Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2008, by Victoria University of Wellington
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
Te
E nga Rangatira o te Runanga whakatakoto ure,me nga Rangatira o te Runanga
Nui,—
E koa ana ahau i te mea kua Kite wawe nei au ia koutou e noho huihui ana i te Paremete.
Ko tenei tau e haere nei ka maharatia nuitia puta noa nga takiwa katoa o te Kingitanga o Ingarani notemea hoki ko te tau tenei e tae ai ki te rima tekau nga tau o te Kuinitanga o to tatou Kuini Atawhai. E mohio ake ana ahau ka hiahia koutou Kia mohiotia mai e rite ana ano ta koutou whakapai me ta era atu pononga o te Kuini i nga takiwa o te ao mo nga oranga kua puta mai nei i roto i tona takiwa roa e tu nei ia hei Kuini mo tatou. Ka tonoa koutou kia rapu i tetahi huarahi pai hei whakaaturanga atu i te nui o te aroha o nga iwi o Niu Tireni ki to tatou Kuini, me to ratou aroha me to ratou piri pono ki te Karauna, me to ratou ngakau koa mo tenei kua tupono nei ratou ki tenei Kingitanga ngawari nei ona tikanga whakahaere, me to ratou hiahia kia tino whakapumautia te whakakotahitanga o nga takiwa katoa o tenei tino Kingitanga nui o to tatau Kuini.
E tino pai rawa ana i tenei tau kia ahei au ki te whaki atu i te whakaaro o aku Minita, ka tahi rawa ka tino whakahoahoa te noho tahi o nga Pakeha me nga Maori e noho ana i raro i te maru e te Kuini.
E tahuri ana nga Maori ki te whaiwhakaaro mo nga mahi whakanohonoho
tangata, e ngakaunui ana hoki ki te hapai i nga ture o te koroni. E
kitea ana tenei ngakau pai inahoki to ratou hiahia kia whakaputaina
he Karauna karaati mo nga takiwa whenua nui i tera takiwa ka
haerengia nei e te Tino Reriwe Whakararo, me to ratou pai hoki ki te
tuku whenua ki te Kawanatanga i te taha o taua raina reriwe hei
whakanohonohonga kainga. Ki te mahara o aku
I mahia teretia ano nga mahi nunui ara nga mea i taea i runga i nga mana whakahaere i tukua nei ki te Kawanatanga. Ka tukua atu kia koutou kia whakaarohia e koutou etahi mea hei mahinga ara hei whakaoti haere i etahi reriwe me etahi atu mahi nunui i runga ano i nga tikanga e taea i tenei ahua o te koroni, me nga huarahi e puta ai he oranga e kore ai e pau nui te moni.
Kei te pangia ano te Koroni o Niu Tireni e te mate e whakangoikore
nei i nga takiwa katoa o te ao, engari kaore i tino rite te mate o
tenei koroni i te maha o ona huarahi whakaora. Ki te whakaaro o aku
Kai-tohutuhu e hara tenei mate i te mea hei whakangoikore i te iwi,
engari me waiho hei
I taku whakaaturanga atu kia koutou i te manaaki nui o to tatou Kuini
ki nga Koroni me Inia i tana painga ki te whakatuwhera i te Whare
Matakitaki taonga, me te aroha o nga Koroni me Inia ki te Pirinihi o
Weira mo tona kaha ki te mahi tautoko i taua
E nga Rangatira o te Runanga Nui,—
Ka tukua kia koutou aianei nga pukapuka o nga moni e pau i roto i tenei tau. E whakaaro nui ana oku Kaitohutohu ki te tiaki pai i nga moni o te koroni kia ora ai; heoi nga mea e whakapoua ko nga moni e tika ana i runga i nga mahi o enei mo Kei te takoto pai te whakahaere mo nga moni o te koroni, a pai ana te mahi whakahaere i nga moni i nama i te tuatahi. Kua whakaturia ano te Meera ki Amerika- Kaore i nuku atu te utu i ko atu o te mea i whakaaetia e koutou.
He pai rawa hoki tenei ite mea kua riro taua mahi i tetahi Kamupene o Niu Tireni ake mo raua ko tetahi kamupene mana, whai tima, o te Marikena. A he tino pai hoki te urunga tahi— tanga o te Kawanatanga o Niu Hauta Wera me te Kawanatanga o Amerika ki te tautoko i taua mahi kawe meera.
E nga Rangatika o te Runanga Whakatakoto Ture me nga
Rangatira o te Runanga Nui,—
Ahakoa e whakaaro ana koutou ki nga mea e pai ana kia whakahaerea e te koroni, e tika ana kia anga te titiro ki nga mahi e whakahaerea ana mo te whakanohonoho whenua e nga ropu takiwa. Koia ka whakatakotoria ki o koutou aroaro he pire whakahaere moni mo nga ropu takiwa me te whakanui hoki i nga mana e tukua ana kia ratou kia kaha ai ta ratou whakahaere i o ratou nei ritenga.
E titiro pai ana oku Kai-tohutohu ki ki te whakaaro nui mo te whakahaere i nga whai rawa o tenei koroni ara te mahi ika me nga ngaherehere. He taonga nui rawa tenei kia whakakaha kia awhina kia kimihia nga tini rawa o Niu Tireni. Koia oku Kai-tohutohu i mahara nui ai ki tetahi whakahaere e kaha haere ai enei mea ara nga taonga o ia takiwa kia meatia kia whiwhi ai nga tangata o aua takiwa ki te oranga.
Tetahi kia whakanohoia te whenua i raro i etahi ture ngawari.
Tetahi me mahi nga reriwe hei whakapuare i nga whenua e taea ai te whakanohonoho me te whakatupu painga mo te koroni.
Tetahi kia whakamana nga ropu takiwa kia ahei ai ratou ki te whakatuwhera whera huarahi me era atu mahi pai.
Tetahi he tuku tikanga ngawari ki te hunga keri koura aha ranei; me te whakatupu i nga ritenga pai e kotahi ai te iwi Maori. E whakaaro ana aku Kai-tohutohu ko te tikanga i whakaarohia ai mo te hanga i te reriwe i waenga nui o te motu i raro i te mana i whakaputaina e te Paremete he mea hei haringa mo te katoa, tera ano ia etahi take iti nei ka tukua atu kia whakamana e te Paremete.
Kua hono tonu te titiro o aku Minita ki etahi take e pa ana ki nga Moutere o te Tonga a i te mea e mohiotia ana te nui i aua mea ki Niu Tireni kihai ratou i wareware ki te mana i whakataua kia ratou e te Paremete ka tukua atu kia koutou etahi pukapuka mo runga i aua mea.
Ka tukua kia koutou he Pire hei whakatopu i nga ture mo nga hara, me
nga ropu takiwa, nga waranatia me nga mahi keri koura aha ranei me
te mahi tuku pokai tonga aha ranei ki roto ki nga meera me tetahi
pire hei whakatikatika i te ture
Ka tukua atu e ahau kia koutou nga mahi katoa e homai ana ki o koutou aroaro a ka inoi ahau kia tau te atawhai o te Atua i runga i o koutou nei mahi kia puta hoki he painga mo te koroni.
H. K. TAIAROA.—E te Tumuaki ko etahi wahi o tenei
Pire kei te marama.
Na mo runga mo nga rahui a Makereweti, ki taku mohio kua mahia he
rahui e etahi Komihana, a kaore ano kia whakaputaina nga karaati, na
ki taku. mahara koia na te take i tukua mai. ai tenei Pire kia taea
ai e te Kawanatanga te whakaputa nga Karauna karaati. Mo runga hoki
mo te rahui i Wairarapa, i whakaturia he Komihana hei whakarite i
aua whakataunga, e mea ana tenei kia whakaputaina nga Karauna
karaati mo aua wahi. Na mo runga hoki mo nga rahui i Rangitikei me
te tai hauauru o te Waipounamu, i whakaturia a
I runga i te motini a TAIAROA i whakahaua, Kia Whakatakotoria ki te tepu o te Kaunihera nga kape o nga pukapuka i tuhia i waenganui i a Rore Tapere, i a Tawhiao me te Kawanatanga o Niu Tireni, i te tau 1884 mai ki naianei.
I runga i te motini a TAIAROA i whakaaetia, Kia whakamaoritia kia taia hoki ki te reo Maori te ripoata a nga Komihana i whakaritea hei whiriwhiri i nga rahui Maori i Arahura, Mawhera, Whakatu, me Motueka.
