Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2008, by Victoria University of Wellington
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
I whakatuwheratia te huihuinga tuatoru o te
Paremete tekau ma rua o Niu Tireni, i whakatuwheratia i tenei ra e
te Kawana, a i pai ia ki te whakapuaki i tenei.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me ngaangatira o te Runanga
Nui,—
Ka nui toku koa mo tatou ka noho huihui nei ano ki roto ki te Paremete, kia hui ai koutou hei hoa whiriwhiri hei hoa whakahaere moku.
I muri iho i tera huihuinga o te Paremete he nui te raanawapa me te awangawanga i pa ki nga pononga a te Kuini, e noho nei i Niu Tireni me era atu whenua ona, mo nga raruraru nunui i puta nei i whano ai nei ka ara te pakanga ki nga whenua o te ao. Me tino koa tatou mo te korenga i puta te whawhai me ana tini mahi kino, a mo te mau tonu o te mana me te rangatiratanga o Ingarangi ahakoa kihai ia i hapai i te pu.
Kua whakawhiwhia nga Hoia katoa o te koroni ki nga tu pu hou
nei—ara ki te
Hei oranga ngakau mo te koroni te hanga e auau nei te tae mai ki nga takutai o Niu Tireni o te Rangatira o nga manuao o Atareiria me ana kaipuke, i te mea ma tera e mohiotia ai kei te mata-ara tonu ratou ki te tiaki i a tatou, a ma tera hoki tatou e kore ai e wareware kei te hono tonu tatou ki nga whakahaere a Ingarangi.
I tae ahau i muri iho i tera huinga o te Paremete ki
I haere koa ahau i runga i te karanga kia kite i nga rangatira o
Tuhoe—ara, i nga rangatira me nga tangata o te iwi Maori e
noho nei i te whenua o te Urewera—a muri iho haere ana
ahau kia kite i a Ngatimaniapoto. Ko nga kupu i whakapuakina e aua
iwi hei whakaatu i to ratou piri pono ki a
Ka whakamoemiti atu ahau ki a koutou mo te
I muri iho i tera huihuinga o te Paremete tokorua nga Minita i
whakamutu i to raua minitatanga, a whakakapia ana o raua turanga ki
etahi atu tangata. Ko Te Pakere (
Kei te mau tonu te tupu haere o nga moni a te koroni, a he take tika
tenei hei koanga mo te iwi katoa. Kei te tino tupato te whakahaere a
nga tari katoa kia kore ai e moumouria nga moni, na reira ka ahei
ahau te ki
Ka nui toku koa moku ka ahei nei ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te nui haere o nga mahi me te ora puta noa i nga wahi katoa o te koroni.
Kua mahea haere nga kino nana nei i taami nga mahi e puta ai he ora ki nga iwi o te koroni. Kua piki ake te utu mo etahi o a tatou tino taonga, a kua whiwhi i te utu rahi ake nga tangata ahu whenua i tahuri ki te whakatupu i te witi me te oti. Hei oranga ngakau mo tatou te hanga e piki haere tonu nei te utu o te wuuru o te witi me te oti. I tera tau he nui rawa nga hipi i mate, i taamia e te huka ki nga whenua teitei o Whakatu o Katapere me Otakou, ko taua aitua he mea puta ohorere mai, a nui atu te mate i pa ki nga kai-mahi paamu hipi o aua takiwa, otira kua whakamamatia ake to ratou mate e etahi ritenga i whakahaerea e te Paremete i tera tau.
I te marama o Maehe kua taha ake nei ka pa tetahi aitua nui ki nga
kaikari waro o
I te tau kua taha ake nei ka kitea kua aui haere rawa te mahi
kari-koura, a ko te mutunga iho kitea ana e rua
I roto i te tau kua taha ake nei ka nui te kaha o te tupu haere o te mahi whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua, a ka nui te whakapai o te iwi mo nga painga kua puta i raro i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho Whenua. E mohiotia ai te nui o te hiahia o nga tangata o te koroni ki te whenua me titiro ki te maha o nga tangata i tuku tono ma ratou mo nga tekihana whenua e maketetia ana. Mo te taha ki nga tikanga whakahaere mo nga tono whenua, tenei etahi uauatanga kaore i kitea i mua kua kitea inaianei, a kia kore ai e takimahamaha nga touo mo te wahi kotahi, a kia taea ai te whiriwhiri i nga tangata tika hei noho i te whenua, tera e mahia etahi tikanga hei whakatikatika i nga hapanga o te ture.
Kua tino kitea nga painga kua puta ki te iwi i runga i nga tikanga o
te Ture Tuku moni Kawanatanga ki nga Tangata Noho Whenua, a i te mea
kua iti iho, i to mua ahua, nga initareti e tonoa ana inaianei e nga
tangata ra waho, ma tera e mohiotia ai te nui o nga painga kua puta
i taua ture ki nga hunga mahi paamu. Kei te tino tupato te
whakahaere a te tari a hei nga tino whenua anake ka tukuna he nama,
me te ata mahi ano i runga i ta te ture. Na te nui rawa o te tupato
o te tari i te tuatahi mo runga i nga whenua e homai ana hei punga i
kore ai e maha nga moni i tukuna i mua ake nei, otira kua kitea
inaianei na tera kua tupato hoki te tuku mai o nga tono moni; a i te
mea kei te nui haere nga moni e tukuna ana i runga i te nama, me te
nui haere hoki o nga tono moni e tae mai ana ki te tari i ia wiki,
ma tenei ka tika kia maharatia tera e pai inaianei te whakahaere o
te
Kua kitea te pai o nga tikanga e ata whakahaerea nei nga hua e puta mai ana i nga paamu mahi miraka, a e whaona nei aua tu mea ki roto ki nga ruma-matao. Kua tutuki nga ritenga o taua mahi, a kua neke ake nga utu e riro mai ana mo aua tu kai; a i te mea kua whakatokomahatia ake nga tohunga whakahaere i taua mahi, e mahara ana te Tari mo nga Mahi Paamu, kei tenei tau, tera e nuku atu te rahi o nga hua e puta mai i nga mahi whakatete kau. Ki te whakaaro a te nuinga e kore e roa kua eke ki runga rawa te utu mo nga pata me nga tiihi o Niu Tireni ana hokona aua mea i roto i nga makete o te ao.
I tu he hui o nga tangata whakatupu hua rakau i Poneke i mua tata ake
nei, i tae mai ki taua hui nga tangata matau o era atu koroni me nga
wahi katoa o Niu Tireni. I pai rawa te mahi a tau hui, a e maharatia
ana tera e puta mai he painga tuturu mo taua mahi whakatupu hua
rakau. I ki taua hui ki ta ratou mahara ka nui haere taua mahi i Niu
Tireni nei, i te mea hoki e pai ana te oneone me te ahua ano o tenei
whenua. I whaikupu whakanui
Kua tupu haere te mahi keri kapia no te mea hoki kua piki haere te utu mo te kapia, a e noho ngakau ora ana te hunga mahi i aua taonga mo ta ratou mahi o roto o tenei tau. Engari e whakahe ana nga kai keri kapia mo to ratou kore mohio wawe ki te utu tika mo a ratou kapia.
E pouri ana au mo te kore haere o te mahi muka i tenei tau, i te iti haere o te utu inaianei, i nui haere hoki taua mahi i era atu tau. I whakaae te Kawanatanga kia whakaputaina he utu ina kitea he mihini pai hei mahi muka, engari kaore ano kia kitea. He mahi nui ano tera e tika ana kia ata whakaarohia, a ka ata rapua ano he tikanga mo taua mahi, a ki te ata whiriwhiria nga ahua o te muka kia takoto ke ai tetahi ahua me tetahi ahua o te muka, kia rapua hoki he mihini pai, me te nui o te moni e watea ana i runga i te utu iti, e maharatia ana tera e tupu haere ano taua mahi e puta ano te moni, e tuturu ai hoki taua mahi.
Ko te hui o nga takuta i tu ki Tanitini i pai rawa tona ahua, a he tokomaha nga takuta o Atereria me Niu Tireni i tae atu ki taua hui. I koa au mo taku taenga atu ki te whakatuwhera i taua hui Tera e puta he oranga i nga mahi a taua hui mo nga hunga matemate. I tuhia katoatia nga korero o taua hui, me a ratou mahi i rapurapu ai i taua hui, hei pukapuka ata korero ma te iwi. Ko nga korero mo te oranga o nga hunga katoa e tino reka ana hei korero ma te tangata, a tera e puta hoki he pai i aua korero, a ki te whakamana aua korero, tera e puta he painga mo te katoa.
He putake nui ki tenei koroni te whakaaro o te Kawanatanga o Ingarani
kia tukuna atu ki te Kawanatanga o
I runga i te tatau o nga iwi e kitea ana kua nui haere nga tangata o
te koroni, ko nga tangata i Aotearoa i tino piki rawa. Na te tare o
te mahi whakanoho kainga me te tupu o te mahi keri koura me era atu
mahi i nui haere ai te tangata. I te Waipounamu i te ata piki ano te
iwi, a i te
I tera whaikorero aku i ki atu au kua kore e taea e te Kamupane mahi i te Reriwe o Uta o te Waipounamu te whakaoti i ta ratou kataraka, a tera e puta he mate ki te koroni i te mea kua tutakina e ratou nga eka e rima miriona eka, a i nekehia hoki te mahi a nga kaiwhakarite i runga i te tikanga apitereihana. No muri nei i mahia ai taua tikanga apitereihana. I tono te Kamupane kia utu atu kia ratou nga moni £1,800,000—pauna, a he maha nga wiki e whiriwhiri ana te Kaiwhakawa a (Honore Eruera Pereki) kitea ana e ia kaore he kereme a te Kamupane kia utua e te Karauna, kaore hoki he take e utua atu ai he moni mo aua kereme. I ki hoki te Kai-whakawa na te whakaroa noaiho a te Kamupane i ta ratou mahi hanga reriwe, me ta ratou takahi i nga tikanga o te kataraka i waenganui i a ratou me te Kuini, i tika ai kia tangohia e au maku ano e mahi e whakahaere taua reriwe, a i tika taku mahi pera. I runga i taua mahi a te Kamupane i ingoa kinotia tenei koroni me nga tangata whakahaere i tenei koroni, no reira i tino koa ai ki te whakatau a te Kai-whakawa.
Ka takuna atu ki a koutou nga pukapuka rarangi moni ara nga moni e
puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana. Ko nga
rarangi moni mo tenei tau kua ata whakaritea i runga i te ngakau
tupato kia iti ai te pau haere o nga moni. Kei te maharatia hoki te
nui haere o te moni e hiahiatia ana mo nga mahi
He tino putake nui hei painga mo te iwi kia mau ai hoki te momo rangatira kia araia atu nga tangata ahua rereke, me nga Tainamana nei, e whakararuraru nei i a tatou mahi me o tatou oranga. Notemea kua whakahaere tikanga era atu Koroni o Atereiria hei tiaki pera i a ratou, me etahi atu take hoki kua nui haere mai nga Tainamana me era atu tu iwi pera ki Niu Tireni nei, no reira i mahara ai aku Minita me tuku atu ki a koutou etahi tikanga hei mahi tikanga pakeke raarama hoki hei whakamutu i te haere mai o aua tu iwi. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakarite tikanga mo aua putake.
Kei te mohio ano koutou i whakamana i tera tunga o te Paremete tetahi
ture whakamana i tenei Kawanatanga kia ahei ai ki te whakarite
tikanga whakangawari i nga utu katimauta i waenganui i tenei koroni
me
E koa ana au ki te whakaatu atu i piki haere nga moni i puta mai i enei marama o te tau kua huri ake nei, kua tupu haere nga mahi, kua piki ake nga moni i kohia i te Katimauta i runga i nga taonga kaore nei i pangia e te ture o te Paremete kua mahue ake nei, e kitea ana kua tupu haere te kaha o nga hunga whakahaere mahi, i runga hoki i te tupu haere o te iwi me te piki ake o nga utu mo a tatou taonga, e maharatia ana tera e pai haere e tupu haere nga mahi me nga oranga mo te iwi.
Ka tukuna atu ki a koutou nga rarangi moni e kitea ai e koutou ahakoa i whakaitia iho nga utu mo te utanga o etahi tu taonga kia mama ai nga mahi a te iwi, kei te nui haere tonu nga moni e puta mai ana i nga reriwe, no reira i kitea ai kei te tupu haere nga taonga e ngakia mai nei e nga iwi o tenei koroni.
Kaore i tino pai te haere o nga mahi i whakamataua nei hei tikanga e
puta atu ai a tatou rakau ki Ranana hoko ai. Engari e kitea ana
inaianei mehemea ka tupato te whakahaere ki te rapua hoki ko nga
rakau tika tera e puare mai nga wahi keri koura o te
I runga i ta ratou mahara hei painga mo te iwi, kua whakakorea nga waea utu iti kaua e tere rawa te tuku, a kua whakaitia iho te utu mo nga wae e patua ana ma te tari waea. E maharatia ana hoki ka tino maha atu nga waea a ka puta mai he moni nui atu i runga i taua tikanga, ahakoa nui atu te mahi, a ka waiho hei painga mo te katoa, e taea ai hoki te tiaka pai nga mahi whakahaere oranga mo te iwi, me te kore piki ake o nga taake hei utu ma te katoa.
Mo runga mo nga ture i whakahaerea i tera Paremete mo te Peeke o Niu Tireni kua kitea etahi putake e maharatia ai e aku Minita he mea tika kia whakahaerea etahi tikanga hei whakarite pai i nga mea e hapa ana, kia tino tiakina paitia ai nga take o te koroni.
Ko te wha enei o nga tono atu ki a koutou kia whakamamatia nga utu e
utua ana e te hunga utu taake, ara ka tonoa atu kia whakamana e
koutou he ture kia aheiai nga Kawanatanga whakahaere takiwa ki te
kohi reiti i runga i te utu tika o te whenua haunga atu ia te utu o
nga whakapainga o runga o te whenua. Kei te mohio ano koutou e
peratia ana te tikanga mo nga taake whenua e kohia nei e te
Kua mahia etahi Pire hei arai kia kaua ai e taea te tono i te itarati
Ka tukuna atu ki a koutou he Pire whakarite tikanga mo nga mahi kimi koura, me te tuku whenua a nga Maori mo nga mahi keri koura.
Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou nga Pire mo te
whakanohonoho i te whenua, kainga kaimahi, paamu a te Kawanatanga,
tiaki i nga utu mo nga kaimahi,
E tono atu ana au kia ata whiriwhiria e koutou enei me a katoa, a e
kaha ana taku hiahia ki te tautoko i a koutou mahi hei painga mo
tenei koroni, a ka inoi au kia tau te atawhai a te Atua ki a koutou
e mahi mai na, kia puta ai te ora me te
—He patai tenei naku ki te
Kawanatanga, Mehemea kua utua atu e te Kai-tiaki mo te Katoa te moni
£1,593 ki nga Maori whaitake ki te Rahui o Arahura, i
runga i nga tikanga o "
Te Waaka.—Ko taku utu mo te patai mehemea
ranei kua utua taua moni, me ki atu au, kaore ano kia utua. Engari
kua oti nga tikanga te whakarite kia taea ai te utu atu aua moni,
heoi ano te mea e toe ana hei mahi, ko te rapu i nga paanga o nga
tangata whaitake ki tetahi wahi o taua poraka, a ma te Kooti Whenua
Maori tera e whakatau. Kua whakaaturia atu enei take ki nga Maori no
ratou taua poraka, me te ki atu ma ratou e tono ki te Kooti, a kei
te tarewa ina
Taiaroa.—He patai tenei nakuki te
Kawanatanga, Mehemea rane
Te Waaka.—Ko te mahi whakarite whenua mo
nga Maori kore whenua o te Waipounamu, hui atu ki nga Maori i
Kawatiri, kua tukuna atu ki nga Komihana e whakahaere tikanga ana mo
nga Maori kore whenua o te Waipounamu. Kua whakahaerea ano taua
mahi, engari na te nui o te mahi rapu kia mohiotia ai te whiwhinga o
etahi o ratou ki te whenua inaianei, kia mohiotia ai hoki te tika o
nga kereme, kaore ano kia ripoata mai nga Komihana. Engari kei te
pai haere ano taua mahi, a e mahara ana nga
Taiaroa.—I te mea ka motini atu au
kia korerotia tuaruatia te Pire nei, ekore au e korero roa atu i nga
"Notemea kua whakaritea i roto i te tekiona 40 o "
Na i runga i tenei e kitea iho ana i tika ano kia mahia aua take e te
Kawanatanga, engari kihai ano kia whakaritea e te Kawanatanga nga
take i whakaritea i te wa i whakawhitia ai aua poraka e te kamupane.
Tera ano nga pukapuka i tuhia i taua wa ano e Wairaweke me Kapene
Haimona he mea whakamarama i nga tikanga e pa ana ki aua poraka,
engari e kore pea e whaitikanga e kore hoki e whai taima inaianei
kia panuitia atu ena ki te Kaunihera; engari e hiahia ana au ki te
panui atu i etahi kupu o roto o te pukapuka a
"Poneke, 12
"Ki a te Kawana.
"E Pa,—Ko te 'Kotia,' te kaipuke hei
haerenga atu mo
"Na i tua atu ano i ena mea kua tuhia nei ki taua pukapuka kua whakahaua e au a te Haimona kia wehea ano e ia tetahi wahi whanui ano hei whenua haerenga mo nga tangata o reira.
"E kitea ana e au i roto i te Ono o nga rarangi o te pukapuka whakatakoto i nga tikanga o te Kamupane Whakanohonoho kainga o Etinipara, ko nga whakaritenga oranga mo nga Maori i mahia nei e nga kai-whakahaere o te Niu Tireni Kamupane kua tukua inaianei ma te Kawanatanga Takiwa e whakarite.
"No reira ka tonoa e au ma ratou kia kotahi o roto o ia tekau
tekihana, ara,
Na Te Retimana, Hupiriteneti."
I tuhia ki runga ki taua pukapuka enei kupu a
"Ki a Takuta Hinikerea.—Tuhia atu ki te
Hupiriteneti he kupu whakaae atu mo nga ritenga kua mahia e ia mo
runga mo tenei mea, ka tuku atu i taku whakatika i nga mea kua
whakaritea e ia.—
Na ka kitea i runga i nga korero o tenei pukapuka, e whaitake ana ano
au kia mau mai i tenei Pire. Me whakaatu hoki e au i whakaturia he
Roiara Komihana i te tau 1879, ko Te Mete raua ko Neana nga Komihana
i
"Ko nga kupu whakaae ki nga Maori whaitake ki aua whenua kua riro mai i runga i nga pukapuka tuku mo nga Poraka o Otakou me Ngaitahu, me tino whakaaro era he kupu pono kia peratia e te pakeha nga whenua o roto o aua rohe kia uru tahi hoki nga Maori, a i raro i taua tu tuku me taua tu whakahaere kua tino nui rawa he oranga mo nga Maori i nga ra e haere ake ana, no reira i iti ai nga nioni i utua i taua takiwa.
"I whakaaro hoki nga Maori i penei nga kupu whakaae, i penei ano hoki
nga kupu whakaae a
"Kei te kitea hoki nga whakaaro o nga Maori i roto i nga pitihana i tukua mai e ratou ki te Kawana me te Runanga Nui, e whakatika ana hoki nga korero kua kohikohia nei i nga putake o aua pitihana."
No te tau 1879 i puta ai taua ripoata. No muri mai ka whakaturia e te Kawanatanga ko Te Make hei Komihana, a me panui atu e au etahi kupu o tana ripoata, e penei ana, ara:—
"I tino marama te whakaaetanga a te Whakaminenga o Niu Tireni kia
wehea ketia nga
"Heoi, he mea he rawa kia whakawhiwhia he mate ki nga Maori e whai
take ana, mo te korenga e whakaritea e te Kawanatanga o te Koroni
nga wahi o te Poraka o Otakou i whakaaetia nei e tika ana kia riro i
a ratou: kaati ka kitea inaianei ko te mea tika me tere tonu te
whakahaere i tetahi tikanga hei whakaora i te mate i tau nei ki nga
Maori i runga i te korenga e whakaritea he whenua ma ratou. Hore kau
he porowhita i whakaritea ma nga Maori i roto i te Poraka o Otakou,
ko nga whenua hoki e nohoia nei e ratou i puritia era e ratou i te
wa o te hoko, koia na hoki etahi wahi o o ratou whenua o mua. I
whakaaetia ano hoki tenei e te Whakaminenga o Niu Tireni ara e to
ratou hekeretari e te Haringitana i tana whakaaetanga e tika ana kia
I whiriwhiria enei ripoata a nga Komihana e to Komiti, a i tono atu
ano matou ki taua Komiti kia tukuna atu he tangata hei kaikorero ki
to ratou aroaro; a ko maua anake ko
"Ko tetahi mea whakamiharo mo runga mo te kore whakaritenga o nga
'whaka-tekaunga' i roto i te Otakou Poraka mo nga Maori, ko te tino
mohiotanga o
E korero atu ana au mo te Otakou Poraka, a me ki atu au ko aua
Komihana kaore i whakaturia mo etahi mahi ke atu, engari i
whakaturia mo enei putake, a i haere nga ripoata mo runga mo aua
putake; na tae noa mai ki tenei wa kaore ano kia whakamana aua
ripoata e te Kawanatanga e to Paremete ranei. E kore au e korero roa
kei hoha te Kaunihera, engari me panui atu e au nga ripoata e rua a
nga Komiti. Ko te mea tuatahi he ripoata na te Komiti mo nga mea
Maori o te tau 1876 mo runga mo tetahi Pire penei ano me tenei e
korerotia nei e te Kaunihera, E rite tahi ana te ingoa o taua Pire
ki tenei e korerotia nei e au, a na
"Ko nga kereme a nga Maori o te Waipounamu, ina maharatia nga kupu whakaae ki a ratou mo te taha ki te Kawanatanga, e kore e tika kia waiho e te Paremete kia tarewa touu ana, kia kaua e whakamaramatia kia kaua e whakaritea.
"Ki te kore e taea te whakarite i mua o tera huihuinga o te Paremete, me hohoro te tuku mai he Pire i te timatanga o tera Paremete kia taea ai te whiriwhiri te whakatau enei kereme."
No runga i te whakataunga a taua Komiti i whakaturia ai aua Komihana
ara, te Komihana a
"Ko etahi wahi anake o nga kereme a nga kaipitihana kua manakitia, notemea e kitea ana kaore i whakamana katoatia e te Kawanatanga nga tikanga i hokona ai e te Niu Tireni Kamupane, nga poraka o Otakou me Ngaitahu. No reira ka mahara ta koutou Komiti, ko te huarahi pai, ko te huarahi tika e taea ai te whakamarama te mate o nga kaipitihana, me whakaae e te Kawanatanga kia whakawakia kia whakataua te inoi a nga kaipitihana e tetahi Kooti whaimana i runga i te whakaaro tuturu, me waiho kia pumau ana i runga i te whakatau a taua Kooti, ahakoa pewhea te whakatau, a ki te mea ka rahuitia ano e te Kawanatanga etahi atu whenua ma nga kaipitihana, me here (kia kaua e taea te hoko)."
No te tau 1882 tera ripoata, a tae noa mai ki tenei wa kaore ano kia
mahia e te Kawanatanga tetahi huarahi kia mana ai he Pire e taea ai
e nga Maori
Te Waaka.—E pouri ana au mo taku whakahe
atu mo te korero tuaruatanga o tenei Pire. E mahara ana au ahakoa he
mea tawhito tenei, he mate tawhito pea, e hara ano i te whakaaro
aroha te tautoko atu i te tikanga e hiahiatia ana e te Mema honore
na. Kua maha nga ata whiriwhiringa i aua take, a i ata mahia kahatia
hoki e te Komiti Huihui o nga Whare e rua, i noho nei i te tau 1889,
me te tau 1890, a mahemea i kite iho au i etahi kupu i roto i nga
ripoata o taua Komiti e maharatia ai tera e manaakitia te tono a te
honore Mema, me ona hoa ina paahitia te Pire nei, mehemea i pena kua
koa au ki te tuku i te Pire kia haere ana, engari e mohio ana au he
pouritanga ano, he nui nga ra e moumoutia. Noreira ka turaki au i te
Pire. Ko te Tiwini te Tiamana o te Komiti Huihui i tu nei i te tau
1889. I ata mahia i ata whiriwhiria aua take, kohia ana nga korero
katoa i taea ai e ratou, a ko te ripoata mo runga mo Otakou Poraka,
kaore i kitea he korero marama mo taua Poraka, a waiho aua kia
tarewa ana te ripoata mo runga mo taua poraka. I te tau 1890 i
whakaturia ano taua Komiti. Ko Te Tiwini ano te Tiamana i taua tau,
a whakaotia ana he ripoata ma taua Komiti i taua tau. I haere te
whakataunga i runga i te patai mehemea ranei i whakaaetia nga
"whakatekau" i te wa i whakaritea ai te hoko o te Otakou Poraka. I
te tau 1889 i penei te ripoata a te Komiti:—
"Otakou Poraka."Kua ata whiriwhiria e te Komiti tenei keehi, kua tirohia i runga i te maramatanga o nga korero me nga pukapuka e kitea ana, a e mahara ana te Komiti koia nei te take hei rapu, ara mehemea ranei i pa atu aua 'whakatekau' ki taua hoko. E kore e taea te whakatau kia rapua ra ano te
alma o nga kupu whakahau a te Kawana, i tonoa atu ra e Meiha Retimana i tana pukapuka o te 12 o Hune, 1844, a i te mea kaore e kitea nga pukapuka mo enei take i roto i te koroni nei, kuawhakataua e to Komiti, me tono atu ki te Tari mo nga Koroni i Ingarani kia tukua mai nga kape o nga pukapuka." No te tau 1890 ka mahia ano aua take, a penei ana te ripoata, ara:—
"I te mahinga i enei take i tera Paremete i meatia kia whakahaerea he tikanga i muri o te Paremete hei kimi me he pewhea
uga kupu whakahau a te Kawana, i tonoa atu ra e Meiha Retimana i tana pukapuka o te 12 o Hune, 1844. I tukua atu he tono ki te tari mo nga Koroni i Ingarani, a kaore i kitea he kupu whakahau a te Kawana kia rahuitia nga 'whakatekau.' I te mea kua ata whiriwhiria enei take kaore ano kia marama te Komiti i pa atu nga tikanga 'whakatekau 'ki te hoko mo Otakou. E ki tuturu ana hoki aTe Haimona te kaihoko o taua poraka, kaore ia i ki atu ki nga Maori ka pa atu aua tikanga 'whakatekau,' notemea i mohio ia e kore nga Maori e marama ki taua tikanga, a mea ana ia i waiho nga 'whakatekau' ma te Kawana e whakarite, a kaore i te kitea i nga pukapuka tana whakahaerenga tikanga mo nga 'whakatekau' o roto o taua hoko."Kua tau te whakaaro o te Komiti me hohoro te whakarite oranga mo nga uri o nga Maori na ratou te hoko, e noho kore whenua ana, e kitea ana e tika ana kia arohatia inaianei. Ahakoa kaore e ahei te Komiti ki te ki e tika ana i runga i nga korero kia whakaaetia e pa ana te tikanga 'whakatekau' ki te Otakou Poraka, e mahara ana ano te Komiti i te mea e noho whenua kore ana nga uri o nga kaihoko hei oranga mo ratou, e hara i te tikanga pai ma te koroni me ka kore e tahuri ki te awhina i a ratou. I runga i nga korero ki te aroaro o te Komiti i tenei tau, e kitea ana kaore i te rite inaianei nga whenua hei oranga mo nga Maori.
"E mahara ana te Komiti me hohoro te kimi i enei take, ara:—
- "(1.) Ko wai ma nga uri e ora ana inaianei o nga Maori na ratou taua hoko?
- "(2.) He whenua ano ranei a ratou, a he aha o ratou oranga inaianei?
- "(3.) Me pewhea he whenua tika mo ia tangata e maharatia ana he tika kia hoatu he whenua?
- (4.) Kei whea nga whenua e watea ana inaianei, e rite ana hoki mo aua tikanga?
"E kaha ana hoki te kupu atu a te Komiti, ko nga whenua e whakataua ana, me here; a me hohoro touu hoki te timata atu o te whiriwhiri i au take."
No muri i tena kua maha nga kimihanga, kua tu hoki nga Komihana hei whiriwhiri i au take, a ki taku mahara kua timata haere ano taua mahi. Kaore au e kaha ki te ki atu i te mahia teretia aua mahi e nga Komihana, a ka koa ano au ki te kiki atu kia tere ai te mahi. Engari ki taku mahara e kore e taea te mea e hiahiatia ana e te honore Mema na me ka pootitia kia korero tuaruatia te Pire nei.
Te Poene.—Kua
Te Waaka.—Kaore au i te mohio no reira
kaore e taea e au te utu atu tena patai inaianei.
Taiaroa.—Ko ewhea Komihana ena e
whakahuatia mai na e te houore Mema na.
Te Waaka.—Ko te Komihana e whakahaere nei
i te keehi mo nga. Maori e mea nei kia whiwhi whenua i Te
Waipounamu.
Taiaroa.—Mo runga i te korero a Te
Waaka, e hiahia ana au ki te whakamarama atu, ko taua Komiti i mea
atu nei au, kaore i
Pootitia ana.
Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori o te Kaunihera, mo runga mo te
Pitihana Nama 21 a
"I ata whiriwhiria e te Komiti te Pitihaua a
Hirini Nui me etahi atu tangata Maori o Papati Pei (Turanga), a tukuna atu ana te Pitihana ki aTe Katene , Kaiwhakawa o te Kooti Whakamana, a tukuna mai ana e ia tana pukapuka whakautu kua apitiria uei ki tenei, a e mahara ana te Komiti e marama ana tana utu i nga kupu o te Pitihaua, a e whakatika ana i te whakatau a te Komiti, kaore he take auetanga mo nga Kai-pitihana."E apitiria ana ki tenei ripoata te pukapuka a
Te Katene , Kaiwhakawa,"
Tiamana.H . Wiremu,"1 Hepetema, 1896."
"Kooti Whakamana, "Kihipane, 24 Akuhata, 1896. "Ki te Tiamana o te Komiti Mo nga Mea Maori, Kaunihera.
"I runga i te tono mai o to pukapuka o te 19 Akuhata, ka tuhi atu au i taku ripoata mo runga mo te Pitihana a
Hirini Nui me etahi atu mo Maraetaha Nama 2."Tuatahi. Mo te rarangi 4 o te Pitihana—Kaore au i te mohio mehemea ranei he mahi tika te whakaritenga i mahia i warenganui i a
Te Kira te Apiha Hoko whenua a te Kawanatanga me nga tangata whaitake ki Maraetaha Nama 2. Heoi ano taku i kaha ai ki te ki atu, he mea whakarite na ratou i waho o te Kooti, a kaore i tonoa mai maku e whakaae. Heoi ano taku he whakamarama atu i ona tikanga, he patai atu hoki mehemea e whakahengia ana aua tikanga—Kaore he tangata i tu mai ki te whakahe—No reira i whakamana ai e au taua whakaritenga, i tukuna ai te 4,760 eka ki te Karauna."I te rarangi 5 o te Pitihana—Kaore i te marama nga korero—Ko nga paanga o nga Maore whaitake kaore i hoko ki te Karauna, he mea whakarite i waho o te Kooti e te Komiti Maori o te iwi katoa. I roa atu i te wiki kotahi e korerotia ana aua take, a no te mutunga rawatanga katahi ka tukuna mai ki te Kooti, me te tono mai kia whakamana e te Kooti nga hea i whakaritea ai e te Iwi. No te 6 o nga ra o Mei 1896 ka panuitia e au nga ingoa o nga tangata me te hea i whakataua ki ia tangata i roto i Maraetaha Nama 2. I karanga ano au kia tu mai nga tangata e whakahe ana, kia whaki mai i nga take i whakahe ai, a kaore he tangata i tu mai ki te whakahe, whakamana ana e te Kooti te rarangi ingoa, me nga hea o ia tangata.
"Kotahi ano te tangata i tu ki te whakahe, ko Whe Rakaraka, no te 27 o nga ra o Mei i tu ai ia ki te ki mai i te ngaro ia i te mahinga o aua tikanga, me tana whakahe mo aua mahi. Na i te mea i tae atu te kupu whakaatu atu ki a Whe Rakaraka o te whakawa a te Kooti mo Maraetaha Nama 2, kaore
an i whakaae kia puare ano te keehi. Ko nga kupu o roto o te rarangi 7 me te rarangi 8 o te Pitihana kaore i te tika, kaore hoki e whaitikanga aua, notemea hoki e whakaritea ana e nga ture whakahaere o te Kooti Whakamana, me tae rawa ki ia tangata he kupu whakaatu kia mohio ai ia—Kaore i te penei nga tikanga o te Kooti Whenua Maori."Na to ponoga ."Na "Kai-whakawa o te Kooti Whakamana.". W. C . Katene
Ripoata mo runga mo te pitihana a Kipa te Whatanui:—
"E ki ana te Kai-pitihana i riro atu ki a Meiha Keepa me Muaupoko te
whenua o
"Kua ata
"I takoto ano hoki ki te aroaro o te Komiti nga whaikorero a Meiha
Keepa me Hunia i te aroaro o te Komihana a
"E kitea ana e te Komiti he nui ke nga, korero hei tautoko i te Pitihana, o roto o nga pukapuka o te Paremete me etahi atu pukapuka, kua apitiria nei ki tenei etahi o aua pukapuka, me etahi atu pukapuka whaikorero hoki e pa ana ki nga putake e korerotia ana i roto i te Pitihana.
"Ki te mahara o te Komiti kua tino marama te whakaatu mai, ko te
whenua katoa mai i Whangaehu ki
"Katahi ka nohoia e nga rangatira o Ngatiraukawa te whenua i waenga o
Whangaehu me Kukutauaki, ko
"E tautoko ana ano hoki a Ta Waata Pura i taua korero i roto i tana
pukapuka i panui ai ki te aroaro o te
"'Engari ko te moutere i Papaitonga roto, te wahi i kitea ai te papa angaanga taimaha nei, ahakoa ko te wahi tera i tino patua ai a Muaupoko, te urupa tonu o Muaupoko, kaore rawa i whakatapua. Na ko Muaupoko kua tino mate ra ratou, kua murua ra o ratou mea katoa, kua tino kore atu ra taua iwi, he morehu anake e toe ana, i tawhiti ki nga maunga, kaore rawa i maia ki te whakatapu i te wahi o to ratou matenga me to ratou nehunga. Kaore he mea i tua atu o tenei hei tohu mo te mananga rawatanga o te raupatutanga a Ngatitoa me Ngatiraukawa i a Muaupoko, ara ko te kore kaha o nga toenga o taua iwi ki te whakatapu i taua wahi tae noa mai ki tenei ra.'
"He maha hoki nga korero hei whakatuturu i te tika o te nohonga a Te Whatanui me Ngatiraukawa i runga i taua takiwa whenua.
"E pera ana te noho o aua iwi i te wa i hainatia ai te Tiriti o Waitangi i te tau, 1840, a i runga i nga tikanga o taua Tiriti, me nga tikanga tuturu ano o nga Ture mo waenganui o nga iwi, i puta te kupu a te Kawanatanga o Ingarani ka whakaaetia ka whakaritea te rangatiratanga ki te whenua e mana ana i taua wa.
"No muri i tena ka tukuna e
"No te tau 1870 katahi a
"Ahakoa kua tino mohiotia tuturutia e noho huna ana nga morehu o
Muaupoko i nga maunga i te wa i nohoia ai a Horowhenua e Te
Whatanui, a na tana kupu ki a ratou, ka atawhaitia ratou e ia,
katahi ratou ka puta mai, ahakoa hoki i mohiotia ano, i runga i te
korero a hunga ke kaore i pa atu ki reira, i tino mana te
raupatutanga me te noho tuturu o
"Whakataunga a te Kooti, tau 1873.
"'E kitea ana hoki, i whiwhi whenua ano a
"Ko te nuinga atu o te Poraka i whakataua ki a Meiha Keepa me Muaupoko, ko taua wahi ra anake i kore. No taua wa tonu ano ka whakahengia nga take o Meiha Keepa e Muaupoko, tuku pitihana ana ratou ki te Kooti kia whakakorea atu nga ingoa o Meiha Keepa me Hunia i roto i te Tiwhikete, notemea e hara raua i a Muaupoko.
"Ko te mutunga iho ia, no runga i te ngawari o
"Kua kitea hoki e te Komiti i tono whakawa tuarua ano te iwi o Te Whatanui i roto i nga ra e rima i muri iho o te panuitanga o te whakatau a te Kooti, a kaore hoki taua tono i whakaaetia.
"I tuku pitihana ano hoki ratou ki te Paramete, ki te Kawana hoki, a kihai i manaakitia.
"I tono ano ratou kia korero atu ki te aroaro o te Kooti i te tau 1886, kiia atu ana ka whiua ki te whare herehere mehemea ka tohe tonu ratou.
"I tono ano ratou ki te Horowhenua Komihana kia whiriwhiri i o ratou take, engari na te kore mana o te Komihana i kore ai e taea.
"Kua tono nei ano hoki ratou ki te Paremete kia whiriwhiria to ratou mate.
"E mea ana hoki te Komiti kia tirohia nga korero a te Horowhenua Komihana, i te wharangi 4 o te ripoata, e penei ana ara:—
"'Ko te mana o Muaupoko ki te whenua kua kore atu. E whaitikanga ana
kia maharatia tenei, notemea hoki, i te whakaaranga kereme a
Muaupoko ma ratou i muri mai nei, i whakahaerea o ratou paanga ma
runga i nga take kua kore whaimana atu ra. I te mea kua aruarumia
atu a Muaupoko ki tahaki, ka nohoia a Horowhenua e
"E whakatika ana te Komiti i enei kupu a te Komihana.
"Ka tohutohu ano hoki te Komiti ki etahi kupu atu o roto o te ripoata a te Horowhenua Komihana, mo Meiha Keepa i te wharangi 2 me te wharangi 3, e penei ana, ara:—
"'I ki ia (a Meiha Keepa) ko ana korero oati o te tau 1873 he tito, a
e noho hoa ana raua ko Hunia i taua wa, a i pera ana korero (a Meiha
Keepa) kia hinga ai te kereme a Ngatiraukawa, notemea hoki na nga
kaiwhakahaere o te keehi i te tau 1873 i mea kia kotahi tonu ta
ratou korero. E whakaae ana hoki a Meiha Keepa ko nga korero a
tetahi wahine a Kiritotara i te tau 1873, he tito, a nana ano na
Meiha Keepa i mea atu kia pera ana korero. I runga i te ahua o Meiha
Keepa i a ia e korero ana e maharatia ana e hara ia i te tangata
korero pono. I tere tonu te
"He take ano hei pouritanga ngakau te kore mana o te Horowhenua
Komihana ki te whakaputa whakataunga mo
"Kahore i te tonoa e te iwi o
"I runga i tenei tikanga, e wahia ana te Horowhenua Poraka kia toru
nga wahanga, ka huaina ikonei ko nga Poraka 'A,' '
"'A.' Ko tera taha o te Poraka i whakataua e
"'
"'
"Kaore te iwi o
"Ka mau tonu i roto i te ngakau o enei tangata te mahara o tenei mate he kua pa nei ki a ratou, me ka kore e ara he whakawa tuarua.
"Kua tino tuturu te mohio o te Komiti, ahakoa tu he whakawa, e kore
ano e inana, a ka tino
"E kitea ana hoki e te Komiti, i runga i nga korero me nga pukapuka i tona aroaro:—
"No reira ka penei atu he kupu tohutohu ma te Komiti, me ara ano he whakawa tuarua mo Horowhenua i whakataua ra e te Kooti Whenua Maori i te tau 1873.
"Kaore te Komiti i te mea kia pa atu te whakawa tuarua ki te
whakataunga a te Horowhenua Komihana mo te 100 eka e huaina nei ko
'
"Kaore hoki nga Kai-pitihana i te mea kia pa atu he raruraru ki nga take o te Karauna, o ia Pakeha ranei e noho ana i taua Poraka i runga i nga tikanga o te ture.
" H. Wiremu, Tiamana.
"2 Hepetema, 1896."
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o te Kaunihera, mo runga mo te pitihana a Ru Rewiti:—
"E whakahe ana te Kai-pitihana ki te whakataunga a nga Komihana mo Horowhenua mo te Poraka e huaina nei ko Horowhenua Nama 9.
"I te mea kua oti enei putake te whakatau i roto i te Ripoata o te Horowhenua Komihana, kaore e kupu tohutohu atu a te Komiti.
" H. Wiremu. Tiamana.
"4 Hepetema, 1896."
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o te Kaunihera, mo runga mo te pitihana a Meiha Keepa te Rangihiwinui:—
"Ko te pitihana a Meiha Keepa i tukuna mai nei ki tenei Komiti, e uaua ana ona kupu whakapae mo nga Komihana me te Minita mo nga Whenua, a kua rongona hoki nga whaikorero a Meiha Keepa.
"Ki te titiro a ta koutou Komiti ko te putake mai o te pitihana a Meiha Keepa, he whakahe nana mo te ripoata a nga Komihana mo Horowhenua, i ki nei i tito ana korero, i te mea i whakina atu e ia etahi korero, he mea rongo nana, me tana mahara he korero tika.
"Me tana pouri hoki i te mea kaore i whakawakia aua take i te Hupirimi Kooti, kua maha nei ana pitihana mo te taha ki a ia me tona iwi kia peratia he whakawa, notemea i mahara ia ko tera te huarahi marama.
"Heoi ano te kupu ma te Komiti, me tuku atu te pitihana ki te Kawanatanga.
" H. Wiremu, Tiamana.
"4 Hepetema, 1896."
Taiaroa.—He tono atu ano tenei naku
ki te Kaunihera kia whiri-whiria ano nga tikanga o te Pire nei, i
turakina nei taua Pire i mua tata ake nei. I ata whakamaramatia atu
e au ona tikanga i tera tunga aku ki te whaikorero ki te Kaunihera,
no reira ka aroha atu au ki nga mema, a e kore e korerotia roatia
ano e au aua putake, engari ka tono atu au ki te Kaunihera kia
whakaaetia te korero tuaruatanga o tenei Pire, kia ahei ai te tuku
atu ki te Komiti mo nga mea Maori, ki tetahi atu Komiti whiriwhiri e
hiahiatia ai e te Kaunihera, hei reira whiriwhiri ai i ona take, hei
reira hoki te mohio ai nga mema mehemea ranei e whaitake ana ta
matou tono kia whakaaetia te Pire nei. Me whakaatu atu e au ki te
Kaunihera, he tokomaha nga Maori hei kaikorero kei Poneke nei e noho
ana, kei konei a Tiati Make, ko ia hoki tetahi o nga Komihana nana i
mahi aua take, a e watea ana ratou hei kaikorero ina hiahiatia e te
Komiti kia korero mo runga mo nga tikanga o te Pire. Ki taku mahara
e kore e tika kia araia rawatia e te Kaunihera kia kaua ai e tae atu
te Pire ki te Komiti, kia rongona ai nga kaikorero, kia tirohia ai
te tika o taku tono kia mahia he Pire penei. He maha ke nga Komihana
i whakaturia hei whiriwhiri i ana take, a he maha hoki a ratou kupu
whakaatu mai i te tikanga mo aua take i roto i nga tau kua hori ake
nei; a e mea ana au me tuku atu aua mea ki te Komiti, a ma te Komiti
e patai he kupu ki aua Komihana me etahi atu tangata, mehemea e
whaitikanga ana kia whakamana he Pire penei me taku e tono atu nei
kia paahitia e te Kaunihera. He tokomaha nga Maori o taua takiwa kua
whaikupu mai ki au, he mea kia whakahaerea ano e au te Pire i roto i
te Kaunihera. E ki ana ratou ko ta ratou hiahia tenei kia whakawakia
o ratou take i raro i nga tikanga o te ture, e mahara ana ratou e
kore e tika kia araia ta ratou tono kia tukuna ma te ture e titiro
to ratou tika. Ka tono atu ano au ki te Kaunihera kia whakaae mai
kia tukuna atu taku Pire ki te Komiti. A ka waiho e au i runga i ta
te Komiti i whakatau ai. Ki te hinga au i te whakatau a te Komiti,
taea te aha; engari e tono atu ana au kia whakaaetia te korero
tuarua o te Pire, ka tuku atu ai ki te Komiti, E inoi atu ana au ki
nga
Te Waaka.—Mehemea i korerotia e te mema
na ko nga putake o te Pire, kua kotahi tonu te kupu maku he mea atu
e kore e taea e te Kawanatanga te whakaae atu, engari ko tenei kua
tonoa e ia kia tukuna atu te Pire ki te Komiti, kia puta ai he kupu
whakatau ma te Komiti. I tera tau i te mea kaore ano kia penei rawa
te tata ki te mutunga o te Paremete, i pera ano tana tono ki te
Kaunihera, a i ki atu te mema e noho ana i tenei nohoanga i taua wa,
e kore e taea te mahi katoa aua take, a ko te mea pai me unu a me
tuku mai i te timatanga ano o tetahi atu tuunga o te Paremete. Kua
maha nga marama e mau ana te Pire nei i te Ota Pepa, a e pouri ana
au mo te kore tono wawe mai o te mema na, i tenei tono ana, i waiho
nei e ia kia roa noaiho e tarewa ana, mehemea ra i hiahia ia kia
mahia e te Komiti mo nga mea Maori. E mahara ana au, ko te wa e toe
nei o tenei tuunga Paremete, e kore e roa hei whiriwhiringa ma te
Komiti i tenei putake nui. No reira ka tono atu au ki te honore mama
kia aroha mai ano ia pera me tera tau, ka unu ai ano i tana Pire, a
hei tera tuunga o te Paremete me hohoro te kokiri i tana Pire.
Taiaroa.—E hara i te mea e hiahia
ana matou kia whakaaetia e te Paremete te tika o ta matou kereme,
engari kia whakaaetia e te Paremete kia tukuna ta matou keehi kia
whakawakia e te Hupirimi Kooti, kia whakamana te Hupirimi Kooti ki
te whakatau mehemea ranei e tika ana ta matou kereme kaore ranei.
Kei ta mohio ano te Kaunihera e araia ana matou e nga tikanga o "Te
Ture Whakawa mo te Karauna, 1881," na tera i kore ai matou e ahei ki
te mau atu ki te Hupirimi Kooti, a heoi ano ta matou e tono atu nei
he mea kia whakaaetia mai kia whakawakia o matou take i roto i te
Hupirimi Kooti. I tono pera atu ano matou i mua, i te tau
1856—a i te tono tonu matou i roto i enei tau maha, a tae
noa mai ki naianei kaore ano kia whakaaetia mai kia whakawakia. E ki
tonu mai ana ki a matou ma te Kawanatanga e whiriwhiri, a me whakatu
he Komihana, me pewhea atu ranei, e roa haere kau nei kaore ano he
otinga. Ki te unuhia e au taku Pire, akuanei ka pera ano me tera
tau, ka kiia taihoa mo tetahi atu tau e mahi ai. I tera tau i kiia
mai me tuku mai ano, a i tukuna wawetia mai e au i tenei tau na te
pa mai o te mate ki au, i kore ai au e kaha ki te whakahaere i te
timatanga o tenei tuunga o te Paremete. Ka tono atu ano au ki te
Kaunihera kia whakaaetia te korero tuarua o te Pire. Ko taku tino
hiahia kia tukuna atu te Pire ki te Komiti. Ko te Omana me etahi atu
tangata matau ki aua take he mema ratou no te Komiti, a tera ratou e
ahei ki te whakatau.
Taiaroa.—He motini kia apitiria atu
ki te Pire tenei rarangi hou, ara:—
"Kaua e whaimana nga tikanga o 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' me
'
Taiaroa.—He ruarua noaiho aku kupu
mo tenei Pire kua takoto nei ki te aroaro o te Kaunihera. I te mea
kua whakaae te Minita kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea
Maori, kaore he tikanga kia korero roa atu atu inaianei. Kaore ano
hoki kia taea e au te rapu katoa ona tikanga, i te mea katahi ano au
ka ata kite, engari kua whaikupu mai etahi o nga Maori ki au, kua
whakahe mai ki etahi o nga tikanga o te Pire. E ki aua a Takuta
Kerehi he Pire tino pai rawa tenei, engari e mea ana au me ata
whiriwhiri ano e au ona tikanga kia kitea ai tona painga. I te mea e
tukuna ana te Pire ma te Komiti e whiriwhiri, e kore au e korero roa
atu.
Whakaaetia ana te korero tuarua o te Pire.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, mo runga mo te Pitihana Nama 32 a
Hone Hikana Kahuti :—"Kua ata whiriwhiria e te Komiti te Pitihana a
Hone Hikana Kahuti, kua tukuna atu hoki ki a Tiati Make nana ra i whakawa, a i te mea kua ata tirohia te pukapuka mai a Tiati Make, e apitiria nei ki tenei, kaore te Komiti e ahei ki te ki atu me whakahaere ano he tikanga mo, ana take." , Tiamana."H . Wiremu
"Ki te Tiamana o te Komiti mo nga Mea Maori o
Te Kaunihera ."Mo runga mo te Pitihana a
Hone Hikana Kahuti mo te whakatau a te Kooti i te tau 1887 mo nga paanga o Tiemi Kahuti me Kataraina Kahuti."E penei ana nga tikanga, ara:—I te wa i tu ai te Kooti i Waikouaiti, i puta te tono kia whakaturia nga kaiwhakakapi mo
Kerei Kahuti meKatarina Kahuti ana teina."Kua mate ke aua tamariki i mua atu o te matenga o to raua matua o
Kerei Kahuti , no reira i tau ai o raua paanga ki a ia, a no te matenga oKerei Kahuti i te 16 o Aperira 1880, kua tau atu ki a ia o raua hea, hui ata ki tona hea ake. I tuhia ano te Wira aKerei Kahuti i te 15 o Aperira 1880, waiho iho ana e ia ona paanga i te Rahui o Waikouaiti ki aHoani Hikana Kahuti , meKatarina Hape , me Karakatu (Irihapeti Karakatu ara Peti Haimona) whakaturia ana koTame Parata , ko Ramiera Erihana meHona Pauahi nga Kai-tiaki."No te tononga ki te Kooti i te 24 o Pepuere 1887 kia whakaturia nga kaiwhakakapi mo
Kerei Kahuti , ka tae atu aTame Parata tetahi o nga Kaitiaki, ka whakaatu atu i te wira, ka tono ki te Kooti kia whakamana te wira i runga i nga tikanga o te Tekiona 44 o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," a peratia ana, a i te mea kua tau ki aKerei Kahuti nga paanga o ana tamariki i mua atu o tona matenga, i pa atu te mana o tana wira ki tona hea ake me nga hea ano hoki o aua tamariki, koia nei nga take i pera ai te whakatau a te Kooti e whakahengia nei e te Kai-pitihana." A. Make."
Te Waaka.—E motini aua au kia korerotia
te korero tuatoru o tenei Pire.
Taiaroa.—He ruarua nei aku kupu mo
runga mo tenei Pire. E tohutohu atu ana au mo nga kupu kua whakaurua
atu nei ki roto ki te Pire, e penei ana, ara:—
"Engari hoki, kaua e utua e te Kaitiaki mo te Katoa ki tetahi tangata te hea o te moni tinana i whakataua ki a Riwai te Ahu, kua mate atu ra ia, engari ma runga anake i te ota whakamana pera i whakaputaina e Te Kooti Whenua Maori."
