tenei i te horo whenua), ko Te-kaikai, tana ko Te-horo-nguku(nuku).
Ta Mahu-i-ka, ko Painga, tana ko Tu-maro, tana ko Te wata (whata), tana ko Tau-teka, i mate parekura tenei ki Wai-totara, tana ko Hore kiekie, ko Hemo-po, ko Tu-hau ka moe i a Mihi-ata.
Ta Te-hore-kiekie ko Kuru pounamu, ko Te-rori.
Ta Tama-mutu ko Ka-paua, tana ko Meremere-kai-toa, tana ko Rangi-tua-matatoru, tana ko Rangi-i-rawea, tana ko Tumu, tana ko Mania-poto.
Ta Eka ko Te-i-taua, tana ko Tu-roa, ko
Ta Tu-roa ko Pakoro, ko Te-kaponga, ko Tahana, ko Rapana, ko Te wira.
Ta Pakoro ko Morehu, ko Whetu, ko Mihi-ata, ko Pohe.
Ta Kai-hinu ko Tamati waka, tana ko Tamihana kou ta ora.
Ta Mohoao ko Hori-patara.
Ta Ka hura-tahi ko Era, tana ko
Ko te tama tua rua, e ariki ana aia i nga uri o tana whaea.
Ta Tu-mua, ko Tu-roto, tana ko Tu-whanga, tana Tu-pouri, tana ko Tu-marama, tana ko Marama-tahi-i-haoa -te-rangi. Ka moe i a Pae-nui-o-te-rangi, kia puta ko Tu-te-roki, ka puta ko Tu-te-roki, ka puta ko Tu-marewa, ka puta ko Tu-ngatata, ka puta ko Tu-whakangia, ka puta ko Tu-pokaikai, ka puta ko Tu-whakaihia, ka puta ko Tu wharaunga, ka puta ko Tu-makoha, ka puta ko Tauira o-hua, ka puta ko Tu-rapa-oe(hoe) (Taura-paoea), ka puta ko Rona-mai-te-ra he wahine, tana ko Taura-matau. Ka moe aia i ana wahine e rua, kia puta i te wahine matua ko Tutaki-ao-mira, a i te wahine hoahoa ka puta ko Ao-mira, or Tutaki.
Ka moe a Tutaki i a Maru-kore kia puta ko Hine tawhao, tana ko Kai tangi-ika, ko Rae-pa-kao, ko Kaua(Kawa)-kino, tana ko Rongomai-ro, tana ko Uru-rangi. Ka moe i a Mata-renga, kia puta ko Tapuhia. Ka moe i a Ngata, kia puta ko Mahau.
Ta Te-kahui-ru ko Ru-nuku, tana ko Ru-rangi, tana ko Ru-papa, tana ko Ru-pioi, tana ko Ru-papa-mania, tana ko Ru-papa-paheke, tana ko Ru-papa-u, tana ko Tupe-aro-kewa, tana ko Hua, tana ko Hua-te-tangata, tana ko Ra-kei-haea, tana ko Te-rangi akuanei, tana ko Te-rangi-apopo, tana ko Te-rangi-punga rere, tana ko Te-rangi au atu, tana ko Raki-haia tua rua, tana ko Rakei-a-tane, tana ko Tu-kai-kore, tana ko Mapu-kewa, tana ko Akura-kino, tana ko Rakei-tuitui, tana ko Tawake-tu, tana ko Tawake-rere, tana ko Tawake-poua, tana ko Tawake-tau-ai, tana ko Tawake-piu-kura, tana ko Tawake-aro-nui, tana ko Te-tiki, tana ko Te-wai-toko-rau, tana ko Te-matoha, tana ko Kare-tu-rangi, tana ko Tawareware-te-rangi, tana ko Hine-wai-tau, tana ko Umu paka, tana ko Uru-rangi, tana ko Tapu hia, tana ko Ma hau.
Ko Mauri-rangi he wahine, ko te putake aia o Wiremu Kingi. I moe taua wahine i a Tu-apa-rua, he ika tere mai ara he tangata paea mai i te waka tere nei o nga whenua noa atu, ka moe i te wahine i a Mauri-rangi. Kahore ona waka ka puta tana ko Rangi-roa, ko Mauri-rangi he wahine. Ka moe a Mauri-rangi i a Tu-apa-rua. Ka puta ko Rangi-roa, tana ko Pou-rewa, tana ko Rangi-roa ano, ana ko Tu-taupiri, ko Horo. Ta tu-taupiri ko Mawhe he wahine tana ko Mihi he wahine tana ko Rere-tawhangawhanga, tana ko Wiremu Kingi-te-rangi-ta-ke.
(This is to follow 147)
Ka moe a Te-puha-o-te-rangi i a Rua-nehe, ka puta ko Te-uru-o-te-rangi, ko Rua-mai-te-ra he wahine, ko Te-rae-kara-naki.
Ka moe a Te-uru-o-te-rangi i a Ahuru ka puta ko Huia-te-rangi he wahine, ko Tu-mahau, ko Waka au, ko Hoki-mihia.
Ka moe a Huia-te-rangi i a Te-ata-mounu kia puta ko Te-ao-piki-mai, ko Te-ao-tu-mai, ko Wi-poa, ko Te-rangi-ta-kuku.
Ta Tu-mahau ko Awhea, ko Rangi-tauira.
Ta Rangi-tauira ko Pare-uia(huia), ko Tu-mahau, ko Te pari-a-runga, ko Te-kahu-rangi, ko Te-rangi-mau-ki, ko Te-kaho-paura.
Ta Ngongoro ko Meri, ko Himiona.
Ta Te-rangi-ta-kuku, ko Te-rangi-iri-au.
Ka moe a Te-rae-kara-naki i a Noho-kau, ko Tai-toko-rangi, ko Te-nui, ko Tawito (Tawhito), ko Tautari.
Ka moe a Titia i a Te-aewa o-te-rangi ka puta ko Te-muri-whakaroto, ko Pa-tapu.
Ta Te mui ko Te waru-iti, ko Paora-te-ito.
Ta Tawito (Tawhito) ko ko Kawana-paipai, ko Ka-iri, ko Te-pari, ko Whetu, ko Atua.
Ka moe a Ka-iri i a Hinu-nape. Ka moe a Te-pari i a Matiaha.
To muri iho i a Te-muri-whakaroto ko Pa-tapu, ko Hori-te-anaua-hori-kingi, ko Kau-tere, ko Te-mawae. Ka moe a Te-mawae i a Tarakihi,
ka puta ko Kehu-ripeka, ko Hori-kingi ingoa.
Ta Pa-tapu ko Te-rangi-i-runga. Ka moe aia i a Ku-au (Kuao) ka puta ko Nga-ero, ko Te-ore.
He whakapapa ano e ki ana ko Pa-tapu no mua ko Te-muri-whakaroto, ko Te-kahu-wai-rere-wa, ko Tua, ko Rere-o-maki-rawinia, ko Kautere. Ka moe a Rere-o-maki i a Tanguru kaputa ko Te-kupa, ko Rona.
He whakapapa ano e kii ana Ta tua ko Rere, ko Tanguru, tana ko Te-kupa-hiwi, ko Rora-hihiko, ko Po-tini.
Ka moe a Kahu-rangi i a Te-herewini.
Ka moe a Te-rangi-mauki i a Taimona.