.—E whakapai atu ana ahau ki a Te
Matara mo tana tukunga mai i tenei motini, engari ki taku mohio e
kore e tika tana motini kia kaua tona ingoa i taua Komiti. Kei te
mohio katoa ano koutou he tangata tika rawa a Matara mo taua Komiti,
no reira au ka mahara me mau tonu ia i roto i taua Komiti. E kore au
e whakaae kia unuhia tona ingoa i taua Komiti kia watea ai moku,
engari mehemea ka waiho ano tona ingoa ka apiti atu ai toku ka nui
taku pai mo tera.
.—E te Tumuaki ka whaikupu atu ahau mo
runga mo te whaikorero a
.—E te Tumaki he mea nui tenei ki taku
mahara kua tukua mai nei e te Kawanatanga tetahi Pire penei ki te
Kaunihera, me ki atu ano au ki te Kaunihera me ata whakaaro tenei
mea e ratou. E mohio ana ano au e kore e whakaaetia reretia e te
Kaunihera engari ka ata rapua ano ona tikanga. No tenei rangi ano i
kite ai au i nga menemana ka whakaurua nei ki te Pire, no reira au
ka tono atu ki te Hekeretari o te koroni kia tukua atu e ia te Pire
ki te Komiti mo nga mea Maori. E mea ana au kaua te Kawanatanga e
wehi ki te tuku atu i te Pire kia tae atu ano hoki nga pitihana kua
tukua mai nei e te iwi Maori, kia taea ai te korero tahi ahua
pitihana me te pire. Mehemea ka paahitia tenei Pire e tatou i tenei
ra i te mea kaore ano kia whakaarohia aua pitihana a nga Maori, tera
ratou e whakapae kia tatou i mahia hohorotia e tatou i runga i te
wehi ki aua pitihana. E kore au e korero i toku whakaaro mo te Pire
inaianei engari ka tatari au kia kite au i nga pitihana kia rongo au
i nga whaikorero a nga kaikorero kia ata marama ai te whakaaro i te
mea hei mahinga ma tatou. E ki ana hoki a Hoani "kihai ahau i pai ki
te pepa me te mangumangu engari e mea ana ahau tera ahau e haere atu
ki a koutou a ka korero atu he mangai he mangai." No reira au ka
tono ki te Kawanatanga kia tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga
mea Maori.
H. K. TAIAROA.—Ka tuku atu au i te motini e mau nei
ki toku ingoa ara kia tukua he rarangi o nga whenua Maori me nga
reiti e pa ana ki nga whenua. E motini ana au i tenei notemea e
hiahia ana nga, Maori kia mohio ratou e whia nga utu mo te whenua o
ia tangata o ia tangata.
Tame Parata.—Ka patai ki te Minita Maori mei kore
te Kawanatanga e whakaae ki a homai he Pire i tenei nohoanga o te
Paremete hei whakamana i te Kooti Whenua Maori ki te rohe rohe i nga
whenua o
TE PARANIHI.—Tana whakahoki kaore i te wareware te Kawatanga ite mea he tino putake nui tenei. A ka hoatu e ia he ritenga ki roto ki tetahi Pire meake nei homai ai ki te Whare hei whakaoti pai i taua mea.
Wi Pere.—I patai ki te Minita Maori mei kore e
whakaae te Kawanatanga ki te whakatakato Pire i tenei Paremete hei
whakatikatika i te Ture Pane Kuini mo te takoha e utua ana mo mo nga
whenua Maori. Kia kaua e utua toputia erangi me puta ia tau ia tau.
Me whakaatu e ia ki te Whare ko taua ture kei te arai i nga tangata
e hiahia ana ki te whakanoho i nga whenua Maoai. Mehemea ka
whakatikaia kia utua tau tia, tino pai atu, tino kaha te haere o te
tangata ki runga ki te whenua Maori. No te pakeketanga o tenei ture
kaore e kaha nga tangata moni iti ki te reti whenua. Ka riro i nga
Kamupene me nga tangata moni nui anake nga whenua Maori. Kaua te
Kawanatanga e hopohopo ka ngaro tetahi wahi o taua moni takoha ana
utua tau tia i te mea ka pai noa atu kia whakaturia nga apiha kei ia
takiwa hei kohi i aua moni, He nui ona tau e tohe ana ia kia
whakatikaia te ture. He take nui rawa tenei a tera e puta he painga
mo te Koroni mehemea ka whakamana e te Kawatanga taua tono.
Te Paranihi.—Tana whakahoki. E kore e whakaae te
Kawanatanga ki te homai ture mo tenei mea i tenei nohoanga o te
Paremete. Ko te ahua o nga moni
Wi Pere.—Ka patai ki te Kawanatangata mehemea ka
whakaae ratou ki te homai he moni ki roto ki nga pukapuka moni hei
whakapai i taua huarahi? He mea tino tika ia kia whakapaia taua
huanui tatemea e wahi puana i te whenua Karauna. Kotahi rau mano eka
pea te whenua a te Kawanatanga kei taua takiwa, a kei te koti kotia
tetahi wahi kei te taha o te rori meake nei pea maketetia ai. A
TE PARANIHI.—Ka mea, tera e ata whakaarohia mariretia i mua mai o te tukunga mai o nga pukapuka moni mo nga Mahi Nunui.
Te Ao.—Ka patai ki te Kawanatanga mei kore e pai ki
ki te homai tetahi moni hei hanga i te rori o Whaingaroa ki Ruapuke?
He maha nga pukapuka tono a nga Maori o reira kia mahia taua
huarahi. Kua oti noa atu te ruri e te Kawanatanga; te kau pea maero
te roa.
Te Ritihana.—Ka mea kahore te Kawanatanga i tino
mohio ki nga ritenga mo taua mea otiia kua patu waea ia kia whakina
mai nga korero mo tenei rori; a ki te tae mai nga whakaatu tera ia e
ata hurihuri i mua mai o te homaitanga o te pukapuka moni mo nga
Mahi Nunui.
Wi Pere —Ka patai ki te Minita mo nga Mahi Nunui
mehemea ka pai ia ki te whakamarama i te take i roa ai te mahinga o
te teihana ki te taha o te Pa Maori i Waipawa ite mea kua whakaae
noa atu te Miniata i tera tau tera e hanga taua Teihana. Kua tae
hoki ia ki te Minita tohutohu ai, he pai rawa mehemea ka hohorotia
taua mahi.
Te Ritihana.—Ka mea ko te take roa tenei kihai i
watea nga kai mahi o te Reriwe ki te hiki i te teihana tawhito,
otiia e kore e roa ka rite taua mea. Engari kaore e tika kia tino
putupuau nga teihana.
Tame Parata.—Ka pirangi ahua ki te patai ki te
Minita Maori mehemea i runga, i te rarangi hou i whakaurua ki tenei
Pire i roto i te Komiti Tikanga Maori, me te whakawhitinga o tekiona
whitu ki te waru me tekiona waru ki te whitu tera e kore ranei e pa
ona ritenga ki nga whenua katoa o
Ka te kau tau e inoi ana tangata Maori O
Tame Parata.—Me penei aku kupu mo tenei Pire: mo te
taatahi i ata whakaarohia kia pa ki te Waipounamu anake, akuanei i
whakatikaia i roto i te Komiti Maori kia pa ki nga motu e rua, a
ahua wehi ana ahau kei waiho tena hei whakamate i tenei Pire. Ko nga
rahui Maori i te Waipounamu e puritia ana e nga Maori e rihitia ana
ranei na nga Maori ano inaianei ko nga whenua o nga Maori i Aotearoa
e rereke ana te takoto. Ko etahi kua hokona kaa rihitia ranei e nga
tangata no ratou te whenua. E wehi ana ahau i nga whakahe mo tenei
Pire kei pa ki Aotearoa tere e arai i a matou i te hunga i te
Waipounama i tetahi painga mo matou i roto i taua Pire. E hiahia ana
ahau kia ki atu ki te whare mo etahi keehi e tino mana ai i raro i
tenei tare. I te mea e tu nei au hei Mema mo te Komiti Mo Nga Mea
Maori a maha nga pitihana a nga Maori kua tae mai e korero ana mo
nga he i whakaekea ki runga i a ratou no te mea kahore o ratoa ingoa
i uru ki roto i nga tiwhikete take; tekau anake nga tangata i
whakaurua ki roto. Ki taka mohio he Pire pai rawa tenei a he nui te
painga e puta ki nga Motu e rua. Otira e kore e taea e au te korero
te tino painga o taua Pire ki Aoteroa. E tino mohio ana ahau mehemea
ka pahitia e tenei Whare tenei Pire e kore rawa tetahi Pire i
pahitia i mua e rite tona painga ki nga Maori penei me tenei. He nui
tona painga ki te Waipounamu ta te mea ko te nuinga o nga whenua e
paritia ana i runga i te tikanga te kau nei nga tangata ki roto i te
Karaati. He maha nga Poraka e mohio ana au tekau tonu nga tangata ki
roto i te Karaati. Ko ahau ano kei roto i te Karaati o etahi o aua
Poraka a ko taku hiahia me te hiahia ano hoki o aku hoa i roto i nga
Karaati kia kaua e apo erangi me tuku atu ki era tangata whai take
kia rite tahi to ratou paanga ki to matou. Kua tae mai tetahi
pukapuka ki au a tetahi hai nui i Kaiapoi tono mai ki au kia kaha
ahau ki te tautoko kia paahi tenei Pire. E ki ana hoki ratou he pai
rawa tenei Pire me te Pire Whakamana Karaati Maori. E kore au e
whakaroa i te Whare inaianei erangi ka tono ahau ki nga Mema
whakaaro tika kia pahitia tenei pire.