E mea atu ana au ki te Minita e whakahaere i te Pire nei, kia
whaikupu tohutohu atu mana ki te Kai-tiaki mo te Katoa, notemea tera
atu ano pea
Taiaroa.—E te Tumuaki, e tautoko
ana au i te korero tuarua mo tenei Pire. Katahi ano au ka kite i te
Pire penei te pai kia tukuna mai ki te Kaunihera nei, e tino
whakarite nei i te hiahia o nga Maori. E mahara ana au he mea tika
rawa kia tautoko au i te Pire nei, me taku mihi atu ki te Minita mo
tana whakaae kia tukuna atu ki te Komiti mo nga Mea Maori. E koa ana
au mo te rahuitanga o tenei takiwa nui i te
Whakaaetia ana te korero tuarua.
Te Waaka.—E motini ana au kia kaua e
whakaaetia nga menemana a tera Whare mo te Pire nei. Me whakamarama
atu e au, ko nga kupu i whakaurua e tera Whare, e awhina ana i nga
Maori mo nga tikanga e pa ana ki nga mataitai pupu. E mea ana taua
rarangi ki te hiahiatia nga mataitai pupu hei kai ma nga Maori, me
kaua e pa atu nga tikanga o tenei Pire, a e kape atu ana hoki i nga
pipi kia kaua e pangia e nga tikanga o tenei Pire. E kore e pai kia
wehea atu aua mea e kapea atu ana e aua rarangi i whakaurua nei e
tera Whare, he mea tika hoki kia tiakina paitia a tatou mataitai
pupu.
Taiaroa.—Kaore au i te ata marama
ki te take i kore ai te Minita e whakaae ki nga menemana a tera
Whare. Kei etahi kainga Maori ko nga mataitai pupu nga tino kai a
nga Maori hei oranga mo ratou, o mua mai ano i o ratou matua tae mai
ki tenei ra, a e mea ana te Pire nei me kaua e kohia e ratou hei
hoko, engari hei kai ano ma ratou ake, no reira au i mahara ai he
mea tika ano kia waiho aua kupu i roto i te Pire. E inoi aua au ki
te Kaunihera kia waiho aua kupa kia
Mita Teone.—He patai atu tenei naku ki te
Minita, he aha te take i kore ai te Kawanatanga i pai kia kohia e
nga Maori nga pupu hei kai ma ratou.
Te Waaka.—Hei painga ano mo nga Maori me
ka tiakina nga pupu, ki te kore hoki e tiakina tera pea ka kore
haere nga pupu mataitai.
Kapene Morihi.—E tika ana ta Taiaroa. Kei
etahi takiwa ko nga pupu ano te tino kai e ora ai nga Maori. Kua
maha whakatupuranga o te Maori e kai ana i aua tu mataitai, a e tika
ana kia
No tenei ra ka mutu te mahi a nga Komiti o nga Whare e rua mo runga.
mo taua Pire, a whakaaetia ana e te Kaunihera nga menemana e te
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.
Ka tae mai te kupu a te Kawana, he whakahau kia haere ata nga mema ki te Whare o Runga.
Haere ana te Tumuaki me nga mema ki te Whare o Runga, me te haere ano o te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i roa atu kua hoki mai ano ki to ratou Whare.
Ko Te Hetana (
Ko Kapene Rahera (
Kaore i roa tenei korero, a whakaaetia ana e te Whare te motini a te Pirimia.
Ka tu ake te Tumuaki ka ki atu ki nga mema honore, ara, i runga i te whakarongo ki te whakahau a te Kawana, haere ana tatou kia kite i te Kawana i te Whare o Runga, a pai ana te Kawana ki te whai-korero ki nga Whare e rua o te Runanga Nui, a kia tino marama ai ta tatou titiro i nga korero a te Kawana kua haria mai e au he tauira o ana kupu i whakapuaki ai, a ka whakatakotoria e au taua tauira ki runga ki te teepu o te Whare.
Ka mutu tera ka korerotia ko tetahi motini, i muri i tera ka tu
ake te Pirimia me te kai-arahi i te Apitihana, a ka whai korero
raua mo te matenga o
No te tekau meneti te paahitanga o te wha karaka i te ahiahi ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi motini, ka mutu era ka tu ake te
Pirimia ka korero ki te Whare ko tetahi o nga Minita, ara, a Te
Waari, kua whakamutu i tona minitatanga, i te mea kua pa atu ki taua
tangata etahi raruraru. I muri i te Pirimia ka tu atu ko
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te
Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ko Te Makenehi (
Ko Te Maukomera (
Ko Te Pirani (
Ko Te Makenehi (
Ko Te Hetana (
Ko Hatihana (
Ka mutu tera ka tu ake ko
Ko Hone Heke.—Ki taku he mea tika
rawa kia perehitia aua pukapuka, e hara i te mea ko nga Pakeha
anake nga mea hei maharatanga i runga i tenei putake. He maha
nga Maori e whaipaanga ana ki Horowhenua Poraka, a he tokomaha
nga tangata o etahi iwi kua tae mai ki te aroaro o tenei Whare
tono ai kia hoatu he ora ki a ratou mo o ratou take paanga ki
taua whenua i tangohia hetia nei e etahi tangata. Kua maha nga
tau e ngana ana aua tangata, a i naianei, i te mea kua taea
tetahi mea nui e ahei ai te kimi me te whakatau o nga take
paanga o aua tangata o Muaupoko o Ngatiapa me Ngatiraukawa, kua
ki etahi mema honore kaua e perehitia te ripoata me nga korero i
korerotia ki te aroaro o aua Komihana. Ki taku me perehi katoa
aua korero ki tereo Pakeha. Ki te whakaae te Whare
Ka mutu a
Te mutunga iho paahitia ana e te Whare te motini a
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Minita Maori, Mehemea tera ranei e whakaurua mai e te
Kawanatanga ki tenei Whare i tenei tuunga o te Paremete, tetahi
Pire hei whakatikatika i "
Ko Timi Kara (
Ka mutu tenei patai a te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-Tai-Tokerau o Aotearoa, ka maro tonu te haere o nga mahi a te Whare.
No te rima meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi patai, ka tae ki te patai mo—
Ko Te Tamihana (
Ko Te Hetana (
Ka mutu tenei patai ka haere tonu te mahi a te Whare i nga patai me etahi Pire, ka tae ki te—
Ko Hone Heke.—Kahore he tikanga i
korero roa ai ahau, a kaore hoki ahau e pa atu ki etahi take e
korero roatia ai tenei Pire. E hiahia ana ahau ki te kukume mai
i nga mahara o nga mema honore ki tenei. I te tau 1894 i
kokiritia e ahau te Pire nei ki roto i tenei Whare, a i taua
kokirihanga ka whakina katoatia e ahau nga take katoa i mahara
ai ahau he tika kia whakaaetia e te Whare a kia paahitia te
Pire. Kaati, i tinihangatia te Pire i taua tau, a kei te mohio
au na te Kawanatanga, a te tukunga iho tauria ana nga mema i
roto i te Whare, a no te korenga
Kaati, ko te kai-whakakore i nga painga o tenei tekioua ko te
rarangi 5 o taua ture ano. E penei ana hoki te tikanga o taua
tekiona. Ki te hiahia tetahi tangata ki te riihi i tetahi 500
eka a te Maori, e kore taua tangata e tika ki te riihi i taua
whenua, mehemea kei a ia e pupuri ana i runga i tona ingoa ake
nga eka e 640 whenua pai; a ki te tango taua tangata, ka
whakawhiua. Ka pera ano mo te riihi me te mokete. Ha tenei ka
iti rawa te painga e kiia nei kua tukua mai ki te Maori e te
tekiona 3 o te ture o te tau 1895. Ko te nuinga o nga tangata o
te koroni nei e hiahia ana ki te riihi whenua Maori, ara, nga
kaimahi paamu; ko nga tangata mahi toa e noho nei i rotoi nga
taone kahore he hiahia ki te riihi whenua Maori. Ko tetahi o nga
tikanga kino a te Kawanatanga i hanga ai i tera tau, ko te
tangohanga ki a ia i te mana whakaae, whakakahore i nga tono a
nga tangata Maori, e tukua atu ana i raro i te tekiona 4 o te
ture o te tau 1895. Ko taua mana kua waihotia e ratou hei
tikanga whakararu i nga tangata, kahore e tautoko ana i a ratou.
He nui nga keehi kei te mohio ahau i peratia e te Kawanatanga.
Kei te mahi whakapati te Kawanatanga i nga Maori, i raro i te
mana kua tukua atu ki a ratou i raro i taua tekioua 4. Ka ki nui
tonu ahau i tenei kupu, kore rawa nga iwi Maori e whiwhi pai ana
i raro i nga ture kua paahitia e tenei Kawanatanga. Ko te mea
kua oti i a ratou ture, ko te hanga huarahi e kaha ai nga
tangata e whai nama ana nga Maori ki a ratou ki te whai i aua
Maori, a i runga i te whainga e aua tangata ka wehi aua Maori
kei mau ratou ki te herehere mo aua nama, katahi ka oma ki te
hoko mo te moni iti rawa i o ratou hea whenua ki te Kawanatanga.
Ka patai ahau ki te Whare. He mahi tika ranei tenei? Kahore rawa
i tika. Na konei ahau i kaha ai te ki, ahakoa nga korero pohehe
a te Pirimia i kauhau haere ai i runga i te motu nei, e ki nei
he pai kua puta mai ki te Maori i nga ture a tana Kawanatanga. E
ki ana ahau kore rawa he pai, engari he mate anake. I ki te
Pirimia na a ratou ture i kore ai nga mango kai whenua Maori e
kai tonu i o ratou whenua. Ko tena kupu kahore rawa he tikanga i
tahuri ai te tangata ki te whakapau manawa. Ko wai koia te mango
kai-kino nei? E hara ia nei i te Kawanatanga? Kahore ranei i
hanga a ratou ture, kia ngawari ai te mau o nga whenua Maori ia
ratou. Maku e ki. I hanga e ratou a ratou tore mo taua ahua. Ko
nga kupu ki a ratou. Hei tiaki i nga Maori. He whakakapo kanohi.
I motinitia e ahau i roto i tenei Whare he tekiona hoatu
whakarere atu ki te Maori i te mana ki tona whenua, kia riro atu
ai i a ia nga painga o nga makete o waho. Peheatia ana e te
Pirimia? Whakahaua ana e ia ana tangata, kia kaua e whakaaetia.
Na konei, ko ana kupu ki, he
Ko Ropata Te Ao.—E
Ko Te Makenehi (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Minita nei mo tenei Pire, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete. Ka mutu ta te Minita ka tu atu.
Ko Te Tiwini (
Ka mutu ta Tiwini ka tu atu ko Perani (
Ko Te Hetana (
He roa noa atu nga korero a te Minita Maori, me titiro i nga pukapuka Pakeha o te Paremete. Ka mutu ia ka tu ake ko te mema Pakeha mo Mahitaone. Wairarapa.
Ko Tame Parata.—E
Ka muta te mema mo te Takiwa Maori Whaka-te-Tonga, ka tu mai ko
Ko Te Tamihana (
Tenei ano te roanga atu o ana kupu, engari me titiro i nga pukapuka reo Pakeha.
Ko Te Hutana (
Ko Hone Heke.—Kahore ahau e tino
whakaroa rawa i te Whare. Me ki atu ahau kia kotou, ko tenei
Pire i kokirihia e ahau ki roto i tenei Whare i runga i te
whakaae, me te whakahau a te tino nuinga o nga rangatira Maori o
nga motu e rua nei. Me whakaatu hoki e ahau ki a koutou, ko te
huihuinga e mohiotia nei ko "
Ko Tame Parata.—Ko te whenua kua
hoatu nei ki nga Maori o
Ko Hone Heke.—Kei te mohio ahau ki
tena; kahore he tikanga o tena. Ko nga ritenga o nga hoko o Te
Waipounamu he pera me taku kua ki nei. Mehemea
Ko Te Pirimia.—Na te roa rawa ra o
nga hui a nga Maori i he ai.
Ko Hone Heke.—A na te mea koia kotahi
ano ra o te pikiniki i kore ai he he? Kei te tino mohiotia nga
keehi, he nui ke nga moni e pau ana i nga hui o te ra kotahi, i
nga moni e pau ana i nga hui mo te rua mo te toru marama. Ko te
whaikorero katoa a te mema honore mo Rangitikei, kahore rawa i
pa ki te take e korerotia nei. Mehemea e titiro ana te mema
honore ki nga pukapuka tawhito o tenei Paramete, me nga pukapuka
whakawhiti i waenganui i te Kawanatanga, ara, i te
Waahi ana te Whare.
Te tokomaha 1 puta o te taha turaki, e 31.
Heoi, whakakorea ana te motini, a hinga ana te Pire a
No te koata te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire. Ka mutu era ka
tahuri te Whare ki te whakatu i nga Komiti mo etahi o nga mahi a
te Whare, ara, ka whakaturia he Komiti mo nga Whenua o te
Karauna, he Komiti ano mo nga Mahi Maina me nga mahi
Koia tenei nga tangata i whakaturia hei mema mo tenei Komiti. Ko
Patene (
Ka mutu te whakatu o nga Komiti katoa, ka haere tonu te mahi a te Whare.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko nga panuitanga tuatahi o etahi Pire me etahi naotiui, ka mutu era ka mahia ko nga patai a ka roa e mahi ana ka taka ki te patai mo:—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo te taha Maori, Mehemea ranei kua utua katoa nga moni
ki nga Maori o Arahura i raro i "
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Minita mo te taha Maori, Awhea whakatakotoria ai e ia ki te
aroaro o tenei Whare te ritana mo nga tono a nga Maori ki te
Kawanatanga mo etahi mokete i raro i "
Ko Te Hetana (
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire, a ka mahia etahi atu mea. Kaore i roa ka tae ki te—
Na Te Hetana (
Ka mutu ia ka tu atu ki te korero ko
He tautoko ta te nuinga o nga mema i te Pire, he torutoru nga mea i whakahe. Ko nga korero enei a nga mema Maori tokorua i whai-kupu mo taua Pire.
Ko Ropata Te Ao.—I tukuna mai nga
mema honore katoa, ahakoa he Pakeha he Maori ranei, ki tenei
whare hei ata hurihuri i nga mea katoa e takoto ana i waenganui
i te Maori me te Pakeha. Ki taku whakaaro ko te mea (tika ko te
tuku atu i tenei Pire i te tuatahi ki nga rangatira o Niu
Tireni, kia ata hurihuria e ratou; a ki taku ma ratou ke e matua
whakaae, a ki te kore ratou e pai ki tenei Pire, kaati, ko te
mea tika roe nuku atu mo tera tau tenei mea.
Ko Hone Heke.—E tu ake ana ahau ki te
whakaatu i taku tino whakahe ki nga Pire Mahi Reiti penei te
ahua me tenei kua kokiritia nei ki to tatou aroaro. Kei te
whakaae ahau ki te tika o te ingoa i tapa ai e te mema honore, e
Ko Te Wharatimana (
Tetahi Mema Honors.—I ki ia, "he
Pire tino whai-whakaaro tenei."
Ko Hone Heke.—Ko te kupu i mau i au,
ko taku i ki ake ra. I mahara pea te mema honore na he Pire pai,
ara, hei ture tera e taea te whakatarewa i roto i etahi takiwa.
E te Pika, me nga mema honore, ko taku whakahe ki te Pire nei,
kei runga i te kino o nga ture i paahitia e te Kawanatanga i nga
tau 1894–1895, i muru nei i te tika o te Maori ki te
whakamahi, ki te whakahaere i tana whenua i runga i tana huarahi
e mahara ai ka puta mai he ora ki a ia; penei ano me nga tika e
purutia nei e te Pakeha ki tona whenua. Ko te rereke hoki tetahi
o nga ture whenua o te Koroni nei, ara, ko te ture mo nga Maori
me o ratou whenua kei te ki, ki te Kawanatanga anake te mana o
nga whenua o nga Maori, a ko o te Maori ake tika ki tona whenua
kua tangohia e nga ture o nga tau kua kiia ake nei e au. Na,
kahore i peneitia hoki te ture mo nga Pakeha, me o ratou whenua.
Ko te Pakeha kei a ia tonu tona tika. No konei ahau i ki ai,
kaore e tika tenei Pire kia paahi. Kei te mohio nui te Whare
kaore te Kawanatanga e mahara ana ki te ora mo nga Maori, ahakoa
a ratou kupu korero, he aroha anake te mea nui ia ratou mo nga
Maori, ko a ratou mahi kei te rereke i a ratou korero. A te wa e
uru ai te Pire nei ki roto i te Komiti Nui o te Whare, mehemea e
kore e taea te turaki i tenei korerotanga, ko ahau tetahi e
whakatete i nga rarangi katoa o te Pire.
Waahi ana te Whare i runga i te take kia whakaaetia te korerotanga tuarua o te Pire.
Paahi ana te korerotanga tuarua o te Pire, e 24 te tokomaha.
Hiki ana te Whare i te toru tekau meneti te paahitanga i te rima karaka.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko etahi Pire me nga patai ka tae ki te ui a Heke mo:—
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Mea Maori, He aha te take i kore ai te Kawanatanga
e whakaae ki te whakarite i te Motini No. 7 o te Ota Pepa No.
12, o te Paraire, 3 o Hurae, 1896? Ko te putake mai i uia ai
tenei patai he mea tawhito, ara, no te tau 1850 ra ano. No aua
tau ka hokona e nga Maori o Wairarapa etahi o ratou whenua ki te
Karauna, a ko tetahi o nga tikanga i whakaaetia e nga taha e rua
i taua wa, koia tenei, ara, ina maketeria atu aua whenua e te
Karauna ki te tangata, kia rima pauna moni, i roto i te rau
pauna moni e puta mai ana i aua whenua, e utua ki nga Maori. A
he ui atu taku kei te pehea aua moni, timata i te tau 1873 tae
noa mai ki naianei. No taua tau
Ko Te Hetana (
Ka mutu nga patai ka mahi tonu te Whare, a no te hawhe paahi o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi Pire me nga patai ka tae ki te ui a Tame Parata mo te—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita Maori, Mehemea ranei tera e whakaurua e te Kawanatanga he
Pire ki te Whare nei a tenei tuunga o te Paremete hei whakamana
i te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o tera tau mo te
Pitihana No. 152?
Ko Te Hetana (
Ko Tame Parata.—Ko taua pitihana he
mea whakatakoto ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori i tera
Ko Te Hetana (
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea tetahi Pire, no te mutunga o tera ka mahia ko nga patai, ka roa e whakahaere ana i enei ka tae ki te patai mo:—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Mea Maori, Mehemea ranei tera e whakaurua e te
Kawanatanga he Pire hei whakamana i te Ripoata o tera tau a te
Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te Pitihana No. 152, mo nga
Rahui Maori o Arahura, kei te Tai-hauauru o
Ko Te Hetana (
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mea ka tae ki nga patai. Ka maha nga patai ka mutu ka tae ki te patai mo:—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Whenua, Kei te pehea nga ruri mo nga poraka whenua
i ata wehea nei mo nga Maori kore whenua o
Ko Te Makenehi (
"Ko nga ruri o nga piihi i ata wehea nei mo nga Maori kore whenua
kei te pai te haere, heoi te mea kei te whakaroa ko te
whakariterite a nga Komihana i nga tekihana ma ia Maori ma ia
Maori e whai tikanga ana ki aua whenua. Ko te ruri o te rohe o
te whenua i Tautuku, wahi o Otakou, kua tata te oti, a kua
timataria hoki te ruri o nga poraka e toru i Waikawa, i Waiau,
me
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko nga patai me etahi atu Pire ku mutu era ko te—
Ko Te Kanaera (
Ka tu ake ko
Ko Wi Pere.—E whakapai ana ahau ki te
mema honore mo Nepia, me te whakamoemiti atu hoki ki a ia mo te
pai mo te marama o tana whakatakoto i nga huarahi e whakaaetia
ai tana Pire e te Whare nei. Mehemea i whakakorea rawatia atu e
ia i roto i tana Pire te mahi a nga puku-
No te pootitanga o te Whare paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire, engari no te urunga o te Pire ki te Komiti, katahi ka patua e te Whare, a maka atu ki waho.
Ka mutu tenei Pire, ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu Pire.
No te toru tekau ma
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi Pire me nga mahi a nga Komihana mo Horowhenua Poraka. Ka mutu era ka tae ki te—
Ko Te Korina (
Ko Te Tamihana (
Ka mutu ta te Minita, ka tu ake ko
Ko Wi Pere.—Kaore rawa ahau i te pai
ki tenei Pire e ki nei kia kaua e taronatia nga tangata kohuru.
E hara i te mea na te tangata i hanga tenei ture, ara, te patu i
nga kai-kohuru; na te Atua ano i mahi tana ture kia patua nga
tangata kohuru. He aha te pai Ma whakakorea e te tangata ta te
Atua ture? Mehemea ka waiho ko ia nei he tikanga mo nga
kai-kohuru, he maka ki te whare-herehere noho ai, a me mate
tupapaku ki reira, a kia
Ka mutu a
No te rua tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i waenganui po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka mahia ko etahi Pire me nga patai, ka tae ki te—
No te tekau ma wha o nga ra o Hurae te panuitanga tuarua o tenei Pire i kokiritia ai e te Minita mo nga Whenua ki te Whare, a no te mutunga o tana whaikorero mo te Pire ka tu ake etahi mema Pakeha ka korero hoki mo taua mea, engari kaore i mutu nga whai-korero mo te Pire i taua ra, na reira ka nukuhia mo tenei ra.
Ko te tikanga o te Pire he whakatakoto i etahi tikanga e taea ai te tope me te patu i nga taru kikino e whakakapi nei i etahi whenua o te koroni, kia kore ai e toro haere ki etahi atu wahi; a ki te kore te tangata e tahuri ki te whakapai i tona whenua, ka hoatu e te Pire he mana ki nga ropu whakahaere takiwa e ahei ai ratou ki te whakapai i nga whenua, a ki te tono kia utua taua whakapainga e nga tangata nona te whenua i whakapaia. Ki te kore e utu te tangata i tonoa ra kia utu i te mahinga o nga taru o tona whenua, ka taea ia te hamene e aua ropu takiwa.
Ko Hone Heke.—Ki taku mohio ka kaha
rawa te whakahe a nga Maori ki te rarangi e pa ana ki nga whenua
Maori i roto i te Pire nei. Ka whakaatu ahau i aku take whakahe
ki tenei Pire. Ko te mahi a te Pire nei, kei
Ko Te Pika (
Ko Hone Heke.—Kei te whakaatu tohu
ahau ki te Whare i tika ai, i kaha ai hoki, aku whakahe mo tenei
Pire. Kotahi te Maori no Heretaunga, ki Haaka Pei, ko tetahi, he
mema honore no tenei Whare, na taua Ture o te tau 1894 i atete
ki roto i te Kooti Peekerapu. E hara i a raua te he, engari na
taua Ture i arai nga huarahi ki a raua. No te tau 1895 ka kite
te Kawanatanga i te he me te kino o ta ratou ture. No reira ka
whakamamatia ititia taua tekiona 117 o te ture o te tau 1894. Ko
te tekiona whakamama kei te tekiona 3 o te ture o te tau 1895.
Ko nga whenua, kei roto i nga rohe o tetahi takiwa taone i
tetahi paro ranei, he nui ake nei nga eka i te 500, kaore e taka
mai ki roto i tenei tekiona 3. Ko te tekiona 3 o taua ture o te
tau 1895,
Ko Te Pika (
Ko Hone Heke.—Ko taku hiahia he
whakaatu ko te Pire mo nga Taru Kikino e korerotia nei e tatou
kei te whai kia akina mai ano ki runga ki nga Maori tetahi
huarahi taake i o ratou whenua; no konei ahau i taku atu ai ki
te Whare i nga take kua whakaatu ake nei ahau, hei take e tika
ai tenei Whare kia whakahe ki tenei Pire, ara, kia marama ai te
Whare ki te kino o etahi atu o nga ture e mana nei i naianei a e
pa ana ki nga Maori me o ratou whenua.
Ko Te Pika.—Ka tono atu ahau ki te
mema honore kia tuku kupu mai ki te Whare mo runga i te Pire e
korerotia nei, a me whakarongo te mema honore ki au, ki te
Tumuaki, ki te kore, ka whakamutua e ahau tana whai-korero.
Ko Hone Heke.—Kei te tuohu atu ahau
ki te whakatau mai a te Tumuaki, engari ki taku titiro, ko te
huarahi whakamarama i aku take whakahe i te Pire nei, ko te
whakaatu atu haere me te whakamarama haere ki te Whare i te
aronga o nga tekiona o nga ture whenua Maori o nga tau 1894-95.
Ko Te Pika (
Ko Hone Heke.—Kaore ahau e hiahia ana
kia whakakake ahau ki te Tumuaki me ana whakatau, kei te hiahia
tonu ahau kia haere i roto tonu o nga rohe o nga huarahi o te
Whare. Mehemea kei te taka ke ki waho aku take e kukume mai nei
hei tohu, ka nui toku pouri, otira kei aua take nga kaiwhakakaha
i taku whakahe ki te Pire nei, a kei reira nga whakamarama e
mohio ai nga mema honore o te Whare nei i te ahua o te tu o te
Maori me o ratou whenua. Kei te whai ahau kia mohio te Whare kua
tangohia katoatia nga tika o te tangata Maori e nga ture e mana
nei i naianei.
Ko Te Pika (
Ko Hone Heke—Kei te pouri ahau moku
kaore e whakaaetia ana kia tohu haere i etahi atu o nga ture,
notemea e hiahia ana ahau ki te tohu haere i nga ture katoa e pa
ana ki te Maori me o ratou whenua, kia marama ai te Whare ki te
kino o te Pire e korerotia nei. Kia hoki mai ki te Pire nei. Ko
te tekiona 3 o tenei Pire kei te hanga tikanga taake hou mo nga
Maori. No konei ahau ka ki kei te he rawa tenei. Ko te rarangi
16 he rarangi taake i nga whenua e puritia huihuitia ana e te
Maori. I raro i tenei rarangi ka whai-mana te Minita ki te tono
tangata kia mahia nga taru kino. Ko te utu mo taua mahinga ka
whakataua mai ki runga i taua whenua a ka tuhia ki roto i nga
pukapuka o te Kooti. Hei mutunga ka nui toku pouri mo toku
arainga e nga huarahi whakahaere o te Whare. Na reira te taea te
tino whakaatu ki te Whare nga kino o te Pire nei, me nga kino o
etahi atu o nga ture.
Ko Ropata Te Ao.—E
Ka mutu ta Ropata te Ao ka tu ake etahi mema ki te korero mo te Pire. Ka mutu era tukuna ana te Pire kia panuitia tuaruatia. Heoi whakaaetia ana te Pire.
Ka mutu tera ka tahuri te Whare ki te mahi i nga raruraru i pa nei ki te Peeke o Niu Tireni. Mahi tonu te Whare i taua po a takiri noa te awatea.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o tetahi Pire me nga patai me etahi atu mea.
Ka mutu era ka tu ake te kai-arahi i te Api tihana ki te whakaatu ka kokiritia e ia he—
Ko Kapene Rahera (
Tenei ano te roanga atu o ana korero. Ka mutu ia—
Ko Te Hetana (
Te mutunga iho whakaae ana a Kapene Rahera hei apopo timata ai te korero mo tana motini.
Heoi tukuna ana te motini, "Ki a nuku te Whare ki te hawhe-paahi i te rua karaka apopo," a whakaaetia ana.
No te hawhe-paahi i te rima karaka i te ahiahi o tenei ra i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka mahia nga panuitanga tuatahi o etahi Pire. Ko te—
Na Kapene Rahera (
Ko Te Hetana (
Ka mutu ia ka tu atu ko Takuta Numana (
No te hawhe-paahi i te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No ao ake i te Taite, i te hawhepaahi i te rua karaka, ka timata ano te korero mo taua motini turaki; maro tonu te korero a tata noa ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te Paraire, i te hawhe-paahi i te rua karaka, ka timata ano te
korero mo te motini a te kai-arahi i te Apitihana. He maha nga
mema i korero i tenei ra a hui atu ki nga mema i korero i mua
atu, tera e nuku atu i te toru tekau nga
No te Turei, te wha o nga ra o Akuhata, i te hawhe-paahi i te rua karaka, ka huihui ano te Whare, a ka turia ano te riri mo te motini turaki i te Kawanatanga.
Maro tonu te korero a taea noatia te weherua i te po, no taua taima ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire. Ka mutu era ka tae ki—
Ko Te Kinihi (
Ka mutu ia ka tu ake ko etahi atu mema Pakeha ka whakauaua i te korero, ka mea kaore e tika taua Pire kia whakaurua mai ki te Whare, i te mea kaore i whakahaerea i runga i nga tikanga o te Whare, ara, kua hapa i nga kai-whakahaere i taua Pire nga huarahi mo te Pire e uru mai ai ki te Whare. Ka roa e tautohetohe ana ka tu atu—
Ko Timi Kara (
Heoi nukuhia ana te korero mo tenei Pire.
No tenei ra, i te mutunga o te korero mo te Pire Poari Whenua
Maori mo te
No te hawhe-paahi i te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No ao ake i te Taite, te ono o nga ra o Akuhata, i te hawhe-paahi i te rua karaka i te awatea, ka hui ano te Whare.
Na Te Pinikitana (
Ko Wi Pere.—E te Pika, i mea ahau
kaua ahau e tu ake ki te korero mo tenei motini, engari na te
paanga o nga korero a etahi o nga mema honore ki nga mea e pa
ana ki te iwi Maori i tu ake ai ahau. Ki taku mahara ka nui te
taima kua moumouria, ina hoki ka rua rawa enei wiki e korero ana
tatou mo tenei mea. Ko nga tino mahi a te Whare kua mahue noa
iho, ara, te mahi i etahi ture papai mo te koroni. Ko ta tatou
mahi he kopikopiko noa iho, i tetahi ra kei te korero mo te
Peeke o Niu Tireni, i tetahi ra kei te korero mo te motini mo
nga moni a te koroni me era atu mea kore tikanga noa iho. Ki
toku whakaaro ko nga mate e pa nei ki nga iwi o Niu Tireni na
nga mahi he a nga Kawanatanga o mua atu i tenei Kawanatanga. Ko
enei raruraru katoa kei runga i nga pakihiwi o te iwi e taumaha
ana, a ko te mahi ma tatou he whakamama i aua kawenga, a he tino
horoi atu i etahi o aua kawenga. Ko taku tino whakaaro tenei, na
nga Kawanatanga o mua aua mate, a kua waiho ma tenei Kawanatanga
e horoi nga paruparu o ratou ringaringa. Ki toku whakaaro i pau
etahi o nga moni e korerotia nei i te horoinga i aua para o nga
ringaringa o aua Kawanatanga o mua. He kupu naku tenei mo nga
moni kua whakapaua nei hei whakaotioti i nga raruraru o Tuhoe,
ki taku mahara he moni era i tika te whakapaunga.
E mohiotia ana ko tenei iwi ko Tuhoe he iwi e wehe ke rawa atu
ana, kaore o ratou hiahia ki te ture, a e mohiotia ana hoki ko
to ratou whenua, he whenua huihuinga no nga tangata e hapai mai
ana i te patu ki te Kawanatanga. Otira i runga i te kaha o Timi
Kara ki te whakahaere i a Tuhoe, kua whakaae taua iwi kia taka
mai to ratou whenua ki raro i tetahi ture motuhake. A kua kiia i
naianei ka rahuitia taua whenua hei tupuranga tangata Maori, hei
tupuranga manu, hei tupuranga rakau Maori, a hei matakitaki hoki
ma nga whakatupuranga e haere mai nei, i te ahua o te tangata
Maori, o nga manu Maori, me nga rakau o Niu Tireni. I tera tau i
hangaia he ture arai kia kore ai e patua nga manu, a ki toku
whakaaro e he ana taua ture, i te mea hoki kei te topea nga
rakau e nga iwi Pakeha, a kei hea he kai ma aua manu, kei hea
hoki he kainga hei whanautanga. Ki toku whakaaro he mea
whakamiharo rawa atu te urunga mai o Tuhoe ki raro i te maru o
te ture, a ko te moni i whakapaua nei hei hari mai i a ratou ki
raro i te ture he iti noa iho. Ka korero ahau mo nga Kawanatanga
o mua. I te wa i haere ai ratou ki te kimi i a
Ka taka ki konei nga korero a
I te huinga ano o te Whare—
Ko Wi Pere.—E te Pika, me homai ano
he taima moku hei ata whakapau i aku korero, notemea tokorua
maua ko toku kai-whakamaori e korero atu nei, a he maha nga
korero kei roto i au kaore ano i pau noa.
Ko Te Pika.—Ka mea, kotahi ano te
ture o te Whare nei mo te mema Maori mo te mema Pakeha.
Ko Wi Pere.—Kaati, ka waiho e au te
nuinga o aku korero mo tetahi atu wa. Kei te he te ture i
paahitia nei e tenei Whare, e mea nei kaua e nuku atu i te haora
kotahi te mema e korero ana, engari mehemea i hoatu kia rua
haora mo te mema Maori katahi ka tika. He poto rawa te kotahi
haora moku, notemea tokorua maua ko taku kai-whaka-maori nana i
whakapau tenei haora kotahi; a ka inoi atu ahau ki tenei Whare
kia homai kia rua haora mo nga mema Maori mo nga wa e haere ake
nei. Kaati, ka mea atu ahau ki te Whare i naianei kia tahuri
katoa ki te awhina i te iwi Maori, a ki te hanga i etahi ture
pai hei whakamama ake i nga kawenga taumaha e taami nei i a
ratou. Ka mutu te whai korero a
Ka mutu enei ka hiki te Whare i te tekau ma rua o nga haora i te po.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka te mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko te pitihana a tetahi Pakeha, ko
Ko Te Hutana (
Ko Wi Pere.—Ka motini ahau kia
whakahokia ano tenei pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori kia
whiriwhiria ano e taua hunga. I te ra i mahia ai taua pitihana e
te Komiti he torutoru noa iho nga mema i tae ki te
Ko Te Hutana (
"E ki ana te kai-pitihana kei te whakaurua hetia etahi tangata hei kai-riiwhi mo etahi hea i roto i te whenua Rahui i Te Karamu, Haaki Pei; a e inoi ana kia whakahaerea etahi tikanga hei arai i taua mahi.
"Kua whakahaua ahau kia ki penei, kua kitea e te Komiti kua whakataua tenei putake e te Kooti Whakawa Tuarua, a i te mea kaore e ahei tenei Komiti ki te uiui i nga mahi a taua kooti, heoi kaore kau ana kupu mo runga i tenei pitihana."
Ki taku whakaaro kei te he te tikanga e tuku mai nei i enei tu pitihana ki te Whare. Kaore nga Komiti i whakaturia hei mahi i enei tu pitihana. Ko te Kooti Whakawa Tuarua te kooti i ata whakaturia hei whakaoti i enei tu keehi, a ki te whakahokia enei tu pitihana ki te Komiti kaore rawa he mutunga. Ki taku whakaaro ka pohehe te Whare ki te whakaaetia kia whakahokia te pitihana ki te Komiti.
Ko Ta Ropata Taute (
Ko Te Hetana (
Whakaae ana te Whare, a nukuhia ana te korero mo te pitihana a
No tenei ra ka timata ano nga whai korero mo runga i tenei
motini. Na Te O'Rekana (
Ko Hone Heke.—E te Pika, ki nga mema
honore o te Whare nei ka nui te reta ki te whakarongo i te reo
pai o te mema honore mo Waiapu. Na, mo te take nei, me nama
ranei he moni kaua ranei. Whakarongo mai, ko tenei Kawanatanga i
pootitia ratou e te iwi i runga i tenei take, ara, ki te
pootitia ratou e te iwi kaore ratou e tahuri ki te nama moni, no
reira ka tapaia he ingoa mo ratou ko te "Kawanatanga kore
pirangi ki te nama moni." Na, ko te tino take tenei i whakaae ai
te iwi kia uru mai ko ratou hei Kawanatanga, a e noho nei ko te
kauhau tonu tenei a nga Minita ki te iwi i mua o tera pootitanga
ka huri nei. Kaati, hei tautoko i taku kupu, ka whakamiharo pea
te honore mema mo Waiapu ana rongo i nga kupu i korero haere ai
nga Minita e toru o tenei Kawanatanga ki te iwi i nga takiwa
katoa o te koroni nei.
Ko Te Mete (
Ko Hone Heke.—He ahakoa, tenei ka
hoatu ano e au. I tana whaikorerotanga i Nui Paremata i mua atu
o tera pootitanga, i ki te Pirimia, "Ko Te Atikihana te Pirimia
o te Kawanatanga o nga tau e toru o mua atu i te tau 1890, a ko
te tikanga whakahaere a te Kawanatanga a taua tangata, he penei,
me nama tonu he moni; tena ko nga tikanga a toku Kawanatanga, mo
te wa e haere ake nei, tuatahi, me ata whakahaere nga mahi a te
koroni i runga ano i nga moni e puta-a-tau mai ana ki te koroni;
a tuarua, kaua e namaia he moni i Ingarangi." Tena, ka pehea te
takoto o nga kupu a te mema honore mo Waiapu ki te taha o tenei?
Akuanei, ka kitea kaore i te tika, engari ka kitea kua teka
ratou; i te mea ko a ratou mahi o enei tau, timata i te tau 1894
tae mai ki tenei ra, kei te taupapatu i nga kupu me nga tikanga
I whakatakotoria ki te aroaro o te iwi. I te whai-korerotanga o
te Pirimia i Tanewaka (
"Otira kua kotahi te tau kua pahemo o te putanga o te panuitanga
a te Kaute Kaunihera hei whakaatu ko taua ngutuawa kua riro hei
awa-kari ma te iwi katoa; engari ki ta matou whakaaro ko taua
panui whakaatu a te Kaunihera he panui noa iho, i te mea kua
tino tuturu te
Kaati ake mo tena. Me huri taku korero mo tekiona 18 o taua Ture,
a mo taua Ture tonu hoki. E te Pika, ko te mema honore nei, ara,
ko
Ko Timi Kara (
Ko Hone Heke.—Kei te tika taku kupu,
kaore te mema honore i patai, i whakahe ranei mo taua tekiona;
kua tirohia e au nga pukapuka o te Whare nei o te ra i mahia ai
taua Pire, a kitea ana e ahau kore rawa he kupu a te mema honore
i reira hei whakahe i taua tekiona 18. Na reira kaore kau he
totikatikanga o te hamumutanga a te mema honore mo taua tekiona
18 i a ia i whai-korero nei i mua ake i au nei. Engari ko taku e
hiahia ana kia tino marama i te Whare, koia tenei: I taua wa ko
te mema honore nei te mema mo nga Maori no ratou nei taua moana,
a kahore ia i mahara ki a ratou, ina hoki
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ko te mahi i homai ma
nga mema katoa o tenei Whare ko te whakamohio i a ratou ki nga
mea katoa e mahia ana e te Whare.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Nau tena kupu. Ki taku
kei te taea katoatia e ahau te mohio nga ritenga o nga mea e
kokiritia mai ana e koe, e te Pirimia, ki tenei Whare. Engari
hei aha tena, ina ke te korero. Ko te mea i tino kino ai te kupu
a te mema honore, hoa o te Pirimia, i
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—He aha kei tena. He
pohehe noa iho tena.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Na, kia korero ahau mo
te raruraru i pa nei ki te takiwa o Tuhoe i mua tata ake nei: Me
ki ake ahau i tino kino te mahi a te Kawanatanga ki a Tuhoe. He
tika i tae nga tangata a te Kawanatanga me tetahi o nga Minita
kia kite i a Tuhoe, a i tono kia whakaaetia te ruri o to ratou
whenua kia whakahaerea. Kaore rawa a Tuhoe i whakaae; otira, ki
ta te titiro iho, i runga i te hoatutanga a tetahi o nga
rangatira o Tuhoe i tana taiaha ki te Pirimia, no reira pea te
Pirimia i mahara ai, na te hoatutanga o taua taiaha ki a ia, he
whakaaetanga tera no Tuhoe kia whakahaerea te ruri o to ratou
takiwa. Ko te tikanga i hoatu ai te taiaha, e hara tera i te
whakaaetanga kia haere te ruri; engari he tohu whakanui ki te
manuhiri. He tikanga na nga kaumatua o te iwi Maori. Ko te he o
te mahi a te Pirimia ki a Tuhoe, koia tenei, ara, i hoatu te
taiaha ki a ia e tetahi o nga rangatira o Tuhoe, a ko te
whakautu a te Pirimia mo taua tohu whakanui he ope hoia me a
ratou taonga whakamate tangata. Kia mohio te Whare, e hara i te
mea i tukua atu taua ope hoia hei tangata mo Tuhoe, engari hei
pupuhi i a Tuhoe. I roto katoa i enei mahi kei te haere atu nga
kai-ruri. Kaore te iwi i whakamohiotia kei te mahia peratia to
ratou whenua, no te ekenga ra ano ki te whenua katahi ano a
Tuhoe ka kite. Kaati, i raro i enei ahua, kaore tenei Whare e
kaha ki te ki i he te mahi a Tuhoe i to ratou tahuritanga ki te
pana i aua Pakeha, a i ta ratou tangohanga i a ratou taonga
ruri. I muri tonu i tenei ka waeatia e aua kairuri ki a te
Pirimia te mahi a Tuhoe. A i te taenga atu o aua waea, aha ana
te Kawanatanga? Patu tonu atu te Pirimia i te waea ki te
Rangatira o nga Pirihimana i Akarana, kia haere ia me tetahi ope
hoia ki te whenua o taua iwi. Tena, ma enei tu mahi ranei a te
Pirimia e mohiota ai tona aroha nui ki te iwi Maori, e korero
haere nei ia ki te iwi Maori raua tahi ko te iwi Pakeha, i te
nui rawa atu o tona aroha ki te iwi Maori.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kahore. Ko nga ope hoia
i tukua nei e hara i te tohu aroha. I tukua atu koia ki reira
hei mahi aha? Hei whakaheke i te toto. Kaati, ko nga mahi katoa
i oti i tenei Kawanatanga ki roto ki te takiwa o Tuhoe, na te pu
raua ko te ringa kaha i whakatutuki; engari i taamia aua mahi ki
nga kupu whakareka taringa. Ko tena tu aroha a te Pirimia mo nga
Maori, e hara kau, he aroha tena kaore rawa e taea te whakaaro
iho e ahau; a mehemea e mohio ana nga Maori, e kore ano hoki
ratou e tahuri atu ki a ia. Ko taua raruraru katoa he mea e
takoto oti ana i te tangata kotahi, i runga ano i te ata korero
ki nga rangatira o Tuhoe. Kaore rawa he tikanga o te pu o te
hoari i tukua atu ai ki reira. Kaati atu mo tena take. Kia huri
ahau i naianei ki nga ture i paahitia nei e tenei Kawanatanga mo
nga whenua Maori i nga tau 1894 me 1895. He aha ia nei nga kupu
i taka i nga ngutu o te mema honore mo Waiapu? I ki ia ko te mea
tika kia mahia, ko te whakaahei i nga Maori ki te wehe i tona
hea i tona hea whenua i roto i nga whenua nunui. Tena, kua mahia
ranei e ia tera? Kua mahia ranei tera e tenei Kawanatanga? Kaore
noa iho. Kei te korero ia i taua kupu i naianei. He pono ranei
taua kupu ana? Kei te mahi pono ranei tenei Kawanatanga ki te
iwi Maori? Kaore. Notemea, i te tau 1894, i te kokiritanga mai
ki te Whare nei o ta ratou Pire Whenua Maori, ka kokirihia e au
tetahi rarangi hei whakatutuki i taua kupu i korerotia ake nei e
ia i naianei, i penei na nei ia, "ki te motuhake te tika o te
tangata Maori ki tona whenua, me ahei taua
Ka mutu a
No te wahanga o te Whare, koia tenei te ahua.
I te ae, ara, i nga mea i tautoko i te motini a Kapene Rahera, tekau ma waru tonu te tokomaha. Ko nga mema i tautoko i te Kawanatanga kia tu tonu e wha tekau te tokomaha.
Tokowaru nga mema i pea, ara, tokowha ki tetahi taha, tokowha ki tetahi taha.
Haere ake te hipanga o nga mema i tautoko i te Kawanatanga, koia tenei, e rua tekau ma rua.
Heoi hinga ana te motini a Kapene Rahera.
Ko Hone Heke me Ropata te Ao nga mema Maori i riro ia Kapene
Rahera ki te tautoko i tana motini, a ko
Whakakorea ana e te Whare te motini a Kapene Rahera.
No te rima meneti te paahitanga o te toru karaka, ara, ka tata te ata-tu, ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire.
Ko Te Hetana (
Ko Te Pere (
Ko Te Tamihana (
Ka mutu tera, ka takoto atu te motini a te Pirimia kia tukuna atu te Pire ki te Komiti, a whakaaetia ana.
No te mutunga o nga korero mo tenei Pire, ka maro tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea.
No te tekau meneti ki te tahi o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea e te Whare etahi mahi a ka tae ki te—
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Pirimia, mehemea ranei ka whakaae ia kia tukuna te Pire ki te
Komiti mo nga Mea Maori?
Ko Te Hetana (
Katahi te Pirimia ka whakamarama haere ki te "Whare i nga tikanga o te Pire. He roa tana korero, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha.
Ko Hone Heke.—Kaore ahau i te whakaae
ki te kupu a te
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kaore e horoia; engari
ka mau tonu hei tamana ki runga ki te whenua.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kaore; ka mau tonu hei
taunaha ki runga ki te whenua. Aua atu tena me tahuri ki te Pire
nei. Kaore te Pire e whai ana kia utaina ano he reiti ki runga
ki te whenua Maori; a i te mea kei te pera te takoto, kaore he
tikanga i tino haere ai aku korero ki nga wahi katoa o ona
ritenga e kitea ai nga mate e pa ki nga Maori i te mahi a nga
ture whakatau taake ki runga ki o ratou whenua. Otira ko te wa
tika tenei hei whakapuakanga maku i oku mahara mo runga i nga
Pire me nga ture whakatau taumahatanga ki runga i nga whenua
Maori. Ko aku take i whakahe ai ki nga Pire me nga ture penei te
ahua ko enei: Kei te mohiotia katoatia kua tangohia e "
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ka homai ranei tena
Pire, ki nga Maori, i nga tika katoa e whakahaerea nei e te
Pakeha ki ona whenua.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kei te mohio ahau kaore
e pa atu ana tenei Pire ki tera; engari kei te whakaatu ahau ki
te Whare i nga take katoa e tika ai tenei Whare ki te tino ata
whiriwhiri i nga Pire mahi reiti taake hoki e homai ana ki te
aroaro o tenei Whare, kua tangohia nei hoki te tika o nga
tangata Maori, kia kaua ai ratou e whai mana ki te whakahaere i
o ratou whenua, e taea ai e ratou te utu nga raruraru katoa e
utaina mai ana ki runga i o ratoa whenua. Ko te tekiona 76 kei
te tuku katoa atu ki te Kawanatanga, i te mana whakaae,
whakakahore. Hei tohu whakamarama. Mehemea ka tonoa e tetahi
Maori tetahi Kooti wawahi, ka taea e te Kawanatanga te tono ki
te Kooti kia kaua e whakahaerea taua tono a taua Maori, mehemea
kua riro i te Kawanatanga tetahi hea kotahi, tetahi wahi iti
ranei o tetahi hea o roto i taua poraka. Ko tekiona 117 kei te
tino tango rawa atu i te tika o te tangata Maori ki te
whakahaere i o ratou whenua. Kei te arai i te Maori kia kaua e
whai mana ki te riihi i tana whenua
Ko Tame Parata.—E whakaae ana ahau
kia tukuna atu tenei Pire ki te Komoti mo nga Mea Maori, kia
taea ai te whakauru etahi menemana e rite ana ki te hiahia o nga
Maori. Kaore ahau e whai-korero mo te Pire i naianei, engari ka
tatari ahau kia hoki mai ra ano te Pire i te Komiti mo nga Mea
Maori, hei reira te taima pai hei korerotanga.
Ko Te Tamihana (
Ka mutu a
Ko Te Hetana (
Ko Te Tamihana (
Ko Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia mo tenei Pire, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Heoi te mutunga iho paahitia ana e te Whare te panuitanga tuarua o te Pire.
No te tekau ma rima meneti ki te toru karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka panuitia tuatahitia tetahi Pire, kua tae ki nga motini. Ka rua nga motini ka oti kua taea ki te—
I runga i te motini a
Ka mutu tera ka haere tonu nga motini me nga patai, ka tae ki te patai mo—
Ko Ropata Te Ao (mo
Ko Te Hetana (
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita ino nga Mahi Nunui o te Koroni, Mehemea ranei kua tae mai
ki a ia te ripoata, a te Kai-ruri mo te Takiwa, mo runga i te
rori atu i Otakou ki
Ko Hooro-Teone (
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Mahi Nunui a te Koroni, Mehemea ka ata whakaritea
e ia tetahi moni ki roto i nga rarangi moni ka whakapaua i te
Ko Te Makenehi (
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Whenua, Mehemea
Ko Te Makenehi (
Ka mutu enei patai me etahi atu hoki, ka haere tonu te mahi a te Whare.
No te hawhe-paahi i te tekau ma rua o nga haora i te weherua ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea nga panuitanga tuatahi me te panuitanga tuarua o etahi Pire, a ka tae ki te—
No te po o tenei ra ka
No te tatanga te mutu o te Komititanga o te Pire ka tu ake—
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
whakaurua tenei tekiona hou e whai ake nei:—
"Kaua he mea i roto i 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' me 'Te
Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895,' i etahi atu
Ture ranei e whakatikatika ana i aua ture, e ahei te arai i
tetahi Maori, i etahi Maori, i tetahi hunga kaporeihana ranei,
ki te mokete i te whenua Maori ki te Tari o te Kai-tiaki o te
Katoa, i raro ranei i '
Katahi ka tukuna kia pootitia te panuitanga tuarua o te tekiona
hou a te mema honore mo te
Koia tenei te pooti, e mau ake nei:—
Te putanga e 8.
Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o te tekiona.
Katahi ka takoto te motini kia honoa atu te tekiona ki te Pire.
Pooti ana te Komiti, koia tenei e mau ake nei:—
Te putanga e 4.
Heoi whakaaetia ana e te Whare kia apitiria atu te tekiona hou a
Ka mutu ta
No te tukunga ki te pooti hinga ana te tekiona a taua mema, a kore ana e whakaurua.
Ka mutu tenei, ripoatatia ana te Pire.
No te rima meneti ki te wha karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o tetahi Pire, ka mutu tera ka tautohetohe te Whare mo tetahi ano o ratou, a ka roa e pera ana ka tae ki nga patai.
Ka taka ki te patai a
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Kawanatanga, Mehemea e kereeme ana ratou ki te mana me te tika
ki nga koura me nga hiriwa me era atu kohatu utu nui (1) i
runga, i roto, i raro o nga whenua papatupu a nga Maori, (2) i
runga, i roto, i raro o nga whenua Maori kua whai tiwhikete
Karauna karaati ranei, a kei nga Maori tonu e pupuri ana? I te
mea kua tino nui te haere o te mahi Koura i tenei Motu, a i te
mea he nui ano nga whenua Maori kei roto i nga takiwa mahi
koura, na konei ahau i patai ai kia kiia mai e te Kawanatanga
tana kupu mo enei ahua e rua e tohungia nei e te patai.