Wi Pere.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau kia pa
tenei Pire ki Aotearoa me te Waipounamu hoki; e hiahia ana ahau kia
marama taku ngakau i runga i tenei take. E whakaaro ana ahau kahore
he tikanga e raruraru ai nga hia nga panga ranei a nga tini Maori. E
whakaaro ana ahau he mea tika kia whakaritea tetahi tikanga e uru ai
ko nga huanga anake o nga tangata kahore e hiahia ki te hoko hei
hunga whai take ki te whenua. E kore e uaua te kimihanga a te Kooti
ko wai nga huanga o nga tangata kahore e hiahia ki te hoko ka
whakauru ko ratou hei hunga whai take ki te whenua. E tino whakapai
ana ahau ki tenei Pire na te mea e tuku atu ana i te tika ki te iwi
kua nui nei to ratou mate. E whakaae ana no ahau kahore i hiahia tia
i roto i te Ture o te
Tame Parata i mea he tangata mahi paamu ia ko tana
hiahia Ma pahitia e te whare tenei pire kia ahei ai nga tangata mahi
pamu ki te whakamate i enei manu. E whakato ana no ia i te witi i
nga
Hakuene i patai ki te Minita Maori he aha te take i
roa ai te whakatu i te kura i Panaki i Kaihu i te taha whakararo o
te Wairoa i rongo ia kua rite i nga Maori ta ratou taha mo aua kura
e pataia nei e ia.
Hakuene tana patai ki te Kawanatanga Mehemea kua
whiriwhiria e te e te Eawanatanga te ripoata a te Komiti Maori o te
10 0 nga ra o Hepetema mo runga i te pitihana a nui Haere No. 287.
Te Paranihi taua utu mai kua
Wi Pere i mea ki tana whakaakaro kahore e tika kia
nukuhia ake te take kuri ki te kotahi pauna na te mea he nui rawa
tera utu. Mehemea e mate ana nga hipi a nga Pakeha i te patunga e
nga kuri Maori tera ano he tikanga me tamana i nga tangata na ratou
nga kuri. Ko ona tamariki tamanatia ana ia meatia ana kia 50 pauna
hei utu: tera pea i mate noa iho nga hipi; heoi meinga ana kia utua.
He maha nga tangata i tona takiwa kua tamanatia mo te patu o a ratou
kuri i nga hipi a he nui nga utu i meatia kia utua. He oranga no nga
Maori nga kuri I tona takiwa he maha nga tangata e whai hipi ana e
whai kuri ana hoki a he mea tika ano kia whai kuri hei hopu poaka
haunga nga kuri whiu hipi; ko te take e kiia nei kia nukihia ki te
kotahi pauna he nui rawa. He mea ano e ono e waru kotahi te kau
ranei nga kuri a te tangata kotahi a he mate nui rawa tenei te
whakaneke i te take ki te kotahi pauna hei utu ma ratou.
Tame Parata i mea ko te take e meatia nei kia
nukuhia ake ki te kotahi pauna he nui rawa kahore hoki ia e whakaae;
He nui te mate e tau ki runga i nga Pakeha otira he nui rawa atu te
mate ki nga Maori mehemea ka paahi tenei Pire i te mea kua whakahua
te Mema mo
Wi Pere e te Tumumaki e hiahia aua ahau ki te
korero mo runaa i tenei Pere. E hiahia ana ahau kia pahitia te
korerotanga tuarua o tenei Pire. Kei te taenga atu ki te Komiti ka
whaitauira tatou ki te korero i nga rangi e
Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana hoki au ki
te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire e
korerotia nei. Ko nga Mema katoa e whakahe nei ki tenei Pire no
Aotearoa. E mahara ana pea ratou ki te paahi tenei Pire e kore ratou
e ahei te whakahaere i tetahi tikanga mo runga i nga whenua Maori o
tenei Motu. I raro i tenei pire e mohiotia ana e nga Maori katahi
ano te huarahi e whakahaerea paitia ai nga whenua Maori ara me ma
ratou tahi ma te kawanatanga e whakahaere. I mua e haere mai ana te
Pakeha ki te hoko a he maha a ratou huarahi whakahaere. E mohio ana
ahau he nui nga mate o nga Maori i mua i runga i nga tini huarahi
whakahaere whenua ara ki toku whakaaro hoki ko etahi o nga whenua e
whakahaere a nei i raro i te tohutohu a etahi kamupani tetahi
huarahi i puta ai te mate ki nga Maori. Ki taku mohio ko etahi o nga
Mema e turaki nei i tenei Pire e whakahoa a na ki aua kamupane koia
na te take i tahuri ai ki te turaki. Ki taku mahara tera ano etahi
Te Puke Te Ao.—E hiahia ana ahau kia whakaurua he
rarangi hou ki tenei Pire ana tukua ki te Komiti a e hiahia aua ahau
kia whakaaturia mehemea ka tau mai he tika ki nga tangata iti ki nga
tamariki hoki. Ko nga Pire katoa i homai i mua, tupu ake ana he
raruraru. Ka homai e tetahi Kawanatanga he pire, ka turakina e
tetahi. Kei pouri te Kawanatanga ki oku korero ite mea kei te hapai
ahau ia ratou, otiia me whai korero au mo nga mate e pa nui ana ki
te iwi Maori, a e noho ana ratou i roto i te mate tae atu nga Maori
Ihaka Hakuene. —E Ta. Ko te rua tenei o nga tau i
takoto ai tenei Pire ki te aroaro o te Paremete, a i kii ano ahau i
tera tau kei te pai au ki nga ritenga o te Pire nei. Otiia kua ahua
hou tenei inaianei, he nui hoki nga wahi i ahua he kua kapea ki waho
inaianei. E pai ana ahau ki tenei Pire. Matou katoa ko nga Mema
Maori. Engari kaore au e penei, tera e puta mai he tino painga ki te
iwi Maori i raro i tenei Pire. Ite whakahaerenga tera pea e kitea,
kei te hapa, kei te he etahi wahi, he aha koa. Me
Tame Parata, — Ka patai ki te
Te Ranaka.—Tana whakahoki, Tera e homai e te
Kawanatanga tetahi Pire poto hei whakatikatika kia pai ai te
whakahaere i tona mahi patu kekeno, kia tukua i runga i te tikanga
reti, a kia araia nga tangata e haere pokanoa ana.
Wi Pere.—Ka patai ki te Minitia mo nga Mahi Nunui,
mehemea ka pai te Kawanatanga ki te hanga he waea ki Waiapu
Whangaokena, ite mea he nui rawa nga tangata e noho ana kei taua
takiwa. A e haere ana ratou e whitu te kau maero tae atu ki te iwa
te kau maero ana hiahia ratou ki te patu waea. Koia ka tono ia kia
whakaaro nui te Kawanatanga ki tenei mea.
Te Paranihi.—Ka mea, kei te hanga te waea i
Turanganui ahu atu ki Uawa. Waiho kia tae ki reira ka ata whakaaro
ai mo te mutunga mai o te mahi.
Irunga i te motini a
Ihaka Hakuene.—Ka mea. Ka te toru tenei o nga
korerotanga o tenei Pire. Kua Whakahaerea nui tia ki nga takiwa
Maori me te kite nui hoki o nga Maori e rokohanga nei ki Poneke. He
pono i whakahe ano etahi rangatira Maori ki etahi rarangi a kua
whakatikaia kua hoatu he mea hoa, a ahakoa
Wi Pere.—Ka mea. E hiahia ana ahau kia korero ahau
e etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire. Ka haere aku korero
i runga i nga korero a nga Mema kua korero nei, kua ki tetahi Mema
tera e pa he mate nui ki te iwi Maori i raro i tenei Pire. Erangi
kaore a ratou manawapa mehemea ka pa he raruraru ki te Pakeha. Kaore
aua Mema e whakaatu ka mutu i raro i tenei Pire he hoko takitahi a
nga Pakeha i nga hea paanga whenua a nga Maori. Heoi ra pea te raru.
e pa kia ratou, kua mea tenei Pire me hoko rawa e ratou nga whenua
Maori i runga i te tikanga okihana. E whakahe ana etahi Mema i tenei
Pire, he wehi pea no ratou kei kore e taea te whakawai nga Maori kia
haina i nga reti tuarua mo a ratou whenua ana mutu nga tau o te mea
tuatahi. E hara ite mea e tino manawapa ana ratou mo te iwi Maori
erangi mo ratou whaka Pakeha—kaore he tikanga e ki ai ratou mo te
iwi Maori to ratou hopohopo. E
Tame Parata.—I te wa e takoto ana tenei Pire ki te
aroaro o te Komiti Maori he nui nga whaikorero me nga whakatikatika
me nga whakapaihaere a nga mema Maori me nga mema Pakeha hoki. I ata
rapua nuitia ia rarangi ia rarangi, he nui rawa te whakahaerenga a
kaore au e mohio ki te take e tahuri ana etahi Mema o to matou
Komiti ki te whakahe i tenei Pire inaianei i te mea kua puta a ratou
korero kua uru a ratou rarangi i whakaaro ai ratou kia tapoko ki
roto. He nui nga rarangi i patua a he nui nga mea hou i whakaurua
hei whakarite i te whakaaro o te Komiti. Ko Ta Hori Kerei me te
Paraihe etai o nga Mema i mahi nui ki te whakatikatika me te Ropiha
hoki. A i te mea kaore ia i tae atu ki taua Komiti i etahi rangi na
reira ka whakahe ai ki etahi o nga rarangi inaianei e hara ia matou
tena he ua te Komiti. Mehemea ka titiro nga Mema ki te ahua o te
Pire i te tukunga atu ki te Komiti me tenei kua whakahokia mai i
reira ka kite ratou he nui noatu nga whakatikanga. E rua pea nga
take e whakahengia ana ko te Komihana tetahi me nga Komiti. Tetahi
kua kore e ahei nga Pakeha ki te hoko i nga hea takitahi o te Maori
inaianei. A kei te whakahe ano ratou i te mana hoko kua. tukua ki te
Karauna. Ki toku mahara kaore he take e whakahe ai ratou otira ko te
hiahia a etahi Mema he turaki
Tame Parata.—Me whai korero ahau mo tenei Pire ta
te mea e pa ana ki nga Maori me nga hawhekaihe o
Wi Pere.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi
kupu mo runga i te mea e korerotia nei i te aroaro o te whare nei ki
taku whakaaro he take ano tenei me whakahaere ki taku whakaaro i
runga i nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti i kitea te
whakaaetanga a tetahi rangatira kia hoatu tetahi moni mo te
whakahaerenga i te hoko otetahi Reriwe. A i mohio ano hoki te
tangata i whakaaetia ai aua moni he winitanga mona aua moni otira
kua whakaae tonu taua rangatira, kua riro i aia nga moni ka riro
ranei i aia nga moni £1,030 neke ake ranei. E te Tumuaki e mea ana
ahau kia motini a te Turei kia whakahokia mai aua moni hei oranga mo
te hunga i mate i Tarawera ki taku whakaaro he nui rawa tenei
Wi Pere.—I patai ki te Kawanatanga mehemea e taea e
ratou te whakaatu mai i te take i roa ai te whakaputa i te Pukapuka
whai korero Maori. E hiahia ana ahau ki te ki atu i oti katoa nga
whakamaoritanga i meni tonu iho i te mutunga o te Paremete kua hori
nei na ahakoa te otinga o taua whakamaoritanga e ono nga marama i
muri iho ka tahi ka puta taua pukapuka. Wahi iti kua tae ki tenei
Paremete te putanga o aua pukapuka I tukuna atu e au i tera tau te
rarangi ingoa o nga tangata i hiahia ai ahau kia tukuna atu aua
pukapuka. Heoi kihai i tae ake nga pukapuka ko taku i pai ai kia
tere tonu te tuku o aua mea kia pera me a nga Pakeha.
Wi Pere.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
whakahoki kupu mo runga i nga korero a te mema mo Waitotara i korero
ai i tera po I ki taua
Puke Te Ao.—I patai ki te Kawanatanga mehemea ka
whakahaua e ratou kia perehitia kia whakamaoritia hoki te ripoata a
Tiati Mete mo runga i te keehi o Maungatautari. Ko te take i tono ai
ia na runga i te motini a te mema mo Akarana ki te rawhiti a i te
mea kua tata te mutunga o te Paremete e awangawanga ana ia kia
whakaputaina tetahi tikanga i mua o te mutunga o te Paramete. He
maha nga pitihana o nga Maori kua tae mai ki te Whare mo runga i
enei take a kahore ano tetahi tikanga kia puta mo runga i aua
pitihana a kei te hia hia nga Maori kia mohio ai ratou ki nga
tikanga o taua ripoata.
Te Paranihi i mea kua takoto te ripoata ki runga i
te Tepu o te Whare a ki tona mohio kua tonoa kia perehitia a ka
whakamaori hoki e tatahi karaka o te Whare.
Puke Te Ao.—I motini kia nukuhia te Whare. Ko te
Pakeha i tukuna atu ai nga rongoa e te Kawanatanga kahore e mohio ki
te tuku rongoa mo nga mate ko ta nga Maori i hiahia ai ko tetahi
takuta tino mohio ki te titiro i i nga mate. I nga tau kua hori ake
nei i reira ano tetahi takuta he mea utu na te Kawanatanga. He mea
he te tuku atu i nga rongoa ki nga tangata kahore nei e matau ki te
titiro i nga mate mehemea i mohio tenei tangata ki te titiro i nga
mate kua rere ke te ahua.
Wi Pere.—I mea e te Tumuaki e pouri ana ahau i te
mea kua nukuhia te patai i runga i te Ota pepa. I hiahia ahau kia
tukuna te patai No. 18 a te mema mo Panera. E penei ana hoki taua
patai kia patai ki te Kawanatanga mehemea e mohio ana ratou i muri
iho i a Aperira, 1883, ko nga tangata kua tukuna ki te whare
herehere kia whakawakia mo a ratou hara e whakaritea ana te whiu mo
ratou pera me nga tangata kua whakawakia kua kitea o ratou hara. Ki
taku mohio kei te peratia nga tikanga mo nga herehere Maori. Ki taku
mahara he mea nui tenei, Na ka tono au inaianei e kore ranei e pai
kia utua mai taua patai ka patai atu au ki te Kawanatanga me kore
ratou e whakamarama mai i tenei mea. Kei te pouri hoki taku ngakau
mo runga i
Ihaka Hakuene.—I mea e
Wi Pere.—E te tumuaki ka patai atu au kia
whakangawaritia te tikanga mo te tuku tupeka ki nga herehere ko te
take pea i whakauauatia ai te tikanga mo te tupeka na te mea e
whakaarohia aua he mea he te hoatu mati ka nga herehere ki taku
mohio ekore e ahei te hapai nga he i runga i tenei keehi ta te mea e
tuku anano kia tahuna he ahi ma te Whiti, me whakaaro hoki tenei
kihai i rite te hara o te Whiti ki etahi hara noa nei he rereke rawa
tona hara I rereke rawa i o nga tini tangata. Kei to whakaaro hoki a
te Whiti i tangohia hetia te whenua i aia ahakoa kua nohia te whenua
e te Pakeha kua whakaturia a ratou whare ki runga kei te whakaaro
tonu a te Whiti kihai i tika kia tangohia te whenua i aia a he mea
nana kia tu he whakawa mo aua whenua i tahuri ai ia ki te mahi i aua
mahi. Mehemea i hiahia ia ki te mahi he, kua taea e ia te patu i nga
Pakeha me te tahu i nga whare ki te ahi. A no te mea kahore ano ia i
whakawakia kahore ano hoki i kitea he hara tona, he mea tika kia
tukua he tupeka mana. E tino mohio ana ahau e kore e puta tetahi he
i roto i tenei. He neke ake te pai o te tupeka me te riwai ki te
Maori i runga akei etahi kai. He penei ano tona pai me te ti me te
rohi ki te Pakeha me te raihi hoki ki te Tiainamana. Ka koa ahau me
ka whakangawaritia nga tikanga e te Tumuaki o nga kaiwhakawa. Tenei
ake te wa e whakaritea ai te tikanga mo te Whiti ki o te tangata
hara; kia kitea mariretia kua hara ia, ki taku whakaaro ko te mea
tuatahi he tuku i te tika ki nga tangata katoa ki ia tangata ki ia
tangata tera noa ake ia ki nga tangata e penei ana tona ahua me to
te Whiti. E hara taku i te tono mo nga tangata kua kitea to ratou
hara, kua mea etahi mema tera e puhaehae etahi o nga herehere me ka
hoatu he tupeka ma etahi herehere kia kaua ma etahi, Otira e mahara
ana ahau ehara tena take i te mea hei whiriwhiringa ma tatou, na nga
mema o te whare tenei tono a ka ahei ano hoki te tuku atu i taua
tikanga ki etahi atu herehere mehemea e tonoa ana, ki taku mohio i
tono ano a te Whiti ki tetahi mema o te Kawanatanga a ka tuaruatia
ano e au taua tono ko taku hiahia kia tahuri mai nga mema o te whare
ki te tautoko i au kia whaka ngawaritia iho te ture, ka taea noatia
tenei e nga mema o te whare ki te tahuri ratou ki te mahi, ka tono
ahau inaianei i a ratou ki te tautoko i au kia tukuna tetahi tikanga
ngawari kia te Whiti, na tetahi ture i pahitia i roto i tenei whare
i whakauaua nga tikanga na reira ka tono ahau enaianei kia
whakangawaritia iho.