Ko Te Hetana (
No waenganui po i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea nga patai, ka tae ki te patai mo—
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Kawanatanga, Mehemea he tika koa hokona e ratou i nga Maori nga
mana ki te mahi i nga koura i runga i nga whenua kua hokona nei
e nga Maori ki te Pakeha noa, engari i porutia nei e nga Maori
te mana ki nga koura me nga hiriwa o aua whenua? Kua rongo ahau
ki etahi tangata kua hokona e te Kawanatanga i aua Maori o ratou
tika ki aua koura me aua hiriwa, a e hiahia ana ahau kia mohio
he tika ranei he tito ranei taua rongo i rongo nei au.
Ko Te Karimana (
Ko Hone Heke.—Ae, koia tera tetahi.
Ko Te Karimana (
No te rua tekau ma tahi o nga ra o Akuhata i kokiritia ai tenei
Pire e te Pirimia ki te Whare. Tona ritenga he nama i tetahi
miriona pauna moni hei whakahaere i nga Mahi Nunui a te Koroni,
a hei whakanohonoho i nga whenua paamu o nga motu nei ki te
tangata. He maha nga mema i korero mo taua Pire i taua ra engari
kaore i mutu na reira ka nukuhia mo tenei ra. Ko nga korero
enei, e whai ake nei, a te mema Maori mo te
Ko Wi Pere.—E te Pika, e whai kupu
ana ahau mo te Pire e takoto nei i te aroare o te Whare. Kua
kite ahau kua whakaae te Kawanatanga ki aku tono ki a ratou i
tera tau kia namaia he moni. Ki taku titiro ki te Pire e takoto
nei i te aroaro o te Whare, he iti rawa enei moni. Heoi ta te
Pire nei he nama moni mo nga rori mo nga piriti me nga reriwe;
ki taku me whakanui ake nga moni kia kotahi miriona e rima rau
mano pauna. Mehemea ka kore tenei Whare e whakaae ki taku tono,
kaati me whakaae tenei Whare kia waiho ma nga Maori anake tenei
miriona pauna hei mahi paamu ma ratou. Ka whai kupu ahau ki nga
nema kua whiwhi nei o ratou takiwa i te rori i te reriwe i te
piriti, kia whakaaro mai ratou ki toku takiwa, notemea ko tetahi
wahi o toku takiwa kaore ano i whiwhi rori reriwe piriti ranei,
ara, timata i Petane, Haaki Pei, haere i te taha moana o te Tai
Rawhiti tae atu ki Te Puke, i te takiwa o
Ka mutu a
No ao ake, i te huihuinga o te Whare, ka korerotia ano te Pire nei. Ka mene nga korero a nga mema Pakeha tokomaha ka tu ake—
Ko Hone Heke.—Ka nui toku ahua reka i
au e matakitaki atu nei ki te mahi a nga mema honore Pakeha
tokomaha ku tu ake nei ki te korero mo tenei Pire. Tu ake tenei
me te korero kua kore he moni a te Kawanatanga, na reira he tika
kia namaia he moni, tu ake tetahi pera ano, tu ake tetahi pera
ano. I runga i te homaitanga a te Kawanatanga i tenei Pire ki te
Whare, kua kitea to ratou hurikikotanga, kua takahia katoatia e
ratou a ratou kupu i korero ai ki te iwi i te pootitanga mema mo
te Whare nei i te tau 1893. E te Pika, ko te tino take i tu ake
ai ahau ki te whai-korero mo tenei Pire, ko nga moni e noho nei
i roto i te Pire nei, kua ata wehea nei hei hoko i nga whenua
Maori. Ki taku kaore kau he tikanga e mau tonu ai te mahi hoko
whenua Maori a te Kawanatanga, ki taku me
Ka mutu a
Ka matu ia ka tukua te pooti, a waahi ana te Whare, Haere ake e
wha tekau ma toru nga mema i te
Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
I te pootitanga, i te Kawanatanga a
No te waru meneti te paahitanga o te wha karaka i te ata-tu ka hiki te Whare.
No te
Ka mutu te karakia.
Ko Te Hutana (
"E ki ana nga kai-pitihana e whai take ana raua, i to raua
tupuna, ia Kauhoe, ki Whakapuaka Poraka, Takiwa o Whakatu, a i
runga i te korenga kaore i mana i te tangata kei a ia taua
whenua inaianei, ara, i a
Kua whakahaua ahau kia ki penei, kua kite te Komiti he putake uaua tenei.
"I takoto ano etahi korero ki te aroaro o te Komiti hei whakaatu
no Kauhoe raua ko tana tama ko
"Kua oti te whakamarama ki te Komiti (tirohia nga Kupu Apiti ki
nga Pukapuka o nga korero o te Whare o Raro,
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau me
whakahoki tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia
whiriwhiria ano e ratou. E penei ana te ahua o tenei keehi: He
maha nga Maori i pitihana ki te Paremete kia whakapuaretia he
huarahi ki a ratou e ahei ai ratou ki te whakatuturu i o ratou
take ki tetahi poraka whenua. Ko taua poraka he
Ko Te Hutana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema nei. I muri i a ia
ka tu ake etahi ki te korero mo te motini a
No te tukunga ki te pooti e rua tekau ma wha nga mema a tautoko
ia
Heoi nukuhia ana te korerotanga mo tenei mea ki tetahi atu ra. Katahi te Whare ka tahuri ki te whakahaere i etahi atu mea, mau tonu te mahi a no te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia
Ka panuitia tuaruatia te Pire mo nga Rahui Maori.
Katahi ka whakahaerea ko etahi mea, kaore i roa rawa kua tae ki te—
No tenei ra ka uru ano tenei Pire ki te Komiti.
Tekiona 2.—Huarahi e taea ai nga reiti te tono kia utua i runga i nga whenua Maori he nui ake nei nga tangata no ratou taua whenua i te tokowha.
Ko Te Piukanana (
"(6.) Ko nga moni utu ki te Kooti me etahi atu raruraru pera, e pa ana ki te whakahaerenga o te hamene mo te tangata i whiriwhiria e te Kaunihera hei utu i nga reiti, kaua e ahei te tono kia utua e taua tangata."
Whakaaetia ana tenei motini, a paahitia ana e te Whare.
Ko Timi Kara (
"2a. Hei riiwhi mo te tuku i tana
whakaaetanga, ka whaimana te Minita, mehemea ka mohio ia hei
painga mo nga taha katoa kia peratia e ia, ki te whakamana i nga
Maori nona te whenua, ki te whakaae, a mana ake ranei whakaae,
he riihi mo te katoa mo tetahi
Whakaaetia ana enei tekiona hou e te Komiti, a paahitia ana.
Ko Te Korini (
Pooti ana te Komiti. Koia
Te putanga o te taha turaki, 16.
Heoi hinga ana te motini.
Ko Piukanana (a, e penei nei, "e mahara ai te Minita," me
patu, a me whakauru atu ko etahi atu kupu.
Katahi ka whiua te patai kia mau tonu nga kupu, kaua ranei.
Pooti ana te Komiti. Koia tenei, nga mema i pooti, e whai ake nei:—
Te putanga o te taha tautoko, 12.
Heoi hinga ana te motini a
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana kia uru aua kupu.
Ko Kapene Rahera (a, a me whakauru atu ko te kupu nei "whitu" hei
riiwhi.
Pooti ana te Komiti kia kaua e patua aua kupu. Koia tenei nga mema i pooti.
Heoi hinga ana te motini a Kapene Rahera.
Ko Te Arena (a.
Whakaaetia ana te menemana, a Te Arena.
Ko Te Rahera (
Pooti ana te Komiti: ko te hunga e whakaae ana kia whakaurua te menemana, me ki "Ae," a ko nga mea e whakahe ana me ki "Noo."
Te putanga o te taha turaki, 13.
Heoi hinga ana te menemana a
Ko Kapene Rahera (
"E kore rawa e tika kia hokona kia riihitia ranei tetahi whenua
Maori mo te korenga i utua nga reiti kia pau ra ano nga tau e
toru e takoto kore ea ana aua reiti: Engari ki te tae ki te wa e
hokona ai e riihitia ai ranei taua whenua, me whakatau aua
reiti, hei moni utunga
Pooti ana te Komiti, koia tenei nga mema i pooti.
Heoi hinga ana te motini a Kapene Rahera, a paahi ana a te
tekiona 2a a
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
whakaurua te tekiona hou e whai nei,—
"Kaua rawa te Karauna ara, te Kawanatanga, e whai mana ki te hoko mai i nga Maori, nga Maori ranei ki te hoko atu ki te Karauna, i tetahi hea, i te katoa ranei o tetahi whenua i riihitia i raro i nga ritenga o tenei Ture.
"Kaua rawa nga ritenga o tekiona rima o '
"Ko nga riihi katoa i mahia i raro i tenei Ture kaua rawa e
pangia e nga tiuti motuhake e kiia nei i te Wahi III. o '
Ko te whakapakehatanga tenei o te tekiona hou a Hone Heke:—
"
"
"No
Katahi ka tukua kia pootitia e te Komiti. Ko nga mema e mea ana kia uru te motini a Heke kei te "Ae" a ko nga mea e turaki ana kei te "Noo."
Koia tenei e mau ake nei te ahua o te pooti.
Te putanga o te taha turaki, 16.
Heoi hinga ana te motini a
Ko Ta Ropata Taute (
"Ahakoa nga ritenga o roto i '
Whakaaetia ana te motini a Ta Ropata Taute, a paahitia ana taua tekiona hou.
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
whakaurua te tekiona hou e mau ake nei:—
"I muri iho ite paahitanga o tenei
Ko tona whakapakehatanga tenei e mau ake nei:—
"
Katahi ka tukuna te
Koia tenei, nga mema i pooti, e mau ake nei:—
Heoi hinga ana te motini a
Ko Te Pato (
"Ko nga reiti e whakataua ana i ia tau i ia hawhe tau ranei mo runga i tetahi moni i nama, me utu ia tau ia hawhe tau ranei, ara, i runga i ta te ropu takiwa e whakahau ai i ia wa i ia wai."
Whakaaetia ana te motini, a paahitia ana tenei tekiona hou.
Ko Te Pato (
"Ina tupono, mehemea nga reiti e tika ana kia utua i ia hawhe tau i ia tau ranei, nga reiti motuhake ranei, kei raro iho i te hereni kotahi te moni hei utu, kaati me ki a me utu kia kotahi hereni."
Kaore tenei tekiona hou i whakaaetia, a turakina atu e te Komiti.
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
whakaurua tenei tekiona hou e whai ake nei:—
"Ko te Maori ko nga Maori ranei i whiriwhiria e tetahi ropu takiwa hei utu i nga reiti o tetahi whenua Maori, i runga i nga tikanga kua whakaritea nei e tenei Ture, me tino whai-mana ki te tono a ki te hamene i ona hoa i o ratou hoa ranei i roto i taua whenua mo ta ratou taha o nga moni i utua e taua Maori e aua Maori ranei ki taua ropu takiwa."
Koia tenei tona whakapakehatanga e mau ake nei:—
"
No te tukunga o te motini a
Heoi mutu ana te mahi a te Komiti, a ripoatatia ana te Pire ki te Whare.
Katahi ka eke ano te Tumuaki ki runga i tona nohoanga.
Ka takoto te motini kia panuitia tuatorutia te Pire.
Kei runga ko tenei mema ko tenei mema, ka mutu nga korere a era—
Ko Tame Parata.—He tu ake taku ki te
whakahe i tenei Pire. Kaore rawa ahau i te pai ki tenei Pire,
notemea kei te uta reiti ki runga ki nga whenua Maori, a ki te
kore e utua aua reiti i roto i nga tau e rua ka whai mana te
Minita me nga Komihana o nga Whenua a te Karauna, ki te hoko ki
te riihi atu i nga whenua o nga Maori kaore ra i te utu reiti.
He mahi he rawa tenei, a e mate nui mo nga Maori kei roto i
tenei Pire. Tenei ano tetahi huarahi pai atu i ta te Pire nei,
mehemea koa i whakaae te Whare ki taku me ta etahi atu mema i
whakaatu ake nei. Ki taku me whakahoki tenei Pire ki te Komiti
kia ahei ai tatou te whiriwhiri ano i nga rarangi i motinitia
nei e te mema honore mo te Taone o Poneke, ara, e
Ko Hone Heke.—I te taenga o te Pire
nei ki te Komiti mo nga Mea Maori i mua o te mahi a tenei Whare
kokirihia ana e te Minita nana te Pire nei, e
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kaore au i Ki pena,
engari i tautoko koe i te rarangi a
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—I mahara au he tangata
manawanui te Pirimia.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kaore au nei e nanonanu
ana, ki te Pirimia i a ia e tango katoa nei i te taima o te
Whare; kaore ano i
Tetahi Mema.—Kei te timata koe i
naianei.
Ko Hone Heke.—Kaore, e whakatutuki
ana ki te pito. Kaati, i motini ano ahau i tetahi tekiona ano,
he penei te aronga:—
"Mehemea kei te araia tetahi Maori etahi Maori ranei e nga ture, kia kaua e whaimana ki te riihi, ki te hoko i o ratou whenua ki tetahi tangata i waho atu i te Karauna, kaua he reiti e whakataua ki runga ki taua whenua."
I patua ano tenei e te Pirimia. Hei kupu mutunga maku, ka ki atu ahau: Kei te tino he te tango i te tika o te tangata Maori ki tona whenua. Mehemea i whakaae te Komiti o te Whare nei, ara, te Kawanatanga, ki tetahi rarangi aku i kokiri ai penei:—
"I muri o te paahitanga o tenei Ture, ko nga whenua Maori katoa e pangia ana e nga ritenga o te ture reiti whenua, me ahei te tangata nga tangata ranei no ratou aua whenua ki te riihi ki te tangata i waho atu i te Karauna; ahakoa nga ritenga o roto i 'Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894,' me ona ture whakatikatika.
Mehemea i whakaaetia tenei kua ahua pai Ko te kupu a te Honore
Ko Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia.
Ka mutu ia paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.
No te tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko etahi mahi, a no te po ka takoto ko te—
No tenei po ka uru tenei Pire ki roto ki te Komiti nui o te Whare.
He nui nga mema i kokiri menemana mo tenei Pire, ara, ko te
Pirimia,
Ko Hone Heke.—Ka tu atu ahau ki te
motini kia whakaurua te menemana e whai ake nei ki roto ki te
Pire nei, ara:—
"I muri iho i te paahitanga o tenei Ture, kaua he mea i roto i
'
Ropu Takiwa, 1886,' etahi atu ture ranei e whakatikatika ana i taua Ture, e whakamana i te ropu takiwa, i tetahi tangata ranei i whakaturia e ratou, ki te uta i te reiti motuhake ki runga ki te whenua o te Maori: Engari kaua tenei tekiona e kaha ki te arai i te whenua e meatia ana kia reititia motuhaketia mehemea kua tukuna atu e te ture ki te Maori ki nga Maori ranei nona te whenua nga tikanga me nga painga mo o ratou whenua kua whakawhiwhia nei ki nga pononga Pakeha a te Kuini e noho nei i roto i tenei koroni."
Me whakamarama atu ahau ki te Whare, ko te aronga o tenei rarangi
hou aku he whakakore i te mana o nga ropu takiwa, ara, o nga
Kaute Kaunihera me nga
No te hoatutanga kia pootitia te tekiona hou a
Katahi ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea.
No te rima meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o te Pire mo Horowhenua, o te Pire mo Eketahuna Kaute me te Pire mo nga Ropu Takiwa.
Ka mutu era ka tahuri te Whare ki te mahi i etahi atu mea a ka tae ki te patai mo—
Ko Wi Pere.—Ka patai ahau ki te
Minita mo te Taha Maori, Mehemea ranei tera e whakaae te
Kawanatanga ki te whakauru i tetahi Pire ki roto ki te Whare nei
hei whakahaere mo nga whenua Maori i Whitireia, i
Ko Te Hetana (
Ko Honk Heke.—Ka patai ahau ki te
Pirimia, Mehemea tera ranei e whakaturia te Roiara Komihana mo
aua whenua e te Kawanatanga i muri tata o te mutunga o tenei
Paremete?
Ko Te Hetana (
Ka mutu tenei patai ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu patai a mutu noa.
Ko Te Makenehi (
Ko Hone Heke.—Ki taku whakaaro me
whakauru ano hoki e te Minita taku tekiona 12 i patua nei e te
Whare o Runga. Ka motini ahau kia patua nga kupu "haunga ia te
tekiona nama 12."
Waahi ana te Whare, a koia tenei te pootitanga.
Te putanga o te hunga turaki, 18.
Heoi hinga ana te motini a
Katahi ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te weherua ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko etahi Pire me etahi atu mea, ka tae ki te—
Ko Timi Kara (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
Ka mutu ta
Ko Te Tamihana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore, engari ko te aronga katoa o ana korero he whakahe i te Pire.
Ko Te Kanaera (
Ko Hone Heke.—Ko tenei Pire ki taku
titiro iho, he ahua wairua, mo tenei tu taonga mo te ture
Paremete. Ko te take i penei ai ahau, notemea ko tenei tore ka
riro ke ma "
Ko Timi Kara (
Ko Hone Heke.—Hei kukume mai i a
ratou ki waenganui o te huarahi, ki reira ki atu ai: Me pikau
katoa koutou i nga taumahatanga katoa e pikaua nei e te iwi
Pakeha me nga iwi Maori hoki o etahi atu takiwa o te motu nei.
Na he mea tika kia whakaaturia e ahau ki te aroaro o tenei
Whare. Ko nga whaikorero katoa i korero ai nga Minita ki to
aroaro o Tuhoe, ko te aronga ki te taringa Maori, Pakeha hoki,
kei te penei: Ka whakaaetia kia Tuhoe te mana whakahaere i o
ratou whenua i roto i o ratou rohe a kaore ratou e
whakararurarungia, a kaore hoki ratou e whakapikaua ki te
raruraru, penei me nga reiti me etahi atu ture taake whenua
Maori hoki. Kei te uu tenei mahara i roto i ahau, mehemea e
pataia katoatia ana nga rangatira katoa o Tuhoe e noho nei i
Poneke nei i naianei, me era hoki e noho mai ra i o ratou
kainga, he aha te aronga ki ta ratou hopu mai i nga korero a nga
Minita i kauhau ai ki waenganui ia ratou? Tera ratou e whakautu
penei: Ko te mahara i uru mai ki roto ki o ratou ngakau ko
tenei: Kaore ratou e whakararurarungia, ka tukua atu ki a ratou
katoa he mana whakahaere mo o ratou whenua. A kaore hoki he
reiti he taake ranei e whakataua mai ki runga ki a ratou.
Ko Te Hooro.—Nonahea, a i hea ratou i
ki pena ai?
Ko Hone Heke.—I nga kainga o Tuhoe.
Na, mehemea hoki ka tirohia e nga mema honore te whai-korero a
te Pirimia ki te aroaro o Tuhoe i Poneke nei i tera tau, ka kite
koutou, ko te aronga o taua whai-korero kei te whakaae ia ki te
tuku atu ki a ratou i nga tika me nga mana katoa i hipokina ki
runga ki a ratou e te Tiriti o Waitangi. Na, he kupu tino nui
tena; ko taku mahi tena i nga Paremete e rua kua pahure ake nei,
he tono tonu ki tenei Whare, ara, ko nga tika, me nga mana katoa
o te tangata Maori i whakaungia nei e te rarangi tuarua o te
Tiriti o Waitangi me manaaki. Ko te mema honore mo Nepia tetahi
o nga mema honore kaore nei i manaaki i taua Tiriti. I pooti
tahi ia ki te Kawanatanga. He pooti takahi tana i nga ritenga o
taua Tiriti. Ko te Pirimia, i a ia e korero ana ki te aroaro o
nga huihuinga Maori, hapai tonu ai i aua korero nei, engari he
whakawai nana i nga Maori. Me titiro hoki ki ana whakahaere me
ana mahi hoki i roto i tenei Whare; kei te takahi katoa ana mahi
i nga ritenga o te Tiriti o Waitangi. Ko te whai-korero a te
Pirimia e ki ake nei ahau i nakua ake nei no te 9 Tihema, 1895.
I ki atu ia kia Tuhoe, ko nga ngaherehere, ko nga manu, me etahi
atu taonga i roto i o ratou takiwa no
Ko Wi Pere.—E te Pika, ko te Pire e
korerotia nei i mahia hei whakarite i nga hiahia o te iwi nei o
Tuhoe, ara, hei whakapumau hei rahui tuturu i to ratou whenua,
hei tipuranga tangata Maori o te iwi o Tuhoe, hei tipuranga
Ko Timi Kara (
Ko Wi Pere.—A, i te mea e rima anake
miriona eka e toe ana ki te iwi Maori, he aha tenei Whare i puku
tohe ai kia whakatuwheratia e tenei Pire te hoko i te whenua o
Tuhoe? E tino mohio ana ahau ki nga whakaaro o etahi o nga mema
o tenei Whare, ko to ratou hiahia me whakamate te whenua o
Tuhoe. E tino whakapai ana ahau ki tenei Pire, ara, ki te
rironga ko Tuhoe ano he kawanatanga whakahaere i tona oneone.
Kaore hoki au e pai kia whakapuaretia i roto i tenei Pire he
mana e ahei ai te hokohoko takitahi a te iwi Pakeha i te whenua
o Tuhoe. E hara hoki a
Ko Te Hutana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
Ko Te Ao.—Ka rua nga tuunga o te
Paremete ki Poneke nei i tae mai ai nga rangatira i tukuna mai
nei hei reo mo te iwi o Tuhoe, ki konei whanga ai tatari ai kia
rongo i nga kupu a te Paremete mo tenei Pire. Ko to ratou hiahia
nui me paahi he ture mo to ratou whenua. Ko Tuhoe, ko te iwi
nona te whenua e meatia ana kia whakahaerea e tenei Pire, e tino
whakapai ana ki tenei Pire. I tera tau i takoto ki te aroaro o
taua iwi nga kaupapa o te Pire, a i tino uiuia i tino kimihia e
ratou nga tikanga katoa o taua mea, a i tapahia atu e ratou nga
wahi kaore i paingia e ratou. Katahi ano te Whare nei ka tonoa
kia mahi Pire mo te whenua o Tuhoe, penei me tenei e takoto nei
i te aroaro o nga mema honore, a ki te paahitia, ma tenei Pire e
ora ai te iwi o Tuhoe. Ko nga Kawanatanga katoa o mua atu i
tenei e tu nei kaore o ratou whakaaro ki te whakaora i te iwi
Maori. Heoi ano te mea i pahure i era Kawanatanga ko te muru i
nga whenua o te Maori; a kaua hoki nga mema o tenei Whare e
wareware ko nga Maori nga toi whenua o tenei koroni. Ki toku nei
whakaaro he moumou taima noa iho te korero mo tenei Pire,
notemea ko nga iwi Maori katoa puta noa i te motu o Aotearoa,
hui atu ki a Tuhoe, kei te whakapai katoa ki tenei Pire. Mehemea
e mea ana tenei Pire ki te hoko ki te muru ranei i nga whenua o
Tuhoe, katahi ka ai he korero ma tatou; ko tenei he pupuri ke ta
tenei Pire i nga whenua o Tuhoe kia mau tonu ki a ratou, kia ora
tonu ai nga manu me nga mahinga ika a te Maori. Ko te aronga o
tenei Pire he hanga i taua takiwa hei rahui tuturu mo Tuhoe, kia
kore ai e taea e ratou te tuku atu, te hoko, te riihi ranei ki
te tetahi tangata; a ma nga Komiti, tera e whakaturia i raro i
tenei Pire ana paahitia hei ture, e whakahaere nga Maori e noho
ana i roto i nga rohe o te takiwa kua whakahuatia i roto i te
Pire nei, ko nga hoa mo aua Komiti ko nga Komihana Pakeha
tokorua. Ko enei kua korerotia ake nei e au etahi o nga take i
tautoko ai ahau i tenei Pire. Ka korero atu ahau ki nga mema
honore kaua ratou e wareware ki tenei, ara, ko te tino aronga o
tenei Pire he whakaora a he rahui i te whenua o Tuhoe hei whenua
tuturu mo ratou; a tena pea na te mea kihai i whaona ki roto ki
te Pire nei tetahi mana e taea ai te tuku, te hoko, te riihi
ranei i nga whenua o roto i te rohe o Tuhoe, na reira pea etahi
o nga mema honore o te Whare nei i whakahe ai ki
Ka mutu a
Ko Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia. Ka mutu ia ka
tu ake ko
Ka mutu ta
To Tame Parata.—E te Pika, ka tu ake
ahau ki te tautoko i te panuitanga tuarua o tenei Pire kua mahia
nei hei whakarite i te hiahia o te iwi o Tuhoe. E hara ahau i te
whanaunga o enei Maori, engari na to ratou mema, ara, na te mema
mo te
Ko Tiwini (
He Mema Honore.—Kua whaona he mana
pera, tirohia i tekiona 20
Ko Tiwini (
Ka mutu a Tiwini ka tu ake ko
Ko Timi Kara (
Ko Kapene Rahera.—Kaore ahau i pena.
Ko Timi Kara.—He aha koa, koi nei te
aronga me te tikanga o au kupu i korero ai. Na, e te Pika, ka
tae tenei ki nga korero a te mema honore mo te Takiwa Maori
Whaka-te-raki, ara, mo nga korero a Heke. Ki taku ko nga mema
Pakeha e whakahe nei i tenei Pire, e whakahe ana i runga i te
kuare ki to te Maori ahua, a e whakatete ana i te Pire i runga i
te awangawanga kei waiho te Pire nei hei whakatupu raruraru i
waenganui i te Pakeha raua ko te Maori. Na to ratou kore mohio
ki nga tikanga Maori i pera ai ratou; tena ko taku hoa honore ko
Heke, kaore i te pera tona ahua me to nga mema Pakeha nei, kei
te mohio ia ki nga take nana i puta ai nga tikanga kua whaona
nei ki te Pire nei. I tae ia ki etahi o nga huihuinga o te iwi o
Tuhoe i te wa i kite ai taua iwi i te Kawanatanga, a i whakapai
ia i reira ki etahi o nga kupu i oti i aua huihuinga korero,
ara, ki nga tikanga kua whakarapopototia nei ki roto ki te Pire
nei. Na, no naianei, nona ka tu hangai nei ki te Pire a Tuhoe,
ka noho atu ka noho mai he kanohi he kanohi, kua ki mai ia ki a
tatou he wairua noa iho tenei Pire, ko nga koiwi anake, kaore
kau ona kiko. Kaore au i te tino mohio he aha te ritenga o enei
kupu ana. E ki ana ia e wehi ana ia kei paahitia e tatou tenei
Pire a kei nga tau e haere ake nei ka whakapatipatia e te
Kawanatanga te iwi o Tuhoe ki nga tikanga Pakeha. E te Pika,
kaati, heoi tana e whakahe ana kei riro ma te Pire nei te iwi
Maori e arataki ki nga huarahi e whiwhi ai ratou i nga
matauranga o te ao. Kaati, ki te riro i ta
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
No te mutunga o ta
No te urunga o te Pire ki te Komiti ka tu atu—
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
apitiria, ki te pito o tekiona 4, i muri o te kupu "ture," enei
kupu e whai ake nei: "Engari me whakarereke taua reta i te Kupu
Apiti Tuarua Kia penei, ara: I mua o te whakatuwheratanga o taua
whenua hei whenua mahi koura me hanga he ritenga ki waenganui i
a Tuhoe me te Kawanatanga mo nga huarahi me nga ritenga mahi i
taua whenua, i runga i te utu paru ki a Tuhoe e te Kawanatanga i
te moni e ono kapa mo te aunihi kotahi, o ia aunihi o ia aunihi
o nga koura me nga hiriwa e karia ake ana i taua whenua. Engari
hoki ko te moni toenga i runga i te whakahaerenga o nga mahi o
taua whenua e mania ra nga koura o runga, me nga toenga hoki o
nga moni utu mo nga raihana me nga maina raiti e whakaputaina
ana ki nga kai-kimi ki nga kaikari koura hoki, me utu ki a
Tuhoe."
Turakina ana te menemana a
No te taenga ki to upoko o te Pire ka tu atu ano—
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
apitiria ki muri o te kupu "takiwa" i te pito rawa o te upoko o
te Pire, enei kupu e whai ake nei: "Hei whakapumau rawa ki nga
Maori i o ratou tika me o ratou mana katoa ki nga whenua katoa i
roto i taua rohepotae o Tuhoe, ki nga ngaherehere, ki nga ika,
me era atu taonga katoa e puritia huihuitia ana, e puritia
takitahitia ana ranei e ratou, pera me te whakapumautanga kua
oti nei te tuhituhi i te rarangi tuarua o te Tiriti o Waitangi."
No te hoatutanga o te menemana a
Heoi oti ana i te Komiti Nui o te Whare te whiriwhiri nga tekiona katoa o te Pire.
Katahi ka ripoatatia te Pire.
No te hawhe-paahi i te toru karaka i te ata-tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi mahi poto nei, ka tae ki te motini kia panuitia tuatorutia te—
Ko Te Mete (
Ko Te Hetana (
Ko Te Taute (
Ko Te Hetana (
No te tukunga ki te pooti hinga ana te motini a Te Mete.
Katahi ka takoto te kupu kia paahitia te panuitanga tuatoru o to Pire.
Ko Hone Heke.—E te Pika, ka nui taku
pouri mo te korenga o te Komiti o te Whare i whakaae ki aku
menemana i kokiri ai i te po ka huri nei i te mahinga o te Pire
nei i roto i te Komiti. Ko tetahi o aua menemana he mea hei
whakauu, hei whakatutuki hoki i nga korero i korerotia ai e te
Pirimia ki to aroaro o Tuhoe. Te kupu nei—ara, me tuku
katoa atu ki a Tuhoe o ratou tika katoa, i whakapumautia nei ki
a ratou e te Tiriti o Waitangi. Ka kitea tenei kupu i roto i te
whai-korero a te Pirimia ki a Tuhoe i te 9 o Hepetema, 1895. Ko
taku menemana i kokiri ai hei whakatutuki i tana kupu, koia
tenei:—
"I roto i te upoko, i muri o te kupu 'takiwa' i te pito rawa o te
upoko, me apiti atu enei kupu: 'hei whakapumautanga rawatanga ki
nga Maori, i o ratou tika, me o ratou mana katoa ki nga whenua i
roto i taua rohepotae, ki nga
No waenganui po ara no te whakatatanga ki te ata-tu i kokirihia ai e ahau te menemana nei, a he tika kia kiia e ahau i te ngenge i te ruha hoki nga mema honore katoa i taua haora, na reira pea nga mema honore i kore ai e ata tirotiro, a i kore ai hoki ratou e whakaae ki taku menemana. Na ko taku menemana tuarua, he wahi no te reta a te Pirimia ki a Tuhoe e mau nei i te Kupu Apiti Tuarua ki te Pire nei—ara, ko te wahi e whakahua nei ki te koura me te mahi koura ana kitea ki te takiwa o Tuhoe. Ko te menemana e penei ana:—
"I te rarangi 23, kia apititia i muri o te kupu "ture" i te pito
o te wahangatekiona (4), o taua rarangi 23 enei kupu: 'Engari me
whakarereke taua reta i te Kupu Apiti Tuarua kia penei, ara, i
mua o te whakatuwheratanga o taua whenua hei whenua mahi koura
me hanga he ritenga ki waenganui i a Tuhoe me te Kawanatanga mo
nga huarahi me nga ritenga mahi i taua whenua, i runga i te
ritenga utu paru ki a Tuhoe e te Kawanatanga i te moni
Na, mo tenei take, e pirangi ana ahau ki te whakamarama; ki taku
mahara me tino tupato a Tuhoe me te Kawanatanga a te wa e
whakatakotoria ai nga huarahi whakahaere mo te mahinga i te
whenua o Tuhoe ana kitea he koura. Tera tetahi pekanga kei roto
i te reta i te Kupu Apiti Tuarua ki te Pire nei, penei, ki te
hiahia nga Maori ko te utu ki a ratou me haere i runga i te utu
paru, ara, i te whakatau i tetahi moni mo te aunihi, me tango
ranei i nga raihana me nga maina raiti, ara, i te toenga o aua
moni utu pera. A te wa e whakaeangia ai nga moni utu mo nga
whakahaerenga o nga mahi, ko te mate e pa ki nga Maori o enei
ahua whakarite, ko tenei, ara, kei taua wa ka kitea he iti rawa
pea te mea e riro i a Tuhoe. Heoi te mea e whiwhi ai ratou i
rare i tenei tikanga, ma te nui o te koura e kitea ki taua
whenua. Mehemea he iti te koura, kaore rawa he moni e puta. Na,
ki te whakakorea e ratou te tikanga utu paru, a ka whakaae ratou
hei te utu raihana, hei te utu maina raiti ranei, te utu mo te
mahinga koura i to ratou whenua, katahi ratou ka tango hohoro i
te moni. Kaati, ko taku menemana i kokiri ai i te po ka taha
nei, he apiti katoa i te ritenga utu paru, ara, moni mo te
aunihi koura me nga moni o nga raihana me nga maina raiti hoki
kia utua ki nga Maori no ratou te whenua. Ka huri taku korero i
naianei ki tetahi atu mea, koia tenei, ki taku mohio ko te
mahara kei roto i nga puku o Tuhoe e penei ana, ki te paahi te
Pire nei, kua kore ratou e taea atu e te reiti, me etahi atu
ahua taake whenua e whakapaangia nei ki nga whenua Maori me nga
whenua Pakeha i waho atu o te Rohepotae o Tuhoe. Na, mehemea kei
te mahara penei ratou, kaati, kei te pohehe rawa atu. Ko tenei
mahara i uru ai ki roto ki o ratou ngakau, na nga whai-korere a
te Minita Hekeretari mo te Koroni me te Pirimia ki te aroaro o
Tuhoe i te 9 o Hepetema, 1895. Titiro iho ahau ano kei te ki, ko
nga hiahia katoa o Tuhoe ka whakaaetia a te wa e kokiritua mai
ai e ratou, e te Kawanatanga, te Pire mo te whenua o Tuhoe.
Kaati, ko taua Pire tenei, a kei te kite iho ahau, kaore rawa he
rarangi i roto hei tiaki i a Tuhoe. Notemea kua hoatu
motuhaketia e te rarangi 21 o te Pire nei ki te Kawana anake (ko
te Kawanatanga tena) te mana ki te tango whenua hanganga rori,
kainga nohoanga hoki, i tana wahi e pai ai o roto i taua
Rohepotae: ko te kai-powhiri tonu tenei i nga reiti. Notemea, ko
te Kaute Kaunihera hei mahi, hei tiaki i aua rori, ka riro ma
ratou e whakatau aua reiti ki runga i nga whenua e haerengia e
aua rori. Ka pa tonu mai te Ture Reiti i konei. Ko te Ture Reiti
e mana nei i naianei kei te penei mo nga whenua Maori: "Ko nga
whenua katoa kei roto nei i te rima maero o tetahi taha o tetahi
taha o te tetahi rori nui ka ekengia e te reiti." I runga i
tenei ahua, ka tau he taumahatanga ki runga i a Tuhoe, a kaore e
taea e ratou te whakaea. Tuarua, ko te rarangi 22 kei te hoatu
mana ki te Kawana kia whaimana ia ki te tango piihi whenua i
raro i te Ture mo nga Mahi Nunui. Ka ahei hoki te Kawana i raro
i tenei rarangi ki te tango i etahi 400 eka i runga ano i te
whakaae a te Komiti Nui o Tuhoe. Ki te titiro iho ko aua 400 eka
nei, hei tuunga kainga Pakeha: ko nga hua e puta mai ki a Tuhoe
o tenei tikanga, ko nga ritenga e mohio katoa nei nga mema
honore o te Whare, ara, koia tenei, ko nga raruraru me nga
taumahatanga e peehi nei i runga i nga Maori i naianei. Ka
tutuki taku kupu i ki ai ahau i te korerotanga tuarua o te Pire
nei, ara, taku kupu whakautu i te kupu a te Minita i te
panuitanga tuarua o tenei Pire. Kei te mohio kei te kite katoa
tatou, ka haere te Pakeha, ka noho i tetahi wahi o te motu nei,
ka haria ano e ratou nga taumahatanga kaore nei e taea e nga
Maori te mohio he huarahi hei putanga mo ratou. Kaore te Pire
nei e hoatu ana i te mana kia Tuhoe kia ahei ai ratou ki te
a, e penei ana; ki te hiahia te Komiti Nui o
Tuhoe ki te hoko i to ratou whenua, ka ahei noa atu ratou to
hoko kia te Kuini anake. Kei te tino whakahe ahau ki tenei. Ki
au, mehemea he whenua to te Maori, ki te taea e ia te hoko tana
whenua mo te moni nui, i runga i te makete ki te katoa, e tika
ana
Ko Timi Kara (
Ko Hone Heke.—He nui te paanga mai ki
te Pire nei, notemea, ki te whakawakia tenei whenua, ka
whakahaua e nga Komihana me te Komiti kia whakanaerea he ruri.
Ko Timi Kara (
Ko Hone Heke.—Ko nga mana kei roto i
te Pire nei he nui, engari kaore i te hangai te kupu.
Ko Te Kanaera (
Ko Hone Heke.—Kaore te mema honore mo
Nepia e mohio ana ki nga ritenga o tenei take korero, engari
mehemea e tino tirotiro ana e tino hurihuri ana ia i nga ritenga
o te Pire nei, ka kitea e ia tenei, ko nga mahi katoa e mahia e
whakanaerea i raro i tenei Pire ka riro ma te Kawana i roto i
tona Kaunihera e whakatakoto mai. A, kei roto i aua mana, nga
huarahi e taea ai nga mahi kua whakahuatia nei e ahau i roto i
taku korero.
Ko Te Kanaera (
Ko Wiremu Kere (
Ko Te Pika (
Ko Te Kanaera (
Ko Hone Heke.—Ka whakapai atu ahau
kia koe, e te Pika, mo to tononga ki te mema honore mo Nepia kia
Ka mutu ta
Ko Wi Pere.—Kaore ahau e kerero mo
tenei Pire i tenei ra mehemea kaore te korero a te mema honore
Maori mo te
Ko Wiremu Kere (
Ka mutu nga whai-korero a nga mema mo tenei Pire ka tu atu a Timi
Kara ki te whakahoki i a ratou kupu. He roa ia e whai-korero
ana. Ko te nuinga o ana korero i hou ki te whakahe i a
Te mutunga o nga korero a
Waahi ana te Whare, koia tenei e mau ake nei te ahua o te pooti:—
Te putanga o te hunga tautoko, 26.
I te ngaro a
Heoi paahi ana te Pire a tukuna atu ana ki te Whare o Runga.
No tenei ra ka timataria te korerotanga tuarua o tenei Pire, na te Minita mo nga Whenua i tuatahi te korero. He maha nga mema i korero i muri i a ia.
Ka mutu nga whai-korero tukuna ana te pooti mo te Pire.
Waahi ana te Whare, koia tenei, e mau ake nei, nga rarangi o te pooti:—
Te putanga o te hunga tautoko, 17.
Heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No tenei ra ka korerotia te panuitanga tuarua o tenei Pire. Na
Te Hooro-Teone (
Ka mutu ia ka tu ake ko
No te koata ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko etahi mahi me etahi patai, ka tae ki te—
i roto i te komiti noi o te whare.
Rarangi 3.—Ka ahei kia whakataua nga mataitai me nga rimu moana ki raro i nga ritenga o te tino Ture.
Ko Te Meretete (
Waahi ana te Komiti i runga i te take—"kia apititia aua kupu."
Te putanga o te hunga tautoko, 14.
Paahi ana te menemana, apititia ana ki to Pire.
Ko Te Hutana (
Wahi ana te Komiti i te kiinga kia apititia taua menemana.
Te putanga o te hunga
Paahi ana te menemana.
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau i te
rarangi hou e whai ake nei:—
"Kaua he mea i roto i te tino Ture i roto ranei i tenei Ture e
ahei ki te arai i te mahi i te kohi ranei a tetahi Maori a etahi
Maori ranei o Niu Tireni i nga tio i nga pipi i nga karengo
ranei o te
Heoi hinga ana te rarangi menemana a
No te toru karaka i te ata-tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga i tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko te ripoata a te Komiti mo te Peeke o Niu Tireni. Ka mutu tera ka whakahaerea ko etahi atu Pire, ka tae ki te—
Ka takoto te motini, Kia panuitia tuatorutia te Pire.
Ka tu ake ko
Ko Wi Pere.—E te Pika, katahi ano
ahau ka tu ake ki te korero ki tenei Whare mo te Pire o
Horowhenua. Ko aku korero ka hangai tonu atu ki te Minita kei a
ia tenei Pire e whakahaere ana; a ka mea atu nei ahau ki a koe,
e te Minita, patua te tekiona whitu o tenei Pire, i te mea e
tino taumaha rawa ana tenei rarangi ki a
Ka mutu a
No te pootitanga paahi ana te panuitanga tuatoru o te Pire. Koia tenei nga pooti e mau ake nei.
Te putanga o te hunga tautoko, 24.
Ka mutu tenei Pire, haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea.
No te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko nga patai me etahi atu mea, ka taka ki te patai a
Ko Te Hetana (
Ka mutu tenei patai ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea.
No te rua tekau meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea ko etahi motini me etahi Pire, ka taka ki te—
Ko Wi Pere.—E te Pika, e tono ana
ahau kia korerotia taku Pire, notemea ko tetahi tenei o nga Pire
nui mo te taha Maori hei whakarite i nga hiahia me nga tono a te
iwi Maori ki tenei Whare. He kupu atu tenei naku kia pai ta
koutou whakarongo me ta koutou whiriwhiri i te Pire e mau nei ki
toku ingoa. Notemea he nui rawa te taima i pau noa iho i nga
Pire anake mo te taha Pakeha, he tau, hoki atu ko aua Pire, he
tau, hoki atu ko aua Pire. Na ko taku he Pire tino hou tenei, a
he Pire nui rawa atu, hei whakarite i nga hiahia o te iwi Maori.
Ko tenei ka tono atu ahau ki te Whare kia panuitia
No te takanga ki konei o nga korero a te mema honore ka tu ake etahi o nga mema ki te whakararuraru kia hinga te Pire a Wi Pere.
Katahi ka tu atu etahi o nga mema e tautoko ana i te Pire, ka karanga me tuku ki te pooti.
Heoi
Koia tenei te pooti, ara, e toru tekau ma rua i te taha e awhina ana i te Pire, a tekau matahi tonu i te taha turaki. Kei raro nei nga ingoa o nga mema i pooti, ara:—
Te putanga o te hunga tautoko, 22.
Paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
Na i te mea kua tata tonu te mutu o te Paremete nukuhia ana mo tera tau tenei Pire.
Ka mutu te Pire a
No tenei ra ka whakatakotoria ki runga ki te Teepu o te Whare te
Rarangi Apiti e
Ko Te Hetana (
Waahi ana te Whare.
No te pootitanga riro ana i te hunga teutoko i te motini. Koia tenei e whai ake nei nga mema i rokohanga e te pooti.
Te putanga o to hunga tautoko, 8.
Heoi paahi ana te motini a te Pirimia.
No te waru meneti ki te toru karaka i te ata-tu ka hiki te Whare.
Te huihuinga tuatahi o te tekau ma toru o nga
Paremete o Niu Tireni i whakatuwheratia i tenei ra e te
Kaiwhakakapi mo te Kawana, pai ana ia ki te whakapuaki i enei
kupu.
Ka nui toku koa i au kua karanga nei i te Paremete kia huihui mai kia ahei ai koutou ki te whakarite tikanga kia tae atu ai he kaiwhakarite mo tenei koroni ki te hakari ka tu nei ki Ranana hei whakahonore mo te taenga ki te ono tekau tau tuturu o te Kuinitanga roa whaihua painga mo te katoa o to tatou Kuini atawhai.
Kua tae mai he tono ki Niu Tireni pera ano me nga tono kua tae ki era atu wahi o te ao e tau ana ki raro ki te mana o te Rangatiratanga o Ingarani kia tae ata he kaiwhakarite mo tenei koroni ki Ingarani ki tenei hakari whakaharinga o te iwi, ko nga kaiwhakarite mo tenei koroni ka ata whaitia ka whakahonoretia e te Kawanatanga o Ingarani ina tae atu ki reira. Ka tukuna atu ki a koutou te pukapuka tono i tuhia mai e te Kawanatanga o Ingarani.
Ka tonoa atu ki nga whare e rua o te Paremete kia tuku pukapuka whakahonore atu ki to tatou Kuini atawhai.
Ko to tatou Kawana a
Kua tae mai nga pukapuka whakaatu mai kua whakaturia ko te Ara o Ranapare hei Kawana mo Niu Tireni. E kore e roa ka tae mai to tatou Kawana hou, a ka powhiria mai ka whakahonoretia i te mea e tu ana ia hei Kaiwhakarite mo to tatou Kuini atawhai.
I runga i tona tikanga ano kua waiho mo Hune ra ano e huihui ai
te Paremete, a kei te mohio ano koutou kua whakaritea nga moni
whakahaere mo te koroni tae noa ki nga ra whakamutunga o Hune.
Ka tonoa atu ki a koutou kia whakaritea ano nga moni whakahaere
Kaore aku Kaiwhakahaere i te whakaaro kia mania he Ture i tenei huihuinga o te Paremete, engari ano ko nga Ture e tika ana hei whakamana i te hiahia o te iwi o Niu Tireni kia tae he kaiwhakarite mo tenei koroni ki te hakari whakahonore mo te tutukitanga ki te ono tekau tau o te Kuinitanga o to tatou Kuini Atawhai.
Engari na runga i te ahua he o nga tikanga o te ture e pa ana ki te whakaritenga Tumuaki mo te Kaunihera, kua mahia he Pire mo tera a ka tukuna atu kia whiriwhiria e koutou.
E hiahia ana au kia tau te atawhai a te Atua, kia whakanuia te
kororia o te Rangatiratanga o Ingarani, kia tupu te ingoa o nga
koroni, i runga i te huihuinga o nga
.—E mihi atu ana au ki nga
mema na raua nei i kokiri i tautoko te motini utu atu i te
whaikorero a te Kawana, e whakahonore atu ana au ki a raua mo te pai
o a raua korero, i a raua e whakahaere ana i te mahi kua whakaritea
nei ma raua. E mihi atu ana hoki au ki a raua i te
Ko te tuarua o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei.
I te mea ko ahau te mangai o te Kuini ka nui toku koa mo te tore o to tatou huihui ki te Paremete i muri tata iho o toku uunga mai ki Niu Tireni.
Ka mau tonu i toku ngakau te powhiri nui moku a te iwi i toku uunga mai ki enei motu. Nui atu taku pai ka nga mea kua kite nei au, ara, te ruru me te ataahu o nga kokora tuunga kaipuke o konei, me te papai me te momona o konei whenua, me to maha o nga tohu o te tupu me te nui haere o nga mahi katoa o enei motu, a ki taku mahara, ki te pai tonu te whakahaere, tera e tino puta tenei koroni i nga ra e takoto ake nei. Hei oranga ngakau rawa te putanga o te hari nui me te piri pono me te aroha o te iwi ki a te Kuini, ara, i nga wahi katoa i tae ai ahau.
A ona wa e watea ai ahau tera ahau e haere ki nga wahi katoa o te koroni kia mohio ai ahau ki nga tangata, kia kite ai ahau i nga wahi ataahua o Niu Tireni kua puta nei te rongo ki te ao, kia kite a tinana ai ahau i te momona o te oneone, me to tupu haere o nga mahi kua timataria ki enei motu, me te hua me te maha o nga wahi e kitea ana nga kowhatu utu nui.
I muri iho i tera huihuinga o koutou kua tupono nga iwi e noho
nei i raro i te mana o Ingarangi ki te tino ra whaiingoa nui
rawa, mai ano o te timatanga o te Kingitanga o Ingarangi tae noa
mai ki naianei. I tae atu ki te
E mahara ana aku Minita me tuku ano he Karanga mo te mokopuna a te Kuini raua ko tona hoa wahine kia haere mai ki Ataareiria me Niu Tireni, kia kitea ai to tatou piri pono ki a te Kuini me tona Whanau, hei whakarite hoki i te karangatanga mai a te iwi o Ingarangi ki a tatou.
I muri iho i tera huihuinga o te Paremete, i haere to tatou
Pirimia ki Ranana i runga i ta koutou whakaae ki te kupu karanga
mai a te Hekeretari Nui o Ingarangi i a ia, a uru ana ia ki nga
mahi whakanui mo te Hupiri. Ko te tino nui rawa o nga kupu
powhiri whakatautau mai i nga Pirimia katoa, tae noa ki nga ope
hoia i tukua atu nei e nga
I tae nga tangata i whiriwhiria hei kai-whakarite mo nga koroni
ki te torotoro i nga taone
Koia enei etahi o nga mahi nunui i korerotia i whiriwhiri a e te Hekeretari Nui o Ingarangi ratou ko nga Pirimia o nga Koroni, ara ko nga tikanga hei whakarapopoto i nga mahi tukutuku taonga i waenganui i nga koroni me Ingarangi; ko nga tikanga e taea ai te arai atu o nga iwi ke e heke mai nei ki nga koroni; ko nga tikanga e pa ana ki nga moni e tiakina ana kia taea ai aua tu moni te hoatu ki nga punga e watea ana i nga koroni nei; he whakariterite he whakakotahi hoki i nga ture mo nga taonga e tukutukuna atu ana e tukutukuna ana mai; he hanga tikanga hou mo nga waea moana me nga meera; he whakatakoto tikanga mo nga motu Whaka-te-taha-ki-Hawaiki me nga tikanga arai atu i te hoa riri kei ekengia mai enei koroni a te wa o te kino. I whakaarohia e taua whakaminenga heoi nga mea e panui e ratou ko nga whakatautaunga i oti me nga whai-korero a te Hekeretari Nui o Ingarangi raua ko te Tino Minita ma nga Kaipuke Manuao. Kia tae mai nga pukapuka o aua korero ka whakatakotoria atu aua mea ki o koutou aroaro. Kaati ra, e koa ana ahau ki te korero ki a koutou inaianei kua whakahengia e te Kawanatanga o Ingarangi nga tiriti e arai nei i nga koroni e kore nei e riro ma ratou ano e hanga nga tikanga hei whakatikatika haere i nga raruraru e pa ana ki a ratou moni me nga mea hei whakawhanui haere i o ratou aronga atu ki Ingarangi, Otira, ko aua tiriti, e kore e taea te whakakore atu kia taka ra ano te tau i muri iho o tau whakahenga. Hei ki atu ano hoki maku ki a koutou, kaore te Kawanatanga o Ingarangi e whakaaro ana ki te hanga hou ano i tetahi tikanga mo nga Kaipuke Manuao o nga moana o Atareiria, a, ki te kore e puta he kupu whakahau ke atu ma te Paremete, e whakaaro ana aku Minita me kaati tonu nga tikanga i nga mea e mau nei inaianei.