Tame Parata.—I mea kua ki te Minita o nga
Kaiwhakawa e tukuna ana te tupeka i roto i etahi
Hakuene.—E te Tumuaki ekore e maha aku korero mo
runga i tenei Pire, Otira ka haere aku korero mo runga i te rarangi
27. E tino whakapai ana ahau ki taua rarangi ko te take i whakapai
ai ahau ki taua rarangi no te mea he tokomaha nga Maori kua tae ki
te aroaro o te Komiti Mo Nga Mea Maori a e inoi ana ki te Komiti kia
whakamana a ratou pitihana me te inoi kia whakahoutia kia
whakaroaina atu a ratou riihi mo etahi atu tau kua ki etahi mema
tera e puta he kupu whakapae ki te Komihana mo te whakaaro ki etahi
Otira ki taku whakaaro kahore he wehi mo tena take ta te mea ma nga
Maori ano e whakaae i te tuatahi erangi mehe mea ka tahuri te
Komihana ki te maminga ka tika ano kia puta nga kupu whakapae mona
ki te mahia e ia ta nga Maori i hiahia ka pai noa atu taua rarangi.
Kua ki etahi mema he nui rawa te mana e hoatu ana ki te Kawanatanga
Kahore aku kupu mo tena. Ekore au e whakahe ki tenei Pire i runga i
tena take ta te mea mehemea e tukuna ana te mana katoa ki nga Maori
ekore e pahitia e tenei Whare. Kei te Whare ia te whakaaro mo tena,
E tino whakaae ana ahau ki nga korero a te Pakarana te mema mo te
taha whakararo (ara) he mea pai kia whamatau ria tenei Pire kia
kitea tona mana. I ki ano au i te mauranga tuatahi mai o tenei Pire
ki te aroaro o te Whare kihai au i mahara tera e puta he oranga nui
mo nga Maori i roto i taua Pire otiri e tino pai ana ahau kia
whakamatau ria. Mehemea e kitea ana tera etahi rarangi he ka taea
ano te whakatikatika me te whakapai i te
Te Ao.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau kia tirohia
nga rarangi 64 me te 65 o tenei Pire. I puta ano taku whakahe e mua
(ara) mo te tuku i nga roia kia mahi i roto i te Kooti Whenua Maori.
Ko taku hiahia kia kaua nga roia etukuna ki roto i te Kooti. He nui
to ratou mahi whakararu i nga Maori me ka mahi ratou i roto i nga
Kooti. I ki te mema mo Taranaki i rongo ia ki tetahi keehi i riro ai
nga moni e £702 i tetahi roia kia tahuri ai ia ki te tono whakawa
tuarua e rangi kihai ia i tuku i taua tono heoi kihai i whakawakia
tuaruatia. He whakapae nui rawa tenei. He maha aku whakahe ki etahi
tangata o matou nei iwi e whakahaere nei i nga whenua ma etahi o nga
Maori. Ko nga Maori e ki nei au ko nga mea e tu ana hei kai
whakahaere kahore nei o ratou panga ki te whenua; ki taku whakaaro
heoi nga tangata e tu hei kai whakahaere ko nga tangata e whai take
ana ki te whenua. He mea ano ka tahuri etahi tangata o to matou iwi
ano ki te maminga i etahi a me te tono ka ratou e whakahaere o ratou
keehi a e whakahaerea ana e ratou kia nui ai te utu a nga tangata no
ratou te whenua ma ratou. E pai ana no au kia tu he tangata hei
kaiwhakahaere ma nga wahine whai take ma nga tangata ranei e pangia
ana e te mate kahore nei e ahei te whakahaere i a ratou keehi. E
pouri ana ahau i te mea e whai takiwa nei au kihai au i motini kia
whakaurua tetahi rarangi ki roto i tenei Pire hei mea ko nga tono
whakawa tuarua katoa me waiho ma tetahi runanga motuhake e whakaae e
whakakore ranei. Ko te tikanga o tenei kupu aku he mea kia
Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau kia
whai kupu torutoru nei mo runga i te tuku i nga roia kia mahi i roto
i te Kooti Whenua Maori. Ko taku hiahia kia kaua nga mema roia i
roto i tenei Whare e whakahe ki taku e korero nei ko te rarangi e
tuku nei i nga roia ki roto i te kooti i patua i runga i taku motini
i roto i te Komiti i runga ano ia i tetahi ata whiriwhiringa a e
pouri ana ahau i te mea kua whakauru a ano taua rarangi ki roto e te
Kaunihera. Kua kite au i roto i etahi ripoata i puta mai i roto i
nga tau kua hori ake nei. I mea te Tiati ki tana whakaaro kua pai
rawa te mahi a te Kooti mei kore e tukuna mai nga roia ki roto i te
Kooti mahi ai. A kua kitea hoki i runga i nga pitihana i tukuna mai
ki te whare nei he nui nga mate kua tau ki runga i nga Maori i te
tukunga o nga roia kia mahi i roto i te Kooti kei te mohio au ki
etahi keehi i whakahaua ai nga Roia a whakaroaina ana te keehi no te
mea e utua ra tia ana ratou. A he mea ano i runga i te roa o te
whakahaere a te Roia taea rawatia te mutunga o te keehi kua pau
katoa te whenua i aia, mo taua mahi. Ko taku hiahia kia whakaarohia
e te Whare tenei mea a ka patu atu i tenei rarangi. I rongo au i
tetahi keehi i whakahau ai he roia e tetahi Maori ki te tono whakawa
tuarua mo tetahi Poraka mea mai ana te roia ka taea ano e au taua
tono mau a ka utua e taua Maori ki taua roia nga moni e £750. Heoi
ka tatari tonu taua Maori a katahi ka ki mai te roia ko nga marama e
toru e whakahuatia nei e te ture hei tononga whakawa tuarua kua
pahure noa ake heoi e kore e taea te tono whakawa tuarua a ngaro ake
nga moni a taua Maori e £750. E wehi ana ahau mehemea ka paahi tenei
Pire hei Ture ka penei ano nga mate o nga Maori a muri ake nei, kei
te mohio ano hoki au ki tetahi keehi i utua ai e nga Maori e £300 ki
tetahi Roia kia tonoa ai e ia he whakawa tuarua heoi kihai i taea e
ia. Me tetahi keehi ano hoki i utua ai te £5 i te ra me te toru kapa
i te eka a hui katoa nga moni i utua e nga Maori
Hakuene. — E te Tumuaki me waiho ko nga pitihana e
tukuna mai nei e nga Maori ki te Whare hei huarahi ma tatou. Ki taku
mohio ko nga pitihana katoa kei te tono kia araia nga koia kei mahi
i roto i te Kooti. Ki taku mahara kei te ahei noa atu nga Kaiwhakawa
ki te whakahaere i te Ture. Mehemea e mohio ana nga roia ki nga
Maori korero tika me ngo Maori korero teka e haere atu ana ki te
aroaro o te Kooti katahi au ka ki tukuna mai ki te Kooti. E pouri
ana ahau ki te ki i runga i etahi keehi i te mea he nui nga whenua e
Whakawakia ana kahore nga Maori e korero pono. E kore te tukunga mai
o nga Roai ki te Kooti e whakaora i tena take. Mehemea e mohio ano
nga roia ki te wa e korero ai e korero teka e te tangata kati ka mea
ahau tukuna nga roia ki te Kooti. Otira ekore e taea e ra tou tena.
Heoi e wehi ana ahau kei Whakanuia nga
Tame Parata.—E te Tumuaki he me a ki ake ahau ke
nga Maori me nga hawhekaihe me nga tangata e noho ana i Rakiura e
whai paanga ana ki tenei mea. I au i reira i hiahia katoa nga
tangata o reira kia whakangawaritia nga tikanga mo te mahi kekeno
kia uru katoa ai nga tangata ki taua mahi. I rongo nga Maori tera e
hanga tetahi Pire e uru ai ko etahi tangata anake ki taua mahi a ki
te titiro atu kua tika ta ratou i whakaaro ai. I wehi ratou kei riro
anake taua mahi ma tetahi hunga whai moni (ara) ma nga tangata
tokorua tokotoru nei pea a ka ahei ratou te reti atu ki etahi atu
tangata a ka araia te nuinga kei pa ki taua mahi. Kua tuhituhi mai
toku iwi ki au kia kaua ahau e tautoko i tenei Pire. E hiahia ana
ratou kia tiakina ngamahi ika kia ratou pera ano me nga whakataunga
i runga i te Tiriti o Waitangi. I tukuna mai e taua Tiriti nga
tikanga kia mahi ratou i nga ika i nga wahi katoa e pai a ratou. I
waiho kia ratou te tikanga kia haere ratou ki ta ratou wahi i pai ai
ki te whai aua mea. Kei te mohio nga Maori ki te wa tika mo te mahi
Kekeno kihai ano hoki ratou i haere ki te patu i aua ika i te wa e
whakawhanau ana, erangi i kite ratou i nga Pakeha e patu noa ana i
nga ika no reira ka tahuri hoki nga Maori ki te patu. E tino tupato
ana nga Maori mo te tiaki ano hoki e nga Manu me era atu mea heoi te
wa e patu ai ratou kei te wa e momona ai nga manu. Ko te take i
whakahua ai ahau i te patunga o nga manu he whakaatu i te tino mohio
o nga Maori ki te ata tiaki i nga Kekeno a heoi te wa e patu ai
ratou kei nga wa tika ano. Mehemea e tukuna ana tenei tu mahi kia
akihanatia ki taku whakaaro ekore e taea e nga Maori te tautohe taua
mahi ki nga Pakeha ta te mea ho nui ke nga moni me nga rawa a te
Pakeha heoi ka araia rawatia nga Maori. Ki taku whakaaro he nui te
mate e tau ki nga Maori mehemea ka peneitia te tikanga. A i te mea
kua tata nei te mutu o te Paremete ko te mea pai ki taku whakaaro me
patu tenei Pire i runga i te ota Pepa a ka hanga mai i tetahi Pire
pai a te wa watea i muri iho o te Paremete. A i te mea hoki he
torutoru nei nga ra etoe ana i muri iho o te aranga o te
I mauria mai e Kanara Tirimara nga ripoata a te Komiti mo nga
Te Ao.—E te Tumuaki e pouri ana ahau no te mea
kihai i mana te mahi o te Komiti mo runga i tenei mea kihai i whai
mana te Komiti ki te whakaae ki te inoi a nga kai-pitihana kia
whakawakia tuaruatia tenei Poraka kihai te kai-pitihana i pai ki te
whakataunga a te kooti i Maungatautari Poraka. Ki taku whakaaro
kihai i tika nga mahi a te ateha. Kua tukuna mai ano etahi take tika
e whakawakia tuaruatia ai tenei keehi otira no hea e whakawakia ka
penei ano hoki aku kupu mo runga i te Kapua Poraka. Kua ki nga
kaipitihana kihai i tika te mahi a te Ateha i noho nei me te Tiati
ki te whakawa i Maungatautari na te urunga o te ingoa o tana wahine
ki te tiwhikete i whai paanga ai ia ki taua whenua. Kihai rawa i
tika kia whai mana te Ateha i runga i tetahi keehi ki te whakauru i
te ingoa o tana wahine me ana tamariki ki roto i te tiwhikete mo te
Poraka I kitea i he te whakahaere a te Kooti. E tino whakahe rawa
ana ahau ki nga mahi a taua Ateha. I kiia hoki i roto i te pitihana
i tango moni taua Ateha i mua i te whakataunga a te Kooti kahore i
ruarua te whakaaro ki tenei i utua taua Ateha ki te moni hei
whakarereke i tenei keehi. Inahoki e utua ana no ia e te Kawanatanga
mo tana mahi he mea he rawa tana tango moni i te tangata ke. Ko nga
hainatanga mo ana moni i riro i te Ateha i whakatakotoria ano ki te
aroaro o te Komihana nana nei i whakawa taua mea i whakatakotoria
ano hoki ki te aroaro o te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori, erangi
kihai te Ateha i tae mai ki te aroaro o te Komihana i taua
whakawakanga i tukuna mai ano nga hainatanga mo nga moni e £25 e £20
te £15 me te £10 a i mohiotia ano hoki riro mai iaia nga moni e £200
i te Peke a i riro mai ano hoki iaia tetahi tieke i Akarana mo nga
moni e £25. He nui rawa nga moni i riro i iaia. He whakaatu tenei i
te tino he o tana mahi. I te meatanga kia kapea nga ingoa o te
wahine a te Ateha me ana tamariki i roto i te rarangi ingoa i roto i
te Tiwhikete ka mea tana tangata ki te aroaro o nga tangata tokomaha
na tona kaha i whiwhi ai nga tangata i te whenua, a kia kore tona
kaha kua riro te whenua i nga kaitawari. E toru nga whakapae mo te
Ateha kua kitea he tika a ki taku whakaaro me ata whiriwhiri te
Kawanatanga i tenei mea. He tika ano te hanganga o te ripoata e te
Komihana. E rangi kihai nga Maori i mohio he pewhea ranei nga korero
o taua ripoata ta te mea kahore ano i whakamaoritia. Na i te mea kua
kitea te he o te whakahaere o nga mahi a te Kooti me whakaae e te
Kawanatanga te whakawa tuarua mo taua Poraka Kahore i puta ana
whakahe mo te Tumuaki mo te Kooti ranei erangi mo te Ateha anake.
Heoi aku korero mo Maungatautari. Ka korero au inaianei mo runga i
te Kapua Poraka. Ki taku whakaaro kihai i tika te whakataunga a te
Kooti mo runga i taua keehi. Ko tetahi o nga tino tangata tono ara a
Tame Parata.—Kua patua e te Komiti. Whenua
Takotonoa te rarangi 28a o te Apiti Tuatahi o tenei Pire. Kua
maha nga tau e tuku pitihana mai ana nga Maori ki te Whare mo
tenei whenua i Motueka i riro atu nei ki a te Pihopa a Niu
Tireni. I te tau 1884 i whakataua ano he ripoata e te Komiti mo
nga mea Maori mo runga mo taua whenua. I mea taua ripoata kahore
i oti i te Pihopa te mahi nga mea i tukua atu ai taua whenua, me
te whakaatu ano ko to Whare kura i runga i taua whenua kaore i
te puare i nga taue rua tekau kua pahure ake nei. Kahore i te
mohiotia kei te pewheatia nga moni o nga reti o taua whenua. Ki
toku mahara kaore i te whaitikanga te Pihopa Hahi Karakia ki
taua whenua inaaianei, notemea kaore i mahia nga tikanga o taua
tiakinga i taua whenua. I tuku pitihana mai ano nga Maori i
tenei tau mo taua whenua ra. I tae mai ano taua pitihana ki te
Komiti mo nga mea Maori; whakaua ana e te Komiti ki ta ratou
mahara kaore i oti nga mahi o te tiakinga o taua whenua, a ko te
mea tika me whakahoki atu ano taua whenua hei rahui mo nga
Maori. Mea ana te Komiti me hohoro te whakarite a te Kawanatanga
i taua mea. I te mea kua maha nga whakataunga a te Komiti mo nga
mea Maori, kahore au i te mohio ki tenei mahi a te Kaunihera mo
nga whenua watea i a ratou i patu nei i taua rarangi. Ki taku
mohio i he rawa te mahi a te Komiti, kahore pea i karanga korero
mo runga mo nga take o tau mea. I tae atu ano a Te Make ki taua
Komiti,
"Kia rongo mai nga tangata Katoa, Ahakoa Pakeha, Ahakoa Maori.