Kua tukuna atu e te Hekeretari Nui o Ingarangi tana ripoata ki nga Kawana o nga koroni katoa mo runga i te ahua o nga mea i whakahaerea i waenganui i te Tari mo nga Koroni me nga Pirimia o nga koroni, a e whakaatu atu ana ia i roto i taua ripoata i te hiahia o te Kawanatanga o Ingarangi ki te whakaatu i te kaha rawa o tona whakapai mo te ngakau piri pono o nga tangata i whiriwhiria hei haere atu ki reira hei mangai mo ia koroni mo ia koroni i roto i o ratou huihuinga me o ratou korerorerotanga, me tona tumako atu ano hoki kei te whakapai ano hoki pea o ratoa hoa Minita o nga koroni, a tera e puta he painga nui ki nga iwi katoa e noho ana i raro i te mana o Ingarangi i runga i to ratou taenga ki reira, a tera hoki pea e pumau i aua huihuinga me aua korerorerotanga etahi ritenga e u ai te hono o nga koroni ki to ratou Kainga-Matua ki Ingarangi. Ka whakatakotoria taua ripoata ki o koutou aroaro a tona ra.
E tumanako atu ana ahau, tera pea, i runga i te pai rawa o te
taenga o ta tatou Ope Hoia, i tuku atu ai ki Ingarangi, hei
haere i roto i nga mahi o te Hupiri, kua tahia atu nga
hamuhamutanga me nga awangawangatanga o nga tangata i ngakau
hopohopo mo nga moni e pau i taua haere. Me whakamihi rawa ano
tatou mo nga tangata i haere i roto i taua ope mo to ratou kore
rawa i whakaaro mo tetahi painga mo ratou, a haere noatu ana ki
te hapai i nga tikanga a te koroni i mahi ai hei whakanui mo
Ingarangi me nga iwi maha e noho ana i raro i tona mana. Nui atu
te whakamihi mai me te whakahonore mai o nga iwi o tawahi ki
taua ope mo te pai o te whakatupu o te tangata me to ratou mohio
ki nga ritenga mahi hoia, me to ratou ata tu me to ratou haere
pai. Nui atu te hari o o tatou whanaunga i te Whenua-Matua mo te
taenga atu o nga Maori i haere nei i roto i taua ope, hei
whakaatu hoki tera ki te ao katoa, ara to ratou kitenga i roto i
taua ope, i te
Nui atu ano hoki te pai o te putanga o te ope pupuhi raiwhara i
tukuna atu nei ki
I runga i te matenga o te Honore Meiha Ropata Wahawaha, te rangatira o te iwi o Ngatiporou, ngaro atu ana tera tangata ingoa nui i tenei koroni. He maha nga mahi nunui i whakahaerea e ia mo nga iwi e rua, a i roto i nga ra o te raruraru i awhinatia e ia nga Pakeha tuatahi, a he tokomaha o ratou i ora i a ia me o ratou taonga hoki. Kaore rawa e mutu te whakaaro aumihi a nga tangata o Niu Tireni mo te ingoa o Meiha Ropata.
Puta ana te tangi me te ketekete i nga wahi katoa o te koroni mo te aitua i pa nei ki nga takiwa o Haaki Pei me Rangitikei i te putanga o nga waipuke i mate ai te tangata me nga taonga, me nga reriwe, me nga rori. Kua tukua atu nga awhinatanga a kua ahua whakamamatia ake aua taumahatanga. Kua whakapaua e te Kawanatanga tona kaha ki te whakaora i aua mate a kei te whakahaere tikanga hoki inaianei kia wawe ai te oti o nga wahi o te reriwe i pakaru. Na i te mea he auau te puta o te waipuke ki aua takiwa, na reira he mea tika kia whakatakotoria etahi tikanga tuturu hei arai atu i aua tu mate. I runga i te nunui rawa o enei putake, tera ano e whakapaua e nga mana whakahaere takiwa o ratou kaha ki te kimi tikanga, a ma te Paremete e whiriwhiri kia pehea te nui o te awhina a te Kawanatanga i a ratou.
I tu tetahi huihuinga ki
Ka nui te ahua pai o te haere o nga mahi maina o te koroni, me te rawe ano o te tupu o a tatou maina karinga koura me era aiu kohatu utu nui. Na te whakahaerenga i etahi tikanga hou me nga mihini hou hei whakakapi mo nga mea kua kitea kua kore e pai inaianei, nana i whakakati, i ahua mutumutu ai nga mahi maina mo tetahi wa poto, a kore ana i eke nga hua i riro mai ki nga hua i riro mai i roto i nga maina e mahia ana i tera tau. Ko nga pukapuka whakarangi i nga hua i riro mai i roto i nga marama e ono i mutu ake i te 30 o Hune nei, e whakaatu ana i nuku ke ake i nga hua i riro mai i aua marama nei ano o tera tau atu, ahakoa kaore i maha nga mea i riro mai i roto o nga maina hou.
Kua mahia nga rarangi moni o nga moni i puta mai i tenei tau, me
nga moni i whakapaua, a tera e tukuna atu kia kite koutou. Ko
nga moni e whakapaua ana mo nga mahi kura i te tupu haere tonu i
roto i nga tau e ono kua huri ake nei, i te mea hoki e tupu
haere tonu ana te iwi. I te whakahaerea nga mahi i runga i te
whakaaro tupato kei nui rawa te pau o nga moni, i runga ano hoki
i te mahara kei te tupu haere te koroni, me
I te mea kaore e puare tonu ana nga waea patu waea ki Akarana me te pito ki raro, e puta ana he mate ki te katoa, no reira e maharatia ana me ata mahi ano he tikanga e puare tonu ai nga waea ki era wahi.
E maharatia ana he mea tika kia tu he Tino Kura ki Poneke, engari
hoki i te mea kaore i whakaritea he moni mo taua mahi, kaore i
whaimana nga ture i meingatia mo taua mahi. Ka tukuna atu ki a
koutou he ture hei whakarite moni mo taua mahi, engari ka
whakaurua ano he tikanga e puare ai taua kura ki
I te pa he mate nui ki nga hunga whakatupu taonga o Niu Tireni nei, i te mea e nui rawa ana te utu mo te utanga taonga ki Ingarangi. I ata whiriwhiria aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me mahi he tikanga inaianei kia ahua mama ai. I te taenga o te Pirimia ki Atareiria i ata pataia e ia te tikanga o aua mahi, a kitea ana e ia, he nui ke te utu e utua ana e nga tangata o Niu Tireni i nga utu e utua ana e nga tangata o Atareiria mo nga kaipuke uta taonga ki Ingarangi. No te taenga o te Pirimia ki Ranana ka korerotia e ia aua putake, me tana mea atu ki te kore e whakaitia iho nga utu, ka tonoa e te Kawanatanga ki te Paremete kia whakaritea he tikanga hou. No muri i tena ka whakahokia iho nga utu mo te utanga taonga ma runga kaipuke; engari e mahara ana aku Minita e nui rawa ana ano nga utu e tonoa ana mo te utanga pata me era tu taonga. Tera e tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua mea katoa.
E mahara ana aku Minita he mea tika kia whiriwhiria te tikanga mo
nga wahi pukeinga o a tatou taonga ina tae ki Ingarangi, me nga
huarahi hei tuhatuhanga i aua taonga ki nga wahi e hiahiatia
ana. E hiahiatia ana kia nui haere te tuku taonga ki Ingarangi
me era atu koroni me era atu wahi o te ao e tau ana ki raro ki
te mana o te Kuini, tera hoki e taea te tuku atu etahi o a tatou
taonga ki era atu iwi. E whaitikanga ana hoki kia tupato te mahi
uta taonga ki runga kaipuke, me tupato hoki te tiaki i te wa e
rere ana nga kaipuke. Tetahi hoki me ata whakahaere te tukunga
atu kei tae katoa atu i te wa kotahi. E mahara ana aku Minita
tera e mahia e te
E mohiotia ana hoki kei te mahia kinotia nga taonga o Niu Tireni e mahia tinihangatia ana e nga kaihoko taonga o era atu iwi. Kua ata whakaarohia aua take e aku Minita, a e mahara ana ratou me whakahaere he tikanga e puta ai ko nga taonga papai anake e tukuna atu, a kia puta ai he utu nui ki nga tangata tupato e ata mahi pai ana i a ratou taonga e tukuna atu ana e ratou E hiahia ana au kia ata whiriwhiria e koutou nga ture e pa ana ki enei take.
Tera e tonoa atu ki a koutou kia mahia he tikanga e taea ai te whakaatu ki nga tini tangata o Ingarangi, me era atu whenua, kia mohio ai ratou ki nga tu ahua taonga o tenei koroni.
I te mea kei te nui nga ika o enei moana, a i te mea hoki kei te mohio tatou he pai nui mo tatou katoa ina mahia nuitia nga ika moana, e hiahia ana aku Minita kia ata whakaarohia e koutou enei take. Ka tono atu hoki aku Minita kia tautoko koutou i nga hunga e whakatupu nei ki konei i nga ika me nga kararehe o era atu whenua.
Kaore i te whaimana nga ture i mahia nei e te Paremete hei tiaki
i nga kekeno o onei moana. I te mea kua piki haere te utu mo nga
kiri kekeno, i te mea hoki kua kore haere nga kekeno o era atu
wahi o te ao, a i te mea hoki tera e taea te whakatupu i taua
mahi ki enei takiwa, e maharatia ana me ata whakahaere he
tikanga e taea ai te tiaki pai nga kekeno o enei moana. I te
taenga o te Pirimia ki Hopataone i mea atu ia ki te Kawanatanga
o reira kia retia mai ki tenei koroni nga moutere e huaina ana
ko
I muri mai o tera huihuinga Paremete i whakaturia he komihana hei whiriwhiri i te ahuatanga o nga huihuinga e huihui ana i runga i nga tikanga whakahoahoa, a i runga i nga whaikorero i whakina mai e kitea ana kei te pai te mahi a te nuinga o aua hunga. E tika ana kia whakamana e te ture aua huihuinga whakahoatanga i runga i etahi tikanga e ngawari ai te whakahaere i a ratou mahi.
I te ata whakaaro taku Kawanatanga mehemea ranei e whaitikanga ana kia mahia ano he ture mo nga peeke, a i runga i te whakaaro o te nuinga he mea tika kia whakakaha te Peeke o Niu Tireni, ara kia mahia ano he tikanga mo te poari whakahaere i taua peeke, e meingatia ana kia tukuna atu ma koutou e whiriwhiri etahi tikanga e pai haere ai e tuturu ai hoki aua mea.
Kei te mohio ano koutou kua tata te wa e mutu ai tenei kataraka
mo te meera poutapeta ma
Ka hohoro tonu te tuku atu he pire hei mahi ma koutou hei tiaki i nga kotiro taitamariki, hei pehi i nga mate e pa nei ki nga taone nunui o te koroni nei. Ka tonoa atu hoki kia whakakorea atu e koutou tetahi o nga ture e mana nei inaianei e pa ana ki tetahi take e korerotia nuitia ana i tenei wa.
Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou he pire whakatika i te Ture whakahaere mo Niu Tireni, ara hei whakapoto iho i te tuunga o nga mema o te Kaunihera e tu nei a mate noa ratou, i runga ano ra i etahi tikanga, kia ahei ai hoki te tuku ma te pooti o te iwi nui tonu e whakatau nga tikanga e whakaaetia ana e nga Whare e rua, me nga Pire e turakina ana i roto i te Paremete; hei whakarite hoki kia kaua e roa atu i te waru haora nga haora e mahi aua nga kaimahi o roto o nga whare mahi taonga, me nga hunga e mahi ana i roto i nga maina, hei whakakore hoki i te utu nui rawa o nga hua itareti mo nga moni nama; hei whakarite tikanga hoki mo te inihua a te Kawanatanga mo nga whare ina pau i te ahi; hei whakatika hoki i nga ture e pa ana ki nga rangatira mahi me nga tamariki e ako ana ki a ratou mahi; hei whakawhanui atu i nga pooti e pa ana ki nga tikanga whakahaere taone; hei whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture Whakanohonoho "Whenua; hei whakahaere tikanga e pai ai te putanga o a tatou nei taonga ki wahi ke: tera atu hoki etahi putake ka tukuna atu ma koutou e whiriwhiri.
Ko te tino Ture mo nga mahi maina i whakamana i te tau 1891. No
muri mai o tera ka mahia etahi ture whakatikatika i taua ture, a
kua kitea i naianei e tika aua kia whakatopuria kia
whakangawaritia hoki nga ture e pa ana ki nga maina me nga wahi
keri koura. E tika ana hoki kia
I tera huihuinga o te Paremete i whakamana he ture hei rapu i te tokomaha o nga kaumatua o te koroni nei e pai ana i runga i etahi tikanga kia awhinatia ratou ara ina whakaaro te Kawanatanga he mea tika kia penihanatia ratou. Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka e pa ana ki aua take, a ka tonoa atu kia ata whiriwhiria e koutou.
I te mea e kitea ana e taea ana te whakatupu
Kei te whakahengia te ture e whakaeke taake nei ki nga tangata hokohoko taonga o era atu whenua, a e kiia ana kei te arai taua ture i nga hunga e hiahia ana ki te hoko i a tatou taonga. Ki te taea te whakakore taua ture, e hiahiatia ana kia tahuri koutou ki te whakarite tikanga hei mahi pera.
Kei te pai kei te ora hoki nga mahi o te koroni, kei te nui haere hoki nga tangata e whakanohonoho ana i nga whenua. I muri mai o tera Paremete i hoki haere iho nga utu mo a tatou taonga e hokona atu ana ki nga wahi ke, otira e hara i te mea ko nga taonga i iti haere, engari ko nga utu i hoki iho. I nui haere nga taonga i hokona mai, no reira ka mohiotia kei te noho ora tatou, kei te nui haere te iwi, kei te nui haere hoki nga moni. Kei te piki haere tonu nga utu mo nga hea o roto o nga peeke me nga kamupene inihua, me era atu kamupene whakahaere mahi, no reira e maharatia ana kua ora haere te iwi kua kore e pouri i te kore moni hei whakahaere mahi.
E mahara ana au tera koutou e tahuri ki te mahi tikanga e ora haere ai tenei koroni pai, kia puta ai hoki he painga ki nga iwi e noho ana i konei. E hiahia ana hoki au ki te tautoko i a koutou mahi.
E whakatuwheratia ana e au tenei Paremete, a ka inoi au ki te
Atua kia manakitia a koutou mahi kia puta ai te honore ki te
Paremete me te
Te Waaka.—E tono ana au kia
whakaaetia tenei motini, ara: "E hiahia ana tenei
Kaunihera kia ata tuhia enai kupu kia mohiotia ai e whakaaro
nuitia ana e tenei Kaunihera nga mahi nui me nga mahi toa i
whakahaerea e Meiha Ropata Wahawaha mo te taha ki tenei
koroni, me te hiahia o tenei Kaunihera kia tuku kupu mihi
atu ki tana pouaru, me tona iwi, kia mohiotia mai to tatou
pouri me to tatou aroha nui ki a ratou, i a ratou e noho mai
nei i roto i te mate." E hiahia ana hoki au ki te
whaikupu mo runga mo tenei motini. E kore pea e whakaaro nuitia
aku nei kupu mo nga mahi nui a taua kaumatua toa, i te mea hoki
kaore au i kite a tinana i ana mahi, engari he mea rongo naku.
Otira kei te mohio ano tatou, i rongo katoa hoki nga iwi o tenei
koroni ki nga mahi i mahia e Meiha Ropata mo nga iwi o Niu
Tireni. E tino mohiotia ana hoki na tana kaha ki te whakahaere
tikanga i nga wa o te raruraru i taea ai e nga Pakeha me nga
Maori te peehi nga mate i pa ki te koroni i roto i aua tau. No
te tau 1868 ka uru ia ki te whawhai a mau tonu i te tau 1868, me
te tau 1869, me te 1870, a no te tau 1870 i puta rawa ai ana
mahi toa i tukuna atu ai ki a ia e te koroni nei te tohu
whakahonore ara te New Zealand Cross. I penei
nga kupu apiti ki taua tohu, ara: Mo tona maia me tona toa i te
whakaekenga tuatahi, me te whakaekenga whakamutunga o Ngatapa,
me tona maia pumau i te whakaekenga tuatahi, i te mea e whitu
tekau ano ona hoia, i te mea kua whati te nuinga o nga Maori o
te taha ki te Kawanatanga, haere tonu ana a Meiha Ropata me tana
ope tae rawa ki te parepare, noho tonu i reira a po noa, a na te
kore paura ano i mahue atu ai tona tuunga, a he maha ke ona hoa
i matemate. Otira he pera tonu tana mahi i roto i te whawhai, e
kitea tonutia ana tona maiatanga me tona matauranga ki te
whakahaere tikanga, a na tona toa ano hoki i maia ai ona hoa ki
te whai
Kapene Peere.—I te mea e tu atu ana
au ki te tautoko i te motini a taku hoa honore, e tika ana kia
whaikupu atu hoki au mo nga mahi a taku hoa honore kua ngaro atu
nei, i te mea hoki he hoia ano hoki ahau. Kaore ahau nei i kite
i ana mahi, no reira au i pouri ai mo te ngarongo o te Witimoa,
notemea hoki ko ia te apiha whakahaere i te wa i puta ai aua
mahi toa a Meiha Ropata mo te taha ki tenei koroni. E tautoko
ana au i te kupa a te Waaka i a ia i ki mai na, he tangata
whakaaro rangatira a Meiha Ropata i a ia e noho ana i roto i
tenei Kaunihera, kaore ona whakahi, ona rupahu ranei, engari he
tangata ngawari, he hoa tuturu piripona hoki ki ona hoa, ka nui
taku aroha atu ki tona pouaru me tona iwi katoa i te mea kua
pangia ratou e tenei mate nui. He wa raruraru nui te wa i tu ai
a Meiha Ropata ki te
Takuta Kerehi.—Kei te taimaha rawa
toku ngakau i au e tu atu nei, notemea kei te pehia au e te
pouri ina hoki whakamuri oku whakaaro I runga i te mate nui kua
pa mai nei ki a tatou. I te mea kua hipa atu i te rua tekau ma
rima tau mai o toku kitenga i ana mahi e uaua ana inaianei te
korero tika mo aua take. Ki taku mahara ko ia pea te tino toa o
roto a aku tangata i kite ai i roto i te pakanga. E naua ana te
ki ko wai te tino toa. I kite au i a Meiha Ropata i Pukemaire, i
a matou e whakaeke ana i te pa o nga Hauhau, kua hoha ia ona hoa
i te kaha o te ua, hou atu ana ia ma te awa keri, i ngoki haere
atu me te kiore, mau ki te waewae o te hoariri, toia mai ki
waho, makaa atu ki waenga o ona hoa. I puta mai te pawera ki au,
i au e titiro atu ana, i te mea hoki kaore i mohiotia e puta ora
mai, e pewhea ranei. Te kitenga atu o Meiha
Te Riki.—E te Tumuaki, e koa ana au
mo toku taenga ki te nehunga o Meiha Ropata. E koa ana au i te
mea i tupono au, maringanui i tupono au ki te nehunga o taua
tino toa. Kua ahua kaumatua au inaianei, a e mahara ana
Whakaaetia ana te motini.
Taiaroa.—E koa ana ahau i to
mea kua tae ki tona wa e taea ai e au te korero i nga putake mo
tenei Rire, engari me whakapoto e au aku korero. Kei te takoto
ano i roto i te rarangi tuatahi whakamarama o te Pire ona take i
whakahaerea ai tenei Pire. E hiahia ana nga Maori kia
whakawateatia he huarahi mo ratou, kia taea ai te whakatu
whakawa mo nga whakaaetanga i waenganui i a te Wekipiri me nga
Maori whaitake i te wa i hokona ai aua whenua. Kei te marama ano
i te rarangi timatanga o te Pire nga take e hiahiatia ana,
engari e tika ana kia whakamahara atu au, i te wa i tau tuatahi
ai te mana o te Kuini ki enei moutere i meingatia ko te Karauna
anake e mana ki te hoko i nga whenua, a me mana te Karauna ki te
hoko i nga whenua i runga ano i nga utu e whakaaetia ana e nga
Maori. I te wa i timata ai nga mahi a te Kamupane o Niu Tireni i
te koroni nei, i tohe te hunga tiaki mo te taha ki nga Maori,
kia matua whakaae te Kamupane kia rahuitia he whenua mo nga
Maori, i mua ano i te hokonga o te whenua. Ki taku mahara i
whakaurua taua tikanga ki roto ki tetahi ture o te Paremete o
Ingarangi, he mea tono kia peratia e nga hunga e tiaki ana mo te
taha ki nga Maori, notemea i mahara ratou tera nga Maori e raru
i to ratou tauhou ki nga tikanga a te Pakeha; a i nga hoko a
taua kamupane i Taranaki, i Poneke, me Whakatu i whakaurua ano
ki nga pukapuka o te hoko he kupu mo nga whenua e rahuitia ano
mo nga Maori. I te taenga atu o te Wekepiri ki Otakou ki te hoko
whenua i reira mo te Niu Tireni Kamupane, i tono atu taku matua
me era atu rangatira Maori kia nui te utu mo te whenua, me ta
ratou tono atu kia rahuitia ano he whenua mo nga Maori. Ka mea
atu a te Wekepiri kua whakamana ia kia utu i te moni kia
£2,400 mo te Otakou Poraka; kaore tena i whakaaetia
atu. Katahi ka haere a te Wekepiri ki Waikouaiti, ki te whare o
tetahi pakeha o Teone, a kotahi tona marama ki reira, ka hoki
ake ano ki nga Maori ka mea atu kua whakaae ia ki te whakarite
rahui mo nga Maori i roto ano i nga whenua e hokona ana ki nga
Pakeha, ko aua rahui hei waho ano o nga whenua papatipu i Otakou
i te Taieri me te Karoro. Ka patai atu nga Maori ka pewheatia
nga rahui i Koputai me era atu wahi i whakaritea ra i mua atu;
ka mea a te Wekepiri taihoa ena e rahui. Na heoi ano te take i
whakaae ai nga Maori ki te hoko, ko te whakaaetanga atu i taua
wa ka rahuitia aua wahi ma ratou, a ka rahuitia ano hoki mo
ratou etahi taha o nga whenua e hokona ana e ratou. He maha ano
nga take i tika ai nga Maori kia tono mo aua putake. Ko tetahi
take ko te whakaaetanga ki a ratou ka whakahokia
Te Waaka.—E pouri ana au i te mea ka
whakahe ano au i tenei tau mo te Pire nei. Kaore i whakaaetia i
tera tau te korerotanga tuaruatanga o te Pire nei, a heoi ano te
huarahi maku i tenei tau, he mea atu ki taku mahara ko te mea
tika me whakakore atu ano hoki i tenei tau. E hara i te mea
kaore au i te aroha atu ki a Taiaroa, e hara hoki i te mea kaore
au i te whakaae e whakahaerea ana e ia nga tikanga mo tona iwi,
i runga i te ngakau tika mo te taha ki a ratou, me tona mahara
hoki e tika ana kia tiakina o ratou take. Engari hoki i runga i
nga tikanga katoa o mua, me te maha o nga tau e rapu huarahi ana
hei whakamarama i aua take, e te Paremete me nga Komihana, e
mahara ana au e kore e taea te whakamana he Pire penei me ta
Taiaroa e mau mai na. I tahuri ano te Paremete i te tau 1889 me
te tau 1890 ki te whakaoti i aua putake. I te tau 1889 kaore i
kitea e te Komiti i roto i te koroni nei he kupu whakatuturu i
te whakaaetanga o nga whakatekau mo te Otakou Poraka. Tonoa atu
ana ki Ingarangi kia rapua mai mehemea ranei he pukapuka kei
reira hei tautoko i te kereme a te iwi o te mema na; a no te tau
1890 i ripoata te Komiti kaore i te kitea he pukapuka pera i
Ingarangi. Engari i mea ano te Komiti kia whakahaerea e te
Kawanatanga etahi tikanga e whiwhi ai ki te whenua nga Maori
rawakore, a kua takoto ki te tepu o te Kaunihera i tenei
huihuinga tetahi pukapuka e whakaatu mai ana kua nui te mahi i
whakahaerea mo runga mo aua tikanga. He nui ke nga Maori kua
whakanohoa ki runga ki te whenua i muri mai o taua tau. I te tau
kua huri ake nei kaore i tukuna mai he ripoata. Engari i tenei
tau kua whakatakotoria he ripoata ki te tepu o te Kaunihera, a
me ata titiro e nga mema, kia kite ai ratou i te nui o te mahi
kua whakahaerea hei whakamana i te kupu tohutohu mai a te Komiti
o te tau 1890. Kua tae ki te 111,689 eka kua wehea ma nga Maori,
a kua whakatau ki nga Maori 1,151 nga whenua e tae ana ki te
39,278 eka. Ko nga tangata kua whiriwhiria o ratou kereme e tae
ana ki te 3,493 tangata, a 1,151 tangata kua whakataua, a ko nga
tangata e toe ana hei whiriwhiringa 2,332. Na i tua atu ano o
era tangata e 460 Maori kei Kaikoura me Maropara kua rapua he
tikanga mo ratou, he tokomaha o ratou e noho kore whenua ana, a
ko etahi o ratou he iti noaiho o ratou whenua. I te mahi tonu te
Komihana i roto i enei tau a kei te whaihua inaianei aua mahi. E
mahara ana au me whakaae mai a Taiaroa kei te tahuri
Taiaroa.—Me whaikupu atu au mo
runga mo ta te Minita e ki mai na, kua whakaritea e te
Kawanatanga he whenua mo te hunga rauwakore, me whakaatu atu au,
kaore
Pootitia ana, a whakaaetia ana te korero tuarua o te Pire.
Ripoata o te Komiti o te Kaunihera mo nga Mea Maori, mo runga mo te Pitihana Nama 11 a Ngawaina Hanikamu:—
"I te mea kua ata whiriwhiria nga putake o te pitihana, e mahara
ana te Komiti kua whakaaturia mai e nga kaipitihana e tika ana
kia whiriwhiria to ratou tika kia rehitatia ratou hei tangata
whaitake mo Whakapuaka Poraka, a e mea ana te Komiti me rapu e
te Kawanatanga mehemea ranei e tika ana kia whakahaerea he
tikanga i raro i te wahanga 10 o te tekiona 14 o '
"7 Tihema, 1897."
Ripoata o te Komiti o te Kaunihera mo nga Mea Maori, mo runga mo te Pire Whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture Whakawa mo te Karauna:—
"I te mea kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pire Whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture Whakawa mo te Karauna, ka ripoata penei atu, ara:—
"I runga i tenei ahua o te Pire, e kore ano e puta te painga ki nga
kaituku mai e maharatia ana kei roto, a i te mea kua tata te mutu o
te Paremete, e kore e taea te whakatikatika ona rarangi e puta ai he
painga. E mahara ana ta koutou Komiti, e pa ana ano te tikanga
'whakatekau' ki te Otakou Poraka, a i tau iho ki te Kawanatanga te
mahi
" H. Wiremu, Tiamana.
"9 Tihema, 1897."
Taiaroa.—E te Tumuaki he mea
tika pea kia korerotia atu a au aku whakaaro mo runga mo tenei
Pire. I te rapu tonu au i te tikanga o to whakatau i
whakapuakiua mai ra e koe inanahi, i ki mai ra koe he pire moni
tenei, a e kore e taea te whakatikatika i roto i te Komiti; a ki
taku titiro hoki i runga i ano i taku i kite ai i nga mahi o nga
Whare e rua, e mahara ana au kei te tika tau. E aroha atu ana
ano au ki te whakaaro mo te penihana mo nga kaumatua Pakeha,
Maori o roto o tenei koroni; engari i runga i te rereke o etahi
o nga tikanga o roto o te Pire, kua ata whakaaro marire au ki
tona ahua. Tetahi hoki kaore rawa he kupu o roto o te Pire nei
hei whakaatu mai i te nui o nga Pakeha e whaitikanga ana kia
utua he penihana ki a ratou i runga i nga tikanga o tenei Pire;
kaore hoki i whakaaturia mai te nui o nga Maori e tika ana kia
utua he penihana ki a ratou. No reira kaore tatou i te mohio he
pewhea ranei te nui o te moni e tika ana hei whakarite i aua
penihana. Ki taku mahara e kore e hoki iho i te rima mano Pakeha
e tika kia tango penihana i raro i nga tikanga o tenei Pire, a
ki taku mahara ka tae ki te toru mano, maha atu ranei nga Maori
e tika kia whakawhiwhia ki te penihana; a mehemea £18
i te tau i runga i nga tikanga kua whakaritea i roto i te Pire
nei, ka tae aua moni ki te £144,000 i te tau. Tera pea
he maha ke atu i aku kua whakahua atu nei. No reira au ka mahara
ai he mea pai kia waiho tenei Pire, kia ata mohiotia te nui o
nga Pakeha e tika ana kia utua atu he penihana ki a ratou, a
pera ano hoki mo nga Maori, kia ata kitea te tokomaha o ratou e
tika ana kia tango penihana, kei reira ka tahi tatou ka mohio he
pewhea te nui o nga moni hei utu mo aua penihana. I mahara au he
mea tika Ma whakamarama atu au i oku whakaaro, notemea hoki kua
tono mai nga mema o nga taha e rua kia pooti au ki a ratou, e
mahara ana au ko te mea tika me waiho atu tenei Pire mo tetahi
atu tau mahi ai. No reira ka tautoko au i te motini a
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o te Kaunihera, mo runga mo te Pitihana a Kipa te Whatanui:—
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti te Pitihana a Kipa Whatanui me
nga pukapuka e pa ana ki aua putake, a e mahara ana te Komiti he
take tika ano to te kai-pitihana a e mahara ana te Komiti me
tuku atu aua putake ki te H. Wiremu, Tiamana.
"15 Tihema, 1897."
Motini a Te Wiremu, "Kia whakaaetia te ripoata a te
Komiti mo nga Mea Maori o te 9 o nga ra o Tihema, mo runga mo te
Pire Whakawhanui atu i nga tikanga o te Ture
whakawa mo te Karauna."
Taiaroa.—E te Tumuaki e hiahia ana
au ki te whaikupu atu mo runga mo nga korero a etahi o nga mema. I
ki a
Na te tae ki te wha o nga haora i mutu rare ai tenei whaikorero.
Taiaroa.—E pouri ana ahau moka i
whakapau i te
Taiaroa.—E whaitikanga ana kia
whaikupu atu au whakahe mo te mahi a te Kawanatanga e waiho tonu nei
e ratou nga Pire e pa ana ki nga Maori, kia tae rawa ki nga ra
whakamutunga o te Paremete ka tuku mai ai. Ko tenei Pire e korerotia
nei e te Kaunihera, katahi ano ka tae mai, a kaore ano au kia kite i
te whakamaoritanga. Akuanei ka kiia atu ki nga Maori, tenei ano ta
koutou mema Maori a kaore ia i tu ake ki te whakahe mo te Pire. No
reira au ka ki atu nei, mehemea he mate mo nga Maori kei roto i nga
tikanga o tenei Pire, ka waiho e au kia tau ana te hara ki runga ki
te Kawanatanga.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.
Ka tae mai te kupu a te Kai-whakahaere a te Kawana, he whakahau kia haere atu nga mema ki te Whare o Runga.
Haere ana nga mema me te Karaka o te Whare ki te Whare o Runga a ka panuitia ki a ratou e nga Komihana a te Kawana te Panuitanga hei whakatuwhera i te Paremete.
Ka mutu tera ka whakahaua nga mema e aua Komihana kia hoki ki to ratou Whare ki te whiriwhiri a ki te whakatu i tetahi o ratou hei Tumuaki mo ratou, ara, hei Pika, a ka oti ia ratou te whakatu taua tangata me arahi atu e ratou ki te Whare o te Kawana i te Wenerei, apopo, kia whakamanangia taua tangata e te Kawana.
Kaore i roa atu kua hoki mai ano nga mema ki to ratou Whare.
No te taenga ki reira ka hoatu e te Karaka o nga Riti kia
Katahi ka tahuri a
Ko Te Ranaka (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, Ka mutu ia ka tu ake.
Ko Te Maukomare (
Ka ahua roa e noho puku ana te Whare, kihai i whakahuatia te
ingoa o tetahi atu mema honore hei whakatete i a
Ka tu mai a
Katahi te Tumuaki ka arahina e nga mema tokorua, nana ia i motini i tautoko hei Pika, ki tona nohoanga.
Ka mutu nga whai-korero whakapai atu a te Pirimia raua ko Kapene Rahera, hiki ana te Whare i te rua tekau meneti ki te wha karaka i te ahiahi.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ko Te Tumuaki (
Ka panuitia i konei aua ripoata me aua whakataunga e toru.
Ka mutu te panui o nga ripoata me nga whakatau a aua Tiati mo nga
mema Pakeha tokorua, ka panuitia ko te ripoata me te whakatau mo
te pitihana turaki a Ropata te Ao i a
Ko Te Tumuaki (
A whakapai ana te Kawana ki aku kupu, a ki ta koutou whakatuunga hoki i au hei Tumuaki mo te Whare.
Ka oti era mahi ka takoto te motini a te Pirimia kia whakatarewatia nga ture o te Whare No. 74 me No. 75 i tenei tuunga o te Paremete, kia ahei ai te hoatu ko nga mahi Kawanatanga kia mahia i te tuatahi, kia tere ai te mutu o tenei Paremete. No te mea kotahi tonu te tino take i karangatia ai nga mema honore kia huihui mai i tenei wa, ara, hei whakahaere i nga tikanga whakanui mo te taenga o nga tau o te Kuini ki te ono tekau e tu ana hei Kuini mo Ingarangi.
Ka mutu ta te Pirimia ka tu ake ko
Te mutunga iho pooti ana te Whare. Koia tenei te rarangi o nga mema i pooti.
Te putanga o te hunga tautoko, 18.
Heoi paahi ana te motini a te Pirimia.
Ka mutu tera ka whakahaerea ko te whai-korero hei whakautu mo nga kupu a te Kawana i tana whakatuwheratanga i te Paremete i te ra tuatahi.
He maha nga mema i korero te mutunga iho whakaaetia ana te motini mo taua mea.
Katahi ka whakahaerea ko nga moni o te koroni, no te mutunga o tenei ka ara te Whare.
No te waru meneti te paahitanga o te tekau karaka i te po i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire e rua me etahi motini. Ka oti era, ka utua ko nga patai, ka tae ki te motini a te Pirimia mo:—
Ko Te Hetana (
Koia tenei nga kupu o te Te
Hetana.)
Ko Kapene Rahera (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a Kapene Rahera, me titiro i roto i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Ko Te Roretana (
Ko Timi Kara (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
Ko Hone Heke.—E te Pika, e tu ake ana
ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru maku i tenei wa me
taku mahara kei te kite marama tatou katoa he taima tino tika
rawa tenei hei whakapuakitanga mo a tatou kupu whakamihi ki a te
Kuini mo te ekenga o ona tau ki te ono tekau e noho ana i runga
i te torona o Ingarangi. Ko nga tangata katoa e mohio ana ki nga
korero o tenei koroni ka mohio mai ki au he tangata no tetahi
wehenga o te Iwi o Ngapuhi, i whawhai nei ki nga hoia a te Kuini
i nga tau timatanga o tenei koroni. Engari koia tenei te mea e
tino hiahia aua ahau ki te whakaatu atu ki tenei Whare: ahakoa
taua mahi a taku tupuna kua mate atu nei e patu ana i nga tika o
nga pononga Pakeha a te Kuini i tenei koroni, engari ko nga take
i tahuri ai ia ki te whawhai ki nga Pakeha he take tika ano na
te tangata e aroha ana ki tona iwi ake, i runga i tana kite i te
kino kua mahia ki runga ki a ratou. Mehemea ka hoki whakamuri
nga mahara o nga mema o tenei Whare ka titiro ki nga korero
tawhito o Ingarangi, ka kite ratou i te tahuritanga o nga iwi
whenua o Ingarangi ki te whawhai i nga iwi tangata ke e whakaeke
ana i to ratou motu. Mo te taha ki a matou ko toku iwi, kaha atu
to matou nei aroha me to matou piri pono ki a te Kuini. Kua kite
iho ahau i to matou nei ahua i raro i nga ritenga o te Ture
Whakamana Paremete mo Niu Tireni, kua kore rawa matou e kaha ki
te whakahe i nga take katoa e whakaaraarahia ana i tenei whenua;
a i runga i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi kua whakaae matou
ki te mana o te Kuini kia eke ki runga i a matou. Mai ano o mua
iho, e whakaae tonu ana matou, nga Maori i whawhai ki nga hoia a
te Kuini, ki te mana o te Kuini; a ko nga raruraru o aua ra
ehara i te mea he
Ko Wi Pere.—E te Pika, ki toku
whakaaro he mea tika kia tukua he ope Hoia Maori ki Ingarangi;
he tino mea pai tera hei whakaatu atu ki era atu iwi o te ao i
te whakakotahitanga o nga Maori me nga Pakeha o tenei koroni.
Engari, ahakoa kua kotahi ratou, ki te titiro mai a nga kanohi o
era atu pononga a te Kuini i era atu wahi o tona Kuinitanga, e
tika ana ano kia kawea mai nga take raruraru katoa e takoto nei
i waenganui i te Maori me te Pakeha ma tenei Whare e whiriwhiri
e whakariterite. Otira ko aua putake raruraru, e takoto pohehe
nei i waenganui o nga iwi e rua, ka auau tonu te tae mai ki te
aroaro o tenei Whare kia oti ra ano tetahi whakatutukitanga
marama hei whakamutu atu. Ka whanau he tamaiti rangatira o te
iwi Maori, ka tae ki te waru ona ra ki waho, ka tuatia taua
tamaiti. Hei reira ka karangatia nga hapu katoa o taua takiwa
kia haere mai ratou ki taua tuatanga. Mehemea ki te whakahe
tetahi, ki te ki kaore ia e tuku kai, taonga ranei, mo taua
mahi, ka poroa rawatia tona kaki. Na, kua puta rawa he kupu
whakahe ma etahi o nga mema o tenei Whare, kua amuamu ratou kua
ki, "kaua tatou e tuku ope hoia ki Ingarangi—kaua
tatou e moumou moni." Mehemea e mana tonu ana i naianei nga
tikanga Maori o mua kua tukuna mai e te Kuini tetahi o ana apiha
i Ingarangi hei poroporo i nga upoko o nga tangata e amuamu nei.
Ko nga mema honore e
Ko Henare Kaihau.—Taku kupu tuatahi
he kupu mihi ki a koutou, ki nga mema o tenei Whare. Ko ahau he
mema hou au, he tangata tauhou ki tenei Whare, i tonoa mai au ki
konei e tetahi wahanga nui o te iwi Maori e noho ana i tera pito
o tenei Motu. Kei pohehe mai koutou ki taku korero e noho atu
ana ratou i waho atu o nga ture a te Kuini, kaore. Ko nga iwi
nana au i tuku mai ki konei e noho ana ano i raro i te mana o
nga ture a te Kuini, engari e whakahe ana ratou ki etahi wahi o
nga tikanga e whakahaerea nei mo Niu Tireni, i runga i te mea,
ki ta ratou whakaaro, kihai etahi wahi o te Ture Whakamana i te
Paremete e pa ana ki te taha Maori i ata whakatutukitia. I haere
mai au ki konei i runga i te tono a nga rangatira me nga hapu o
toku takiwa hei mangai mo ratou ki te Paremete. Kua kite ahau, i
roto i enei ra torutoru oku ki konei, i te ahua o ta koutou
whakahaere i nga mahi o tenei Whare. Kua rongo ahau e korerotia
ana, heoi ano te tino take hei whiriwhiri ma tatou i tenei tunga
o te Paremete ko te tuku atu i te Pirimia me tetahi ope hoia
Pakeha, Maori hoki, ki Ingarangi. E tino whakaae ana toku ngakau
kia haere te Pirimia ki Ingarangi kia kite i a te Kuini. Ma kona
hoki e kite ai nga Pakeha o Ingarangi i te ahua o nga tangata i
whiriwhiria hei whakahaere tikanga mo tenei koroni, a ma tera
hoki e ata mohio ai ki te te ahua o nga iwi e rua e noho nei i
konei. Ko matou, ko nga Maori, e rereke ana to matou nei hiahia:
Ko ta matou e hiahia ai kia tae atu ko nga rangatira o nga iwi
Maori hei reo mo ratou ki reira a taua ra. Ma kona hoki, ki ta
matou whakaaro, ka tino whakaaturia maramatia te kotahitanga o
nga rangatira Maori o Niu Tireni me nga rangatira Pakeha o
Ingarangi me nga rangatira o era atu whenua e noho ana i raro i
te mana o te Kuini o Ingarangi. Hei tera atu tuunga o tenei
Paremete katahi ka whakatakotoria atu e au ki tenei Whare nga
putake katoa i tukua mai e toku iwi ki au hei horahanga atu maku
ki te aroaro o tenei Whare. E kore au e whakatakoto atu i aua
putake i naianei; i te mea ki taku mohio heoi ano te take korero
kei te aroaro o te Paremete i naianei ko te whiriwhiri mehemea e
tika ana kia tukuna atu te Pirimia me tetahi ope hoia Pakeha,
Maori, ki Ingarangi mo nga mahi nunui ka puta i reira a te
taenga o nga ra o te kuinitanga o to tatou Kuini ki te ono tekau
tau e noho ana i runga i te torona o Ingarangi. Ka nui taku koa
i taku kitenga tera e
Ko Tame Parata.—E te Pika, e tu ake
aua ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i te take korero
e korerotia nei e te Whare. I te mea ko au te mema Maori o Te
Waipounamu, no reira e tika ana kia korero au i etahi kupu. E
tino whakaae ana ahau ki te huihuinga mai o tenei Whare ki te
whakarite i te kupu powhiri a te Kuini, na reira ka nui taku koa
ki te whakahaerenga penatanga a te Pirimia, me taku hari ano
hoki i taku rongonga ka tino haere ia hei reo mo Niu Tireni ki
Ingarangi a te taenga o nga tau o
Ka mutu a
No te paunga o nga korero a era, ka tu atu ano ko te Pirimia ki te whakautu i nga whai-korero. Te mutunga o tana paahitia ana te motini a whakaturia ana te Komiti.
Katahi ka whakahaerea ko etahi atu mea, a no te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea tetahi Pire mutu noa tona
Ko Te Hetana (
Katahi ka panuitia e te Karaka taua pukapuka. Koia tenei nga
korero. "Ki a te Kuini ki te mana nui rawa.
"E te Kuini atawhai rawa,—
"Ko matou ko nga mema o te Whare o Runga me te Whare o Raro o te
Korini o Niu Tireni, e noho huihui nei i roto i te Paremete,
tenei matou ka whakapuaki atu ki te
"E inoi atu ana matou ki a koe kia paingia e koe nga kupu mihi atu a o matou ngakau mo te taenga ki te ono tekau tau ou e noho ana i runga i tena torona; a e koa ana hoki matou mo tou rokohangatanga e tenei tau, a mo te tuwhera tonu o nga huarahi katoa e tae atu ai ki a koe nga kupu aroha me nga mihi a o pononga katoa e noho nei i nga whenua katoa e ekengia ana e tou mana.
"Ko te Koroni o Niu Tireni, i timataria te whakatupu hei koroni i muri tata iho i tou ekenga ki runga ki te torona, a ko ia tonu te matamua o nga koroni i whanau mai i roto i nga ra o tou kuinitanga; a e ki pono atu ana matou ki a koe e kore rawa te aroha me te piri pono ki a koe o nga tangata o Niu Tireni e hoki i era atu pononga a te Karauna.
"Ko tenei koroni, ahakoa i whakatupuria i runga i te whakaae a te
iwi Maori, e whakaaturia ana nei i roto i te Tiriti o Waitangi,
he maha nga raruraru i tupono ki a ia i ona tau tuatahi; a
ahakoa aua raruraru i nga ra o mua i waenganui i nga iwi e rua,
otira e koa ana matou i naianei mo matou ka kaha ki te ki atu ki
a koe i tenei ra kei te noho kotahi nga iwi e rua i naianei i
runga i te rangimarie i te rongomau me te aroha, a ko te piri
pono o te iwi Maori ki a koe e kitea ana i runga i te
"Nui atu to matou hari i to matou rongonga i to kupu whakaatu mai
i to hiahia kia tae atu etahi tangata o konei hei reo mo Niu
Tireni ki roto ki nga mahi nunui ka mahia ki Ranana a te taenga
ki te ono tekau nga tau o tou kuinitanga, a e tino whakatika ana
matou ki taua hiahia ou, na reira kua whakaae matou kia haere
atu i naianei tonu te Pirimia o Niu Tireni, a te Honore
"Nga tohu nunui o tou kuinitanga ko te tuturu tonu o tou whakaaro
kia mau tonu kia tupu haere tonu te whakahaere kawanatanga i
runga i nga ritenga Paremete, i runga i te whakawhanui i nga
mana o te iwi ki te tuku mema mo ratou ki nga Paremete me nga
Kawanatanga puta noa i nga whenua e takoto ana i raro i te mana
o Ingarangi, me te whakangawari i nga ture pakeke, me te hanga
ture hei awhina i nga kai-mahi o te whenua. Ko te roa rawa o
"Na Te Mera (
"Tiamana o te Komiti Huihui o nga Whare e rua o te Paremete i whakaturia hei hanga i enei kupu mihi ki a te Kuini."
Ko Te Hetana (
Ko Te Roretana (
Ko Te Hetana (
Ko Te Taute (
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana te motini.
Ka mutu tera ka timataria etahi atu mahi a haere tonu a weherua noa.
No te tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka i noho ai te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga patai ka tae ki te patai a
Ko Wi Pere.—Ka patai ahau ki te
Pirimia, Mehemea a te mutunga o tenei huinga o te Paremete tera
e whakaarohia e te Kawanatanga etahi tikanga e taea ai te hanga
o tetahi reriwe mo Kihipana ki Rotorua, kia mama ai te harihari
atu a nga kaimahi paamu o nga takiwa o
Ko Te Hetana (
Ka tae mai te kupu a te Kaunihera kua paahitia e ratou te ripoata mo nga kupu mihi ki a te Kuini, i hanga nei e te Komiti Huihui o nga Whare e rua, mo te ekenga ki te ono tekau nga tau o te Kuini e noho ana i runga i te torona o Ingarangi.
Ko Te Hetana (
Ka roa ratou e kawe ana ka tu atu ano a
Te mutunga iho pooti ana te Whare mo te motini a te Pirimia.
Koia tenei te rarangi o te hunga i pooti.
Te putanga o te hunga tautoko, 19.
Heoi paahi ana te motini a te Pirimia, a whakaaetia ana nga kupu mihi ki a te Kuini.
Ko Te Hetana (
Heoi hiki ana te Whare, a ao rawa ake kua taki hokihoki te nuinga o nga mema ki o ratou iwi nana ratou i pooti.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia tetahi Pire.
Ka tae mai te kupu a te Kawana, he whakahau kia haere atu nga menia ki te Whare o Runga.
Haere ana te Tumuaki me nga mema ki te Whare o Runga, me te haere ano o te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i roa atu kua hoki mai ano ki to ratou Whare.
Ko Te Tumuaki (
"Tari o te Pirimia,
"Poneke, 21 o Hepetema, 1897.
"E Pa,—E whai honore ana ahau ki te whakaatu ki a koe,
ara, i runga i te kupu whakahau i tae au ki
"'E whakawhetai atu ana ahau ki te Runanga Kaunihera me te Whare
o Raro o te Paremete o Niu Tireni mo a ratou kupu e whakaatu mai
nei i te tika o a ratou mahi me to ratou piri pono ki au. Ka nui
toku aroha mo te maha rawa o nga kupu kua tae mai ki au he
whakaatu mai i te piri pono o oku iwi katoa ki te hapai i toku
torona i tenei wa i tutuki nei ki te ono tekau oku tau e tu ana
hei Kuini, a ka nui toku koa mo te kaha o
"'Ka whakahau atu ahau i a koe kia haria atu e koe taku whakawhetai pono ki te Runanga Kaunihera me te Whare o Raro o te Paremete o Niu Tireni.'
" Te Hetana (
"Ki te
Ko Te Makenehi (
Whakaaetia ana te motini.
Ko Te Tumuaki (
"Tenei ka tukua atu e te Kawana ki nga mema o te
"Whare o te Kawana,
"Poneke, 21 o Hepetema, 1897."
Koia tenei taua pukapuka.
"
15 o Hurae, 1897.
"E te Kawana,—E whai honore ana ahau
ki te whakaatu ki a koe kua tae mai te pukapuka Nama 29 a
"
"Hekeretari Nui mo nga Koroni.
"Ki a
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana te motini.
Ka tu ake te Tumuaki ka ki atu ki nga mema honore, ara, i runga i te whakarongo ki te whakahau a te Kawana, haere ana tatou kia kite i te Kawana i te Whare o Runga, a pai ana te Kawana ki te whai-korero ki nga Whare e rua o te Runanga Nui, a kia tino marama ai ta tatou titiro i nga korero a te Kawana kua haria mai e au he tauira o ana kupu i whakapuaki ai, a ka whakatakotoria e au taua tauira ki runga ki te teepu o te Whare.
Ko Te Tumuaki (
Ko Te Hetana (
Ko Kapene Raheea (
Whakaaetia ana te motini.
No te rua tekau meneti ki te rima karaka i te ahiahi i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki
tona
Ka karakia te Whare.
No te Turei te 28 o nga ra o Hepetema i timataria nga whai-korero whakautu a nga mema mo te whai-korero a te Kawana. Ka rima nga ra e kawe ana aua korero, a ka nuku atu i te wha tekau ma rima nga mema kua tu ki te whai-korero mo tenei mea, katahi ano ka tu atu—
Ko Wi Pere.—E te Pika, e tuku atu ana
ahau i aku kupu whakamihi ki te Kawana me tona whanau mo to
ratou taenga mai ki tenei motu. Nui atu taku koa i taku rongonga
i tona hiahia kia haere ia ki nga wahi katoa o tenei motu, ko
taku hiahia nui rawa tera, me haere rawa ia ki te torotoro
Ka mutu ka tu he Kawanatanga ke i muri, ka titiro ka mea, he hoko
te mea tika, katahi ka unuhia nga here i whakanohoia i te
tuatahi, hokona ake nga whenua. Kaati, ka tono atu ahau i
naianei ki nga mema honore o tenei Whare kia whakapono ratou ki
taku kupu e ki nei au kei te taha Kawanatanga anake te nuinga o
nga tangata o enei motu. Kua huri mai o ratou tini mano ki te
tautoko i tenei Kawanatanga a e tika ana kia riro i a ratou nga
taringa o tenei
Ko Tame Parata.—E te Pika, kaore au i
mea me korero au i tenei ra. Ka tekau ma rua rawa tau oku e tu
ana i tenei Whare, a katahi nei au ka tu atu ki te whaikupu
whakahoki mo te whai-korero a te Kawana. Aku kupu tuatahi he
whakamoemiti ake ki te Koroni o Niu Tireni mo te whakatuunga o
tenei Kawana. Ki taku he tohu tenei no te ora me te nui o te
taonga ki Niu Tireni, ina hoki ka tukua mai ko nga tino
rangatira, ara ko nga roore, ko nga tuuku, ko nga aara, hei
Kawana mo tatou i runga i te mana o te Kuini ki konei, ki Niu
Tireni nei. E hiahia ana ano au ki te hoatu i aku kupu mihi ki
te Pirimia mo tona taenga atu ki Ingarangi ki te kawe atu i to
konei ahua ki roto ki nga mahi nunui i puta i te wa o te Hupiri
o te Kuini, tae noa ki te honore nui me te ingoa nui kua hoatu
nei mona. Ki taku mahara e tika ana ano kia tino koa tatou mo te
pai o ta Ingarangi whakatautau mai i te ope hoia i haere atu nei
i Niu Tireni, ara, mo nga Pakeha me nga Maori o taua ope. E tino
kaha ana taku whakamoemiti ki nga hoia Maori, ko te take i penei
ai taku korero, kua kite nga rangatira nunui o reira me nga tini
mano o Ingarangi, a kua mohio ratou ki te whakaaro, i runga i ta
ratou i kite ai, i te ahua o tenei iwi o te Maori, kua kite
ratou he tangata pai te Maori, he tangata mohio, ata haere pai,
kaore e tutu. Ki taku titiro ko te mea nui atu hei koanga ngakau
mo ratou i runga i to ratou taenga atu ki te kainga matua ko to
ratou kitenga i te ahua o te whakahaere, me nga mahi o reira, me
to ratou kitenga a hoa tahitanga hoki ki nga tangata o tera
whenua ingoa nui. E te Pika, ki taku, mo te taha ki nga hoia
Maori, e rite ana to ratou taenga ki Ingarangi ano he kura
whakaotinga matauranga tera no ratou, kua tae hoki ratou, kua
kitekite, kua whakaaroaro, a ka tumanako tonu toku ngakau kia
puta he mohiotanga mo ratou i runga i te aronga o taua haere.