Kua oti te whakatutu a Horomamae a Te
"Kua oti te pupuru e te Kawanatanga enei motu mo nga tangata e mau ake nei nga ingoa mo ratou me o ratou uri, ake ake.
Komihana hoko i Rakiura. He maha atu nga pukapuka penei mo runga mo aua moutere kua wehea nei mo nga Maori. Ko taku hiahia kia tukua mai aua pukapuka nei me ka tae te Kooti whenua Maori ki te Waipounamu. Heoi ano aku kupu whakamarama atu.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e
Ko te Huihuinga Tuawha o te Paramete Tuaiwa o Nui Tireni i whakatuwhera tia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihere me nga Rangatira
o te Runanga Nui.
Ka whakaatu ano ahau i toko koa i te mea kua kite ano ahau ia koutou kua huihui mai ki roto ki te Paremete.
Tera e kotahi a tatou mahara ara ka pouri mo te tokomaha o nga mema o nga Whare e rua kua riro atu i te ringaringa o mate i muri nei o tera nohoanga o te Paremete.
He nui ano hoki te auhitanga o nga tangata mo te matenga o Te Makanaru. Kaore he tikanga e korero roa ai ahau mo nga pai o taua tangata, i te mea e mohio ana koutou he tangata whakaaro nui ia, he mahi nui tona ki tenei koroni.
Ko te tikanga hei whakanui i te Hupiri mo to tatou Rangatira atawhai kua ata whakaarohia o te Kuini, a kua puta tana kupu ko te mea tino pai ki tana whakaaro me whakatu tetahi whare tuturu kia whaka kitea tonutia nga tini rawa me nga mea pai katoa i roto i ona koroni maha. Kua timata te mahi mo tenei mea kei Ingarangi kia oti pai ai a kua puta te tono ki nga koroni kia mahi tahi ki te whaka-nui i te Hupiri o to tatou Kuini. A i runga i te hiahia o te Piriniha o Weera kua puta te tono a oku minita ki nga ropu takiwa me nga tangata katoa kia manakitia e ratou tenei mea, a ma koutou ano e ata whakaaroaro tetahi tikanga tautoko hei awhina i tenei hiahia o to tatou Kuini hei tohu mo te aroha me te tino piringa o tenei koroni ki te Karauna.
Kei te tu inaianei tetahi huihuinga kei Ranana, kei te rapu tikanga mo nga mea nui e pa ana ki nga wahi katoa i raro i tona mana. Katahi tonu ka tu he huihui penei, a he mea nui rawa tenei i runga i te mahi nui ki te whakatupu koroni. A ahakoa kaore e oti he mea nui rawa e taua huihuinga, tera e waiho taua mahi hei whakakotahi i te Kingitanga o Ingarangi. A he tino painga mo nga tangata katoa ana tino noho tahi nga koroni katoa me nga iwi korero i te reo Ingarihi puta noa ki nga whenua katoa i raro i tona mana.
Ko tetahi mahi a nga tangata i whiriwhiria mo taua huihuinga he rapu
tikanga whakaora i nga koroni i te takiwa o te whawhai. A e koa ana
ahau i te mea tera pea e oti he tikanga ngawari e Ingarangi me ona
koroni. A ka tukua atu tetahi tikanga hei hurihuri ma koutou kia
whakatokomahatia nga kaipuke i enei koroni ana ara he pakanga, e
Kanui te pai o te whakahaere o taua huihuinga, he whakaaro tahi tonu, a he tohu tenei ko te hiahia nui a nga tangata katoa i raro i te mana o te Kuini kia tino whakakotahitia ratou.
Hui atu ki te arai a nga manuao ko te arai i nga wahapu o nga taone nunui ko aua wahi hoki nga wahi taonga nunui o te whenua. E koa ana ahau ki te ki meake nei te oti ai nga mahi arai taua a ka watea te Kawanatanga ki te tuku atu i aua Pa kia tiakina e nga hoia tuturu o te koroni. Kia oti nga Pa me nga arai taua o nga wahapu o Nui Tireni te tau ai he mana ki te koroni a he nui hoki te oranga mo Nui Tireni ina puta mai he taua. He mea tika kia kaha te whakahoahoa o nga Koroni ki waenga i ratou ano. Meake nei te koroni o Wikitoria te whakaputa ai tetahi ahuareka i runga i tetahi whare matakitaki i te mea kua kotahi rau tau e nohia ana to ratou koroni ka tonoa hoki koutou kia whiriwhiria mai mehemea ranei e kore e tukuna etahi mea e Nui Tireni ki taua whare matakitaki i runga i taua huinga nui. Ma enei mahi whakakitekite hoki e nui haere ai te mana o nga koroni i runga i te whakakitekite ki nga tangata katoa o te ao nga taonga nunui me nga taonga maha o enei whenua nunui e hiahiatia nei he moni me te mahi a te tangata hei whakaputa i aua taonga Tera e nui haere nga mahi o te koroni inaianei i te mea kua neke ake te utu o te huruhuru hipi me te hua hoki o nga kai katoa. Ahakoa e iti ana te utu o nga kai kua nui haere to nohonoho o te whenua a ka koa koutou ina rango he maha nga tangata kua whakanohia ki runga i te tau kua hori ake nei i runga i nga tini huarahi whakanoho whenua kua whakaritea nei i roto i te Ture Whenua a kite mea ka puare nga whenua nunui i hokona ina tata nei i nga Maori i runga i te hanganga o te Reriwe o Aotearoa tera e nui rawa atu te whenua e nohia e te tangata i waenganui o tenei Motu. Ko nga raruraru whakahaere hoko whenua o mua i nga Maori kua iti haere inaianei. A ko nga whakawanga a te Kooti Whenua Maori i runga i etahi miriona eka inaia tata nei he tohu kua puta he whakaaro ki nga Maori ki nga painga e puta kia ratou i runga i te ngakinga o a ratou whenua.
Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro nga pukapuka a te runanga o Poihakene mo runga i te tuku kararehe mai ki tenei koroni.
E nga Rangatira o te Whare Runanga,—
Ka tukua atu kia koutou nga pukapuka o nga moni, o nga moni i kohikohia me nga moni kua pau i roto i tenei tau. Kua iti haere iho nga moni e kohia ana, ko tetahi take na te hokinga iho o nga utu taonga, me te pai o te iwi kua kore nei e kaha te kai waipiro. E mahara ana oku Kaiwhakahaere me ata whakapau nga moni ina taea te pera i runga i nga mahi o te Koroni e hiahiatia nei kia mahia. Ka tukua atu ano kia koutou nga tikanga katoa mo nga moni me nga mahi e hiahiatia ana, kei reira ma koutou e ata whiriwhiri aua mea katoa.
E nga Rangatira o te Whare o Runanga me nga Rangatira o
te Whare Runanga,—
Ka tukua atu kia koutou he Pire whakarite i nga tangata whaipooti mo nga Mema. Ko te tikanga o taua Pire he mea kia whakariteritea nga tangata whaipooti i ia wai i ia wa e tatauria ai, te tokomaha o nga tangata o tenei koroni.
Kua maha nga tahuritanga o te Paramete ki te rapu tikanga mo te Whare o Runga. E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere he mea tika tera kia whiriwhiria i te wa e korerotia ana nga ritenga ma te hunga e pootitia ana e te iwi nui. Ka tukua atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite i aua mea.
Kei te whakapaingia e te Koroni nga Pire i mahia i tera tau e te
Paramete,
Kei te whakaaro oku Kaiwhakahaere ko te whakanohonoho kainga mahi whenua tetahi tino huarahi e kaha haere ai nga mohi o te Koroni. He maha nga mea pera kua taea, engari ma koutou e ata whakaaro mehemea e tika ana kia mahia ano he ture e taea ai te whakanohonoho paamu i etahi wahi kaore nei he whenua Kawanatanga.