Tokorua nga Maori o
Ka mutu a
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mea ka tae ki te patai mo nga—
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Kawanatanga, Mehemea tera e whakaturia etahi Maori, hei mema mo
te Kaunihera, hei whakakapi i nga tuunga o roto o taua Rununga
kua watea nei i te matenga o
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—E ui atu ana ahau ki te
Kawanatanga mehemea tera ranei e whakaturia etahi Maori?
Ko Te Hetana (
Haere tonu te mahi a te Whare, a no te weherua i te po ka mutu.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka panuitia tuatahitia te Pire mo Horowhenua Poraka.
Ka panuitia tuaruatia etahi Pire, ka mutu era ka whakahaerea etahi atu mahi a ka tae ki te—
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
panuitia tuaruatia tenei Pire, engari kaore e roa rawa aku
korero whakamarama mo te Pire. Ko te aronga o tenei Pire he
whakamana i etahi tangata Maori o
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ae, e tika ana tena. He
whenua tena i hoatu mo nga Maori kore whenua o
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ka nui toku pouri mo te
aronga o nga kupu a te Pirimia. He tika rawa ki taku, mo te taha
ki nga Maori o Otakou me te Kawanatanga hoki, mehemea i tukuna
tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori; a mehemea ka taea, e
nga Maori kua pa nei ki a ratou tenei mate, te whakaatu ki te
Komiti i te tika o ta ratou tono, he tika rawa tenei Pire kia
paahitia hei ture.
Ko Te Hetana (
Ka mutu nga korero mo tenei Pire, heoi nukuhia ana e te Whare tenei putake mo tetahi atu wa.
Ko Wi Pere.—He torutoru nei aku kupu
whakamarama i nga tikanga o tenei Pire. No te tau 1863, a no te
tau 1865 hoki, ka paahitia nga Ture Kooti Whenua Maori tuatahi.
A kua mohio nga Maori kua mate ratou i aua Ture i paahitia nei i
aua wa, a i ia Ture hoki o muri mai i era tae noa mai ki tenei
tau. Ko etahi o nga Ture kua korerotia ake nei e au i tuku i
etahi o nga whenua Maori ki nga tangata torutoru nei, a i
whakarerea te nuinga o nga tangata ki waho o nga karaati. Engari
kaore aua Ture i ki hei kai-tiaki nga tangata i whakaurua ra ki
roto ki nga karaati mo nga tangata no ratou te whenua. Kaore
etahi o nga rarangi o aua Ture i haere i runga i nga tikanga
Maori, notemea, me korero poto ake e au, ina ke te tikanga
Maori: ara, mehemea kotahi te tupuna o te rau tangata, e tika
ana kia uru aua rau tangata katoa ki roto ki te whenua o taua
tupuna kotahi. Koia tena tetahi o nga mate i pa ki nga Maori i
runga i nga mahi a te Kooti Whenua Maori e mana nei. Ko tetahi
take ano i mate ai nga Maori i aua Ture, he whakaae no aua Ture
kia uru nga roia ki roto ki nga Kooti Whenua Maori, he tikanga
he rawa tenei, a kaore e tika ana kia whakaaetia. Tae ai ki te
tekau pauna i te ra te utu mo etahi o aua roia nei ina uru ki
nga Kooti Whenua Maori whakahaere keehi ai. Ko tetahi he nui nga
moni e utua ana ki te Kooti mo te whakawakanga. Ko nga utu ruri
tetahi, me matua utu hoki era katahi ka uru tika te whenua ki te
Kooti. Ka mutu era, ko nga ruri wawahi i te whenua ki ia hapu ki
ia hapu i uru ki te whenua. Ka watea atu era raruraru, kua
whakahaere ko nga ruri wawahi ki ia tangata ki ia whanau ranei.
Heoi he utu tonu te mahi. Ki etahi poraka tae ai ki te rua pauna
mo te eka e pau ana
Ko Te Tumuaki (
Ko Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Ko Pirani (
"Ko te poraka tuatahi i tae ai matou ki te titiro ko Pakowhai
Poraka, e rima mano nga eka, a huihuia ana e matou nga Maori
nona taua poraka. Ki mai ana ratou ko taua whenua kua hokona atu
ki te tangata e
Na ko te mema honore nana nei i whakahaere pera nga whenua o ona hoa Maori, ko ia tonu te tangata e tono ana i naianei kia tangohia atu nga mana o nga roia nanakia me nga kai-whakahaere e mahi nei i roto i nga Kooti Whenua Maori, a kia hoatu aua mana ki nga Maori kia taea ai pea e ratou te whakahaere pera me taku i whakaatu ake nei.
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, me titiro i nga pukapuka Pakeha.
Ko Time Kara (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore.
Ko Hone Heke.—Ka korero ahau i etahi
kupu poto mo tenei Pire. Ki toku whakaaro he tika kia
whakahoutia te ahua o nga ture mo nga whenua Maori. Ki taku
mohio kei te whakaaetia te tika o enei korero aku e nga tangata
katoa kua waia ki te ahua o nga ture mo nga whenua Maori e mana
nei, ara, i te nui o te raruraru e puta ana i aua ture me te nui
o nga moni e pau ana i te whakahaerenga o nga whakawa. Ka tino
kaha ahau ki te tohe atu ki te Kawanatanga kia whakaritea he
tikanga hou kia whakakorea atu nga tikanga tawhito. Ko ta te
Whakaaetia ana te Pire kia panuitia tuaruatia.
No te tekau meneti ki te tekau matahi karaka i te po i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra i whakaturia ai etahi o nga Komiti Motuhake o te Whare. Ka wha nga Komiti ka tu ka tae ki te—
Ko Te Hetana (
Ka mutu te korero a te Pirimia ka tu ake a Kapene Rahera (
Waahi ana te Whare.
Te putanga o te hunga tautoko, 7.
Heoi paahi ana te motini a te Pirimia, a tu ana te Komiti mo nga Mea Maori.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea nga patai.
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare tetahi ritana hei
whakaatu mai i te ahua o te whakahaere o te tikanga i
Whakaaetia ana te motini, a whakahaua ana kia mahia taua ritana.
Ka mutu nga patai ka whakahaerea ko te whai-korero mo nga Moni o te Koroni, a ara noa te Whare i te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaaka i te po.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
He maha nga patai i whakahaerea i tenei ra. Ko nga patai e pa ana ki te taha Maori enei e whai ake nei.
Ko Te Ranga (
Ko Te Makenehi (
Ko Te Ranga (
Ko Te Makenehi (
Ko Henare Kaihau.—Ka patai ahau ki te
Kawanatanga, Mehemea ka whakaritea e ratou he moni i roto i nga
moni e wehea ana e ratou mo nga mahi nunui o te koroni hei hanga
reriwe i Pukekohe ki Waiuku? Ko taua raina reriwe kua oti noa
atu te ruri kua poupoua nga peeke, a ko nga tangata mahi paamu o
taua takiwa nui atu te hiahia kia hohoro te mahia taua raina,
hei huarahi atu mo a ratou taonga ki era atu wahi o Niu Tireni.
Heoi kau te huarahi e tuwhera ana ki a ratou i naianei hei
hariharinga atu mo a ratou taonga he tima, a ko taua tima he eke
tonu te mahi ki runga ki te tahuna, i etahi haerenga wiki atu e
eke ana, tetahi hoki ko nga iwi Maori o taua takiwa tae noa ki
roto o Waikato e tino kaha ana te hiahia kia whakapuaretia taua
raina, hei huarahi mo ratou e tae atu ai ki te moana ki te mahi
ika me era atu mahi o te moana. Kua korerotia mai ki au e nga
tangata mohio he iti rawa te utu o te mahinga o taua raina. Ko
taua raina i waenganui o Pukekohe me Waiuku tena pea e tae ki te
tekau-ma-rima maero te roa, a kua korerotia mai ki au e nga
tangata tohunga, mohio, ko nga
Ko Hooro-Teone (
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te
Minita mo te taha Maori, Mehemea ranei tera e whakaurua e te
Kawanatanga he Pire ki te Whare nei i tenei tuunga o te
Paremete, hei whakatikatika i "
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Kaati, i pohehe nga
whakaatu atu mai ki au.
Ka mutu etahi atu patai, ka haere tonu te mahi a te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea nga patai, ka tae ki te patai mo—
Ko Te Paraone (
Ko Timi Kara (
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Whenua, (1) Kua pehea te rahi o nga ruri kua oti i
te
Ko Te Makenehi (
Katahi ka whakahaerea ko te patai a tetahi mema mo te Teihana
Reriwe o Niu Paremata, ka mutu tera ka uia ano e
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Maina, Mehemea tera e uiuia e ia he tika ranei kua
whakaputaina he raihana kimi koura ki etahi Pakeha e ahei ai
ratou ki te haere ki te kimi koura i runga i nga whenua i ata
wehea nei mo nga Maori kore whenua o Waiau, me te taha tonga o
Murihuku, e karangatia nei e nga Pakeha ko "
Ko Te Karimana (
Ko Tame Parata.—Kaore au i te kii kei
te mohio ratou kua ata wehea taua whenua. Ki taku mohio no te
Tari mo nga Whenua te he.
Ko Te Karimana (
Ko Tame Parata.—I au i tae nei ki
Ko Te Karimana (
Ko Tame Parata.—I tino whakaatu mai
ki au te Komihana mo nga Whenua o te Karauna kua whakaputaina he
raihana.
Ka mutu nga patai haere tonu te mahi a te Whare.
No te rima meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
He maha nga patai i whakahaerea i tenei ra, no te mutunga o era ka whakahaerea te panuitanga tuarua o te—
Ko Timi Kara (
He roa nga korero a tenei mema honore, te mutunga iho, ka motini ia kia panuitia tuaruatia te Pire.
Ka mutu a
Ko Hone Heke.—E te Pika, no tera tau
tenei mate i whakaaturia mai ai e nga Maori ki au. I tono mai
ratou ki au kia tahuri au ki te whakaora i to ratou mate. Na
reira ka tuhituhi ahau ki a
Ka whakamarama haere a
Ka noho a
Ko Wi Pere.—Ki taku mahara ko te mea
pai me tuku atu tenei Pire ki te Komiti pera me ta te Pirimia i
whakahua ake nei, kia taea ai e taua Komiti te ata hurihuri nga
wahi katoa o te Pire, a kia taea ai hoki te karanga nga Maori me
nga Pakeha ki te aroaro o te Komiti ki reira whakapuaki ai i a
ratou nei korero mo te Pire. Ki te waiho tonu te Pire i te Whare
nei, ara, ki te kore e tukua ki tetahi Komiti, e kore e taea te
karanga o nga Maori me nga Pakeha ki te aroaro o te Whare nei
korero ai i a ratou korero, notemea e araia ana tera huarahi e
nga ritenga o te Whare, na reira ko te mea tika me tuku atu te
Pire ki tetahi Komiti. Ki te porowhiua tenei Pire e te Whare,
kaati, he ki tena na te Whare hei aha ma tatou te Maori, te mate
noa atu ai; notemea hoki ki taku titiro ka nui te he o te mahi a
te Pakeha kei a ia nei nga whenua o aua Maori. Ko tana mahi he
tuatahi ko tana takahanga i nga tikanga o te Ture Arai i nga
Hoko Tahae i nga Whenua Maori. E ki ana hoki taua Ture, me uiui
marire mehemea kei te toe ki te te Maori e tuku ana i tona
whenua etahi atu whenua ona, e rite ana hei oranga mona. Na, ko
te Pakeha nei, i a ia e whakahaere ana i tana mahi, e tino mohio
ana ia kaore rawa atu he whenua ke atu o etahi o aua Maori.
Otira, hei aha ma taua Pakeha tera, mahi tonu ia i tana mahi. Ko
tetahi, ko nga moni i namangia ehara i aua taitamariki i nama.
Kaore e tika kia riro te whenua ki taua Pakeha hei whakaea i aua
nama. Kaore nga Maori i te ki kaore e utua e ratou aua nama. E
penei ana ta ratou titiro ki tenei mea: heoi te taonga i tukua
iho e o ratou matua ki a ratou ko te whenua nei anake. Ko taua
whenua kei te raruraru i naianei, a kei te penei te ahua: ki te
kore e utua e ratou nga nama i roto i tetahi wa kua whakaritea,
heoi ka murua, ara, ka maketetia te whenua, a ka waiho kore
whenua ratou. E mea atu ana ahau ki te Whare, kaua e tukuna te
whenua o enei Maori kia murua, engari me pupuri tenei whenua hei
painga hei oranga mo aua Maori. Me whakahoki atu te moni a te
Pakeha ki a ia, ara, nga moni ano e tika ana kia peratia; engari
kaua e hoatu he initereti ki a ia mo ana moni, notemea i takahia
e ia te ture i a ia i tuku atu ra i aua moni i runga i te
tikanga mokete. Me rite tonu te mahi
He maha nga mema Pakeha i tu ake i muri i a
Paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te tekau ma rima meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora o te po ka hiki ke Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu te panuitanga tuatahi o te-tahi Pire ka tae ki—
Ko Te Hetana (
Ka noho te Pirimia ki raro he toko-maha noa atu nga mema i tu ake ki te korero, he whakahe ta etahi, he tautoko ta etahi, he puru noa iho ta etahi i nga mahi o te Whare. Ka roa e haere ana ka tu ake.
Ko Te Roretana (
He roa ana korero, ka mutu ia ka tu ake ko etahi mema tokomaha,
he wha-kahe i ana korero ta etahi, he tautoko ta etahi. No te
tukunga ki te pooti hinga ana te motini a
Ka mutu tera katahi ka tukuna te motini mo te Komiti, a paahitia ana e te Whare.
Katahi ka whakahaerea ko nga patai, ka tae ki te patai mo—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Pirimia. Mehemea tera e whaka-urua e te Kawanatanga he Pire ki
tenei Whare hei whakatutuki i te ripoata a te Komiti mo nga Mea
Maori o te 14 o Akuhata, 1895, mo te pitihana a
Ko Te Hetana (
No tenei ra i haere ai ano te mahi a te Whare mo nga moni whakahaere i nga mahi Kawanatanga o tenei tau.
Ka roa e mahi ana ka tae ki te wahi i takoto ai nga moni mo nga Kooti Whenua Maori i roto i nga rarangi o nga pukapuka.
Ko Hone Heke.—Ka patai ki te
Kawanatanga mehemea tera e whaka-urua e ratou i tenei tuunga o
te Pare-mete he Pire hei whakakore atu, ara, hei whakamutu, i te
Kooti Whenua Maori.
Ko Te Hetana (
Ko Te Taute (
Ko Te Hetana (
Ko Te Makarini (
Heoi ka mutu, a paahitia ana e te Whare nga moni hei whakahaere i nga Kooti Whenua Maori mo te tau e haere nei.
Koia tenei £13,956, nga moni i whakaaetia.
Kooti Whakamana Take Whenua Maori. Ka karangatia nga moni mo tenei, ara, £1,550.
Ko Te Taute (
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana nga moni, £1,550.
Ka haere tonu te mahi a te Whare a no te rua tekau meneti te
paahitanga i te tekau ma tahi o
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea tetahi
No te karangatanga o enei kia mahia kua tu ake—
Ko Te Meretete (
He roa nga korero a tenei mema mo te aronga o tana motini. Ka noho ia ki raro ka tu ake etahi mema ki te korero mo taua motini, ara, mo nga reriwe hoki o o ratou nei takiwa kia mahia, i te mea kaore e pai ki ta ratou kia mahia ko te reriwe o te takiwa kotahi, engari ko nga reriwe o nga wahi katoa e noho mate ana i te kore pera. Ka tae ki te tekau ma tahi ma rua ranei nga mema kua korero ka tu.
Ko Wi Pere.—I te mea he tautoko ta
nga mema kua korero ake nei i mua i au i nga reriwe o o ratou
nei takiwa kia mahia, kaati, ka korero atu hoki au i nga take e
tika ai kia inahia he reriwe
Ka mutu a
Ko Hone Heke.—Kaore au i te ata
marama ki te take i kokiritia ai tenei motini ki te Whare. Tena
pea he mea whakakiki te mema nana te motini e te Kawanatanga,
hei huarahi e taea ai e ratou, e te Kawanatanga, te rapu kia
kitea ai nga whakaaro o nga mema o te Whare, ara, mehemea, ranei
kei te whakaae te Whare kia namangia etahi moni nui
whakaharahara. Mehemea he pera, kaati, ka ki atu au ki nga mema
honore koi nei ano te mahi a te Kawanatanga i muri iho i tera
tuunga o te Paremete. Ina hoki i te whai-korerotanga o te Minita
mo nga Mahi Nunui i Akarana i Haaki Pei hoki, i ahua penei ana
korero ki nga tangata, tera e namangia he moni hei whakarite i
to ratou hiahia, ara, kia hanga etahi reriwe mama mo etahi
takiwa. Ia tau ia tau he korero tonu te mahi a nga mema mo te
takiwa o Akarana mo te Reriwe Nui o Aotearoa, ara, te reriwe mai
o Akarana ki
He maha nga mema Pakeha i korero i muri i a
No te hoatutanga o te motini a te honore mema mo
Katahi ka motinitia e te Pirimia kia haere atu te Pika i tona nohoanga, he mea tera kia uru ai te Whare ki te Komiti.
No te tukunga ki te Whare paahi ana te motini a te Pirimia.
Ka roa te Komiti o te Whare katoa e mahi ana i nga moni mo nga mahi Kawanatanga o te tau e haere nei, ka tae ki nga moni e £8,000 e meatia ana kia paahitia mo nga mahi hi ika o te moana. Ka uaua i konei te Komiti, ka tautohetohe mo taua moni. Ka roa e pera ana, ka maha nga mema kua korero mo taua take, ka tu ake—
Ko Hone Heke.—Ki taku, ahakoa kua
whakaitia e te Pirimia nga moni mo tenei mea, kaore ano i marama
tenei take. Ko te mea tika me hanga he Pire e te Pirimia ka
whakauru mai ki te Whare, kia hurihuria ai ko te Pire i te
tuatahi, i mua o te pootitanga o nga moni nei; a tena pea i
runga i te whakahaerenga o te Pire ka whakaaetia taua
£8,000 katoa.
Ka tokomaha etahi atu mema ka tu ake ki te whai-korero i muri i a
Ko Henare Kaihau.—He maha nga hapu me
nga tangata Maori kei te takiwa o te Moana o Hauraki e noho ana,
a ki taku titiro he tino mate kino ka pa ki a ratou ki te
whakaaetia nga tikanga e korerotia nei mo nga mahi moana, ara, e
mea nei me hoatu etahi tikanga here ki runga ki nga tangata mahi
i nga ika me nga tio o te moana; ko te mea tika me whakakore atu
aua here. I raro i te Tiriti o Waitangi i tino whakatuturutia ki
nga Maori te mana o a ratou moana mahinga ika, a ka uru tenei mea te tio ki roto ki aua tikanga,
notemea hoki he tino kai te tio na nga Maori mai o ratou tupuna
tae mai ki naianei; engari, ahakoa nga tikanga o taua tiriti, ki
toku whakaaro ki te hiahia te tangata, ahakoa he Maori he Pakeha
ranei, ki te mahi tio mana, kaua e araia engari me
Ko Wi Pere.—Ki taku mahara e tika noa
atu ana nga tangata katoa, ahakoa Pakeha ahakoa Maori, kia
tukuna atu ki te kohi tio ma ratou. Kaua rawa nga Maori e araia,
engari me haere noatu ki te mahi tio ma ratou. Ki toku
Te Moka (
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—I raro i nga tikanga o
te Ture Mahi Ika o tera tau e ahei ana nga Maori ki te kohikohi
i era atu tu ahua ika whai-makoi hei kai ma ratou, engari kaua
ratou e mahi i nga tio.
No te tukunga ki te pooti whakaaetia ana aua moni.
Haere tonu te mahi a te Komiti a no te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te awatea o te Rahoroi ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ko Te Hetana (
He roa ana korero, ka mutu ia ka tu ake ko etahi mema Pakeha, he tautoko ta etahi he whakahe ta etahi, otira he tautoko ta te nuinga.
Ko Hone Heke anake te mema Maori i tu ake mo
tenei Pire. He patai tana ki te Pirimia, he aha te take i kore
ai nga Maori e uru ki roto ki te Pire, ara, he aha nga Maori i
kapea ai e te Pire, i kore ai hoki e hoatu he penihana mo nga
koroheke me nga kuia Maori.
Ko Te Hetana (
Ka mutu nga whai-korero a nga mema ka tukuna ki te pooti.
Waahi ana te Whare.
Koia tenei, e whai ake nei, te rarangi ingoa o nga mema i te pootitanga.
Te putanga o te taha tautoko, 30.
Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
Ko Henare Kaihau, ko
No te tekau meneti te paahitanga o to rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu te korero o etahi Pire me etahi atu mea ka tae ki te patai mo.
Ko Tiaki Tiwini (
Te Makenehi (
No te mutunga o tenei patai ka haere tonu te mahi a te Whare ki etahi atu patai me etahi Pire.
No te toru tekau ma rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire.
No tenei ra i panuitia tuaruatia ai te Pire whakatikatika i te Ture mo Horowhenua. Ka mutu taua Pire ka panuitia tuaruatia tetahi Pire mo nga Kura.
Ko Te Hetana (
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me nga patai, ka mene etahi te whakahoki atu e nga Minita ka tae ki te patai mo—
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Maina, Mehemea kua tae mai ki a ia te kupu a te
Komihana mo nga Whenua o te Karauna, i
Ko Te Karimana (
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Hutana (
Ka tu ake etahi mema ki te whakatete i te motini, ka mea me whakahoki te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori kia whiriwhiria ano.
Ka tu atu te Pirimia ka mea, he whakaroa noa iho ta aua mema honore i te Pire, he puru ta ratou kia kore ai e paahi te Pire i tenei tuunga o te Paremete.
Ka mutu te Pirimia ko
Katahi ka tukuna te motini ki te pooti, a waahi ana te Whare.
Koia tenei e mau ake nei.
Heoi riro ana i ta te Pirimia me ta te Kawanatanga i motini ai.
Whakaaetia ana te motini.
Ka mutu a Horowhenua ka haere tonu nga mahi, a no te tekau ma rima meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ko Te Roretana (
Ko Te Tumuaki (
Ko Te Roretana (
Ko Pirani (
Ko Te Hetana (
Ka mutu te korero mo te Pire mo Horowhenua ka whakahaerea ko te whai-korero mo te Peeke o Niu Tireni me nga Moni mo nga Mahi Nunui o te Koroni. He roa enei e mahia ana ka mutu.
Ko Te Tumuaki (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Tumuaki.
Ko nga korero o taua Ota Pepa e pa ana ki Horowhenua Poraka.
Heoi whakahaua ana te Tumuaki kia whakakorea atu taua Ota Pepa.
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—Ki taku titiro kei nga
Maori ano etahi o nga hea i roto i taua whenua e pupuri ana.
Mehemea nei e penei ana, kua hokona ko etahi anake o nga eka o
taua whenua e te Karauna, a kua riihitia e taua
Ko Te Tamihana (
Ko Te Hetana (
No te tukunga ki te Whare, komititia ana te Pire, a panuitia tuatorutia ana.
Ka mutu tenei haere tonu nga mahi a te Whare.
No te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ko Te Hetana (
He maha nga mema i tu ki te korero mo tenei mea. Ko Te Roretana
(
Ka maha noatu nga mema kua korero, ka tu atu—
Ko Hone Heke.—Ka tono atu ahau ki te
Pirimia, kia whakamaramatia mai e ia ka pehea nga Pire kua
paahitia nga panuitanga tuarua i runga i te tikanga
Ko Te Hetana (
Te mutunga o nga korero ka tukuna ki te pooti.
Waahi ana te Whare.
Te putanga o te taha tautoko, 12.
Heoi puta ana te motini a
Whakaaetia ana te motini.
Ko Pirani (
Ko Te Tamihana (
Ko Tame Parata.—Ka patai ahau ki te
Minita mo nga Whenua, Mehemea kua whakatokomahatia e te
Kawanatanga nga kai-ruri e ruri mai nei i nga whenua mo nga
Maori kore whenua o Waiau?
Ko Te Hetana (
No te rima meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka panuitia tuatorutia te Pire Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, a tukuna atu ana taua Pire ki te Kaunihera.
No te whakatakototanga mai o te motini kia komititia te Pire.
Ko Te Roretana (
Ka maha nga mema ka korero mo tenei Pire, ara, a te Hetana (
Ko Hone Heke.—E te Pika, i ki te
Pirimia i a ia e korero ana mo tenei Pire, ko te take i
whakahaerea ai te Pire he mea no te Kawanatanga kia tuhera he
huarahi e taea ai e nga Maori e whai-take ana ki Horowhenua, i
runga i nga ritenga Maori, te hari atu i a ratou kereeme kia
whakawakia. Na, ko tenei, ka korero atu ahau ki te Whare mo te
aronga o tenei mea o te tikanga Maori. E tino mohiotia ana
mehemea i whakataua tenei whenua a Horowhenua i runga i tikanga
Maori, kaore i tau tenei 52,000 eka ki a Muaupoko engari ka tau
ke ki a Ngatiraukawa. Ki taku mahara i korero ano ahau i mua, i
runga i nga ritenga me nga tikanga Maori o mua atu o te taenga
mai o te Pakeha ki enei motu, ki te raupatutia te whenua o
tetahi iwi e tetahi iwi atu, ka riro i te iwi nana te raupatu te
whenua o te iwi i patua. Na, e tino mohiotia ana, e nga Maori me
nga Pakeha i tae tuatahi mai ki tenei takiwa o te motu, na
tetahi rangatira, ko
"Ko nga iwi nana nei a Muaupoko i raupatu, kaore i tino noho tuturu ki runga ki taua whenua; otira, i te mea e taoro atu ana te mana o nga iwi nana te raupatu ki runga ki taua whenua, me te whaikaha hoki o aua iwi ki te whaka-haere, ara, ki te aki i taua mana ki runga ki nga iwi i raupatutia ra e ratou, na reira ko te tino tikanga kua weto rawa nga take o Muaupoko ki taua whenua. He mea nui tenei, a kaua e warewaretia, notemea ko nga take ki taua whenua i whakaarahia e Muau-poko i muri mai kaore e tatu ki taua whenua i te mea kua weto atu aua take i te raupatu."
Ko ena kupu ka kitea i roto i te Puka-puka Paremete
"Ko te moutere e tu nei i Papaitonga, te wahi i kitea ai e Ta
"I runga i toku mohiotanga ki nga tikanga Maori, kaore he mea i
runga ake i tenei hei whakaatu i te tino hinga-nga o tetahi iwi
ki raro i tetahi atu iwi, ara, ko te korenga kaore nga morehu i
kaha ki te whakanoho i te tapu ki runga ki te wahi e tika ana
hei maharatanga nui ma ratou. Ko au te roia whaka-haere o nga
kai-whakahe i te hoko o te Poraka o Manawatu ki te Karauna, a na
reira i taua wa ka ata kohikohia e au nga mea katoa e tika ana
kia marama ai au ki te whakahaere i taku keehi, a i tuhituhia
katoatia e au nga korero mo taua mea katoa ki roto ki tetahi
puka-puka tona ingoa ko 'Etahi Upoko Korero mo
Na ko
Ka noho a
Ko Timi Kara (
Tokorua nga mema i tu ake i muri i a
Katahi ka tukuna ki te pooti, a wha-kaaetia ana te motini a Te Roretana.
Koia tenei e mau ake nei te rarangi o nga mema i rokohanga e taua pooti ki te Whare.
Te putanga o te taha tautoko, 1.
Heoi paahitia ana te motini.
Katahi ka whakahaerea etahi atu mea maha noa atu, mahi tonu te Whare a awatea noa, mahi tonu a no te hawhe-paahi i te rima karaka i te ahiahi o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka panuitia tuatahitia tetahi Pire hei whakamana i te Kawana-tanga kia ahei ai te whakawhitiwhiti i nga whenua Rahui, i nga whenua o te Karauna, me nga whenua Maori, tetahi mo tetahi, ana hiahiatia e nga taha e rua kia peratia.
Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi atu mahi, na wai a ka tae ki te—
Ka tae mai te karere a te Kawana, he hari mai i te kape o te Pire hei whakamutu i nga mahi whakahaere hoko, riihi, aha ranei, mo Kapiti Motu, i te mea kei te meatia kia hokona e te Kuini hei rahui mo te iwi katoa.
Katahi ka hurihuria i roto i te Komiti te kupu a te Kawana a whakaaetia ana, a ripoatatia ana ki te Whare.
Panuitia tuatahitia ana te Pire.
Ko Te Hetana (
Ko Te Roretana (
Ko Te Hetana (
Ko Hone Heke.—E pa ana tenei Pire ki
nga whaipaanga o etahi tangata, ara, o etahi Pakeha. E ono rau
nga eka o taua motu kei tetahi Pakeha ko Paraone te ingoa; a e
ki ana nga Ture whakahaere o te Whare nei, ina tupono ki te
keehi penei te ahua me ata whakahaere ano nga mahi o te
Whare i runga i etahi tikanga. Ka patai ahau ki te Tumuaki,
mehemea he Pire tenei e pa ana ki te iwi katoa ki etahi tangata
torutoru nei ranei? Me ki atu au, i ki te Pirimia i roto i te
Komiti he rite tonu te aronga o tenei Pire ki te Pire mo
Horowhenua Poraka; otira ki au e re-reke ana tenei Pire i tera,
i te mea katahi ano he Pire mo tenei motu ka whakahaerea. Kaore
rawa i te rite tahi te ahua o nga tikanga i whakahaerea ai enei
Pire.
Ko Te Tumuaki (
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana te motini.
Katahi ka mahi te Whare i etahi atu mea ka mutu era ka karangatia ano te—
Ko Te Tumuaki (
Ko Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia, me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Ko Hone Heke.—Kaore e maha aku kupu
mo te Pire, i te mea kei te rereke rawa atu tenei Pire i te ahua
o te Pire tuatahi i whakaurua nei e te Kawanatanga ki te Whare.
Kua whaka-rereketia te ahua o te Pire e takoto nei, kua whai
tona ahua i nga tohutohu a te Komiti mo nga Mea Maori. Te tino
take i whakahe ai nga Maori ki te Pire tuatahi he tango no taua
Pire i o ratou paanga katoa me o ratou whai-taketanga ki Kapiti
Motu, ara, ki te wahi i noho ai i nehua ai o ratou tupuna me o
ratou koroua me o ratou kuia. Tena ano nga Maori e whakaae kia
riro taua moutere i te Karauna mehemea ka ata whakahaerea etahi
tikanga marama. Kaore aku whakahe ki te Pire hou e takoto nei i
te aroaro o te Whare, kei te pai noa iho tenei, ka whakaae nga
Maori ki tenei.
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
Panuitia tuaruatia ana te Pire.
Na te Pirimia i motini kia panuitia tuaruatia tenei Pire. Ka mutu
tana whakamarama haere ka tu ake ko
Ko Hone Heke.—
"E inoi ana nga kai-pitihana kia whakahokia atu ki a ratou etahi whe-nua, ara, a Ngaumutawa Poraka, e tata ana ki Mahitaone, me Whitireia Poraka, e tata ana ki Porirua, i hoatu nei ki te Hahi o Ingarangi i runga i nga kupu i korerotia e nga kai-whakahaere o taua Hahi ka whakaturia he kura hei painga mo nga Maori, a ko aua kupu i kore-rotia kaore ano i whakaritea.
"Kua whakahaua ahau Ma ki penei, ki te whakaaro a tenei Komiti he tika kua pa he mate ki nga kai-pitihana, notemea kua kitea ko nga tikanga i hoatu ai aua whenua e nga Maori ki te Hahi o Ingarangi kaore ano i whaka-tutukitia. No reira ka whai kupu te Komiti me whakauru e te Kawanatanga tetahi Pire ki te Whare hei whakakore atu i nga Karauna karaati i whakapu-taina nei mo aua whenua ki te Pihopa o Niu Tireni, hei ki he whenua papatupu era, ara, he whenua Maori, a hei whaka-hoki i aua whenua, hui atu ki nga moni reti katoa i puta mai i aua whenua, ki nga Maori na ratou i tuku aua whenua ki o ratou uri ranei."
Kaore aku whakahe ki tenei Pire ki te whakaae te Pirimia, ina tae te Pire ki te Komiti ki te whakauru i tetahi tekiona hei tino whakatutuki i te whaka-hau a te Komiti kua panuitia ake nei e au. Ki te kore te Pirimia e whakaae ki taku e tonu nei, ka tino raruraru i au tenei Pire ina tae te Pire ki te Komiti.
Ka noho a
No te tukuna o te motini ki te Whare, paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
Ka haria mai e te karere te kupu a te Runanga Kaunihera, he whakaatu mai kua paahitia e te Kaunihera te Pire a kua whakaurua e ratou etahi menemana ki roto ki te Pire.
Ko Timi Kara (
Ka whakamarama haere a
Ka mutu nga korero a
Ko Hone Heke.—Ki taku titiro ko te
tekiona hou kua whakaurua nei ki roto ki te Pire he whakauaua
tona tika-nga i nga huarahi e taea ai e te Maori te nama tetahi
moni mana i runga i nga tikanga mokete. Ina hoki e whakahua ana
taua tekiona hou i nga ingoa o te Kai-tiaki mo te Katoa, me te
Ka mutu a
No te tukunga ki te pooti, kihai te Whare i waahi.
Heoi paahitia ana nga menemana me te Pire hoki.
Katahi ka haere tonu te mahi a te Whare, na wai a ka tae ano ki te—
Ka tae mai te karere a te Kawana he tuku mai i te kape o tetahi tekiona hou kia whakaurua ki te Pire.
Ka tae mai taua kupu kei te Komiti te Whare katoa.
Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia
haere atu te Tiamana i tona tuuru.
Waahi ana te Komiti.
Te putanga o te taha turaki, 7.
Heoi whakakorea ana te motini a
Whakaaetia ana te kupu a te Kawana, a ripoatatia ana ki te Whare.
No te meatanga kia whakaaetia te tekiona hou kia whakaurua ki te Pire.
Ko Hone Heke.—Ka tu ahau ki te
whakaara i taku whakahe, notemea kei te takahia tetahi o nga
Ture Whaka-haere o te Whare, i te mea ko nga menemana katoa nei
e pa ana ki nga Maori. Ki taku, e ki ana nga
Ko Te Tumuaki.—Ki te taea te
whakamaori me te perehi o nga tekiona i naianei, e pai ana me
pera, otira e taea noatia atu ana te panui-a-ngutu atu o aua
tekiona e nga kai-whakamaori ki nga mema Maori i naianei, kia
marama ai ratou ki te aronga o aua tekiona, a kia kore ai he
tikanga e purua ai nga mahi o te whare.
Ko Hone Heke.—Ka patai ahau mehemea
ranei ka whakamaoritia nga tekiona i mua o te whakahaerenga o te
Pire?
Ko Te Tumuaki.—Maku e whaka-hau kia
whakamaoritia nga tekiona hou kia mohio ai nga mema Maori ki nga
tikanga o aua mea.
Whakaaetia ana nga tekiona hou kia whakaurua.
Katahi ka haere te mahi a te Whare ki tetahi Pire e pa ana ki nga Reriwe o te Koroni. Ka mutu tera ko te—
No te urunga o te Pire ki te Komiti whakahaerea ana etahi menemana teki-ona hou, e ahei ai te utu o etahi Pakeha me etahi atu tangata mo o ratou paanga ki taua moutere ina tangohia hei rahui mo te iwi katoa.
Whakaaetia ana nga menemana.
Ripoatatia ana te Pire, a paahitia ana te panuitanga tuatoru.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mea.
I roto i te Komiti o te Whare katoa.
Tekiona 1.—Ingoa Poto.
Ko Te Roretana (
No te tukunga ki te Whare, ka whakakorea te motini.
Whakaaetia ana a tekiona 1.
Ko Te Hetana (
Whakaaetia ana te motini a te Pirimia.
Nukuhia ana te komititanga o te Pire.
Ka mutu tenei ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea, a ka tata te awatea ka tae ki—
No tenei ra ka whakatakotoria ki runga ki te Teepu o te Whare te
Rara-ngi Apiti e mau ake nei, hei whakaatu i nga mahi
No te whakatakotoranga atu o te motini kia hiki te Whare ki tera tau.
Waahi ana te Whare.
Koia enei e mau ake nei nga mema honore i rokohanga e tenei pootitanga whakamutunga o te Whare. Kua taki hokihoki te nuinga ki o ratou nei kainga.
Te putanga o te taha tautoko, 3.
Ko Te Hetana (
Ko Te Tumuaki (
No
Ko te tuatoru o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei
Ka nui toku koa mo taku kitenga i a koutou i tenei ra, e ai ai taku whakamoemiti atu ki a koutou mo te mau tonu o te tupu haere, o te ora tonu, me te pai o te noho o nga hunga katoa o te iwi.
No muri tata iho i toku tuunga hei Kawana toku kitenga tuatahi i
a koutou, a puta ana i reira aku kupu whakapai mo nga mea i
kitea e au i toku taenga mai ki tenei koroni. A i runga i toku
mahara he mea tika me torotoro e au nga wahi katoa o te koroni
kia mohio ai ahau ki ona tangata me ona tikanga whakatupu ora mo
te iwi, tae ana au ki ona tino taone, a haerea ana e au nga wahi
maha o nga motu e rua nei, a puta noa i aua wahi i tino
whakakitea e te iwi tona piri pono ki te Torona, me tona aroha
me tona whakaaro nui ki to tatou
Hei utu mai mo ta koutou karanga ki te mokopuna a te Kuini raua
ko tona hoa wahine, ara, ki te
I runga i nga karanga mai, i haere ahau ki te torotoro i etahi
kainga o te iwi Maori, a whakakitea ana ki au e nga rangatira me
o ratou iwi te kaha o ta ratou tautoko i te Torona, me te pono o
ta ratou awhina i to tatou
Kotahi te raruraru i puta ki te takiwa o Rawene me Waima i etahi
Maori pohehe, ara, i runga i to ratou mahara kei te peehia
kinotia ratou e te tikanga e tonoa nei ratou kia utu i te
taake-kuri, mau ana ratou ki te pu, a whakatete ana ki te ture.
Nui atu te pouri o
Ka nui toku koa ki te ki atu ki a koutou kei te tino pai te noho tahi a nga iwi e rua o nga motu nei, haunga ia te raruraru i puta nei ki Waima.
Ko te Tiupiri o Otakou tetahi mea pai i puta i tenei wa hei tohu
mo te nui o te tupu haere o te koroni, a nui atu te hari me te
ngakaunui i whakakitea e nga mano tangata i huihui ki
Mo te taha ki nga Hoia Tiaki me nga pa tiaki i te koroni, ka nui
toku koa ki te whakaatu ki a koutou, kua whakaturia he Komiti
Tiaki hei whakahaere i aua mahi, ko te Rangitira o nga Hoia te
tiamana, a i runga i a ratou mahi e tumanako ana aku Minita
kaore e roa ka whakatakotoria ki te aroaro o, te
Mo te taha ki nga Motu o Rarotonga, ka tata te mutunga o tera tau
ka tae mai ki au te kupu a te
Kua pootitia nga mema mo te Kaunihera o Wikitoria Kareti, a kua oti nga mahi tuatahi e tuwhera ai taua Kareti e ai ai he wahi i waenganui pu o te koroni hei akonga i nga tino matauranga. Kei te whakaritea he tuunga mo nga whare mo taua Kareti, a e tika ana kia tino tautokona te whakahaere o taua mahi. He mea tino pai kia paahitia etahi ture, a kia whakaemia he moni hei whakahaere i nga kura whakaako mahi-a-ringa, a he mea tino tika rawa enei hei whakaaro ma koutou.
I tenei tau ano, ara i muri iho i taku kitenga whakamutunga i a
koutou, he maha nga eka whenua kua hokona i etahi wahi o te
koroni i raro i te mana o te Ture Whakanohonoho Whenua ki te
tangata, ara, ko te
Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro nga korero katoa mo te
wahanga atu o tetahi taha o te
Kua mahia nga pukapuka rarangi moni, ara nga moni e puta mai ana
ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana; a mo runga mo nga
moni e meingatia ana kia
I te haere tonu nga mahi mo nga reriwe me era atu mahi mo te
katoa kia manaakitia ai nga mea e hiahiatia ana. He mea pakeke
rawa te mahi whakahaere i nga reriwe kia taea ai te piki haere o
nga utanga mo nga reriwe, a ko nga putanga ake o nga moni i
runga i aua mahi, he nui ke ake i nga putanga ake i roto i nga
tau tekau ma wha kua mahue ake nei. Kei te kaha haere tonu nga
tono whenua hei nohonoho ma te iwi, me te hiahia moni hei mahi
huauui hei whakapuare i nga whenua kia taea ai te whakanohonoho
he tangata ki runga, kia taea atu ai hoki
E mahara ana aku Minita e whaitikanga ana te koroni kia whakapono
tera e puta mai te ngakau hari me te ora mo te katoa, me te kaha
haere tonu o nga mahi, i runga i tikanga a te Kawanatanga e
tautoko nei i nga mahi e puta ai nga taonga
Ka tonoa atu ano kia tahuri koutou ki te whiriwhiri tikanga, e taea ai tenei mea uaua, te whakarite penihana mo nga tangata tika ano o roto o nga kaumatua o roto o tenei koroni. Ka tukuna atu he Pire hei mahi tikanga pera kia ata rapua ai e koutou te huarahi e taea ai.
Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakarite huarahi e tino tika ai te whakahaere o nga pooti o nga tangata noho taone, kia whai reo ai hoki nga tangata o nga taone mo runga mo nga mahi e pa ana ki a ratou ake ano. Tera atu ano etahi Pire hei whakatopu hei whakatika hoki i nga ture mo nga kawanatanga takiwa, hei whakakore atu hoki i nga tikanga e kore nei e taea paitia te whakahaere nga tono nama moni a nga kawanatanga whakahaere takiwa, ka tukuna katoatia atu enei mea ki te aroaro o te Paremete.
E whaitikanga ana hoki kia tahuri koutou ki te rapu tikanga e taea ai te ata tirotiro i nga kararehe e patua ana hei tuku atu ki nga whenua ke, me nga kararehe ano hoki o konei; a ki te kitea he mea tika kia patua he kararehe, e mahara ana aku Kai-tohutohu he mea tika ano kia utua atu e te Kawanatanga etahi moni ki nga tangata na ratou aua kararehe e patupatua ana. E maharatia ana hoki he mea tika kia ata tirotirohia nga whare mahi pata; kia ata whiriwhiria nga tu ahua o nga pata me era atu hua o te miraka kau; kia tukuna atu hoki he moni hei tautoko i aua tu mahi i runga ano i te ngakau tupato. Kua kitea ano te painga o te tirotirohanga a nga apiha Kawanatanga i nga taonga e tukutukuna ana ki tawahi moana. Ka tukuna ano ki a koutou etahi Pire hei whakarite tikanga mo aua mea.
Ka tonoa atu hoki kia whiriwhiria e koutou tetahi Pire e taea ai e te iwi te whakatau a pooti i a ratou whakaaro mo runga mo nga whakataunga a nga Whare e rua, mo runga hoki mo nga Pire e turakina ana i roto i te Paremete, kia kore ai e tarewa nga mahi pera me mua, i roa noa iho ai etahi tikanga te whakamana.
Tenei ano etahi tino whakatikatikanga i nga ture e pa ana ki nga whenua Maori, me nga huarahi e whakahaerea ai aua mahi, ka tukuna atu kia whiriwhiria e koutou.
Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi Pire whakarite tikanga e taea ai te tiaki nga taitamariki, mo nga inihua tangata kei mate, utu whakarite mo nga kaimahi, mo nga rangatira whakahaere mahi me nga tamariki e ako ana ki aua mahi, mo nga haora e mahi ai nga kaimahi, mo nga utu mo nga kaimahi kia tiakina paitia, mo nga whakariteritenga i nga tautohe i waenga i nga kaimahi me o ratou rangatira, mo nga utu ki nga huri, me nga tikanga ano mo nga huri, mo nga kura ako mahi, mo te whakapuke wai whakamakuku i te whenua, mo te keri kapia, me etahi atu tikanga.
E maharatia ana he mea tika kia whakaritea he tikanga hou mo te Kaunihera i te mea e ahua rereke ana te ahua inaianei. Ka tonoa atu kia mahia e koutou he ture kia rite tahi ai te tu 6 nga mema, ara kia whakakorea atu i runga ano i etahi tikanga i te tuunga o etahi mema e tu nei hei mema a mate noa ratou: Hei whakatikatika i te Ture kia kaua ai e taea e te hunga iti te whakatu mema mo te Paremete, a ka tukuna atu kia ata whiriwhiria e koutou tetahi Pire hei whakatikatika pera i nga ture pootitanga mema.
E ahua tika ana ano te amuamu a te hunga e ki nei e taimaha ana te taunga iho a te Ture Pane Kuini ki runga ki nga Kamupane keri koura e hiahia ana ki te mahi i era atu tu ahua o taua mahi, i te mea ahakoa e mahi keri koura anake ana ratou, e meingatia ana kia utu ano ratou i aua utu pane Kuini. Ka tonoa atu kia whakarereketia te ture kia taea te whakaputa atu taua oranga e tonoa mai nei.
I te huihuinga i tera tau o te Hekeretari o Ingarani mo nga
Koroni ratou tahi ko nga Pirimia o nga Koroni, i maharatia tera
nga Pirimia e whai kupu ki o ratou hoa Minita kia whiriwhiria he
tikanga e taea ai te whakangawari nga huarahi e puta mai ai nga
taonga e hanga mai ana i Ingarani. Kua oti te korero aua
tikanga, a e mahara ana aku Minita he mea tika kia ahei te
Paremete ki te whiriwhiri i aua take, i runga i to ratou mahara
mehemea ka taea, he mea tika ano kia
I te nui haere tonu nga taonga e tukuna atu ana i konei ki nga
wahi ke, a e maharatia ana ka tupu te oranga i runga i nga mahi
katoa. I te tupu ano hoki te nui o nga taonga e hokona mai ana
mo konei. Na te kore ua i tenei tau i iti iho ai te hua o te oti
me te witi i
E mohio ana ahau tera e ata whiriwhiria e koutou enei mahi ka tukuna atu nei ki a koutou. Ka kaha tonu taku mahi whakahoa me taku tautoko i a koutou mahi, a ma te Atua koutou e atawhai, kia puta ai he painga mo tenei whenua i runga i a koutou mahi, kia ora ai kia hari ai hoki nga iwi katoa o enei moutere.
I tukuna mai e te Kawana te tauira o te pukapuka a te Hekeretari
mo nga Koroni, mo runga mo te powhiri a nga Whare e rua o te
Paremete mo te
"
"
"E taku Ariki,—E whakahonore ana au
ki a koe mo te pukapuka Nama 69 o te 25 Nowema i whaikupu ra koe
i roto i taua pukapuka mo te tono a nga Whare e rua o te
Paremete ki te
"I hari rawa toku ngakau i au e whakaatu atu ana ki a
"E mohio ana ano
"E mea ana mai hoki te
"Na
"Ki a
Te Waaka,—E motini ana au kia
whakaurua tenei pukapuka ki roto ki nga pukapuka o te Kaunihera,
a kia taia hoki.
Whakaaetia ana te motini.
.—He patai atu tenei
naku ki te Minita mo nga kura, Mehemea ranei kua tahuri te
Kawanatanga ki te whakahaere tikanga hei whakamana i te ripoata
o te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo
Te Waaka, e pouri ana ahau i au e ki atu nei ki
te honore mema na, kaore te Kawanatanga i te kite huarahi e taea
ai te whakahaere he tikanga hei whakamana i taua ripoata.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana a
"E ki ana te kai-pitihana ko nga tangata kua whakataua hei
kaiwhakakapi mo Hararutu raua ko
"Kua rongo te Komiti ki nga korero a te kai-pitihana me etahi atu
korero hoki mo aua take, a e whakaaro ana te Komiti ko Paraire
"E mea atu ana te Komiti kia ata whiriwhiria hohorotia e te Kawanatanga i runga i te ngakau ngawari a ki te whaitikanga kia mahia he ture, e mahara ana te Komiti me whakauru he rarangi ki te Pire Whenua Maori kia taea ai te whakawa ano taua keehi e te Kooti Whenua Maori.
"Tenei te apitiria atu nei te whakapapa.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana a Te
"E whakaaro ana te Komiti he mea tika kia whiriwhiria e te Kawanatanga nga korero o roto o taua pitihana, a ki te kitea he tika me whakaae atu kia whakawakia ano taua keehi.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te pitihana Nama
13 a
"E kitea ana i runga i nga korero a te kai-pitihana ko tana keehi he mea tika ma nga Kooti Whakawa ano e whakatau. No reira kaore he kupu whakatau ma te Komiti.
Te Wiremu, ka motini atu au, Kia whakaaetia te
whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te pitihana a
Makaraka.—E tu atu ana au ki te whakahe i
te motini. Ki taku mahara kaore i tino tika te whakatau a te Komiti.
E hara i te mea e whakahe ana au i te pitihana a
Te Mete.—I tautoko i te motini, me te
whakamarama atu i nga tikanga i mahia e te Komiti.
Te Waaka.—Me whakamarama atu au ki te
Kaunihera mo te motini a
Te Poene.—Ki taku mahara e pakeke rawa
ana te whakatau a te Komiti, a mahara ana au he mea pai me whakahoki
ano te ripoata ki te Komiti, a tera e whakarereketia nga kupu o roto
o te ripoata, no reira au ka motini, "Kia whakahokia ano te ripoata
ki te Komiti kia atu whiriwhiria ano."
Te Wiremu.—E te Tumuaki, kua titiro te
Komiti i te pukapuka o te whakapapa, a e marama ana ki te Komiti ko
nga tamariki a
Nei ano te roanga atu o nga korero.
He tokomaha nga mema i tu ki te whaikorero, ko etahi i tautoko i te motini, ko etahi i turaki.
Henare Tomoana.—E te Tumuaki e hiahia ana
au ki te whaikupu atu hei whakamarama atu ki te mema pa ki a
Makaraka. Ki taku mahara kaore pea ia i ata whakarongo ki nga mahi a
te Komiti mo nga Mea Maori. Kaore hoki te Komiti i pena me tana e
torero mai na ki te Kaunihera. Ko Mita Ngapu e whakahuatia na i roto
i
Pootitia ana te motini a
Whakaaetia ana te motini.
Te Oriwa.—E te Tumuaki, he kupu atu tenei
naku ki a koe, he whakaatu atu ko tetahi o nga tangata e pa ana ki
aua putake, i pooti ia mo runga mo te motini nei. E mahara ana au e
he ana, e takahi ana hoki i nga tikanga o tenei Kaunihera. I pooti
ano te Kaipitihana mo aua putake.
Takuta Kerehi.—I runga i nga ture
whakahaere o te Kaunihera, ka motini atu au. E pa ana a Henare
Tomoana ki aua putake. He tikanga nui tenei. Kaore au i te whakahe
atu mo Ki te mahara o tenei Kaunihera, e pa atu ana ano a
Henare Tomoana ki aua putake.
Te Tumuaki.—Kaore au i te mohio ki nga
take kua korerotia nei, heoi ano taku e mohio ana ko aku i
whakarongo atu nei. Maku e ata whiriwhiri, ka whakaatu ai i taku
whakataunga.
Takuta Kerehi.—Kaati ha e te Tumuaki, me
motini e au kia nekehia te korero nei mo tetahi atu ra.
Henare Tomoana.—E te Tumuaki e pai noa
atu ana au kia unuhia taku pooti kia puta hoki au ki waho o te
Kaunihera nei i te mea e korerotia ana nga putake nei, mehemea e
pera ana te hiahia o te Kaunihera.
Pootitia ana te motini, "Kia nukuhia atu te korero nei mo tetahi atu rangi."
E 21 kite tautoko, 14 ki te turaki.
Nukuhia ana te korero.
Te Waaka.—E te Tumuaki, i mua i te
mahinga i nga mea kua whakaritea mo tenei ra, me whakaatu atu e au
kua tae mai i te ata nei te rongo kua mate a Ta Hori Kerei, a e
mohio ana au ka whakaae te Kaunihera kia whakahonore tatou ki a ia,
a kia tuhia hoki ki nga pukapuka o te Kaunihera to tatou whakaaro
nui mo nga mahi katoa i oti i a ia te mahi. He taitamariki ano ia i
tona tuunga hei Kawana mo Atereria Whaka-te-Tonga i te tau 1841, a
no muri mai ka tu ia hei Kawana mo Niu Tireni, muri iho ka tu hei
Kawana ino te E hiahia ana te Whare
Kaunihera o te paremete o Niu Tireni kia ata tuhia mariretia
tona whakapai mo nga mahi nui i mahia e Ta Hori Kerei hei painga
mo Ingarani me ona wahi katoa, tae mai hoki-ki tenei koroni, a e
hiahia ana te Kounihera kia tukuna atu ki ona whanaunga to ratou
aroha nui me te mihi atu ki a ratou i te wa o to ratou
pouritanga.
Henare Tomoana.—E te Tumuaki, e hiahia
ana au ki te tautoko atu i te motini kua tukuna mai nei e te Minita
e noho mai na. Ko Ta Hori Kerei tetahi o nga tino tangata i noho ki
enei moutere, hoki atu nei ki tawahi ki tona kainga mai ano. Ko te
nuinga o o matou rangatira Moari kua ngaro ke atu, a kua whai atu
nei ia i a ratou. E mea ana au me panui atu e te Kawanatanga te
matenga o Ta Hori Kerei kia mohio ai nga maori katoa o Niu Tireni
nei. Na te nui o toku pouri i tu atu ai au ki te whaikupu atu
whakahonore mo taua kaumatua mo Ta Hori Kerei.
Whakaaetia ana te motini.
Nukuhia ana te Kaunihera mo tetahi atu rangi.
Henare Tomoana.—E te Tumuaki, ko taku
motini tenei:
Te Waaka.—Ko etahi o aua whenua i
hokona e te Kawanatanga hei whakanohonoho tangata. Engari ma te
Kawanatanga e ata whakaaro i runga i ta
Henare Tomoana.—E koa ana ahau mo te
kupu mai a te Minitia, e ki mai na ma te Kawanatanga e ata
whiriwhiri. E hiahia ana au kia rapua te tikanga i naianei, a
kia mahia he ritenga mo aua take i tenei huihuinga ano o te
Paremete.
Whakaaetia ana te motini.
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te Pitihana Nama 6 a Ngawaina Hanikamu me tetahi atu, a kua rongo i nga korero a kua ata rapu hoki i nga pukapuka katoa e pa ana ki nga putake o taua Pitihana, a kua whakahau mai ki au kia ki penei, ara:—
"E ki ana nga Kaipitihana ho mea tuku a Whakapuaka na Ngatikoata
hapu ki a Kauhoe, te tupuna wahine o nga Kaipitihana, a e mea
ana ratou e tika ana kia tau iho ki a ratou nga take o Paremeta
Wahapiro te tamaiti tuatahi a Kauhoe. I te tau 1883 i whakataua
taua poraka e te Kooti Whenua Maori ki a
"Kua kitea e te Komiti ko te Whakapuaka Poraka e hara i te whenua
no te iwi nui, engari no te wa pea o te tau 1832 ka riro taua
wahi i a Kauhoe, te whaea o
"I haina a Paremata Wahapiro i te
"Tetahi hoki, ko Paremata Wahapiro ano tetahi o nga Maori e rua
tekau ma ono i whakaaetia atu kia 200 eka ma ia tangata o ratou,
kia rahuitia atu i roto i aua whenua i tukuna ra i roto i taua
"Ko te tikanga ia tenei ki ta te Kooti Whenua Maori, ko nga Maori e noho whaitake ana ki te whenua i te tau 1840, i te wa o te Tiriti o Waitangi, ka kiia ko ratou nga tangata whaitake ki aua whenua i taua wa.
"I te tau 1840 kaore a Paremata Wahapiro i te noho i Whakapuaka
Poraka, i tetahi wahi ranei o taua whenua. A mehemea ia he
paanga ano tona hei tuku iho ki ona uri i whakakorea atu e ia i
tona hainatanga i te
"Na ko
"E mahara ana ta koutou Komiti kaore ano kia whakaaturia mai e nga Kaipitihana he take e tika ai kia whakaputaina atu he oranga mo ratou, penei me ta ratou e inoi mai nei, no reira ka kore he kupu tohutohu ma te Komiti.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama
2 a
"E ahua rite tonu ana tenei Pitihana ki te Pitihana a Kipa Te Whatanui me etahi atu e iwa tekau nga tangata o te tau 1896, i ata whiriwhiria ra e te Komiti i taua tau. Ko te whakataunga a te Komiti me nga korero katoa i whakahaua kia perehitia, a ka kitea i te Pukapuka Nama 5, tau 1896.
"E kitea ana i roto i nga korero i mahia tinihangatia, i
whakawehiwehia hoki te Kooti whenua Maori i te tau 1873 e Te
Keepa raua ko Hunia, a na runga i taua mahi i puta ai te
whakataunga muru i nga whenua o nga kaiwhakakapi o
"E mahara ana ta koutou Komiti ho mea tika kia manaakitia te inoi a nga Kaipitihana, a e whakaaro ana me tuku atu kia ata rapua paitia e te Kawanatanga i runga i te ngakau awhina, a e tohe atu ana te Komiti kia mahia he Pire hei whakamana i te Kooti Whenua Maori kia ahei ai ki te whakahaere whakawa ano mo aua take, kia taea ai ano te whiriwhiri te whakataunga a te Kooti o te tau 1873, ara mo tera wahi o te Wahanga 11 o Horowhenua, koia nei nga rohe, ara:—Timata atu i tatahi i Umairangi haere maro atu ki te Rawhiti i runga i te rohe e mohiotia ana ko Tauateruru tae atu ki te roto o Horowhenua, ka haere maro atu ma waenganui o taua roto ki te kokonga ki te Raki whaka te Hauauru o te Paamu Kawanatanga i Rewini, ka ahu ki te Tonga me te Hauauru ma runga i te rohe ki te Hauauru o taua Paamu Kawanatanga tutuki rawa ki te rohe e moihotia ana ko te Rohe a te Whatanui, ka haere maro i runga i taua rohe ki te Hauauru ma Mahoenui ki tatahi ki Rakauhamama, ka ahu whaka Raro ma tatahi tae noa ki te timatanga mai ki Umairangi, ara ko tetahi wahi o te whenua e kiia aua e nga kaiwhakakapi oTe Whatanui no ratou taua whenua, he whenua Maori nei ano taua wahi.
"Tenei kua apitiria atu te mapi o taua whenua.
Taiaroa.—E te tumuaki, e hiahia ana
au ki whaikupu ruarua nei mo tenei Pire, i mua o te pooti. I to
tatou korerotanga mo tenei Pire i tera tau, i ki atu au e aroha ana
ano au ki nga koroheke me nga rawakore, engari i mahara ano au he
mea tika kia taihoa marire ano au pooti ai mo taua tikanga. No muri
mai nei kua haere au ki te korero haere ki aku hoa Maori o tera
motu, a kua patai haere au mo aua tikanga, a i whakaatu mai ratou i
aku korero i roto i te pukapuka o nga reira au i mea ai me
whakamarama atu e au ka pooti au i naianei ki te tautoko i taua
Pire, a e mahara ana hoki au he mea tika kia whaikupu whakamarama
atu au ki aku hoa Mema i pooti tahi ra matou i tera tau. He nea maku
kia marama mai ratou ki te take i ahua whakarere ai au i a ratou i
tenei pootitanga. E aroha atu ana au ki aua mema, tera hoki pea
ratou e mahara e whakarerea ana ratou e au. E mea atu ana au ki a
ratou kia kaua e mauahara mai ki au.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama
17 a
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama
17 a
"Ki ta ratou mahara me tuku atu te Pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria mai.
H. Tomoana.—He patai atu tenei naku
ki te Minita ki a
Te Waaka.—Kua utua ano tenei patai i
tera Whare o te Paremete, a heoi ano taku he pera atu ano; e
mahara ana te Kawanatanga e kore e pai kia whakararurarutia nga
take whenua kua oti nei te whakatau e nga Kooti i era tau maha
noa atu, e kore hoki e pai kia whakaohoa ano era tu
raruraru.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama
15 a
Kua whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 15
a
"I te mea kua tae rawa ki nga ra whakamutunga o te Paremete, he poto rawa te wa hei whiriwhiringa ma te Komiti i aua take. No reira ka mea atu te Komiti ko te mea tika me waiho mo tera huihuinga o te Paramete ka rapu ai i nga putake o tenei Pitihana. A e whakaae ana te Kai-pitihana kia peratia.
Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te Pitihana Nama 9 a Mauhana Turoa me etahi atu e ono tekau ma iwa:—
Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 9 a Mauhana Turoa me etahi atu e ono tekau me iwa i tukuna atu nei ki a ratou a e penei ana te ripoata, ara:—
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti nga putake o roto o tenei
Pitihana, a kua titiro ki nga pukapuka kua rongo hoki ki nga
korero i taea ai te tono, engari hoki i te poto o te wa hei
mahinga kihai i tae te tuku kupu atu ki nga Kai-pitihana kia
haere mai ai ki te whaki korero mai, me
"I runga i ta te Komiti i kite ai kaore i tino tika te whakahaerenga o aua take, ina hoki kaore i tukuna tikatia nga Panui i mua atu o te whakawakanga o Mangapoike A, engari e kitea ana i runga i nga korero i whakina ki te Komiti, i mohio ano nga tangata whaitake ka whakawakia taua keehi e te Kooti, a whakaaetia ana e ratou kia whakawakia.
"A i runga i ta te Komiti i rongo ai e mahara ana te Komiti kaore i tau he mate kino i runga i aua mahi.
kaore te korero mo taua putake i ata oti i tera
korerotanga.
Ko te motini tenei, Kia whakaaetia te whakataunga a
te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana a Henare
Tomoana, kia tukuna atu ki te Kawanatanga te tauira o te
whakatau a te Komiti mo runga mo taua Pitihana.
Te Pona.—Heoi ano taku e mohio iho ai
ko te whakataunga a te Komiti mo nga whaitake ki te whenua, a
kaore pea i tika kia pera rawa te kaha o nga kupu. Kaore i te
tino marama te huarahi hei mahinga ma te Kaunihera. Kaore pea he
tino tikanga, engari ki tana mahara kaore i tika kia pera rawa
te whakatau.
Te Makarini.—Kua roa rawa e tatari
ana ki te whakaotinga o tenei korero, no reira kua ahua wareware
au inaianei, engari ki taku i mahara ai, i whakataua noatia e te
Komiti me ta ratou kore rongo ki nga korero. Ka motini au kia
patua enei kupu o te motini, ara, "Kia whakaaetia te whakataunga
a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te Pitihana a Henare
Tomoana."
Te Tumuaki.—E ki mai ana te Karaka
kua whakaaetia aua kupu i tera korerotaunga, engari ka taea ano
te apiti atu he kupu hou.
Te Oriwa.—E
Te Tumuaki.—E tika ana, kua ata rapua
e au a e penei ana taku whakatau, ara:—
"Ko te paanga o Te Makarini.—I te mea
kaore au e watea ki te tuku atu i taku motini, ka motini au i te
motini a
Henare Tomoana.—E hiahia ana au ki te
whakamarama atu ki a
Pootitia ana kia apitiria atu ki te motini tuatahi enei kupu,
ara: "
Pootitia ana—
13 ki te whakaae
12 ki te
riro ana i te ae, apitiria atu ana nga kupu o te motini hou.
.—E motini atu ana au
kia tukuna atu ki te Kawanatanga te ripoata a te Komiti mo nga
Whenua Takotonoa a te Karauna mo runga mo te kereme a
Whakaaetia ana te motini.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huikui te
Whare.
Ka karakia te Whare.
Ka tae mai te kupu a te Kawana he whakahau kia haere atu nga mema ki te Whare o te Kaunihera.
Haere ana te Tumuaki me nga mema ki te Whare o te Kaunihera, me
te haere ano o te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i
roa
Te Tumuaki (
Te Tumuaki (
Ka mutu ta te Tumuaki ka tu ake ko te Pirimia me te kai-arahi i
te Apitihana, ka mutu a era korero mo te Karaka o te Whare, heoi
whakaaetia ana kia waru wiki te wa e hoatu ki a
No tenei ra ka tae mai te kupu a te Kawana, he whakaatu mai i te
taenga mai o te pukapuka a te Hekeretari Nui
I runga i te motini a Te Maahi (
I runga i te motini a Tame Parata whakaaetia
ana kia ngaro atu
I runga i te motini a Tame Parata whakaaetia
ana kia ngaro atu a
No te hawhe paahi i te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te
Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire, ka mutu era ka oatitia tetahi mema hou. Katahi ka tahuri te Whare ki te whakatutu i nga Komiti Whiriwhiri, engari ko etahi anake i oti, ko etahi i nukuhia mo tetahi atu ra whakatu ai. Ko te Komiti mo nga Mea Maori tetahi i whakanukuhia.
No tenei ra i timata ai te korero a te Whare mo ana kupu e tuku atu ai hei whakautu mo te whai-korero a te Kawana i whakapuaki ai ki nga Whare e rua i te whakatuwheratanga o te Paremete. No te tuunga ake o Kapene Rahera ka kokiritia e ia he motini turaki i te Kawanatanga. Ka mutu ia ka tu ake ko tetahi o nga mema o te Kawanatanga ki te utu i ana korero. Ka mutu tera ka tu ake ano ko etahi, a e wha nga ra e kawe ana tenei korero mutu ohorere noa iho, a kihai nga mema Maori i tu ake ki te whaikorero mo te motini.
Katahi ka tukua ki te pooti, a koia tenei te rarangi o nga mema o nga taha e rua i pooti.
Te putanga o te hunga turaki i te motini, 6.
Heoi hinga ana te motini a Kapene Rahera, a tau ana nga kupu hei tuku atu ma te Whare ki te Kawana hei whakautu mo te whai-korero a te Kawana i whakapuaki ai ki nga Whare e rua i te ra i whakatuwheratia ai te Paremete.
Katahi ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rima meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga hoara i te weherua o te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia, tuaruatia, etahi Pire.
"E whakawhetai atu ana ahau ki a koutou mo ta koutou
Whai-korero i tuku mai ai ki
Ka mutu nga korero mo te Whaikorero i tukua atu uei ki te Kawana, ka tahuri te Whare ki te whakatu i nga mema mo te Komiti mo nga Mea Maori, a koia enei nga mema i whiriwhiria mo taua Komiti.
Te Arena (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka motini ahau kia whakatakotoria ki
runga ki te teepu o tenei Whare tetahi pukapuka ritana hei
whakaatu i te maha o nga Maori o te koroni nei e hoatu ana he
raihana kai ma ratou e te Kawanatanga i raro i nga tikanga o te
Katahi ka whakahaerea ko etahi atu motini, ka tae ki etahi patai.
Te Hanita (
Te Makenehi (
Te Ranga (
Te Makenehi (
Haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea, a no te hawhe paahi i te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te
Ka karakia te Whare.
Ka pauuitia tuatahitia etahi Pire, ka mutu era ka tahuri te Whare ki te whakahaere i nga patai.
Te Kere (
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea
tera e whakaurua e te Kawanatanga he Pire i tenei tuunga o te
Paremete hei whakahaere i nga whenua i Whakarewa, Motueka, e
tata ana ki Whakatu, i hoatu nei e nga Maori i nga tau timatanga
o tenei koroni ki te Hahi o Ingarangi e noho nei i Niu Tireni,
hei tautoko i nga kura ako i nga tamariki Maori.
Te Hetana (
Te Piukanana (
Te Hetana (
Ka mutu nga patai ka haere tonu nga mahi a te Whare.
No te weherua i te po ka hiki.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea i te tuatahi ko etahi Pire, ka oti era ka mahia ko nga patai a nga mema; ka maha o era ka oti ka tae ki te patai mo—
Te Makuaea (
Te Hetana (
Te Hoka (
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua,
Mehemea kei te pehea te haere o nga ruri mo nga tekihana whenua
i wehea nei mo nga Maori kore whenua i te takiwa ki Waiau, wahi
o Murihiku?
Te Hetana (
Katahi ka whakahaerea etahi atu patai maha me etahi Pire a mutu noa.
No te tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia, tuaruatia, etahi Pire, ka tae ki nga motini.
I runga i te motini a Meiha Tuari, whakahaua
ana, Kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare he ritana hei
whakaatu i te rahi o nga eka kua hoatu ki nga Maori o Rota 3,
Rahui 891, Waihao, i te pito whaka-te-tonga o Katapere, me te
whakaatu mai ano i nga ingoa o nga Maori i hoatu ai mo ratou aua
wahi, me nga eka i hoatu ki ia tangata o ratou.
Te Hetana (
He roa te Pirimia e whakamarama haere ana ki te Whare i ana take i mea ai kia whakaurua te Pire. Ka tu ake etahi atu mema ki te korero mo te Pire. Te mutunga iho whakaaetia ana kia uru te Pire ki te Whare.
Ka mutu tenei patai ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau ma waru meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire, ka mutu era ka whakahaerea te korerotanga tuarua o etahi Pire a ka tae ki nga patai.
Te Maka (
Timi Kara (
Te Maka (
Timi Kara (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Mehemea tera e whakahaerea e te Kawanatanga he tikanga e
whakamutua ai te mahi whakawai a etahi kai-whakamaori i nga
Maori kia riihi ai kia hoko ai ranei i o ratou whenua i runga i
te mahi whakawehiwehi atu ki te kore ratou e whakaae tera e
murua aua whenua o ratou e te Kawanatanga; a ko tetahi mahi a
aua kai-whakamaori he korero tito atu kua haina etahi o nga
Maori i nga tiiti o te hoko o te riihi ranei?
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Mehemea ka whakaae te Kawanatanga ki te whakatu i tetahi
Takuta hei nana i nga Maori e noho ana i te takiwa o Aparima
(
Te Hetana (
Ka mutu ta
No te weherua i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga motini.
I runga i te motini a Te Makarini (
I runga i te motini a Tame Parata, whakahaua
ana kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare tetahi ritana hei
whakaatu,—(1) I te maha o nga whanau Maori me nga
whanau hawhe-kaihe kua oti te whakanohonoho ki runga ki nga
whenua i Tautuku-ki-te-Raki, Tautuku-ki-te-Tonga,
Rotapa-i-Rakiura (
Haere tonu te mahi a te Whare i tetahi atu motini, katahi ka tahuri ki nga Pire a weherua atu.
No te toru tekau ma whitu meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki
tona
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia tetahi Pire.
Ka panuitia tuatorutia tetahi atu Pire.
Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i nga patai.
Te Mete (
Te Hetana (
Meiha Tuari (
Te Hetana (
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu patai a mutu noa.
Katahi-ka tahuri ki te whakahaere i nga Pire. E wha nga Pire i oti i tenei ra.
No te tekau ma whitu meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i nga motini me nga patai.
I runga i te motini a Te Meretete (
Te Ranga. (
"Kua whakahaua ahau kia ki penei, i te mea e pa ana te whakatau a te Kooti Whenua Maori ki nga kainga me nga wahi tanumanga o nga whanaunga o nga kai-pitihana, ki te whakaaro a tenei Komiti me tuku atu tenei pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria paitia e ratou; a, ina uiuia, ki te kitea he tika nga take i tonoa ai e nga kai-pitihana kia tirohia to ratou mate, heoi me mahi e te Paremete he ture hei hoatu ora ki a ratou."
", Tiamana."
He pera ano te ahua o te pitihana o te tau 1897, me te pitihana o te tau 1896, a ko te ripoata a te Komiti i pera ano me te ripoata o te tau 1896, me te aki atu i te kupu kia tino whakatutukitia taua ripoata. Koia tenei te take i mea atu ai ahau ki te Kawanatanga kia whakaritea te tono a nga kai-pitihana.
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
Mehemea ka tahuri ranei te Kawanatanga ki te wewete i nga here o
nga whenua o te Rohe-potae, i pitihanatia nei e te pitihana No.
217 i tera tuunga o te Paremete, a i puta nei te ripoata a te
Komiti mo nga Mea Maori kia tirohia paitia taua take e te
Kawanatanga? Ki taku mahara e tika ana te tono a nga Maori e
noho nei i roto i te Rohe-potae, e mea nei kia wetekina nga here
e mau nei i runga i o ratou whenua. Ki toku whakaaro e tika ana
kia wetewetekina enei here, a kia tukua nga Maori kia hokohoko
atu i o ratou whenua i roto i taua takiwa ki a ratou nei tangata
e pai ai, notemea kei waho aua whenua i te rohe o te raupatu a
te Kawanatanga i tango ai i te wa o te whawhai ki nga Maori. Ko
nga whenua o roto i te Rohe-potae he mea tuku iho e o ratou
tupuna ki nga Maori no ratou aua whenua, a e puritia tikatia ana
e ratou i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi tae noa mai ki
te wa o te whawhai a te Maori raua ko te Pakeha a tae noa mai ki
tenei wa, na reira kaore ahau i te marama ki te take i hereherea
ai o ratou whenua, a i kore ai e tukuna ratou kia hokohoko, kia
riihi ranei i o ratou whenua, i runga i a ratou nei huarahi e
kite ai e pai ai. Ka tono atu ahau ki te Kawanatanga kia
whiriwhiria paitia e ratou tenei putake, a ki te taea me
whakakore atu aua here.
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
Mehemea tera ranei te Kawanatanga e tahuri i tenei tuunga o te
Paremete ki te hanga ture hei whakarite whenua mo nga Maori me
nga hawhe-kaihe kore whenua o Aotearoa nei, ara, i roto i nga
takiwa i
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
Mehemea ka whakamutua ranei e te Kawanatanga te mahi hoko whenua
ma te Karauna i roto i te takiwa o te Rohe-potae, i inoitia nei
e te Pitihana No. 217 i tera tuunga o te Paremete, a i puta nei
te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori kia tirohia paitia taua
take e te Kawanatanga? Me whakaatu e ahau ki te
Te Hetana (
Ka mutu nga patai ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau ma rima meneti te paahitanga o te rua karaka i te po, ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko te whai-korero a te Minita mo nga Mahi Maina o te koroni, ka mutu tera ka mahia ko etahi Pire, na wai a ka tae ki te—
Meiha Tuari ( pro formd te Pire i
naianei, a kia mutu te pera me tuku atu ki te Komiti mo nga Mea
Maori.
Te Maahi (
Meiha Tuari.—Ki taku mohio kua oti te
pera, i te mea kua whakahaua noatanga atu ki peratia.
Heoi panuitia tuaruatia ana te Pire, a tukua atu aua ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Ka mutu tenei Pire ka whakahaerea ko etahi atu Pire, a ka tae ki te—
Meiha Tuari (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Kaore au i tu ake ki te whakatete i te
panuitanga tuarua o tenei Pire, engari e mea ana ahau ki te
patai atu ki te mema honore, kei a ia tenei Pire e whakahaere
ana, mehemea tera ranei e pa he raruraru ki nga Maori e noho ana
i Wainono me nga wahi e tata ana ki reira i runga i te
paahitanga o tenei Pire. Ko te roto o Wainono te oranga o nga
Maori me nga hawhe-kaihe o taua wahi, a ki te marama i te mema
honore, kei a ia tenei Pire e whakahaere ana, e kore e pa he
mate ki nga wahi mahinga ika a nga Maori o reira, heoi e kore au
e whakatete i te panuitanga tuarua o te Pire.
Meiha Tuari.—Ko taku utu atumo te
patai a te mema honore e penei ana, kaore tenei Pire e takahi i
nga tika o nga Maori. Otira ki taku mohio tera e pai ake taua
roto i runga i te whakahaere a te Poari, notemea ki te mahia aua
mea ki reira e te Poari katahi ka rahi ake te wai o taua roto.
Paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
Katahi ka whakahaerea etahi atu Pire.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko etahi korero mo te Peeke o Nui Tireni, ka mutu era ka tae ki nga patai.
Te Kahana (
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua,
Mehemea ranei ka whakaae ia ki te whakanoho kia kotahi rau pauna
moni hei hanga i te Rori ki
Te Makenehi (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Mehemea, tera ranei e whakaurua e te Kawanatanga he Pire
e whiwhi ai nga tangata tuku riihi whenua i nga moni reti e tino
tika ana mo nga whenua e riihitia ana, a me te whakauru atu hoki
i nga whenua o nga Maori ki roto ki taua tikanga? He maha nga
Maori o tenei motu kua korero mai ki au he iti rawa nga moni
reti e puta ana ki a ratou mo etahi o o ratou whenua. Kei te
mohio au ki tetahi poraka e riihitia ana i naianei mo te toru
tekau pauna i te tau, a mehemea i riihitia i runga i te tikanga
makete e tuwhera ana ki katoa tera e eke noa atu ki te toru rau
pauna te moni i te tau mo taua whenua. Koia tenei te take i
whakanohoia ai e au tenei patai ki runga ki te Ota Pepa.
Te Makenehi (
Ka mutu tenei patai ka haere tonu te mahi a te Whare.
No te tekau meneti te paahitanga o te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a Tame Parata, whakahaua
ana, kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare tetahi ritana,
ma nga Komihana e tuhituhi, hei whakaatu i nga ingoa o nga
tangata, me nga eka whenua ma ia tangata, i whakataua e aua
Komihana ki Tautuku
Katahi ka whakahaerea ko tetahi atu Pire me etahi atu mea, ka tae ki te whaikorero a te Pirimia mo nga moni a te Koroni. Ka mutu tera ka makia ko nga patai.
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Hekeretari mo te
Koroni, Mehemea kua whiriwhiria e ia te pitihana a Tiemi Hipi, o
Waikouaiti, e tono nei kia whakaturia he Poari mo nga rori o nga
whenua Maori o Waikouaiti, kia riro ai ano i nga Maori o taua
takiwa te mana whakahaere mo o ratou rori? Kua maha nga tononga
a nga Maori me nga hawhe-kaihe o taua kainga ki te Kaute
Kaunihera o Waikouaiti kia whakapaia nga rori o to ratou kainga,
a kaore ano taua Kaunihera i tahuri ki te mahi. Heoi anake te
moni e whakapaua ana ki runga ki aua rori ko nga moni i hoatu e
te Whare nei. E toru mano nga eka o taua whenua Maori, a ahakoa
kei te utu tonu nga Maori i nga reiti, i nga taake hipi me nga
taake kuri, kaore rawa he painga e puta ana i aua taake ki aua
Maori. Na reira kua tukua mai te pitihana a aua Maori ki te
Paremete he tono kia hoatu he mana ki a ratou e ahei ai ratou ki
te whakatu Poari Rori mo ratou.
Timi Kara (
Ka mutu nga patai ka whakahaerea ko etahi Pire.
No te tekau ma waru meneti te paahitanga i te tekau ma tahi o nga
haora i te
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho teTumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Hetana (
Pirani (
Te Hetana (
Pirani (
Te Hetana (
Te Tumuaki (
Katahi ka whakahaerea ko nga patai, na wai a, ka tae ki te patai mo—
Te Auhana (
Te Tamihana (
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu patai a mutu noa.
Katahi ka tahuri ki nga Pire me etahi atu mahi, ka tae ki tetahi—
Te (
Ka mutu ia ka tu ake ko te Pirimia me etahi atu mema, ka waenganui te korerotanga o te Pire ka tu atu ko—
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ki taku mahara ka pa tenei Pire ki nga
iwi Maori, a mehemea e pera ana, kaati, kia tu Komiti te Whare
ka motini au i tetahi menemana kia kapea te iwi Maori ki waho o
nga tikanga o tenei Pire. Me tohutohu atu ahau he taonga ano to
nga Maori, ara, ko te Kooti Whenua Maori, hei whakahaere i o
ratou whenua tae noa ki nga wira a o ratou tupapaku, a ki te
kore ratou e kapea ki waho o nga ritenga o tenei Ture ka kumea
ratou ki roto ki te Hupirimi Kooti. I mua e kawea ana nga wira a
nga Maori ki te Hupirimi, Kooti, engari na te Ture o te tau 1894
ka tangohia atu te mana i te Hupirimi Kooti, ka hoatu ma te
Kooti Whenua Maori anake e whakahaere nga wira Maori. E tumanako
atu ana toku ngakau tera e whakaae te mema honore kei
He Mema Honore.—Pehea ai te wira a
nga Maori i a ratou mea i mua?
Tame Parata.—Waiho ai i runga I te
ohaki, a, mehemea kaore he kupu ohaki, katahi ka riro i te
whanaunga tata ki te tupapaku. Heoi ano aku kupu i whakaaro ai
ahau hei whakapuaki maku mo te Pire nei.
Ka mutu a
No te tukuna o te motini ki te Whare, paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te rua tekau ma rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko etahi mea, ka roa e mahi ana ka tae ki te patai mo—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
Mehemea ka whakaae ranei te Kawanatanga, i runga i ta ratou kupu
i tera tuunga o te Paremete, ki te whakauru ki te Whare i tetahi
Pire i tenei tuunga o te Paremete hei whakatikatika i "
Hooro-Teone (
"Ka ahei te Kawana, i runga i te Ota Kaunihera, i ia wa i ia wa ki te panui kua tuwhera tetahi whanga o te moana, tetahi wahi ranei o tetahi whanga o te moana, etahi atu waitai ranei o te Koroni e tata ana ki nga pa, ki nga kainga Maori ranei, hei wahi mahinga tio hei kai ma nga Maori i nga wa katoa, ahakoa nga tikanga o tenei Ture."
A tetahi, he mea pai pea hoki kia whakatakotoria e au he tikanga
e kore ai e taea e nga Maori te hokohoko atu nga tio o aua wahi
ki te tangata, kia tuturu ai hei kai ma ratou nga tio e mahia
ana; a he pai hoki kia mahia etahi tikanga e taea ai te pana atu
o nga tangata e haere pokanoa ana ki aua whanga me aua toka mahi
tio ai, kia kore ai nga tio e mahia kinotia. Ki te tukuna mai e
nga Maori he tono ki au, i raro i tekiona 17 o
Ka mutu te patai a
No te rua tekau meneti te paahitanga i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki
Ka karakia te "Whare.
No tenei ra i whakamutua ai nga whai-korero mo te motini i takoto i te Apitihana hei turaki i te Kawanatanga.
Katahi ka tukua ki te pooti.
Te putanga, 12.
Heoi hinga ana te motini a te Apitihana, kore ana ratou i kaha ki te turaki i te Kawanatanga.
Haere tonu nga mahi a te Whare.
No te toru tekau ma rima meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
I te mea kei te ngaro te Tumuaki, na reira no te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho ko te Tepute-Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No te 16 o nga ra o Akuhata i timata ai te korero a te Whare mo
nga Moni o te Koroni. Ka waru nga ra e haere ana taua korero, ka
tata te mutu, ka tu ake te mema Maori mo te
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—E te Pika, e tu ake ana ahau ki te
whakapuaki i etahi kupu torutoru nei maku mo runga i tenei mea e
mahia nuitia nei e nga mema honore o roto o tenei Whare. E te
Pika, ehara ano hoki i te mea he tohunga mohio ahau ki nga
huarahi mahi whika i tu ake ai ahau ki te whai-korero mo runga i
nga rarangi moni a te Kawanatanga, kaore, heoi ano taku he
whakarongo kau atu ki nga whai-korero a nga mema honore o te
taha Kawanatanga hui atu hoki ki nga mema honore o tetaha A
pitihana, me te maharahara ano i roto i a au a me te kohikohi
hoki i aku e kite atu ana i roto i nga whai-korero a nga tohunga
o nga taha e rua i roto i tenei Whare. E ki ana te taha
Kawanatanga nui atu te pai o ta ratou whakahaere me te ora hoki
o te tangata me te tupu haere hoki o nga mahi o te koroni. E ki
ana te taha Apitihana nui rawa atu te he o nga mahi a te
Kawanatanga me te taimaha hoki e pa ana ki nga tangata o tenei
koroni me te pau haere o nga moni, engari mehemea ka riro ko
ratou hei Kawanatanga mo te koroni tera e tupu nga mahi
whakahaere me te ora hoki o te tangata me te tupu nui o nga
moni. Na e te Pika, i runga i tenei ahua tautotohe e mahia nei i
roto i tenei Whare, ka tahuri ahau ki te whakaaro i aku mea tika
e kite ai i roto i enei tautotohe e korerotia nei e nga
"Ahakoa, e kore e tika kia akona atu koe e te Kawanatanga o te
Kuini ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi i te mea kaore i
tenei Kawanatanga nga tikanga e tutuki ai taua tiriti, e mea ana
ano te Kawanatanga o te Kuini kia kiia e koe ki to Kawanatanga
kia manaakitia e ratou ta iwi Maori i nga ture i whakahaere
tikatia, me te ata whakarongo atu ki a ratou ana kiia a ratou
"A tena ano te mohiotanga e kitea ai te tikanga e mahi ai te
Maori i nga mahi a nga Maori kia puta, a e kore ai ano ia e raru
nga tikanga nui a te iwi e mahi nei i ana mahi a nga Maori, a e
puta ai ano hoki nga painga ki a ratou o nga mahi nui e tau ana
ki te katoa.—Naku, na Taapi"
Ko tena kupu whakahau kaore ano i whakaritea e tetahi Kawanatanga
e haere nei. Kaati, katahi ka mea a Tawhiao e tika ana kia
whakatakotoria e ia he Pire, i runga i te mea kaore nga
Kawanatanga e tahuri ana ki te whakarite i nga kupu whakahau mai
o taua reta, ara, he Pire hei whakapumau ki nga Maori i nga
painga e rapua atu nei e ratou. I haria mai tena Pire ki Poneke
i te tau 1886, a utua-a-retatia ana e te Paranihi, kihai i
whakaurua ki te Whare i tana tau. Kaati, ko ahau, he mea tono
mai na aua Maori nei ano ki te whakatutuki ki te whakaoti i taua
whakaaro na ano, ara, ki te rapu mehemea e kore e taea te hanga
he tikanga e hoatu ai ki nga Maori te whakamananga o nga kupu i
whakapumautia nei e te Kuini ki nga Maori. Kei te mohio tenei
Whare he Pire taku i whakatakoto ai i tera tau. Ko taua Pire ano
tena i whakatokotoria nei e au i te ra i nanahi. Kei roto i taua
Pire e whakaatu ana nga whakaaro o Mahuta, tama a Tawhiao, te
tumuaki o nga rangatira o tera takiwa o te motu e tu nei au hei
mema mo ratou. Me ki atu ahau i konei, e hara tenei i te tikanga
hou I mua atu o te Tiriti o Waitangi nui atu te ora me te tupu o
te iwi Maori i te wa ko ratou ano ki te whakahaere i a ratou. I
aua ra kaore rawa ratou i paangia e enei tu mate taimaha me enei
tu raruraru kino e peehi nei i a ratou i naianei. Engari kei
pohehe te Whare na nga iwi anake o Waikato tenei hiahia e
whakamaramatia atu nei, kaore, engari ko te hiahia nui tena o
nga iwi katoa puta noa i te motu. I te tau 1857, i muri i te
hainatanga o te Tiriti o Waitangi—i muri i te wa i
whakapumautia atu ai e te Kuini ki a ratou o ratou mana
whakahaere me o ratou mana rangatira—kitea ana e nga
Maori e tika ana kia whakaturia he tangata hei putaketanga mo te
mana o te Kuini i tenei koroni, hei whakamutu atu i nga whawhai
me nga raruraru i waenganui o ia iwi o ia iwi o tenei motu. Ko
nga ingoa tenei o nga pou whenua i whakaaetia ai taua tikanga,
ka panuitia atu e au ki te Whare; ko nga iwi tenei nana i
whiriwhiri a Potatau hei Tumuaki mo ratou hei whakamutu i nga
raruraru whawhai i waenganui o nga iwi o tenei motu. Ko te take
tena i kiia ai he kingi a Potatau, notemea ko ia te tangata i
whiriwhiria i whakaturia mo tera tuunga e nga iwi Maori katoa o
Niu Tireni. E hara i te mea he takahi tena i te mana o te Kuini,
ehara ano hoki i te mea he hiahia kia puta te iwi Maori ki waho
i nga ture me nga mana whakahaere a te Kuini, engari he
tahuritanga tena ki te whakakotahi i nga iwi katoa o te motu,
kia kotahi ai te whakaaro ki te hapai i te mana me te
rangatiratanga o te Kuini. E te Pika, ka whakamaramatia atu e au
nga ingoa o nga pouwhenua, ara, nga ingoa o nga takiwa o te motu
i whakaaetia ai e nga rangatira nunui me te iwi katoa taua
tikanga kia whakaturia a Potatau hei kingi mo ratou. Katahi pea
ka whakaae mai nga mema honore o tenei Whare ki taku kupu e ki
ake nei ahau, kaore rawa, rawa, he he o ta matou tono, e tono
nei matou ki tenei Whare i naianei, kia homai ki a matou to
matou mana ki te whakahaere i a matou tikanga me o matou ahua e
inoitia atu nei e matou ki tenei Whare. E tino tika rawa ana
tenei tono a matou. E tono kau atu ana matou kia homai nga mana
i whakapumautia nei ki a matou e te Kuini. Koia tenei, e te
Pika, nga pouwhenua: Karioi, e tata ana ki Whaingaroa (
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mea ka tae ki nga patai.
Tame Parata (mema mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Mehemea tera te Kawanatanga e whakahau i nga Komihana
Hoko Whenua Maori kia mutu te hoko i nga hea i nga paanga ranei
o nga Maori kaore ano i tae ki te rua tekau ma tahi te pakeke,
ahakoa i runga i te whakaae o nga kai-tiaki o aua tamariki, i
runga ranei i tetahi atu tikanga? Kua rongo ahau hokona ai e te
Kawanatanga, i runga pea i te pohehe, nga hea o nga tamariki
kaore ano i rite nga tau, ara, ko nga kai-tiaki i whakaturia e
te Kooti Whenua Maori mo aua tamariki ki te hoko i aua hea me
aua paanga. Mehemea he tika taua rongo oku, heoi ka nui toku
pouri mo taua tu mahi. Notemea pakeke rawa ake aua tamariki kua
kore noa atu he whenua mo ratou, a tera ratou e haere mai ki te
Kawanatanga tono oranga ai mo ratou. Te mea
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
mo a whea te Kawanatanga e pai ai ki te whakautu i te
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Ka whakaae ranei te Kawanatanga i tenei huihuinga o te
Paremete ki te whakauru i tetahi Pire ki te Whare hei whakamana
i te Kooti Whenua Maori ki te uiui i etahi mea e pa ana ki te Pa
i Kaiapoi a ki te whakatu i tetahi poari hei whakahaere i taua
kainga? Me whakamarama atu ahau ki te Whare, ka nui te hiahia o
nga Maori o Kaiapoi ki te whakatu i tetahi poari kai-tiaki hei
whakahaere i taua piihi whenua, i te mea e hiahia ana ratou ki
te whakaara i tetahi kohatu, hei tohu whakamahara, ki runga ki
taua wahi tu ai.
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea
kei te mohio ranei ratou kei te ngaro haere tetahi tino manu
Maori, ara, te weka, otira ki etahi takiwa kua tino ngaro rawa;
a ka whakaae ranei ratou ki te whakahau kia tere tonu te
Timi Kara (
Tame Parata.—Tetahi o nga take i
patai ai ahau mo tenei manu he mea noku kai ngaro rawa, i te mea
he
No te 30 o nga ra o Akuhata ka timataria te korero mo te mapi o
tetahi whenua, ko Hororata te ingoa, kei
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—E te Pika, ka tu ake ahau ki te
whakapuaki
Ka mutu te whai-korero a
Katahi ka tukuna ki te pooti. Waahi ana te
Heoi puta ana te motini a te Kawanatanga, a
No te rua tekau meneti te paahitanga i te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No te 19 o nga ra o Hurae i mate ai a
Te Tumuaki (
I runga i te motini a
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori,
A hea ano te Kawanatanga pai ai ki te whakautu i te pitihana i
hainatia e Kipa te Whatanui me etahi atu tangata e whitu tekau o
Te Hetana (
Haere tonu nga mahi a te Whare mo nga moni e pootitia ana mo nga mahi whakahaere a te Kawanatanga o te koroni a taea noatia te atatu.
No te tekau ma rima meneti ki te rima karaka i te atatu katahi ano ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka roho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi me te panuitanga tuarua o etahi Pire me etahi atu mea, ka tae ki te—
Te Auhana (
"Kaore e pai kia whahaturia he Poari motuhake hei whakahaere i
nga whenua i tukua atu nei i mua ki te Kamupene Whakanohonoho
Whenua Maori o Niu Tireni, engari (mehemea ra kaore he mana pera
i naianei) me whakauru he Pire hei whakamana i etahi Kai-tiaki
hei hokohoko atu i etahi o aua whenua, e puritia nei i naianei e
Honore Timi Kara me
Ka motini ahau kia whakaaetia a kia paahitia tenei ripoata e te Whare.
Ka mutu ta Te Auhana ka tu ake ko Kapene
Rahera, he whakahe tana i te ripoata. He roa ana korero. Ka noho
a Kapene Rahera ki raro ka tu ake ko
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—E te Pika, e hiahia ana ahau kia paahitia
Ka mutu a
Pire Penihana Mo Nga Kaumatua.
Katahi te Whore ka tahuri ki te korero i te panuitanga tuarua o tenei Pire. He maha nga mema i korero, no te weherua o te po ka tukuna ki te pooti. Koia tenei te rarangi o nga pooti.
Te putanga, 23.
Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o tenei Pire a te
I tautoko katoa nga mema Maori i tenei Pire.
No te waru meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Hetana (
Katahi ka korerotia e te Pirimia nga mahi katoa a Kerei i mahi ai mo tenei koroni me nga iwi Maori o konei, me ana mahi hoki i whakahaere ai mo etahi atu whenua. He roa nga korero, engari e mararaa ai me titiro i nga pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Ka mutu ta te Pirimia, ka tu ake ko Kapene Rahera (
Na Te Hetana te motini kia nuku te Whare i tenei ra, hei tohu mo
te nui o te whakaaro o nga iwi e noho nei i Niu Tireni ki a Ta
Heoi whakaaetia ana te motini.
No te rua tekau ma rima meneti te paahitanga o te toru karaka i te ahiahi ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, Mehemea tera e mahia he ture i tenei huihuinga o te
Paremete hei whakamana i te Kooti Whenua Maori ki te whakatu
kai-tiaki mo nga tangata o te Iwi o Ngaitahu i rahuitia nei mo
ratou nga Tekihana Nama 11, 12, me 13,
Te Hetana (
Te Hetana (
Ka mutu tenei ka mahi tonu te Whare i etahi atu mea.
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi i tenei ra ka tahuri te Whare ki te Komiti i te Pire Penihana mo nga Kaumatua. Na runga i te uaua ka roa tenei Pire e mahia ana. Heoi mahi tonu te Komiti a awatea noa, mahi tonu i te aonga ake, i te rahoroi, a tae noa ki te weherua i taua po, katahi auo te Whare ka hiki mo te Mane mahi ai ano.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia te Pire Whakahaere i nga Whenua Maori o te
Ka tae mai te karere o te Runanga Kaunihera, he whakaatu kua paahitia e te Kaunihera tenei Pire, a he mea kia whakaaetia te Pire e te Whare o Raro.
Te Tumuaki (
Katahi ka tahuri te Whare ki te Komiti i nga menemana i whakaurua e te Kaunihera.
Te Hetana (
Te Mete (
Te Tiamana (
Te Maka (
Te Hetana (
Kapene Rahera (
Te Tiamana (
Katahi ka tautohetohe te Whare, a te mutunga iho tukuna ana te motini a te Pirimia ki te pooti.
Te putanga, 10.
Heoi puta ana te motini a te Pirimia, a whakaaetia ana nga menemana a te Kaunihera.
Ka tu ake a Kapene Rahera, ka mea ki tona
whakaaro kei te takahia nga tikanga whakahaere o te Whare e te
motini kua paahitia ra. Ka panui haere taua mema i nga ruuri o
te Whare e pa ana ki taua mea. Ka mutu ia ko—
Te Hetana (
Te Tumuaki (
Katahi ka tukuna ano ki te pooti.
Puta ana te komititanga o te Pire, a hinga ana ta Kapene Rahera me ta te Apitihana e tone ra.
Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i te Pire Penihana mo nga Kaumatua.
No te taenga ki te tekau ma rua o nga tekiona o te Pire ka mutu te mahi.
No te rima meneti te paahitanga o te tahi karaka
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Timata tonu atu i nga patai te mahi a te Whare. Ka mutu etahi, ka tae ki te patai mo tetahi—
Wi Pere (mema mo te
Te Makenehi (
Wi Pere.—He whakaatu taku ki te
Kawanatanga tenei tetahi tangata Maori, kei Poneke nei e noho
ana, e tino mohio ana ki taua wahi, a ki te hiahia te Minita kia
kite i taua tangata, me ki atu. Ki taku mohio e tata ana ki te
tekau mano nga eka o taua whenua katoa e taea te rahui hei
ngaherehere manu.
Te Makenehi (
Ka mutu nga patai ka haere tonu te mahi a te Whare,
No te hawhe-paahi i te rua karaka i to po ka hiki.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki too a nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua,
Mehemea e rite tahi ana te mana o nga Maori me nga hawhe-kaihe
ki to nga Pakeha, i raro i nga tare o te koroni, ki te tango
whenua ma ratou i roto i nga whenua Karauna e tuwhera ana hei
Te Makenehi (
He Mema honore.—Kaore.
Te Makenehi (
Ka mutu nga patai ka haere tonu etahi atu mahi a te Whare.
No te
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia tetahi Pire. Ka whakahaerea tetahi motini ka tae ki te motini mo—
Te Maahi (
Te Kinihi (
Te Makinapa (
Me ata uiui te take i penei ai te roa o
Pirani (
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Kua rongo ahau ko te take i ngaro atu ai a
Te Auhana (
Te Tamihana (
Te Hetana (
Te Teira (
Te Hetana (
Te Keee (
Te Hetana (
Te Kere (
Pirani ( Post niupepa.
Te Hetana (
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—Na Hone Heke ka mutu te raruraru i te pito
ki Ngapuhi o te motu nei.
He Mema Honore.—Katahi te horihori.
Wi Pere.—E tino ki ana ahau i te
taenga mai o nga rangatira o
Te Kahana (
Te Karauta (
Te Hetana (
Te Karauta (
Te Tati (
Te Mira (
Te Maahi (
Pirani (
Katahi ka tukuna te motini kia pootitia, koia tenei nga pooti.
Te putanga, 36.
Heoi puta ana te motini a te mema honore mo
Te mutunga o te motini mo
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka takoto te motini a te Pirimia kia panuitia tuatorutia te Pire.
He roa te Pirimia e whai-korero ana mo tenei Pire i kokiritia nei e raua ko tona Kawanatanga ki te Whare. He kaha rawa ana korero tautoko i te Pire. Ka mutu ia ka tu ake ko Kapene Rahera, te kai-arahi i te Apitihana, he whakahe tana i te Pire. He roa he kaha hoki ana korero mo ana take whakahe i te Pire. He maha nga mema i korero i te panuitanga tuatoru o te Pire.
Katahi ka tukuna ki te pooti, koia tenei te rarangi o nga pooti.
Te putanga, 10.
Heoi puta ana te panuitanga tuatoru o tenei Pire a te Kawanatanga, a hinga ana ta te Apitihana i tohe ai kia kaua te Pire e paahitia.
I tautoko katoa nga mema Maori i tenei Pire.
Ko tenei e whai ake nei ta
"Me pa nga tikanga o tenei Ture
"I te whikanga o te wariu o nga painga e hua ana ki tetahi Maori
i te tau, o te wariu ranei o te huihuinga o nga rawa katoa, kaua
e huia atu ki nga paanga whenua e puritia ana e taua kai-kereme
ona paanga i raro i nga ritenga o te Ture o nga Whenua Ngawha,
ona paanga ranei ki te takiwa o te Rohe Potae, etahi atu paanga
whenua ranei ona e puritia ana e ia i raro i tetahi tikanga
here, tetahi whenua ranei kaore ano i whakawakia i whakataua
ranei nga paanga o ia tangata i roto i taua whenua, tetahi
whenua ranei kei roto i nga Whenua Rahui o te
Te mutunga o tenei Pire nuku ana te Whare.
No te rua tekau meneti ki te toru karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No nanahi i paahitia ai te panuitanga tuarua o tenei Pire.
No tenei ra i komititia ai te Pire e te Whare. Koia tenei:—
Tekiona 1.—Ingoa Poto.
Te Hatihana (
Ka hinga te motini, whakaaetia ana a tekiona nama 1.
Tekiona 2.—"Notemea kua tupu ake te awangawanga mo te
tino tikanga me te hiahia i mahia ai te tekiona toru o '
Te Hatihana (
Hinga ana te menemana.
Te Hatihana (
Hinga ana te menemana.
Pirani (
Pooti ana te Komiti mo runga i taua motini, ara, "Me waiho nga kupu i motinitia ra kia patua kia noho ana i roto i taua tekiona."
Te putanga, 14.
Hinga ana te menemana.
Ripoatatia ana te Pire ki te Whare.
No te motinitanga kia panuitia tuatorutia te Pire,
Te Roretana (
Tenei ano te roangaatu o o nga korero a
Ka mutu a
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—Etu ake ana ahau i runga i taku kite atu kei
te mau tonu te mema honore mo Patea ki tana mahi patu i a au.
Kaati, e te Pika, maku e ata korero atu te take o tenei Pire i
hanga ai. Ko te Pire i kokiritia, a i paahitia hoki, i tera tau,
i hanga, i te tuatahi, hei whakaora i nga Maori o Wairarapa;
kaore i mahia moku, me oku raruraru. Engari no te paahitanga o
taua Pire hei ture, katahi ahau ka tahuri ki te whakahaere i nga
tikanga o taua ture hei whakaora i a au. Kaore kau oku hiahia, e
te Pika, ki te huna i taua mahi aku. I pera ahau. Engari, no
taku tahuritanga ki te whakahaere i nga tikanga o taua Ture hei
whakawatea i oku rarururu, katahi ano ka kitea kua kore e taea e
taua Ture te whakaora o nga mate i mahia ai taua Ture hei
whakaora. Kitea ana kua kore e taea te whakaora o nga mate o nga
Maori o Wairarapa. Noku e tahuri ana ki te whakahaere i taua
Ture ka kitea kua araitia te huarahi e nga tiute i raro i te
ture Pane Kuini, a kua kore tonu e taea te mahi o nga mea i
paahitia ai taua Ture. Ko te tikanga o taua ture o tera tau e
penei ana, ki te hiahia nga Maori kia whakahaerea o ratou whenua
i raro i taua Ture me matua tuku pitihana ki te Kawanatanga me
te whakamarama i to ratou hiahia, a mehemea ka kitea e te
Kawanatanga, ina whiriwhiria e ratou taua pitihana, he mea tika
taua tono kia whakaarohia kia whakaaetia, katahi ka taea te
hoatu o te whenua ki raro ki nga tikanga o taua Ture. Kia oti
rawa te pera katahi ka taea e nga Maori o ratou whenua te tuku
atu ki te ringa o te Komihana i whakaturia e te Kawana i raro i
taua Ture a ma taua tangata e whakahaere. No toku haeretanga ki
te kawe atu i taku keehi ki te aroaro o taua Komihana katahi ka
kiia mai me matua utu ahau i te tiute pane kuini. Kaati, no te
mohiotanga kei te pena te ahua, katahi ka hanga tenei Pire hei
whakatika i taua Ture i paahitia ra i tera tau, a kaore nei i
taea e taua Pire te tutukitanga o nga whakaaro i paahitia ai,
ara, hei whakaora i nga Maori o Wairarapa. Heoi te take i tahuri
ai ahau ki te kawe i a au ki raro ki nga tikanga o te ture o
tera tau he nui rawa no nga initareti e utua ana e au i runga i
aku mokete. E utu ana ahau i te tekau pauna i te rau pauna mo
etahi o aua mokete. E utu ana ahua ki te peeke i te iwa pauna i
te rau pauna. No reira ahau i hiahia ai kia whiwhi ahau i etahi
moni mokete iti te initareti, kia taea ai e au te whakaea i taku
nama ki te peeke, me era tangata kei au a ratou nama. E hiahia
ana ahau kia riro mai i a au nga moni e hiahiatia ana e au mo te
wha pauna mo te rima pauna ranei i te rau pauna, me kaua te iwa
pauna te tekau pauna i te rau. Ehara i te mea ko ahau anake te
tangata e penei ana te ahua. Ki taku mahara e tae ana pea kite
mano ki te rua mano ranei nga tangata Maori e peehia ana e enei
tu mate penei ano me au e mate nei. E tino he rawa atu ana te
kupu i kiia ra heoi kau te take o tenei Pire i hanga ai he
whakaora i au anake. Engari, ahakoa pono tera korero, hei
whakaora anake i toku mate te take o tenei Pire, he aha hoki te
he o tena? Ki taku mahara ko
Ka mutu ta te mema mo te
Te tukunga ki te Whare, paahitia ana te panuitanga tuatoru.
E tu ake ana te Pika ki te whakahau kia whakahaerea tetahi atu mahi, ko te tuunga ake o—
Te Hetana (
Heoi hiki ana te Whare i te tekau meneti te paahitanga o te iwa karaka i te ahiahi.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga patai, ka tae
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea
Maori, He aha te take i whaimana ai te Kooti Piira Whenua Maori
ki te whakawa ano i
Te Hetana (
Tame Parata.—Ka whai kupu atu ranei
te Pirimia ki nga apiha o te Kawanatanga kia mutu te hoko kia
oti ra ano taua raruraru te whakatau.
Te Hetana.—Mehemea he raruraru kei te
takoto, a kaore ano kia whakaotia, ka peratia atu e
No tenei ra i panuitia tuaruatia tenei Pire. He Pire poto nei, he whakatikatika kau i te Ture tuatahi i paahitia i te tau 1895. Ara, he whakakore ta tenei Pire i wahanga 3 o tekiona 3 o te Ture tuatahi, kia ahei ai te whakanoho puputu i nga taone.
Paahitia ana te Pire.
No te tekau ma rua o nga haora, i te weherua tonu i te po, ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Meiha Tuari (mema mo Waitaki).—Ka
patai ki te Pirimia, Mehemea tera ranei ia e whakaae ki te
whakarite i etahi moni, ma te Whare e pooti, hei tapiri atu mo
nga moni tera pea e kohia e te iwi, hei whakaara kohatu tohu
aroha mo
Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe,
Mehemea ka whakakaae ia ki te hoatu noa atu i etahi paahi ki nga
Maori i whakawhiwhia nei e te Kawanatanga ki etahi poraka whenua
i te takiwa o Tautuku me Waiau, Murihiku; kia eke utu kore ai
ratou me a ratou wahine me a ratou tamariki me a ratou wahine i
runga i nga reriwe, ina heke ratou, i nga ra e takoto ake nei,
ki runga ki aua whenua noho ai? He mea tono ahau e etahi Maori o
etahi kainga o
Te Hetana (
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka
tahuri ranei ratou ki te tono ki te Whare kia namaia he moni hei
hanga reriwe atu i Turanga ki Nepia, a i Turanga ki Rotorua? Te
take i ui ai au i tenei patai koia tenei, he mahara noku kua
wareware pea te Kawanatanga ki taku tono o tera tau. Kei te mau
tonu pea i nga memea honore, i tono ano ahau i tera tau kia
namania e te Kawanatanga kia rua miriona pauna
(£2,000,000) nga moni e whakapau hei hanga reriwe mo
toku takiwa Ko te mahi a nga mema he tonotono i etahi moni nui
noa atu kia whakapaua hei hanga reriwe mo o ratou nei takiwa, na
kaore rawa ahau i whakararuraru i nga hiahia o aua mema honore.
Taku mahi he tatari, a no naianei no taku kitenga kua ngata nga
hiahia o nga mema honore o tenei Whare, na reira ka patai au mo
taku tono o tera tau. Kua oti e au te ata whakamarama atu i tera
tau i aku take katoa me aku whakaaro katoa i tono ai au i tenei
moni. Ko toku takiwa me te mea nei he moutere kei waho moana noa
atu e tu ana kaore rawa ona paanga mai ki Niu Tireni i te kore
huarahi reriwe, tena ko era atu takiwa o te motu nei kua oti te
Te Hetana (
Wi Pere.—Kia mohio koutou, ki te kore
e pai ta koutou utu mai i taku tono a tera tuunga o te Whare, ka
tino tahuri ahau ki te whakararuraru i nga tono pera katoa a
etahi atu mema, e kore au e tirotiro.
Ka haere tonu nga mahi o te Whare a weherua noa.
No te tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi mahi ka karangatia kia mahia ko—
Hooro-Teone (
Ka tu ake ko
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—E te Pika, ka korero atu au i etahi kupu
torutoru maku ki te Whare mo runga i nga moni ka pootitia nei mo
nga Mahi Nunui o te Koroni. Kua kite au i roto i nga rarangi o
aua moni e takoto nei i te aroaro o te Whare, ka whakaaetia he
moni mo etahi reriwe kia mahia, ara, te reriwe o Kaipara, o
Whangarei, me etahi wahi o
Pirani (
Henare Kaihau.—E te Pika, mehemea he
tika ka tukuna inai ano etahi moni mo nga reriwe kia pootitia e
Whare i tenei tuunga o te Paremete, kaua rawa e wareware i roto
he moni mo te reriwe e tonoa nei e au. Kei te pai au kia namaia
he moni hei hanga reriwe mo nga takiwa e tika ana mo taua tu
mahi. Kei te penei me taku e korero nei te hiahia o te nuinga o
nga tangata puta noa i tenei motu. Tenei ano etahi korero aku mo
etahi o nga moni e noho nei i roto i nga rarangi moni nei. Koia
tenei tetahi, ara, "
Te Maahi (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema, me titiro i nga Pukapuka reo Pakeha o te Paremete.
Wi Pere (mema Maori mo te
Ka mutu a
Whakaaetia ana te motini.
Haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi a awatea noa.
No te rua tekau meneti te paahitanga i te rima karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaere etahi mahi, ka tae ki te—
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—E te Pika, me ata whiriwhiri tenei Pire. He
roa te wa e takoto kino ana nga whenua e meatia nei kia hoatu ki
roto ki tenei Pire. No mua noatu, kua maha nga tau i naianei o
te hoatutanga o aua whenua e o matou koroua ki nga mihinare hei
whakahaere i etahi mahi. Me whakaatu atu e au ki nga mema honore
i hoatu ana whenua e aua kaumatua hei kainga a hei painga mo nga
whakatupuranga Maori i muri i a ratou. Kaore rawa i hoatu aua
whenua hei ako i nga tamariki a nga iwi ke, engari i hoatu mo
nga tamariki Maori anake. Ki taku whakaaro kua hoatu etahi o aua
whenua e nga pihopa me era atu kaiwhakahaere i te Hahi hei mahi
i etahi atu mea kaore nei i whakaaetia e nga tangata nana i
hoatu aua whenua, a i runga i taua tu whakahaere kua kore nga
tamariki Maori e whiwhi i nga painga i puta i te hokonga o etahi
o aua whenua. Na, me ki atu ano hoki ahau ki nga mema houore, ko
etahi o aua whenua, ahakoa i hoatu mo nga mahi kura, timata i
taua wa tae mai ki tenei ra, kaore ano he kura i tu ki runga ki
aua whenua; na reira, ki taku mohio, ka ahei noa atu taku ki, e
tika ana kia whakahokia aua whenua ki nga Maori no ratou aua
whenua i mua. Me titiro te Whare ki tenei ahua, ara, tera nga
tamariki Maori e maha haere te tupu i ia tau i ia tau e takoto
ake nei; na reira, ki taku mahara he mea tika kia hangaia e te
Whare tetahi ture hei whakapumau i aua whenua ki nga Maori, hei
painga mo a ratou tamariki. Na ko tetahi kei te tupu haere te
whakapono i roto i te iwi Maori, na reira e tika ana kia
whakaritea he kura mo ratou. Ko taku hiahia me tautoko tenei
Pire e te Whare nei, kia paahitia ai i tenei huihuinga o te
Paremete. He nui te mate kua pa ki nga Maori i mua i runga i te
murunga noatanga ake o o ratou whenua, a kaore au e pai kia
whakaurua mai ki tenei Whare nga Pire muru i nga whenua o nga
Maori. Ka nui te kaha o nga Maori kua tu hei minita karakia ki
te hari a ki te whakatupu i te whakapono ki nga wahi katoa o Nui
Tireni e nohoia ana e te Maori, na reira ka ki au he take nui
rawa tenei e puritia ai aua whenua hei painga mo nga tamariki
Maori anake. Ki taku mohio kei te hiahia nga mema honore katoa o
tenei Whare kia whakaaetia ko nga ture anake e puta ai he painga
mo nga iwi e rua o nga motu nei, na reira ka kaha ahau ki te ki
atu ki nga mema honore me tautoko ratou katoa i tenei Pire. Ko
taku hiahia, hei tera huihuinga o te Paremete, me whakauru mai
ano ki te Whare nei etahi Pire penei ano te ahua me tenei, hei
whakahaere i etahi atu poraka whenua penei ano te ahua me tenei
whenua kua whakaurua nei ki roto ki te Pire nei. Kei te manawapa
ahau, ki te kore tenei Pire e paahi i tenei tuunga o te
Paremete, tera pea, tae rawa atu ki tera tuunga o te Paremete,
kua tino riro atu tenei whenua i te ringa o te Hahi, a te
mutunga iho ka tino ngaro atu i nga Maori. Kei te pupuri noa iho
nga kai-tiaki i aua whenua, a
He tokoouou nei nga mema i tu ake ki te korero mo tenei Pire i
muri i a
Te mutunga iho nukuhia ana te korerotanga o te Pire.
Haere tonu etahi atu mahi a te Whare a mutu noa.
No te tekau ma rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea te panuitanga tuarua, tuatoru hoki, o tetahi Pire me etahi atu mahi ka tae ki—
Te Makarini (
Hooro-Teone (
Haere tonu nga mahi a te Whare a po noa, a awatea noa i te rahoroi. No te rua karaka i te rahoroi ka timata ano a po noa.
No tenei ra ka whakatakotoria ki runga ki te Teepu o te Whare te Rarangi Apiti e mau ake nei, hei whakaatu i nga mahi i mahia e te Paremete i tenei tuunga:—
No te whakatakotoranga atu o te motini kia hiki te Whare ki tera tau.
Waahi ana te Whare.
Koia enei e mau ake nei nga mema honore i rokohanga e tenei pootitanga whakamutunga o te Whare. Kua taki hokihoki etahi ki o ratou nei kainga.
Te putanga, 21.
Whakaaetia ana te motini.
No te rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
Ko te tuawha o nga huihuinga o te tekau ma toru o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei.
Ka nui toku koa i taku kitenga i a koutou i tenei ra, e ahei ai ano ahau ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te nui o te tupu haere me te mau tonu o te ora o te koroni.
I muri i tera tuunga o te Paremete he maha nga takiwa o nga Motu
e rua i taea e au te torotoro, a kua tae ahau ki nga whenua
mahinga koura o te
E kore e wareware i au nga whenua mahinga koura o Niu Tireni me o
reira iwi aroha i runga i nga kupu i puakina e ratou hei
whakaatu i to ratou piri pono ki te Torona, i to ratou aroha
hoki ki to tatou
Ka nui toku koa i te taenga mai o Mahuta, te tino rangatira o te iwi o Waikato, me etahi atu rangatira whai mana o reira, kia kite i au; a ma a ratou kupu i whakapuaki ai hei whakaatu i to ratou piri pono ki te Torona, i to ratou aroha ki te Kuini, me a ratou kupu mihi moku, e tumanakohia ai tera e nui nga painga e puta i to ratou kitenga i au. Taro ake nei ka haere ahau ki Waikato, a haere tonu atu i reira ki te whenua e mohiotia nei ko te "Rohepotae."
I tae ano ahau ki te torotoro i etahi kainga Maori. A i tae ahau
ki tetahi hui nui i tu ki Waitangi, ki te wahi i hainatia ai te
tiriti rongo nui i te tau 1840. I pai katoa te aronga me te
I te mea kua ea te takahanga o te rangatiratanga o te ture, pai ana ahau ki te whakakore atu i te toenga o nga tau i whiua ai etahi Maori pohehe i uru nei ki nga raruraru i mahia nei ki Rawene me Waima i tera tau, a whakaputaina ana ratou, i runga i te kupu pono a nga rangatira e kore aua tangata i tukuna ra e mahi ano i aua tu mahi pohehe.
Ahakoa kei te mau tonu te rongo i waenganui i a Ingarangi me nga
Mana
I runga i te tono a te Hekeretari Nui o Ingarangi, i tae ahau i
tenei tau ki te torotoro i nga Motu o Rarotonga, a kitea ana e
au kua ahua pai nga raruraru o reira. Kua tohutohungia atu e au
ki te
Kua pa te pouri ki a koutou i to koutou rongonga ki nga raruraru
o Hamoa me nga tangata i mate ki reira. I te timatanga o taua
whawhai i tere te whakarite a aku Minita i etahi hoia hei tuku
atu ki reira, hei tautoko i te Kawanatanga o Ingarangi, a tukua
ana te tima a te Kawanatanga, a "Tutanekai," ki a ratou. I
whakapai te Hekeretari Nui o Ingarangi ki te koroni nei mo te
whakaritenga i nga hoia waranatia, otira kaore ia i whakaae kia
tukuna atu aua hoia, engari i koa ia mo te tukunga atu i te tima
a te Kawanatanga. He nui nga mahi i taea e taua tima, a kua tae
mai te kupu whakapai a te
Ko te Ekipihana Matakitaki Taonga i Akarana i tino hipa atu i ta nga kaiwhakahaere i mahara ai. I pae nga koura me era atu kowhatu utu nui, hui atu ki nga taonga ata hanga e te tangata o taua takiwa me era atu wahi o te koroni; a tera e puta he painga hei whakakaha i nga mahi, me nga paamu whakatupu toanga, me nga hunga hanga toanga ano hoki.
Kua puta he kupu whakapae mo nga tikanga e whakahaerea ana hei whakaputa tiwhikete mo nga apiha kaipuke, me nga tikanga e rapua ai te matauranga o aua tangata. E maharatia ana he mea tika kia ata rapua mariretia aua mea katoa, a ka whakaturia he Roiara Kohimana hei whiriwhiri i aua putake.
Kua whakatuwheratia te Wikitoria Kareti, a kua whakaturia nga kaiwhakaako kua timata ta ratou mahi. Kua tau mai he painga ki Poneke nei me ona takiwa i te mea kua taea nga tino matauranga te ako ki konei.
Kua oti te hanga te Raipare takotoranga pupapuka me tetahi taha o
te wahi hou o te
He nui nga whenua kua hokona i tenei i tau i raro i te Ture Whenua hei Whakanohonohoanga tangata. He tini ke nga tangata e tono whenua ana na reira kaore e ea ana nga tono paamu. Ka tukuna atu ki a koutou etahi tikanga e taea ai te tango nga whenua o roto o nga taone me nga whenua tutata ki nga taone, kia taea ai te whakarite he whenua hei turanga whare mo nga kaimahi, me etahi kainga hoki mo ratou. E whaitikanga ana kia whakatikatikaina te ture, kia ahei ai te Kooti Whakarite-utu ki te whakatau i te utu i runga ano i tona utu tika ina maketetia te whenua.
E pouri ana au i te paanga mai o tetahi aitua kino i te reriwe i
Rakaia, i matemate ai etahi tangata. Kua whakaturia he Komihana
ko
Ko nga rarangi moni utu mo nga mahi o tenei tau kua ata whakaritea i runga i te whakaaro tupato kei pau nui rawa nga moni, me te ata whakaaro ano kia taea paitia nga mahi, me te mahara ano hoki kei te tupu haere te koroni.
Kua nui haere nga moni e puta mai ana i nga reriwe me nga utu tiuti me nga utu katimauta.
E maharahara ana matou mehemea ranei e rite ana te paanga o nga taake e hangai tika ana ki te tangata me nga taake e aro ke atu ana. Ka ata whiriwhiria aua take a ki te kitea kaore i te rite te paanga o nga taake, a e whaitikanga ana kia whakaritea houtia, e mahara ana aku Minita me whakaiti iho nga tiuti o runga o nga taonga whakaora i te tangata.
Mo runga mo nga moni e whakapaua ana mo nga reriwe, ko te mahi e tino hiahiatia ana kia mahia wawetia ko te reriwe mai i Akarana ki Poneke. I tenei tau kua pahure ake nei kua whakanuia nga taraka me nga kareti me nga initia, a kua taea paitia te utauta nga tangata me nga taonga.
Kei te nui haere tonu te tonotono whenua paamu, a ko te tino mea e hiahiatia ana ko te whakaotinga o nga rori ki nga whenua i uta. Ka tonoa atu ki a koutou kia whakaaetia he moni mo aua mahi.
Ka tukuna atu ki a koutou tetahi Pire hei whakarite utu tika hei whakarite hoki i nga haora tika hei mahinga mo nga kaimahi i nga mahi nunui e whakahaerea ana e te Kawanatanga, e nga hunga whakahaere takiwa ranei.
Kua rapua ano e koutou etahi tikanga mo nga utu kaimahi me te inihua hoki ina mate aitua: ka tukuna atu ano ki a koutou aua take.
Kua tupu haere te mahi i runga i nga tikanga o te Ture Whakariterite Tautohe, a e tarewa haere ana nga whakataunga. Ka tukuna atu ki te Paremete etahi tikanga hou e maharatia ana he mea pai hei whakatikatika i taua ture.
Kei te araia te mahi whakanohonoho tangata i nga whenua o te Tai-Rawhiti o Aotearoa i te nui o nga raruraru e pa ana ki nga whenua e puritia ana e nga Kaitiaki, me era atu whenua Maori. Ka tukuna atu ki a koutou etahi tikanga mo runga mo aua take, me nga whenua Maori katoa, hei tuku mana atu hoki ki nga hapu Maori hei whakahaere i o ratou takiwa.
Ka tukuna atu hoki he Pire hei whakatika i te Ture Tuku Moni ki nga Tangata noho Whenua hei whakahoki iho i nga moni hua mo nga moni e nama atu ana, hei whakawhanui atu hoki i nga tikanga o taua ture kia pa atu ai ki nga whenua taone me nga whenua tutata ki nga taone.
Ka tukuna atu he Pire hei whakatika i etahi o nga rarangi e he ana o roto o nga ture whakahaere pooti, me etahi atu mea, kia tika ai te utu i nga patai e pataia ana i te wa e pooti ana te tangata, hei tuku mana atu hoki ki nga tangata e ngaro atu ana i te koroni nei mo te wa poto.
Ka tukuna atu hoki etahi Pire hei whakarite ma te nuinga ano o nga kaipooti e whakamana nga namanga moni mo nga mahi takiwa, mo runga hoki mo te reititanga whenua i runga i te utu tika o te whenua, haunga ia nga whakapainga o runga o te whenua, hei whakarite tikanga hoki e ahei ai te pooti e te iwi nui tonu nga putake whaitikanga e pa ana ki te koroni katoa.
Ka tukuna atu ano etahi Pire
Ka inoi ahau kia tau a koutou mahi hei painga mo te koroni hei oranga mo te iwi, kia awhina hoki te Atua i a koutou mahi kia tohutohu atu hoki i te tika kia puta ai a koutou mahi.
.—He patai atu tenei naku ki
te Minita mo nga Kura,
Te Waaka (Minita mo nga Kura).—Me
whakaatu atu e au ki te mema honore e patai mai na ki au, ko te take
e uaua ai te mahi e te Kawanatanga, ko te kore huarahi hei
whiriwhiringa i te tika o taua tono. Heoti ano te tangata i mohio ki
te korero i nga tikanga o aua putake ko te Honore Te Matara kua mate
atu nei ia. Otiia i hiahia ano te Kawanatanga ki te whakarite i taua
kereme, a i tera huihuinga o te Paremete i whakaurua ano he rarangi
ki tetahi Pire engari i patua taua rarangi e te Komiti mo nga Whenua
Watea o te Karauna. E penei ana te Kawanatanga, ara, e whakaae ana
tera ano e ahua tika ana taua kereme, engari hoki e kore e taea te
whakaea atu kia whakamana ra ano e te Paremete.
Taiaroa.—He patai atu tenei naku ki
te Minita mo nga Kura, Mehemea ka whakaurua e te Kawanatanga he
rarangi ki roto i te Pire e kiia ana ka tukuna mai hei whakatikatika
i nga Ture Whenua Maori, ara he rarangi hei whakamana i nga Maori
whaitake ki nga whenua here, kia mana ai te tuku a wira i o ratou
paanga, i raro ano ia i nga tikanga o te tekiona 46 o "
Te Waaka.—Ko aua putake e tino uaua rawa
ana, a he maha nga raruraru e pa ana ki aua take, no reira me kaua
taku hoa honore e pouri mai me ka ki atu au, e kore te Kawauatanga e
kaha ki te whakaae atu ka mahia he ture mo aua take, kia ata
whiriwhiria mariretia ra ano aua tikanga katoa. Kei te tika ta
Taiaroa e korero mai na mo te whakatau a Tiati Retimana mo tetahi
keehi, i mea ra ia ko nga whenua here e kore e taea te wira, a tera
atu hoki etahi whenua, he mea
Taiaroa.—I motini, "Ko te pitihana
a Taiaroa, i tukuna atu ki te Kaunihera e te Honore Wiremu Kere i te
21 o Oketopa, tau 1898, me whakatakoto ano ki te tepu o te
Kaunihera, ka whakahoki ai ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia ata
whiriwhiria ano, i runga ano ia i te tikanga o ta ratou whakatau o
te 2 o Nowema, 1898." Me whakamarama atu e au, ko taku pitihana i
tukuna mai ki te Kaunihera i tera tau, a tae atu ki te aroaro o te
Komiti mo nga Mea Maori, a ko etahi o nga korero mo aua putake i
taea te whaaki ki te Komiti. A notemea kua tata rawa te mutu o te
Paremete i te wa i tae atu ai taua pitihana ki te Komiti, no reira
ka maharatia ko te mea pai me waiho mo tenei tau ata whiriwhiri ai,
ara me whakahoki atu ano te pitihana ki te Komiti. No reira au ka
motini atu nei kia whakahokia atu ano te pitihana, kia taea ai te
whaki atu etahi atu korero mo runga mo aua putake.
Te Waaka.—Kaore aku nei whakahe mo te
tono a Taiaroa.
Whakaaetia ana.
Ripoata a te Komiti mo nga mea Maori, mo runga mo te pitihana a
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te pitihana a
"I te mea kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te
pitihana a
"Mehemea ra he tika nga korero a nga kaipitihana kei te watea mai ano nga Kooti Whakawa ki a raua hei whakawa i aua take. No reira ka mahara te Komiti e hara tenei i te tu ahua putake hei whiriwhiringa ma ratou.
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 16
a
"E rite tonu ana tenei pitihana ki tera i tukuna mai e taua kaipitihana ano i te tau 1897, a i ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori o taua tau. Ko ta ratou ripoata o te 24 o Nowema, e penei ana, ara:—
"'I te mea kua ata whiriwhiria e te Komiti te pitihana a
"Engari hoki, i te mea kua rongo ano te Komiti ki nga whai korero, e mahara ana ta koutou Komiti he mea tika kia tukuna atu taua putake ki te Kawanatanga ma ratou e whiriwhiri.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga me te Pitihana Nama 6 a Taituha Hape me etahi atu:—
"Kua ata whiriwhiria a te Komiti mo nga Mea Maori te Pitihana Nama 6
a Taituha Hape i tukuna atu nei ki a
"E mahara ana te Komiti, ko taua pitihana, me nga whaikorero mo runga mo taua pitihana, me te ripoata a te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, me tuku atu ki te Kawanatanga ma ratou e ata whiriwhiri, kia mahia mai ai he ture mo runga mo nga putake e whakahuatia ana i roto i te pitihana, mehemea ra ia e kitea ana ina whiriwhiria e whaitikanga ana kia mahia he Ture.
Te Wiremu.—I motini, "Ko te whakatau a te
Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te pitihana a Taituha Hape ma,
me taua pitihana, me nga whaikorero mo runga mo taua pitihana, me te
ripoata a te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, me tuku atu ki te
Kawanatanga kia ata whiriwhiria mai he tikanga."
Taiaroa.—E te Tumuaki, he take nui
rawa tenei e pa ana ki nga Maori, a e mea ana au kia kaua te
Kaunihera e mahara he mea kore whaitikanga noa iho. Ko aua wira o
mua e whakahuatia nei i roto i te pitihana, kua toru tekau nga taua
e mahia ana aua wira mo nga whenua Maori o
Tomoana.—E te Tumuaki, e hiahia ana au
kia whaikupu i muri i te honore mema kua korero atu nei. E whakatika
ana au i tetahi taha o tona whaikorero. I whaikorero te honore mema
nei mo etahi wira tawhito i mahia i mua atu o taua whakataunga a te
Taiaroa, i motini: "Kia whakatakotoria ki te
teepu o te Kaunihera he rarangi ingoa o nga Maori katoa e utua atu
ana ki a ratou he penihana kaumatua, tae mai ki tenei wa, me te nui
o nga moni e utua atu ana, me te kainga o ia tangata e tango
penihana ana." Ko etahi o aua kaumatua Maori kei te utua atu ki a
ratou nga moni katoa e tika ana o te penihana, ko etahi e iti iho
ana, a ko etahi iti rawa iho nei te moni e puta ana ki a ratou. Ko
etahi kaumatua Maori e
Te Waaka (Minita mo nga Kura).—E pouri
ana au i te mea e whakahe ana au i tenei motini, a me tono atu hoki
au i te Kaunihera kia
Taiaroa.—I te whakarongo atu au ki
te korero a te honore mema, i a ia e ki mai na me haere au me tono
ki nga tari kia whakaaturia mai aua mea e hiahiatia nei e au, engari
kaore au i te whakaae atu he tika kia pera tana kupu mai ki au. I te
mea na te Paremete nei ano i mahi atu taua Ture Penihana e mahara
ana au he mea tika ano kia tirohia e te Paremete mehemea ranei kei
te mahia tikatia taua ture, engari kaore rawa au i te marama ki te
take i kore ai te Kawanatanga e whakaae ki te whakaatu mai i nga mea
e tonoa atu nei e au. Kua tono mai etahi kaumatua kaore nei i
whakaaetia atu he penihana mo ratou, kia rapua e au nga take i kore
ai e whakaaetia atu he penihana mo ratou. Kaore rawa i te rite toku
hiahia i runga i tenei tu ahua, a taihoa au e whakapuaki i toku
whakahe mo tenei mahi a te Kawanatanga. Tera au e whakaatu atu ki
nga tangata pooti mema mo tera Whare i te ahuatanga e te Ture
Penihana, a ki te tu mai te Paremete hou ka whakaatu atu au i toku
whakaaro mo tenei mahi a te Kawanatanga. Me tono atu e au kia unuhia
taku motini mo tenei wa, i runga ra i te ahua o te korero a te
honore mema na.
Taiaroa.—E te Tumuaki, he patai atu
tenei naku ki te Minita mo nga Kura, Mehemea ranei kua utua e te
Kawanatanga te moni e £6,000 e tika ana kia utua ki nga
Maori whaitake ki te
TE Waaka (Minita mo nga Kura).—Kua tukuna
mai ano ki au aua take i tenei huihuinga ano o te Paremete, a e
mohio ana ano au i tae mai ki Poneke nei nga tangata e pa atu ana ki
taua hoko, a e mahara ana au i whakina atu ano ki a ratou enei kupu
ka whakina atu nei e au ki te honore mema na. Ara e penei ana te
tikanga, e kore ano e taea te utu atu aua moni kia whakaaturia mai
ra ano e ratou nga moni e tika ana kia utua atu i roto i taua
£6,000, i runga ano i nga tikanga e whakaritea ana e te
ture. Kua korerotia atu ano aua kupu ki a ratou i waho. A me ki atu
au inaianei ki te honore rangatira na kei te Kaitiaki mo te Katoa
aua moni e puru ana. Kua utua noatia atu ki a ia i era marama atu. E
ki ana te honore rangatira na kua kotahi te tau o te otinga o taua
hoko, a tera pea no taua wa ano i tukuna atu ai aua moni ki te
Kaitiaki mo te Katoa; engari i te mea kaore e whakaaturia atu ana e
te komiti Maori nga rarangi moni e whakahaua ana e te ture, e kore
ano e taea e te Kaitiaki mo te Katoa te utu atu tetahi kapa kia
kotahi. Kua ata whakamaramatia atu ano ki te komiti i waho; a heoi
ano te mahi ma ratou he tuku atu i nga kaute o nga moni e tika ana
kia utua. E pouri ana ano au mo te putanga mai o te raruraru e kore
ai e taea te utu aua moni; engari e taea hoki te aha, i te mea e
whaitikanga ana kia whakaritea nga huarahi kua ata whakatakotoria e
te ture, a kaore hoki pea he taimahatanga e kore ai e taea e
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti mo nga mea Maori te Pitihana
Nama 3 a
"E ki ana nga kai-pitihana kua pa atu he mate ki a ratou i runga
i te whakatau a te Kooti Whenua Maori mo runga mo te roherohenga
o te Awarua Nama 4
"I te mea kaore i taea e te Komiti te whakarongo i nga korero a Tiati mea nana ra te whakatau e whakahengia nei e ratou, e mahara ana te Komiti ko te mea tika me tuku atu te pitihana me nga whaikorero mo runga mo taua pitihana ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria mai e te Kawanatanga i mua mai o tera huihuinga o te Paremete.
Henare Tomoana.—He patai tenei naku
ki te Minita mo nga Kura, "Mo awhea ka tukuna mai ai e te
Kawanatanga te Pire, i whakaaetia ra e te Pirimia ki nga hui
Maori, hei whakatu Poari Maori hei whakahaere i nga Whenua
Maori?" I mahia ano taua Pire i tera tau, a i kiia mai ka mahia
ano ka whakamana rawatia i tenei tau. I mahara au he mea tika
kia pataia atu e au, i te mea hoki kua tata te mutu o te
Paremete. Kei te hiahia katoa nga Maori o te
TE Waaka (Minita mo nga Kura).—Kei te
mohio ano pea te
Taiaroa.—E te Tumuaki, E hiahia ana
au ki te whaikupu atu mo runga mo tenei Pire. Kaore ano au kia
marama mehemea ranei e pa ana ona tikanga ki nga whenua Maori o te
Waipounamu, ki nga rahui ranei o tenei Motu. Ko te Ture e
whakahaerea ai e te Kaitiaki mo te Katoa nga rahui o te
Te Waaka (Minita mo nga Kura.)—E mahara
ana au he mea tika kia whakaae mai te honore rangatira na kia tukuna
atu tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori. Ka watea noatu ia i
reira ki te whiriwhiri i nga tikanga o te Pire, me te whakaatu mai i
nga tikanga e maharatia ana e ia he mea kino.
Kere.—E mahara ana au he mea pai kia
unuhia e te honore rangatira tana motini. Kei te taenga o te Pire ki
te Komiti mo nga mea Maori ka watea ia ki te whiriwhiri i nga
rarangi katoa o te Pire, a mehemea ka kitea he mate ano kei roto mo
nga Maori, e mahara ana au tera ano e taea te whakatika, a ka
tautoko atu ano te Kaunihera i a ia.
Taiaroa.—E te Tumuaki, E whakaae
ana au kia unuhia taku motini i runga i te tono mai a te Minita me
nga mema kua tono mai nei kia peratia e au, engari e mahara ana au
he mea tika ano kia tupato au. Kaore au e pai kia raru ano au pera
me toku rarunga i te wa i paahitia ai "Te Ture Rahui Maori o te Tai
Hauauru o Te [ Waipounamu i te tau 1887."
Whakaaetia ana kia unuhia te motini, korerotia ana te korero tuaruatanga o te Pire.
Honore Wiremu Kere i motini, "Ko te whakatau a te
Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te pitihana a te
Whakaaetia ana te motini.
Taiaroa, e motini atu ana au, "Ki te mahara o
tenei Kaunihera he mea tika kia whakatarewatia nga mahi a te Kooti
Whenua Maori me te Kooti Maori Whakawa Tuarua taea noatia tera
huihuinga o te Paremete, ara kia kaua aua Kooti e whakararuraru i
nga wira i mahia e nga Maori, kua whakamanaia, kia ata rapua
mariretia ano he tikanga mo aua putake i tera huihuinga o te
Paremete." Me whakamarama atu e au, e mea ana au kia pa atu nga
tikanga o tenei motini ki nga wira kua whakamanaia e te Hupirimi
Kooti me te Kooti Whenua Maori, i roto i nga tau e toru tekau kua
hori ake nei. Na no muri i te putanga o te whakatau a Tiati Retimana
kua whakaae te Kooti Whenua Maori kia tuku tono kaiwhakakapi nga
Maori mo nga tangata kua mate, i tuku a wira ra i o ratou whenua ki
etahi atu Maori. Ko etahi o aua whenua kei nga tangata ano
Te Waaka (Minita mo nga Kura).—Ki taku
whakarongo atu ki nga korero a te honore rangatira na he putake uui
tena, he mea taimaha, a e whaitikanga ana ia kia rapu i tetahi
huarahi hei mahinga mana; engari hoki i te mea he putake nui tenei,
a e pa atu ana ki etahi tikanga o te ture, he maha ano hoki ana
huarahi e pa atu ai ki nga tikanga o te ture, no reira e kore au e
kaha ki te whakaatu atu ka pewhea ra te whakahaere tikanga a te
Kawanatanga, engari ano kia ata whiriwhiria aua putake, a kaore nei
i watea noa te Kawanatanga ki te rapu tikanga i te wa e noho huihui
nei te Paremete. Engari me ki atu au ki te honore rangatira na e
mahara ana au tera ano te Kawanatanga e mahi tikanga e taea ai te
arai atu nga whakawa whakararuraru mo aua take i te wa kaore e noho
huihui ana te Paremete —i te mea hoki e whakaaro ana
au—e kaha noatu ana te Kawanatanga ki te pupuri i nga
whakawa. He putake nui ano tenei e pa ana ki nga Maori, a ka ata
rapua mariretia ano e te Kawanatanga.
Tomoana.—E tautoko ana au i te motini.
He mea tika ano kia ata whiriwhiria aua take e te Kawanatanga i mua
o te mahinga o tetahi ture. Kei te mohio ano au ki tetahi wira,
otira e rua nga wira i mahia, a i whakataua tetahi o aua wira ki
etahi tangata, a whakawakia ana, a whakamana ana ko tetahi wira ke,
a e mahara ana au he mea tika kia whakatarewatia aua mea kia mahia
mai ra ano he ture, a ko nga whakawa katoa mo aua tu mea me
whakatarewa kia paahitia ra ano he ture mo aua putake katoa.
Taiaroa.—E te Tumuaki, E whakapai
atu ana au ki te honore Minita na mo te ngawari mai ona ki taku
motini. Me whakaatu atu e au ki te Kaunihera ko aua whenua e pangia
ana e aua wira e hara i te whenua e pangia ana e nga tikanga tiaki.
Tetahi hoki ko nga whenua e tiakina ana e kore ano e taea te wira. E
kore ano hoki te Hupirimi Kooti me te Kooti Whenua Maori e whakamana
i nga wira a nga kaitiaki. Ko te nuinga o nga whenua e pangia ana e
nga wira e korerotia nei e au he whenua kua motuhaka ki te tangata
kotahi, engari he whenua here. Kaore hoki te Hupirimi Kooti te Kooti
Whenua Maori ranei i whakahe i aua wira, engari i whakamanaia e aua
Kooti. No te putanga o taua whakataunga a Tiati Retimana katahi ano
te Kooti ka mohio kaore aua tangata i mana ki te mahi wira, a na
taua whakataunga i whakaae ai te Kooti Whenua Maori kia tuku tono
kairiiwhi nga whanaunga tata hei pana atu i nga Maori i whakataua ra
ki a ratou aua whenua e nga wira.
Whakaaetia ana te motini.
"Ko te Komiti mo nga mea Maori i 1a me te 2a o te Arahura
Rahui Maori, i raro i nga tikanga o 'Te Ture Rahui Maori o te
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti taua pitihana kua ata whakarongo hoki ki nga whaikorero mo aua take.
"I runga i te ahua o nga korero i tukuna mai ki te Komiti e kitea ana kua pangia kinotia nga whaipaanga o te kaipitihana ki taua whenua e nga tikanga o taua Ture, i te mea i hoki whakamuri tona mana, a tangohia atu ana i te kaipitihana te mana whakahaere i tona whenua, a i tangohia atu hoki i a ia nga whakapainga o runga o te whenua, i tika ra mana ano aua whakapainga me i kore taua ture.
"E whakaaro ana te Komiti me tuku atu ki te Kawanatanga taua Pitihana me nga korero mo taua Pitihana me tenei whakataunga hoki, kia ata whakaarohia tikatia, a kia mahia ai hoki he ritenga mo aua putake i mua mai o tera huihuinga o te Paremete.
"Ko te Komiti mo nga Mea Maori, i tukuna atu nei ki a ratou te pitihana a Ateraira Paremata (Nama 16), inoi mai kia mahia tetahi ture hei whakamana i te Kooti Whenua Maori ki te whakawa tuarua i nga kereme katoa mo Whakapuaka Poraka, a, i te mea e tatari ana kia whakamanaia he ture pera, kia whakataua he here ki runga ki taua poraka, e whakatau penei ana, ara:—
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti taua pitihana kua rongo hoki i etahi whaikorero mo aua take.
"I te mea e hiahia ana nga Maori whaitake kia watea ano hoki ratou ki te whaki korero mo aua take, e whakaaro ana te Komiti me nuku atu mo tera huihuinga o te Paremete ata whiriwhiri ai ano i tenei pitihana.
"Mo runga mo te pitihana a
"E mahara ana te Komiti me tuku atu tenei pitihana ki te Kawanatanga me te tono atu kia whiriwhiria nga korero o roto o te pitihana kia patapataia hoki te tikanga, a me tuku mai te ripoata kia whiriwhiria e te Paremete a tera huihuinga mai.
Taiaroa.—E te Tumuaki, I muri
mai i toku korerotanga ki te Kaunihera i tera rangi mo runga mo
tenei Pire, kua roa au e whiriwhiri ana i ona tikanga. Kua roa
au e kimikimi ana i nga Ture e pangia ana e nga tikanga o tenei
Pire, kaore hoki i taea e au. Kua kite au e pa ana tenei Pire ki
nga tikanga o tetahi atu Ture, a ko tera Ture e whakahua ana i
tetahi atu Ture a pera haere tonu, a kore noa iho e mau i au
tona tikanga. Ki taku mahara e kore ano e rite te whakaaro o nga
roia matau mo nga tikanga o tenei Pire. E whakaae ana ano au ki
ta nga mema e ki nei e hara tenei i te wa tika, i nga ra
whakamutunga nei o te Paremete hei mahinga mo tenei tu Pire. Me
ki atu hoki au ki nga mema honore o te Kaunihera, e hara tenei i
te Pire e whaitikanga ana kia pootitia i runga i te whakaaro me
tautoko te Kawanatanga e ona hoa, notemea hoki ko tenei Pire e
pa ana ki nga whenua Maori anake. He mea tika ano kia ata
whakaaro tatou i te huarahi tika mo nga ture e pa ana ki te
Kaitiaki mo te Katoa me nga. Maori ano hoki no ratou aua rahui.
Ki taku titiro iho ki nga tikanga o te
Henare Tomoana.—E te Tumuaki, E
hiahia ana au ki te whakamarama atu i oku whakaaro mo tenei
Pire. I te Komiti mo nga mea Maori i pooti au ki te Pire kia
waiho ano taihoa e mahi. I mahara au tera pea he painga kei roto
mo nga Maori o te
Honore Wiremu Kere, i motini, "Kia whakaaetia e te
Kaunihera te whakataunga a te Komiti mo nga Mea
Whakaaetia ana te motiui.
Te Mete, i motini, "Kia mahia mai tetahi pukapuka
whakaatu mai i nga rahui Maori katoa o roto o te koroni nei, a me
tuku mai kia takoto ki te teepu o te Kaunihera i roto i te wiki
kotahi o muri o te tuwheratanga o tera
Te Waaka (Minita mo nga Kura).—Kaore aku
nei whakahe atu mo te motini nei.
Whakaaetia ana te motini.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.
Ka karakia te Whare.
Ka tae mai te kupu a te Kawana he tono kia haere atu nga mema ki te Whare o te Kaunihera.
Haere ana te Tumuaki me nga mema ki te Whare o te Kaunihera, me te haere ano o te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i roa atu kua hoki mai ano ki to ratou Whare.
Te Tumuaki (
No te rima meneti ki te wha karaka i te ahiahi ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire, ka mutu era ka whakahaerea ko etahi mea a tae noa ki te nukuhanga o te Whare i te hawhe-paahi i te rima karaka i te ahiahi.
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka whakahaerea te korero whakahoki i te Whai - korero a te Kawana.
Tiaki Tiwini (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore mo
Manawatu, me titiro i Hansard, i te mea hoki
kaore e tino hangai ana ki te taha Maori, na reira, kaore e
perehitia ki konei.
Ka mutu nga korero a te mema mo Manawatu (
"Me tuku atu nga kupu e whai ake nei ki te Kawana hei utu mo tana whaikorero i whakapuaki ai ki nga Whare e rua o te Paremete:—
"E Te Kawana,—
"Tenei matou nga pononga aroha, piri pono hoki, a te Kuini, nga
Mema o te
"Nui atu to matou koa i to matou rongonga i to haerenga ki nga
wahi o nga Motu e rua, puta atu ki te
"E koa ana matou mo to matou rongonga kua whakaarohia kia whakahohorotia te whakaotinga o nga pa tiaki i o tatou kokoru taunga kaipake, me te whakatokomaha ake i o tatou hoia Waranatia, me te whakawhiwhi i a ratou ki te pu, me te pai rawa o te takato o nga pa tiaki i o tatou kokoru taunga kaipuke i naianei, me te tukunga atu o tetahi tikanga whakaaro hei arai atu i nga taua haere mai ki tenei koroni ki te Komiti arai taua o te Kingitanga o Ingarangi.
"E koa ana hoki matou i to matou rongonga i to taenga ki nga Motu o Rarotonga me to kitenga kei te ngawari haere nga raruraru o reira.
"Kua rongo ano matou, pena ano me to kupu, e te Kawana, ki nga
raruraru i puta tata ake nei ki Hamoa, a ahakoa te kaha o to
matou pouri mo taua rongo,
"Ka nui to matou koa, e te Kawana, i to matou rongonga ki te nui
o nga painga i puta i te Industrial Exhibition
i Akarana, ara, mo te nukunga rawatanga atu, i ta te hunga nana
taua
"Ko to whakawakanga o nga kupu whakapae mo nga tikanga i whakahaerea ai etahi uiuinga matauranga, i whakaputaina ai etahi tiwhikete mo nga mahi whakahaere kaipuke, ka koaina rawatia e te ngakau.
"E whakapai ana hoki matou mo te whapapuaretanga o te Wikitoria Kareti, me te whakaotinga o te Raipere me tetahi wahi o te Whare Paremete.
"E koa ana ano matou mo te whakaaturanga mai o te tupu haere o te noho a nga tangata i raro i te Ture Whakanohonoho Tangata ki te Whenua, a tenei matou ka ki tuturu atu ki a koe, e te Kawana, mehemea ka puta he kupu whakawhanui i nga ritenga tango whenua kia pa ki runga ki nga whenua taone me nga whenua e piri tata ana ki reira, me te whakarite i nga keehi e kawea mai ana ki nga Kooti kia whakatautaua te utu i runga anake i te wariu o te whenua e ka maketetia, ka ata whiriwhiria paitia tena e matou.
"E koa ana matou mo to matou rongonga ka whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i nga take o te aitua i mate ai nga tangata i nga tereina o te reriwe i Rakaia.
"Ko nga rarangi moni e ka whakatakotoria mai ki o matou aroaro ka ata whiriwhiria paitia e matou. E koa ana matou i to matou rongonga i nuku ke atu nga moni i hua mai ki te koroni i tenei tau kua taha ake nei, a mo te kupu ano hoki i kiia ra kia ata whiriwhiria mehemea ranei e riterite ana te paanga o nga taake e hangai tika ana ki te tangata me nga taake e aro ke atu ana.
"Ko nga moni e tika ana kia whakapaua hei whakaoti i te hanganga o te reriwe i Poneke ki Akarana ka ata whiriwhiria e matou.
"Ko nga Pire katoa i whakahuatia e koe, e te Kawana, i roto i to Whai-kerero, hui atu ki era atu Pire tera pea e whakatakotoria mai ki to matou aroaro, ka ata whiriwhiria paitia e matou.
"A tenei ka apitiria atu e matou ta matou inoi ki tau, e te
Kawana, e inoi nei koe kia tau te pai me te ora ki te koroni me
ona iwi i runga i a matou ture e whiriwhiri ai e whakatau ai, a
kia aratakinga kia tohutohungia a matou mahi katoa e te Atua
Kaha Rawa."— ( Tiaki Tiwini.)
Kapene Rahera ( Hansard.)
Te Hetana (
Whakaaetia ana, a hiki ana te Whare i te tekau karaka i te po.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Timi Kara (
Tetahi Mema Honore.—He pohehe tena
korero.
Timi Kara.—Kei hea koia ena whenua?
Tetahi Mema Honore.—Kei te pito
whaka-raro o te Motu nei.
Timi Kara.—Pehea ra te rarahi o ena
whenua? Kaore ano au kia rongo noa he nui noa atu nga whenua
papai, totika mo te mahi ki te witi me te oti, kei te toe ki nga
Maori. Engari, mehemea ra he tika kei te toe ano nga whenua
papai o te
Ka mutu i konei nga korero a
Muri iho i a
Te Maka (
Ka mutu nga korero a
He maha nga mema i whai korero i muri i a
Katahi ka tukuna ki te pooti, a waahi ana te Whare.
Koia tenei te rarangi o nga pooti.
Heoi puta ana ko te Kawanatanga, a hinga ana te motini a Kapene Rahera, ara, a te Kai-arahi o te Apitihana.
No te rima meneti ki te tekau ma rua o nga haora i waenganui po o te Wenerei, te rima o Hurae, ka hiki te, Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka hokia ano te korero a te Kawana e te Whare. Ka mutu nga korero a nga mema Pakeha tokomaha noa atu, ka tu ake ko,—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—E te Pika, e tu ake aua ahau ki te
whakapuaki i etahi kupu mo tera wahi o te Whai-korero a te
Kawana e pa ana ki runga ki nga iwi Maori. Ka nui rawa te koa o
toku ngakau i taku rongonga i te taenga o te Kawana kia kite i
nga Maori i o ratou
Ka mutu a
Ka tukuna te motini ki te Whare, a whakaaetia ana.
No te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tono nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu nga motini me etahi atu mea te whakahaere e te Whare ka tae ki nga patai.
Tame Parata (mema Maori mo
Timi Kara (
Timi Kara (
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu patai a nga mema Pakeha. Ka mutu era ka mahia ko etahi Pire.
No te rima meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te weherua i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi atu mahi ka tahuri te Whare ki te whakatu i—
Koia enei e whai ake nei ona mema: Te Arena (
Haere tonu te mahi a te Whare i etahi Pire, a no te tahi karaka i te po ka hiki.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire.
Te Maahi (
"Ka tino haere atu ahau i Whangarei ki kona a te Taite e haere
ake nei. Ka tae Atu au ki Poneke i te mutunga o te wiki. Ko te
take o taku ngaro i te Whare ehara i te mea na nga mahi e pa ana
ki toku tinana, engari na etahi raruraru e pa ana ki te iwi,
ara, he tautohe i puta ake i roto i tetahi ruri whenua; a
mehemea kaore au i noho ki te peehi kua tupu hei raruraru nui.
No tera wiki i mutu ai taua pakanga, engari i noho au ki te
whakakore rawa i nga raruraru katoa i tupu ake i roto i taua
ruri whenua; otira ka whakatakotoria katoatia nga korero mo taua
raruraru ki te aroaro o te Kawanatanga. Tetahi mea nana ahau i
pupuri, he peehi i tetahi tangata, e mea ana he tohunga ia, a me
whai te iwi i ana tikanga hou, a mehemea i waiho e au kia mahi
ana ia i tana mahi kua rite te mutunga ki ta
Ma tenei waea ka kitea e rua nga take i ngaro ai a
Te Hetana (
Te Auhana (
Pirani (
mama mo Wairarapa).—He tautoko tana i nga korero a te mema mo Pamutana.
He maha nga mema i tu ake ki te korero mo tenei putake. He tautoko ta etahi he turaki ta etahi.
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ki taku me whakaae e te Whare te motini a
me hoatu te wiki kotahi. Kaore e tika ana kia tu ake nga mema
honore i roto i te Whare nei ngautuara ai. Tena pea he tika tonu
kei te raruraru a
Ka mutu nga korero tukuna ana ki te pooti, koia tenei.
Te putanga, 34.
Heoi whakaaetia ana te motini.
Te Makarini (
Hooro-Teone (
Ka mutu nga patai, ka haere tonu nga mahi o te Whare.
No te rua tekau ma
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Makenapa (
Hooro-Teone (
Te Makenapa (
Hooro-Teone (
Haere tonu nga mahi a te Whare.
No te tekau meneti ki te rua karaka o te po i hiki ai te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki
Ka karakia te Whare.
Ka panuitia taatahitia etahi Pire.
I runga i te motini a Tame Parata (mema Maori
mo
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe,
Mehemea kua whiriwhiria e ia te pitihana a te Iwi o
Te Karimana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea
tera ranei e kokiritia e ia he Pire ki te Whare i tenei tuunga o
te Paremete, hei whakahoki ki nga Ateha Maori i to ratou mana i
ahei ai ratou i mua ki te noho i roto i te Kooti Hara, hei
Te Hetana ( Hansard 1893, Pukapuka
Haere tonu nga patai a etahi atu mema a mutu noa.
Te mutunga o era ka whakahaerea ko te Pire Whakanohonoho Whenua ki te Tangata.
No te tekau ma rima meneti te paahitanga o te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga motini me etahi atu mea ka tae ki nga patai.
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu.)—Ka patai au ki te Minita mo nga Whenua,
Mehemea kua whiriwhiria e te Kawanatanga te pitihana a nga
tangata o Waikouaiti e tono nei kia tukua atu te mana
Hooro-Teone (
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi, i tenei ra, ka
tu atu a Te Hetana (
Ka mutu tana panui ka hikitia nga whai-korero mo taua take ki tera wiki.
Katahi ka whakahaerea ko etahi Pire.
No te rua tekau meneti te paahitanga o te tekau karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu te panui tuatahi tuatoru o etahi Pire, ka whakahaerea ko nga patai, ka roa e haere ana nga patai, ka tae ki te patai mo nga—
Te Maka (
Te Hetana (
Ka haere tonu ko nga patai a etahi atu mema Pakeka a ka tae ki te
patai a te mema Maori mo te
Henare Kaihau (mema Maori o te Tai
Hauauru).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori.
Mehemea, i te mea tera e hanga ano he ture mo nga Whenua Maori o
tenei koroni, ka tahuri ranei ia i naianiei tonu ki te whakahau
atu ki te Apiha Hoko Whenua a te Kawanatanga i Otorohanga kia
whakamutua te hoko a te
Te Hetana (
Henare Kaihau (mema Maori o te Tai
Hauauru.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi
kupu hei whakahoki atu i nga kupu a te Pirimia i mua tata ake
nei mo te Pire Poari. Kei te mohio te Pirimia ki tetahi pitihana
nui i takoto ki te aroaro o tenei Whare, he mea haina e etahi
tangata o roto i nga rohe o toku takiwa pootitanga, i hipa ake i
te tekau mano tangata to ratou tokomahatanga, e whakahe katoa
ana ki tena Pire Poari. Ki taku nei mahara kei te takoto ke noa
atu nga tikanga o tena Pire, a, kei te takoto ke noa atu te mahi
hoko whenua Maori a te Kawanatanga. Kaore rawa ahau e kite ana i
tetahi take tika e kore ai e taea te whakamutu rawa i tena
tikanga hoko whenua i naianei tonu nei. E rua tekau ma wha rawa
miriona eka o tenei Motu kua riro atu i nga Pakeha me te
Kawanatanga, a e wha anake miriona e toe ana ki nga iwi Maori.
Mehemea kaore ano i ki te puku o te Kawanatanga, engari kei te
mea, ahakoa tena whenua nui kua pau nei i a ratou, kia horomia
katoatia e ratou nga eka e toe ana, katahi ahau ka marama ki te
ritenga o te whakaaro e waiho nei kia haere tonu te mahi hoko i
nga whenua o nga Maori. Otira, i runga i taku whakarongo atu ki
nga kupu a te Pirimia, e ahua penei ana, ko te whakaaro a te
Kawanatanga, e mea ana me paahi tetahi ture hei whakawhaiti i
nga hoko o nga whenua Maori.
Te Hetana (
Henare Kaihau.—Koi na te mea pai.
Ka haere tonu te mahi a te Whare i
No te tekau ma rua o nga haora i te weherua i te po ka hikitia te Whare me taua korero mo tetahi atu ra.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka huihui te Whare.
Ka tu atu te Karaka o te Whare, ka korero atu
ki te Whare kua riro te Tumuaki ki Akarana ki etahi mahi ana kei
reira, kei te Turei e hoki mai ai. Kua whakaritea e te Tumuaki
ko
Ka noho te Tepute-Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—E te Pika, e kore taku korero e awhio,
engari ka poka pu tonu ki runga ki te ngako o nga hiahia o aku
iwi e noho ana i roto i nga rohe o te takiwa o te
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga patai, ka maha nga patai ka oti ka tae ki te patai mo—
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe,
Mehemea tera ranei e whakahaua e ia kia whakarahia te whare o te
Teihana o te Reriwe i Puketeraki, kia pai ai he kainga mo nga
tangata haere i te mea kua nui rawa nga
Te Karimana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe,
Mehemea tera ranei e whakahaua e ia kia tu te tereina ekiperehi
ki Puketeraki Teihana ina ahu whakarunga ki Otakou, ki te tuku i
nga pahihi ki reira.
Te Karimana (
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo te Taha
Maori, Mehemea ranei kua whakaturia e te Kawanatanga tetahi
apiha hei mahi a hei whakatautau haere i nga tono penihana e
tukua atu ana e nga Maori kaumatua o te iwi o Ngaitahu e noho
nei i
Te Hetana (
He Mema Honore.—Kaore kau o Te
Waipounamu.
Te Hetana (
Tame Parata.—Ki taku mahara kua
whakaae a
Te Hetana (
Te Herihi (
Te Hetana (
Haere tonu nga patai a etahi atu mema a mutu noa.
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te ahiahi ka timataria ano te korero mo nga Moni a te Koroni, he maha nga mema Pakeha ka korero ka tu ko—
Te Makarini (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—E te Pika, e hiahia ana ahau ki te
whakapuaki atu i etahi kupu mo runga i te Rarangi o nga Moni a
te Koroni kua whakatakotoria nei ki runga ki te teepu o tenei
Whare. Kaati, me ki ake ahau mo te taha ki au ake e tino
whakapono ana ahau e whakaatu tika mai ana taua pukapuka i te
pai me te tika o te takoto o nga moni o tenei koroni, a i tino
koa rawa atu nei ahau i taku kitenga i roto i taua pukapuka e
whakaatu ana i te nui o te tupu haere o te koroni me ana mahi, a
e tino mohio ana hoki ahau e tika noa atu ana kia ki atu ahau,
ae, he pono kei te nui te tupu haere me te ora o te koroni i
runga i nga whakahaere me nga mahi tika a tenei Kawanatanga e tu
nei, a e tino tika ana kia koa tatou me te koroni katoa hoki mo
te pai rawa o te whakahaerenga o nga mahi katoa o nga Motu nei.
Kaati, e te Pika, mo te taha ki te kotahi miriona pauna kua kiia
e tenei Whare kia namangia hei whakaoti i nga reriwe o te
koroni, ki taku mahara e iti rawa ana tera moni, e kore e oti
nga mahi e tika ana kia mahia i roto i te koroni. Ki taku
mahara, e te Pika, ko te tino hiahia nui tena puta noa i te
koroni katoa, kia hangaia he reriwe i nga takiwa katoa o tenei
koroni. A e tino mohio tuturu ana ahau e kore rawa e taea e tera
moni te whakarato nga tono katoa tena e tonoa mai ki te
Kawanatanga. Tetahi wahi nui o tena moni ina namangia ka
whakapaungia i te hanganga o te reriwe e kiia nei ko te I
wituaroa o te Motu o Aotearoa. A ko tetahi wahi o
Ka mutu a
No te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka nuku te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire me nga motini, ka mutu era ka karangatia ko te—
No tenei ra ka tahuri ano te Whare ki te korero i tenei take, ka mutu te whaikorero a te mema Pakeha mo Hawera ka tu atu ko—
Tame Parata (mema Maori mo Te
Waipounamu).—E te Pika, e hara i te mea e tu ake ana
ahau ki te whakahoki i nga korero a te mema honore katahi nei ka
noho iho, engari e tu atu ana ahau ki te whakapuaki i aku nei
mahara mo runga mo te Rarangi o nga Moni a te Koroni. Te mea
tuatahi hei korero atu maku ko te kotahi miriona pauna moni e
meatia ana kia namaia hei hanga reriwe hei
Ka mutu te korero a te mema honore mo
No te tekau ma rua meneti te paahitanga o te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Wharo.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu te whakahaere o etahi take poto, ka turia ano ko te korero mo te—
Ka mutu nga whai-korero a etahi mema Pakeha tokorima ka tu atu ko—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai
Tokerau).—E te Pika, kaore ahau e whakaaro ana kia
tino korero nui rawa ahau mo te Pukapuka Rarangi Moni a te
Koroni, engari me whai kupu ahau mo tetahi o nga kupu korero
a te mema honore katahi ano ka noho iho ki raro. Kaore aui
te marama he kupu tuturu ranei taua kupu a taua mema honore,
pewhea ranei, engari kua korero ia ki tenei Whare, kaore i
nui, ara i piki ake nga Tiute Katimauta, ara, tiute i runga
i nga kai, kakahu, taonga mahi, inu me te tini o nga taonga
i muri mai o te whakarerenga ketanga o nga tikanga
"Kua tae matou ki te whai kupu ki te kai-ruri, heoi ka nui
tepakeke, heoi he
Ko te take tena i uru atu ai ahau ki
" Hone Heke, &
Kaati, haere ana ahau i runga i nga kupu o te waea mai a te
Pirimia ki ahau, whakaritea ana e au ko te 24 o nga ra o Mei
hei tuunga mo te hui; engari no nga ra rawa o Hune katahi
ano ka tu taua hui, a koia tenei te whakaotinga i mahia i
reira. Kua korero au i mua ake nei, ko ana Maori ano enei i
tupu nei he raruraru i waenganui o ratou i te tau 1888, a
mate ana te tokowaru tangata. Kaati, e te Pika, kua panuitia
i roto i nga nupepa o te koroni. Kei to mohio ahau kaore e
tika kia pa atu taku korero, a kia whakahua hoki ahau i nga
ingoa o nga mema o tenei Whare, i te mea kua whai korerotia
ano taua take i roto i tenei Whare i tenei tunga Paremete, a
kia kaua ahau e takahi i nga Ture o te Whare; otira, e tika
noa atu ana ahau kia whai kupu mo nga korero kua panuitia i
roto i nga nupepa—i penei aua kupu, a, e kiia ana
na te mema mo Peiwhairangi taua korero. Ko taua korero,
"Na, i eke mai ai matou ki runga ki tenei raruraru mahi ai,
na nga tikanga ano a o tatou matua tupuna. I nga ra i a
ratou, e tikina ana e ratou e pehia ana nga raruraru e oho
ake ana i roto i o ratou takiwa, i roto hoki i o ratou iwi.
Heoi, ko aua takiwa ano enei, a ko nga waihotanga iho ano
enei o aua iwi. Heoi te mea i wehea ai nga ahua i a ratou i
o
"E kore hoki e taea te mohio te manawanuitanga te kahanga hoki o te tangata, ana pa te mamae ki te ngakau, ki te peehi i te ngakau mamae, i te ngakau kino. Ki te kore te tangata e kaha, e manawanui ki te peehi i aua ahua o te ngakau, kei te mohiotia nga putanga riri. He mea mohio ano ki nga raruraru penei kua oho i roto i o tatou takiwa, me o tatou iwi i nga ra kua taha nei; mo nga take penei ano, ara, mo nga tono ruri whenua. Heoi, na te wehi, kei whakahekea te toto tangata, kei takahia te ture, kei whati te rangimarietanga, kei tau hoki te kino ki waenganui i a koutou me o tatou iwi. Kahore matou e mohio ki te whanui o te haerenga o enei ahua raruraru mehemea e timata. Kahore matou e mohio ki te nui o nga iwi e uru, a e whiua e te ture. Kahore hoki matou e mohio ki te nui o nga moni o te koroni e pau i te whainga kia tau ano te pai, te rangimarie; a kahore matou e mohio ki te nui o nga tinana tangata e hinga i roto i nga raruraru penei.…
"Na, ko tenei huarahi whakatete, kahore e haere ana i runga i te huarahi kua takoto i nga ture o te koroni e arahi nei i a tatou… Engari he whakatete, he takahi hoki i nga tikanga e araia ana, a e katia ana e o tatou ture A tua me o tatou ture tangata. Na tenei i kino ai, i nui ai, a i taumaha ai tenei raruraru.
"Na, ko tenei huarahi a koutou, e
"E tino hiahia ana hoki matou, kia arahina e koutou a koutou tikanga me a koutou mahi e mahi ai, me a koutou whakariterite katoa e whakatakoto ai i runga i te pai, i te rangimarie, kia kore ai nga kino e whanau ake i roto i te raruraru."…
Me whakamarama atu ano e au ki te Whare, i pai rawa atu te
mahi a aua
I penei te kupu a te Kawana i roto i tana whai korero i reira—
"Kua rima tekau ma iwa nga tau i naianei o te wa i puta ai te whakaaetanga pono a o koutou tupuna ki a te Kuini, ki tenei wahi tonu e turia nei; he tumanako, he hiahia noku, kia waihotia tenei huihuinga o tatou i tenei ra, hei huihuinga whai tikanga, mehemea e taea te homai e nga rangatira me nga iwi katoa e pae nei, ka tohungia, ka manaakitia nga ture mo akonei ake, a kia kaua ano he raruraru e oho ake."
Ka umeretia te whakaaetanga e nga Maori. Koia tena te kupu
oati i ki ra ahau, e hara i au anake, engari na nga
rangatira o Ngapuhi, o
No te mutunga o te whai-korero a
Te Auhana (
Ka mutu i konei nga korero a
Ka mutu a Hetana
(
Te tekuna o te motini, whakaaetia ana e te Whare ta te Kawanatanga, heoi tahuri ana te Whare ki te Komiti i nga Moni.
No te rima tekau ma rua meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea tetahi motini mo nga tima nunui e harihari nei e whakawhiti nei i nga meera ki tera whaitua o te ao. ka mutu tera ka kokiritia e te Pirimia ki te Whare ko te—
Te Hetana (
He Mema Honore.—A ka peheatia e to
Kawanatanga nga whenua e toe ana ki nga Maori?
Te Hetana (
He Mema. Honore —Kaore pea e pena.
Te Hetana (
He Mema Honore.—Me hoatu he
tipenetua ki a ia hei utu mo ona whenua.
Te Hetana (
Ka mutu i konei nga korero a te Pirimia i tino hangai ki nga mate me nga whenua o te iwi Maori. Engari i haere tonu ana korero mo nga reriwe me era atu mahi nunui a te koroni i meatia ai kia namaia te miriona pauna i raro i te Pire e korerotia nei.
Kapene Rahera (mema mo Haaki Pei, Kai-arahi i
te Apitihana).—He roa tana korero mo te Pire me te
miriona pauna e meatia ana kia namaia i raro i te
Timi Kara (
Te Kahana (
Timi Kara (
Toko-ono nga mema Pakeha i tu ki te whai-korero i muri i a Honore
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mea, ka mutu era ka turia ano ko te korero mo te—
No tenei ahiahi ka whakahaerea ano te korero i nukuhia ra i nanahi, mo te Pire e mau iho nei te ingoa.
Ka mutu nga whai-korero a nga mema Pakeha tokorua mo te Pire, ka tu atu ko—
Henare Kaihau (mema Maori o te
Te Roretana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a
Tokorima nga mema Pakeha i whaikorero i muri i a ia, no te mutunga o ratou ka tu ake ko—
Hone Heke (mema Maori te Tai
Tokerau).—E kore e pau i a au hawhehaora. E hiahia ana
ahau ki te korero atu mo nga huarahi e whakapaua ai enei moni,
kei te whakaae atu ahau ki nga kupu a etahi o nga mema kua mutu
ake te korero, e ki nei, tino pai atu mehemea ka tukuna tenei
take ki tetahi Komiti o tenei Whare mana e whiriwhiri, a ko nga
moni katoa e wehea ana me ata whakanoho ki te taha o ia raina
reriwe e whakaarohia ana kia mahia. Mo te taha ki etahi o nga
raina e whakaingoatia ana i roto i nga whakararangitanga ingoa o
te Pire nei, i runga i te iti rawa o te moni huihui e wehea ana
hei mahi i ana reriwe katoa, ki taku mohio he pai rawa me
whakapau tena moni ki runga anake ki a tatou reriwe matuaiwi
nei. He pai rawa atu tera ki taku mahara. Mo te taha ki te raina
iwituaroa o Aotearoa, ki taku
Te Kinehe (
Hone Heke.—Ae ra; he pehea te rahi o
tena moni? He korekore noa iho tena moni, a ko te take tena i
mahara ai ahau me whakapuaki atu ahau i oku whakaaro mo te mate
o nga Maori i raro i enei tare Whenua e mana nei i naianei. Kua
korero hoki ahau i taku koa mo taku kitenga i te whakaaro a te
Kawanatanga ki te whakamutumutu haere i ta ratou mahi hoko
whenua Maori, a me ki atu ano ahau i runga i te titiro ki te
aronga o nga ture whenua e mana nei i naianei, hei painga
rawatanga mo nga Maori te whakamutu rawa i nga hoko a te Karauna
i o ratou whenua, a me tahuri ki te rapu atu i tetahi tikanga
ke, e taea ai te whakanohonoho tangata ki runga ki nga whenua.
Kaati, ko nga whenua e toe ana ki nga iwi Maori i naianei, kaore
i te rahi atu i nga eka e rite ana hei oranga mo ratou. E tino
kaha ana ahau ki te korero mo te taha ki nga whenua Maori kei te
pito hauraro o Akarana. Kei te tupu haere ake te maha o nga
Maori o taua takiwa i roto i enei tau maha, a ko nga whenua
Maori katoa e toe ana ki nga iwi Maori o te pito hauraro o
Akarana kaore e nui ana hei oranga mo ratou, mehemea ka atu
wehewehea ki ia tangata, o ia hapu, tona paanga tona paangi.
Koia ahau i ki ake ai me whakamutu rawa tenei mahi hokohoko i
nga whenua Maori. Na mo te taha ki tetahi ture hou, pai, e taea
ai te whakahaere tika i nga whenua Maori, taihoa au e ata korero
kia takoto mai ra ano te
Ka mutu ta—
Wi Pire (mema Maori mo Tai
Rawhiti).—Te take tuatahi hei korero maku ko nga
reriwe. E mahara ana ahau i roto i nga ra nei, ko tena miriona
kotahi e meatia nei kia namangia, ka whakapaua anaketia hei
hanga reriwe, engari katahi nei ahau ka kite e
£300,000, anake o tena miriona e wehea ana mo tena
mahi. Kua whakaatu mai te mema honore mo Wairarapa me te mema
honore mo Patea e iti rawa ana tena £300,000, kaore
rawa e oti nga reriwe o te koroni i tena moni. Kaati, ki taku
mahara me unu atu tenei Pire ki waho a me nama kia nui noa atu i
tena he moni ma tatou. Ki taku me kaua rawa e hoki iho i te
kotahi miriona te moni e wehea hei mahi i nga reriwe anake, a
kaore rawa oku nei wehi ki te korero i tena kupu; ko te take
kaore ano kia homai tetahi moni kotahi hei hanga reriwe mo roto
i toku nei takiwa. No reira mo te aha hoki kia wehi ai ahau ki
te tono atu kia homai tetahi moni nui hei mahi i tena mahi? Kua
kite iho au he maha noa iho nga raina reriwe e whakahuatia ana i
roto i te rarangi apiti ki te Pire nei, a ma taua
£300,000 e mahi ena reriwe katoa. Kaati, ki taku mohio
tena e pau katoa tena £300,000 i te mahinga o tetahi
raina kotahi anake e tino tika ana kia mahia i tera Motu, a kore
rawa e whai toenga. Ki taku titiro e kore pea e neke atu i te
£10,000 nga moni e wehea i roto o te tena moni mo toku
takiwa. Koia ahau e ki atu nei ki te Kawanatanga, unuhia atu
tenei
Karauta (
Wi Pere.—Ae ra, engari kaore tena
moni i roto i ona whakaaro.
Karauta (
Wi Pere.—Me ki atu ahau ki te mema
honore, me haere ia ki te whawha i nga pakete o nga Maori kia
kite ia mehemea he moni ranei kei roto, me haere ranei ia ki te
rapu haere i roto i nga Maori kua hoko nei i o ratou whenua kia
kite ia mehemea he tima ranei he manuao ranei a ratou, tetahi
atu mea whai tikanga ranei, i riro mai i ena moni. E tu ana te
mema honore mo tetahi wehenga o nga iwi o Akarana, a ki taku
mohio kua maha ona tau e noho ana i te takiwa o Akarana, a me ki
atu ahau ki a ia kia hoki atu ia ki Akarana mana e titiro
mehemea e hia ranei nga manuao a Akarana, e hia ranei nga kaata
a nga iwi Maori. Ki taku mohio kei te mate rawa atu nga iwi o
Akarana, a e tino tika ana kia kiia atu, rapua he huarahi e ora
ai nga mate o te iwi Maori. Ki taku mahara me hanga he ture hei
tiaki mo nga whenua o nga Maori, a kaua tetahi Kawana'anga o
muri e tahuri ki te turaki i tetahi tikanga tena e mahia hei
whakaora i a ratou, ta te mea heoi ano te ora o te Kawanatanga
ko taua mahi hoko i nga whenua Maori. Ki te kore te Kawanatanga
e hoko i nga whenua Maori ka turakina ratou i reira tata. E rima
anake pea miriona eka e toe ana ki nga iwi Maori, a ko tena rima
miriona eka kei runga maunga, kei runga pari, kei nga wahi
kikino anake o te koroni. No reira i tino kaha rawa ai taku
hiahia kia paahitia tetahi ture hei whakapumau ki nga Maori i
nga eka pakupaku e toe ana ki a ratou i naianei, a hei arai atu
hoki i nga Pakeha kia kore ai ratou e kaha ki te peke atu ki te
whakararuraru i nga Maori me o ratou whenua. Kua oti hoki i te
Kooti Whenua Maori te whakatautau o te nuinga o nga whenua e
tika ana ki ia wehenga o te iwi Maori i ia takiwa o te koroni.
Otira ko te nuinga o nga whenua kua oti te wehewehe ki ia
tangata, kei te mohiotia kua mene te hokohoko atu e nga Maori
nona. Kei te mohio katoa tatou ki tenei iwi ki te Maori, tono
kau atu te tangata ki tetahi mea a te Maori, ka homai tonu e te
Maori. He rereke te Pakeha, e mohio ana ia ki ona ture ki ona
tikanga me ana mahi; na reira ka ui au, kaore ano koia kia ki
noa te puku o te iwi Pakeha i te ono miriona eka o tenei koroni
kua riro nei i a ia? E hara au i te tamariki, e te Pika, e
whakaae atu ai ahau ki nga korero a etahi mema o te taha
Apitihana e mea nei kia wehewehea ki ia tangata
Te Hetana (
Te Roretana (
Te Hetana (
He Mema Honore.—Ki te taha harakore.
Te Hetana (
Te Roretana (
Te Hetana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te Pirimia, me titiro i
Hansard.
No te mutunga o ta te Pirimia whaikorero tukuna ana te Pire kia pootitia.
Waahi ana te Whare, koia tenei, e whai ake nei, te rarangi o nga pooti, ara:—
Te putanga, 14.
Heoi ano puta ana te panuitanga tuarua o te Pire a te Kawanatanga.
No te rua tekau meneti te paahitanga i te toru karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a tae noa ki te hawhe-paahi i te rima karaka i te ahiahi.
No te huihuinga ano o te Whare i te hawhe-paahi i te whitu karaka ka mahia to te—
Na Te Hetana (
Kotahi tekau nga
Hone Heke (mema Maori mo te Tai
Tokerau).—E hiahia ana ahau ki te tohutohu atu ki te
Kawanatanga i etahi mea i ahua pohehetia, ki taku titiro, e
etahi o nga ropu takiwa kei a ratou nei te whakahaere o te Ture
Kapia i te pito ki te hauraro o Akarana. Tuatahi ko nga tangata
no ratou nga whenua kapia. E kiia ana e tekiona 17 o te Ture o
tera tau, e ahei ana te tangata nona ake tetahi whenua kapia, ki
te keri kapia i runga i tona whenua, kaua he raihana mona. Kua
pa mai ki au etahi Maori o nga takiwa o Peiwhairangi me
Hokianga, kua ki mai ki ahau, puta ai ano he tono ma te ropu
takiwa, ma te tangata ranei i whakaturia e te ropu takiwa hei
kohikohi i nga raihana kapia, ki nga Maori nona nga whenua
kapia, kia utu raihana ratou kia ahei ai ratou ki te hokohoko i
a ratou kapia. E whakaae ana taua tangata apiha a te ropu takiwa
e tika ana te tangata nona te whenua ki te keri kapia i runga i
tona whenua ahakoa kaore ona raihana, engari kia tango ra ano ia
i tetahi raihana mana, katahi ano ia ka ahei ki te hoko i ana
kapia. Ki taku mohio he tika, kei te whakariroia ketia te aronga
o te Ture o tera tau, pera me ta taku korero i whakamarama ake
ra, a kahore i te tika, a e hiahia ana ahau kia
He Mema Honore.—Na nga roia ke.
Hone Heke.—E kao. Kaore au e kaha ki
te ki na nga roia, ta te mea, ki te pena te mahara, kua rongo
ahau
He Mema Honore.—Na wai i ki!
Hone Heke.—He tika tonu taku korero.
Ka penei taku tohutohu atu ki te Kawanatanga: i nga takiwa mahi
koura katoa, e tonoa mai ana ki tenei Whare kia wehea etahi moni
nui noa atu, hei awhina i nga mahi koura. Kaati, ko nga moni e
hua ana i ia tau ki te koroni i nga mahi koura o te takiwa ki
Hauraki, ki taku mohio, kaore rawa e neke atu ana i te utu o nga
kapia e keria ana i ia tau ki te pito Hauraro o Akarana. E tata
ana ki te hawhe miriona pauna moni te wariu o nga kapia e keria
ana ki te pito Hauraro o Akarana i ia tau, a e tino tika ana kia
whakaarohia matou, ka homai ai kia nui atu he moni hei hanga hei
whakapai hoki i nga rori o to matou takiwa atu i Kaipara,
Ngataierua, ki Muriwhenua. Ki taku mohio he tino mea tika kia
whakaarohia nga kaute o te pito ki te hauraro o te Motu nei, kia
ahei ai ratou ki te whakahaere tika i nga rori o taua takiwa.
Nui atu te mate o te pito ki te Hauraro o Akarana i nga marama o
te takurua i te haringa i a ratou kapia ki te taha moana uta atu
ai ki nga wahi o te
Ka mutu ta
Paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te rima meneti ki tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu nga patai me etahi atu mahi ka tahuri ano te Whare ki te
Komiti i nga Moni mo nga
No tenei po i mahia ai nga moni mo nga kura.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai
Tokerau).—Kaore e pai ana nga kura akoranga tamariki
Maori e mana nei i naianei, a e hiahiatia ana kia whakatikaina
te aronga. Ko nga karaihe o nga kura e matara atu ana i nga
taone e he ana, i te mea kei ko nga karaihe o raro rawa, a ki te
tikanga e moumou ana te moni nui e pootitia ana i ia tau i ia
tau. Ki taku he pai rawa me whakahoki iho te maha o nga kura i
nga kainga Maori, a me whakatu etahi Kura Poari (ara, kura e moe
ai, e kai ai, e noho ai, nga tamariki i roto), i nga Takiwa
Porowini o te Motu, ki reira akona ai nga tamariki ki nga
mahi-a-ringaringa, me nga mahi paamu, me era atu matauranga
tika. Heoi anake hoki nga kura whai tikanga i naianei ko te
Kareti i
Te Teira (
Te Makaeini (
Hone Heke (mema Maori o te Tai
Tokerau).—Ki taku, mehemea e meatia ana kia whakapaua
ano etahi moni e te Kawanatanga, kaati, he pai rawa me whakatu
he kura ako mahi-a-ringaringa. ki Tipene me
Ka mutu a
Hone Heke (mema Maori o te Tai
Tokerau).—Mo te taha ki tenei £18,000
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi mahi ka turia te korero kia
Na Te Hetana (
He maha nga mema i tu ki te korero mo tenei take.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai
Tokerau).—Ka whai kupu ahau mo tenei motini i mua o
tona paahitanga. E te Pika, mai ano i te tau 1835, taea noatia
tenei tau, i raro tonu i te maru o te Karauna o Ingarangi te iwi
Maori e noho ana. Kei te mohio te Whare nei no te tau 1835 ka
tae mai a
Ka mutu nga whai-korero a etahi o nga mema Pakeha ka tu atu
ko— Wi Pere (mema Maori o te
Ka mutu ta
Waahi ana te Whare.
Heoi ano whakaaetia ana te motini.
Katahi ka tu katoa nga mema ki runga ka takina e te Pirimia te
Waiata mo te Kuini (
No te hawhe-paahi i te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Hetana (
Te Hatihana (
Tenei ano te roanga atu o nga korero, me titiro i Hansard, te mutunga iho whakaaetia ana te Pire kia uru
ki te Whare.
Katahi ka tahuri te Whare ki etahi atu mahi, haere tonu te mahi, a no te rua tekau meneti ki te wha karaka i te atatu ka hiki te Whare.
No te Turei, te 10 o nga ra o Oketopa, ka panuitia tuaruatia te Pire, a motinitia ano e te Pirimia kia tukua atu ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia whiriwhiria a kia whakatikatikaina e taua Komiti.
Whakaaetia ana e te Whare.
No te Wenerei, te 18 o nga ra o Oketopa, ka whakahokia mai te
Pire ki te Whare e te Komiti mo nga Mea Maori; na te Tiamana o
taua Komiti, na
Whakaaetia ana te motini.
No te meatanga kia whakaaetia kia uru te Pire ki te Komiti o te Whare katoa, kia komititia ai, ka tu a—
Te Hatihana (
Te Hetana (
Ka mutu ia ka tu ake etahi atu mema ki te whakahe, ara, ki te kati i te Pire.
Katahi ka tukuna ki te pooti. Waahi ana te Whare.
Heoi hinga ana nga kai-whakahe, a whakaaetia ana te motini, a tukuna ana te Pire kia komititia a tetahi ra.
Haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mea, a no te rua tekau meneti ki te toru karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare
Ka mutu etahi Pire poto ka karangatia ko te—
Te Hetana (
Pirani (
Te Tumuaki (
Te Hetana (
"Mo runga i nga whenua Maori katoa i roto i tona takiwa, me
whiwhi, a me whakahaere e te Kaunihera nga mana whakahaere katoa
kua hoatu nei ki te Kooti Whenua Maori e '
Engari, no ta matou whiriwhiringa i taua tekiona i roto i te Komiti mo nga Mea Maori, ka tau me apiti atu enei tikanga nunui e whai ake nei, ara:—
"Engari ia kaua e tau ki te Kaunihera e whakahaerea ranei e ia nga mana whakahaere kua tukua nei ki a ia e tenei tekiona mo runga mo tetahi poraka, engari hei runga anake i enei aronga e whai ake nei, ara:—
Na, ma tenei tekiona e kite ai nga mema honore e tukua atu ana ki
nga Maori ano no ratou te whenua te tikanga e tukua ai e kore ai
ranei e tukua to ratou whenua kia whakawakia e te Kaunihera. I
kaha rawa te takoto ke o nga whakaaro o nga mema Maori mo runga
i tenei take. Ko te mema mo te
"Ki te mea ka tupono kaore e ahei i te kino katoa o te whenua o tetahi Maori hei nohoanga hei oranga mona, me ahei ia i runga i te whakaae a te Kaunihera ki te whakawhiti ranei i taua whenua mo tetahi whenua totika, ki te hoko atu ranei i taua whenua ka hoko mai ai i tetahi whenua totika. Me utu atu ki te Kaunihera nga moni i riro mai i te hokonga atu o taua whenua, a ma te Kaunihera e whakapau taua moni hei utu mo te whenua e hokona-niai ana. Ko te pai me te kino o tetahi whenua e whakawhitingia peratia ana, e hokona atu ana, e hokona mai ana ranei, ma te Kaunihera e whakatau."
He mate nui no te iwi Maori tenei, ara, te kore huarahi e taea ai e ratou te whakawhitiwhiti i o ratou whenua, kia takoto topu ai nga whenua a ia tangata me taua whanau. Ki toku whakaaro he tikanga pai tenei, a tera e whakapaingia e te Whare. I kotahi tonu te whakaaro o te Komiti ki te tautoko i tenei menemana.… Ka tae aku korero i naianei ki te wahi nui rawa o te Pire, ara, ki nga tikanga i whakatakotoria i roto i te Pire e tuwhera ai he huarahi hei whakahaerenga i nga hoko, i nga riihi, me era atu tuku, mo nga whenua Maori. Ki te tirohia e nga mema honore a tekiona 23 ka kite ratou i tetahi menemana, e penei ana ona kupu, ara:—
"I muri tonu iho o te mananga o tenei Ture e kore e ahei kia
tukua tetahi whenua Maori, haunga ia nga whenua e puritia aua i
raro i nga tikanga o te Ture Whakawhiti Whenua, ahakoa ki te
Karauna ki tetahi atu tangata ranei, ki te kore e matua
Ko tena menemana kua panuitia atu nei e au na te honore mema mo
Haaki Pei (Kapene Rahera) i motini ki te
Te Tamihana (
Te Hetana (
"'Whenua Maori' tona tikanga he whenua, he paanga, he whai-taketanga ranei ki tetahi whenua, i Niu Tireni nei, e puritia ana, a muri ake nei ranei puritia ai, e tetahi Maori i raro i ia ahua taitara, a e uru ana ki tana kupu te whenua papatupu."
Engari kua whakatikatikaina tena tekiona e te menemana a Kapene Rahera, a na reira kua kore taua tekiona e pa ki nga whenua e puritia ana i raro i te Ture Whakawhiti Whenua.
E penei ana nga kupu o tekiona 24,—"E kore e ahei tetahi Maori ki te tuku i tetahi whenua Maori ki te Karauna ki tetahi atu tangata ranei, ki te kore e matua, whakaputaina atu ki a ia he tiwhikete papakainga i runga i nga tikanga kua whakaritea i runga ake nei."
Na, i runga i tena tekiona e riro ana ma te Kaunihera e whakaae te tuku, ara, mana e ata whakamana. Ko tekiona 27 o te Pire tetahi tino tekiona whai tikanga E penei ana ona kupu:—
"E kore tetahi tukunga whenua Maori a tetahi Maori e whai mana ki te kore e tukuna i runga i tetahi tiiti i ata hainatia e taua Maori nana te tuku, a ki te kore hoki e whakaritea mo ia tiiti pera enei tikanga e whai ake nei:—
Tena pea e whakahe etahi ki tena hekiona mo te urunga ki roto o te "hoko" me te "mokete"; otira i te mea e moketeria ana te whenua ki nga tari tuku moni nama a te Kawanatanga na reira ka uru te hoko kia hei hoa mo te mokete. He whakaatu tenei naku kia ata mohio ai nga mema honore ki tera ahua o te Pire.
Te Teira (
Te Hetana (
He Mema Honore.—Kia 999 koia nga tau
o te riihi?
Te Hetana (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai
Tokerau).—I te tuatahi atu nei, me whakaatu ake ahau,
ko te putake nui i ara ai nga whakahe a nga Maori puta noa te
koroni mo nga hanganga ture kua taha nei, na te whai tonu o nga
ritenga o aua ture ki te whakaiti, a ki te tango i te mana, i te
tika o te Maori. Kei te tino kaha taua whakahe i roto i te
ngakau Maori. I te wa i paahitia ai "
"Ka tika ia mema o te Kaunihera kia whakawhiwhia ki te moni tekau hereni i te ra mo ia ra e tino mahi ana ia i nga mahi a te Kaunihera, me tiki atu aua moni i nga moni kei raro i te mana o te Kaunihera, a me whakahoki ano hoki ki taua mema ana moni i whakapaua e ia mo nga tereina, nga tima, nga kooti, nga hoiho ranei, i a ia e haereere ana i runga i nga mahi a te Kaunihera."
Me ui ake ahau. Kei hea nga moni hei utu i nga mema o te
Kaunihera? Tenei te whakautu. Tirohia te tekiona 44. Ka kite
koutou i te huarahi mai o nga moni. Ka kite hoki koutou i nga
tikanga e whakamahia ai aua moni. Ko taua tekiona
tenei:—
Koia tenei. Ko nga whenua katoa e tukua ki roto ki te ringaringa
o te Kaunihera, kia whakahaerea i raro i nga tikanga o nga
tekiona 30, me te 31 o te Pire nei, ka whakahaerea e te
Kaunihera i runga i te hoko, i te riihi, i te mokete, ko nga
moni katoa e riro mai i te Kaunihera i runga i taua huarahi, ka
purutia e ia; otira i mua o te utunga o aua moni ki nga Maori no
ratou nga whenua i riro mai ai aua moni i te Kaunihera, me utu
te whakahaerenga a te Kaunihera i te tuatahi. Na me huri taku
korero ki te whakaatu i nga kino, i nga he, i nga taumahatanga e
puta i runga i te apititanga e te Pire nei kia whiwhi te
Kaunihera ki te mana Kooti Whakawa, hei hoa mo te mana
whakahaere whakamahi i nga whenua. Me ki ake hei tohu, kua
panuitia ki roto ki te Kahiti kotahi rau nga tono kia uiuia, kia
whakawakia ki Nepia: ko aua tono, he tono roherohe, whakawhiwhi,
whakatau i te nui o nga hea me etahi atu ahua tono. Na, he aha
te mea e whanau mai i tenei huarahi mahi? Ko tenei. Ka timata te
haere atu o te Kaunihera i Poneke nei. E ki ana te Pire kia
tokowha kia takowaru ranei nga tangata mo te Kaunihera. Kaati,
mo taku tohu, me ki e waru nga tangata o te Kaunihera. Ka haere
atu enei mema e waru i o ratou kainga, ka haere ki Nepia, ka
tuhia katoa te nui o a ratou moni i pau i to ratou haerenga atu
i te kainga. Ka tae ki Nepia me to ratou karaka, me te
kai-whakamaori hoki; ka noho ka whakawa, ka uiui i aua tono, a
tae ana ki te ono marama o te Kaunihera e whakawa ana. Tena he
aha te putanga? Ka hoki atu te Kaunihera i Nepia ki o ratou
kainga, a ka whiua ma wai e utu te Kaunihera mo ana haere, me
tana utu ra i a ia i whakawa ai i aua tono i raro i tana mana
Kooti Whakawa? Ka whiua ranei e ratou ma nga moni a te koroni e
utu? Kahore noa iho. Ka utaina oti ki runga ki nga whenua o nga
tono i whakawakia, i uiuia ra e ia? Kahore noa iho. Ma wai oti e
utu te Kaunihera i runga i tana haerenga ki te whakawa i nga
tono ra? Ma nga hua o nga whenua o nga Maori e noho ana i
Poneke. Koia nei te mate e whanau mai, a he tohu marama tenei.
Tena, he tikanga tika ranei tenei kia whiua te utunga o te
Kaunihera mo ana mahi Kooti Whakawa i nga tono a etahi tangata
ke ki runga ki nga hua o nga whenua o etahi Maori ke, i tuku nei
i o ratou whenua ki te Kaunihera kia whakahaerea, kia whakamahia
mo tetahi hua i runga i nga tikanga riihi? Kahore e tika. Koia
nei tenei ko tetahi o nga take i tino kaha ai taku whakahe ki te
mana o te Kooti Whakawa kia whakawhiwhia ki te Kaunihera, a kia
huia ki te mana whakahaere whakamahi i nga whenua e tau ki raro
i te mana o te Kaunihera. Ki au me tapahi atu nga rarangi e
hoatu ana i te mana o te Kooti Whakawa ki te Kaunihera, a e kore
e tukua e ahau te Pire kia paahi i raro i tona ahua e takoto
nei. I a ia e takoto nei, ko tetahi Pire tino kino. Hei whakaatu
kau ake maku i tetahi o nga huarahi whakatupu taumahatanga ki
runga ki nga hua o nga whenua o nga tangata e tuku whenua ki
raro ki te mana o te Kaunihera. Me ki ake, katahi te Kaunihera
ka panuitia kia haere ki tetahi kainga i roto i tana rohe, kite
whakawa ki te uiui i etahi tono, i raro i te mana o te Kooti
Whakawa. Me ki he £3 te moni i pau i ia 21a,
21 b, 21c, 21d, me
Te Roretana (
Hone Heke.—Ma te whenua ano e utu.
Mehemea ia e ruritia te whenua, ma te whenua ano e utu; engari
kahore he tikanga e ruritia ai te whenua i mua o te
whakawakanga, uiuinga, whakataunga hoki a te Komiti e whakaturia
e nga Maori e kereeme ana ki taua whenua. I raro hoki i te ture
o naianei me mo mua te ruri i te whakawa, na kona ka roa te
takotoranga o nga moni ruri hei taumaha ki runga ki te whenua,
ki kona pikau itareti mo nga tau, hei taumahatanga ki runga ki
te whenua. E penei ai na nga uauatanga o nga ture, me te he o te
takoto o nga rarangi mo nga mana e rua i roto i te Pire nei. E
whai ana ahau kia kore atu tena ahua me tena taumahatanga, a ma
nga tangata e kereeme ana ki te whenua e whakatu he Komiti mo
ratou i roto ano i a ratou, a ma ratou ano e whakaatu nga rohe,
e whakaae hoki, ka tuhituhi ai ki te pukapuka.
Tetahi Honore Mema.—Ko e hea rohe
ena?
Hone Heke.—Ko nga rohe tawhito, rohe
tupuna. Kia oti katoa enei tikanga i te Komiti te kimi, te
whakatau katahi ano ka ahei kia haere he ruri, ki te hiahia nga
tangata i whakataua ai ki a ratou te whenua e te Komiti. Kua
whakamatauria tenei huarahi i te tau, 1887, e
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Rawhiti).—E te Pika, ahakoa kaore i ata rite tenei
Pire ki oku hiahia—ara, ki nga hiahia o oku iwi o te
Kapene Rahera (
He roa ana korero, me titiro i
Ka mutu a Kapene Rahera ka tu ake ko Honore Timi Kara. He tautoko
tana i te Pire, he mea me paahi i tenei tuunga o te Paremete. Me
tana whakamarama haere i nga tikanga o te Pire. Me titiro te
roanga o ana korero i Hansard. I muri i a ia
ka tu ake ko
No te mutunga o tana ka tu ake ko—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai
Hauauru).—Nui rawa atu taku koa me te hari o taku
ngakau i te whakatakotoranga mai o tenei Pire e te Pirimia ki te
aroaro o te Whare. Ko tetahi mea tenei e tumanakohia nuitia ana
e nga iwi Maori o nga wahi katoa o tenei Motu. He tikanga tenei
hei whakaora i a ratou. Ki taku mahara e hara i te mea ko te
Pirimia, te tangata e tika ana kia whakamoemititia mo te
homaitanga i tenei Pire kia mahia e te Whare, engari ko te
Kawana hou i tukua mai nei ki konei hei reo mo te Kuini ki
konei. Kaati ra, i te mea kei te pena te aronga, ka tino kaha
rawa te whai atu a taku ngakau kia pau katoa mai nga taha e rua
o tenei Whare ki te tautoko i tenei Pire. He maha noa atu nga
whakamaramatanga atu ki nga mema honore o tenei Whare i nga mate
me nga taumahatanga e peehi nei i nga iwi Maori i roto i enei
ra. Ta matou titiro ki tenei Pire ko te puawai tuatahi tenei kua
homai e te Kawanatanga o tenei koroni ki te iwi Maori. Penei ta
matou whakarite, ko te puawai tuatahi o tenei mea o te kiekie
(he tawhara te ingoa) he mea tapu tena; kia kainga ra ano e te
atua te puawai tuatahi, katahi ka tukua kia kainga e te tangata.
Koia ahau, e te Pika, i ki penei ake ai; ahakoa kaore i uru ki
roto ki tenei Pire nga hiahia katoa o nga iwi Maori o tenei
Motu, otira ko te painga tuatahi tenei kua homai, ko te puawai
tuatahi tenei. Heoi ano te tino painga nui e kite ana ahau i
roto i tenei Pire ko te whakamutu i te hoko a te Kawanatanga i
nga whenua o nga Maori, a hei whakatutuki i taku whakatauki i
mua ake nei, e whakaae ana te Kawanatanga kia homai etahi mana
ki nga Maori e taea ai e ratou te whakahaere pai i o ratou
whenua, pena me nga mana e whakahaeretia nei e te Kooti Whenua
Maori i naianei. Ka kitea tena tikanga kei tekiona 14 o te Pire.
Kaati, e te Pika, e penei ana taku korero, ahakoa ko te hiahia
pea tenei o nga Kawanatanga o mua timata i a te Makarini tae mai
ki naianei, he homai i tena mana ki nga Maori,—a e
mohio ana ahau i pena ta te Makarini whakaaro—katahi
ano te hikoitanga tuatahi i runga i tena mahara. A taku titiro
hoki ki tetahi o nga tikanga o tenei Pire e ki nei kia
whakatuturia he Komiti Poraka e nga Maori nona nga poraka
whenua, mana e uiui, mana e whiriwhiri, mana e whakatau nga
kereme me nga whai paanga o nga Maori nona te whenua, taku
titiro ki tena tikanga e whakatutuki ana tena i te whakaaro a
Kapene Rahera.—Kaore ahau i korero
pena.
Henare Kaihau—Kaati, i pohehe pea
taku whakarongo ki te kupu a te mema honore; engari i ki ra ia
ka mate te iwi Maori mehemea ka whakaaetia taku tikanga. E penei
ana taku korero: i pootitia mai ahau a i tukua mai hoki ki
konei, ki tenei Whare, e tetahi wehenga nui o nga iwi Maori o te
takiwa o te
He maha nga mema i whai-korero i muri i a
I Roto I Te Komiti.
Tekiona 1.—Ingoa Poto.
Te Mete (
Heoi tukuna ana ki te pooti, a waahi ana te Komiti.
Heoi ano whakaaetia ana te motini a Te Mete, a nukuhia ana te Komititanga o te Pire mo tetahi atu ra.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau meneti ki te rima karaka i te atatu ka hiki te Whare.
No te tekau ma tahi o nga haora i te ata ka noho te Tumuaki ki ranga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka tahuri te Whare ki te whakaotioti i nga mahi a te Komiti mo nga moni hei whakahaere i nga mahi Kawanatanga mo te tau e haere nei.
Ka roa te Komiti o te Whare e mahi ana ka tae ki te moni £1,000, e meatia ana kia pootitia hei whakatu i tetahi kohatu mo Ta Hori Kerei, hei tohu whakamaharatanga mo nga mahi nunui a taua tangata i mahi ai mo nga iwi o Niu Tireni.
Te Arena (
Te Hetana (
He maha nga mema i whai-korero i muri i te Pirimia, he tautoko ta etahi he turaki ta etahi, a ka tae ki a—
Wi Pere (mema Maori mo te Tai
Kawhiti).—Ki taku mahara e tino tika ana kia
whakaarahia e tatou he tohu whakamaharatanga mo Ta Hori Kerei.
Me i kaua a Ta Hori Kerei e kore a Niu Tireni e riro i nga
Pakeha i enei ra Na Ta Hori Kerei ano hoki i whiwhi ai te
Ingarihi i
Ka mutu ta
Heoi ano, hinga ana te motini a Te Arena, a whakaaetia ana e te Whare te £1,000 mo te kohatu mo Ta Hori Kerei.
No tenei ra ka whiriwhiria nga menemana i hanga e te Kaunihera mo tenei Pire, ko enei e whai ake nei nga korero a—
Henare Kaihau (mema Maori o te Tai
Hauauru).—Kaore rawa atu ahau e mohio ana ki te take i
tahuri ai nga mema honore ki te arai i te paahitanga o tenei
Pire, i te mea ko te tino mea nui o nga Pire Maori kua waihotia
atu mo tera tuunga o te Paremete. Ara, te tikanga e mea nei me
whakatu he Kaunihera hei whakahaere i nga whenua Maori. I mahara
hoki ahau kua whakaaetia e nga mema honore me paahi he Pire poto
hei whakamutu i te hoko a te Karauna i nga whenua Maori; e tangi
nei nga Maori i nga ra katoa. Tae mai ki naianei i mahara tonu
ahau e whakaae ana te Kawanatanga me ona kai-tautoko, me te
nuinga o nga mema o te taha Apitihana, kia paahitia tetahi Pire
poto penei, hei whakamutu i te hoko a te Karauna i nga whenua
Maori kia paahitia ra ano te Pire o tenei Paremete o tera tau.
Mehemea ki te whakaaetia te menemana a te mema honore mo Patea,
kia patua a tekiona 3 o te Pire nei, heoi ano kore kau noa iho
he painga i mahia ai tena Pire. Ko wai te tangata e ora i tena
Pire? Ki te kore e whakaotia i runga i nga kupu tuatahi, ka noho
mate tonu nga Maori katoa o te takiwa o te
No tenei ra ka whakatakotoria ki runga ki te Teepu o te Whare te Rarangi Apiti e mau ake nei, hei whakaatu i nga mahi i mahia e te Paremete i tenei tau:—
Te Hetana (
Te Roretana (
Te Tumuaki (
Katahi ka tukuna e te Pirimia te motini kia hiki te Whare ki tera tau, a koia enei nga mema honore i rokohanga e tenei pootitanga whakarautunga o te Whare, i te mea kua taki hokihoki etahi ki o ratou kainga.
Te putanga, 2.
No te rua tekau meneti ki te tekau ma tahi o nga hoaora i te ata ka hiki te Whare.
He mea whakahau i Taia ai e Hoani Makae,
Kai-ta a te Kawanatanga.