E whakaaro ana oku Kaiwhakahaere e tika ana aua mahi
Kei te pai tonu te whakaaro o te iwi Maori ki te Kawanatanga, kua kitea ano hoki te pai o a ratou whakaaro i te mea kua puta te kupu a te Iwi o Ngatituwharetoa kia homai ma te, Koroni enei maunga a Ruapehu, a Tongariro me Ngaruahoe, i runga i to ratou whakaaro kia whakaritea taua wahi hei wahi watea hei haererenga mo te katou. Ka tonoa atu koutou kia mahia tetahi ture hei whakamana i to ratou hiahia.
I te whakahaere tonu te Kawanatanga i nga mahi keri i nga taonga
kowhatu o raro o te whenua. Ko te mea e hiahiata ana inaianei ko
etahi tikanga hou e taea ai nga koahatu utu nui e kitea ana i etahi
takiwa o te koroni. Tera pea e kitea tetahi tikanga e taea ai nga
kowhatu me nga koura i etahi wahi kaore nei e taea ake ana. Ma
Ka tonoa atu hoki koutou kia mahia etahi mea hei whakatikatika i nga
ture Pooti mema, me te ture Inihua a te Kawanatanga, me te ture mo
nga Hara ki te ture, me nga tikanga o te ture Atawhai tamariki, me
etahi tikanga hei whakarite Poari mo nga
Kei tono atu ahau kia tahuri kotou ki te whiriwhiri i nga mea katoa e
tukuna atu nei kia koutou ko toku hiahia tenei, kia tau te atawhai a
.—Ka patai ki te Hekeretari mo te
Koroni mehemea kua tae atu ki te Kawana te Ripoata a Te Make
Komihana mo nga take Maori o
.—Kei te pouri ahau i au e tu atu nei
ki te korero mo tenei Pire, i te mea katahi ano no te ata nei ahau i
kite ai i tenei Pire, kahore ano kia ata mohio ki nga tikanga o
roto. I rongo ano ahau ki nga whaikorero mo runga mo te Pire nei i
tera Whare; engari katahi ano ahau ka titiro i nga rarangi o te
Pire. Kei te pouri ahau mo
Pootitia ana, a hinga atu ana tenei Pire.
Na Takuta Porena i motini, "Kia toru wiki katahi ka korero ai tenei Pire.
" .—Ki taku whakarongo atu ki te
korero a te mema na a Hirimiki, kaore ia i te marama ki nga tikanga
o tenei mea. E ki ana ia kei te mutu inaianei nga riihi. Kei te tika
ano tena; engari kei te mana ano te kaitiaki o te katoa ki te
whakahou i nga riihi i raro ano i nga tikanga o te ture. Ko tenei
rahui i Mawhera he mea tikanga nui mo nga Maori me nga Pakeha. I te
tau 1883 i mahia tetahi Ture mo tenei rahui me te whakaputa Karauna
karaati mo tenei whenua. Kahore ahau i te mohio ki te take i whakaae
ai ahau kia paahitea taua Ture, engari i whakaae ano ahau. I taua wa
e tu ana ahau hei mema mo tera whare, whakaae ana ahau, i mahara
ahau me tuku atu tera painga mo nga Pakeha e riihi ana i aua whenua.
I hoatu ki te kaitiaki o te katoa te mana whakahaere i taua rahui. I
te paahitanga o taua Ture, i whai taima ano ahau me nga mema Maori o
te Whare me nga tangata no ratou te whenua ki te ata whiriwhiri i
nga tikanga, e whakaaetia ana e matou. Na ko tenei Pire he mea hou
kaore ano ahau kia whai taima ki te titiro ki ona tikanga. I kite
ano ahau i te Pire nei inapo, engari kaore i taea e au te rapu katoa
i nga tikanga. Mehemea i tukua mai he takiwa ki au hei ata rapunga
maku i nga tikanga o tenei Pire, tera pea e taea e ahau te whakaae,
tera ranei e taea e ahau te whakarite he tikanga e puta ai he painga
ki nga Maori me nga Pakeha hoki e reti nei i te whenua. Kahore ahau
i te hiahia kia puta nui atu te mate ki nga Pakeha e reti ana i te
whenua, i te mate e pa ana ki nga Maori. Ki taku titiro kei te kaha
rawa te whakaaro o te Kawanatanga o te Kaitiaki o te katoa ranei, o
te tangata ranei nana i mahi mai tenei Pire kia mate ko nga Maori. I
te Ture o te tau 1883 i meingatia kia whakapumautia taua whenua ki
nga tangata e mau ra o ratou ingoa i te apiti o taua Ture. Ko nga
rarangi 24 me te 25 o tenei Pire kei te whakakore i tera, kei te
whakakore hoki i te whaitaketanga o aua Maori. E hiahia ana ahau ki
te patai ki tenei Kaunihera mehemea ranei he mea tika tenei ki
paahitia e tatou he rarangi penei, hei whakakore i nga take o era
tangata i karaatitia nei kia ratou taua whenua i raro i te Ture o te
tau 1883. Ko oku take e whakahe nei i tenei Pire he mea
No te pootitanga ka hinga tenei Pire.
Ture Rahui Tai Hauauru.
Ka motini e Te Paranihi te panui tuarua o tenei
Pire.
H. Taipua.—Ka whakaatu kaore ano kia oti noa te
whakamaori na reira e mea ana ia kia hikitia mo tetahi atu ra.
Whakaaetia ana.
H. Taipua.—Ka motini kia
H. Taipua.—E hiahia ana akau ki te whakapuaki kupu
iau e motini ana kia panuitia tuaruatia tenei Pire. He nui rawa nga
pitihana me nga reta e pa ana ki tenei mea kua tukua mai ki au e nga
tangata Maori o toku takiwa. A me
"Ko te pitihana a Renati Tapa me ona hoa 347, e inoi ana kia whakakorea te ture Whakahaere whenua Maori, 1886."
"Ko matou ke tangata Maori o Nui Tireni e mau nei nga ingoa i raro nei,—
"E whakaatu, ana, kei te whakahe matou ki '
"Kaore matou e pai kia eke mai taua Ture ki runga ki o matou whenua whakahaere ai notemea ko te tikanga i roto i tenei Ture, kei te rereke noa atu i ta matou i mahara ai hei painga mo te iwi Maori.
"Tenei nga he o roto i taua Ture. Kua kite matou e riro ke ana te
mana o matou
"Ko tetahi tikanga he o roto i taua Ture ko te mana o te tokomaha,
ara, ma te tokomaha e pooti he Komiti, ma te tokomaha o te Komiti e
tuku atu
"Heoi te kupu kei nga rarangi 16 me te 18 o taua Ture e mea nei ki te tae atu he whakaatu a te hunga whakahe ki te Komihana i roto i nga ra e toru te kau i muri iho i te tuhinga o nga ingoa o nga mema o te Komiti ka ahei ano te wehe atu e te Kooti whenua Maori te piihi o te hunga whakahe. Ki te kore e tae ake he whakaatu ma taua hunga ka riro noa atu to ratou piihi ki runga ki nga tikanga o te tokomaha. Kahore he ora o roto i tena wehenga mehemea ka wehea atu te piihi o te hunga whakahe notemea e kore e taka atu ki waho o taua, Ture te whakahaere mo taua wahi engari ka Komiti ano ka Komihana ano. Ko tetahi he o te riro ki te tokomaha anake te mana kei te ahua o nga take whenua Maori, (ara) he whenua ano no te tokomaha te wahi nui, he whenua ano no te tokoiti. ke te wahi nui heoi i runga i tena e kore e tika ma te hunga e iti ana te paanga. Tetahi he o taua Ture kei te whakahaerenga o nga moni o te whenua. E ki ana te rarangi 34 me utu katoa aua moni ki te Komihana.
"Na ko te rarangi 37 e mea ana—ko nga moni hoko me nga moni reti e riro ana i te Komihana mo ia piihi whenua, mo ia piihi whenua whakahaere me utu atu ki nga tangata no ratou te whenua engari me matua pupuri i roto i ana moni:
"Ki te kore nga tangata katoa no ratou te whenua e whakaae ki taua whakaaturanga hea tangata me tuku atu e te Komihana ma tetahi kaiwhakawa e mahi a ma tenei ka whai mana ia ki te utu i nga moni ki ia tangata o te whenua. Ko te tikanga o ena kupu me tatari ra ano nga tangata o te whenua kia oti rawa te roherohe te piihi o ia tangata katahi ano ka puta a ratou moni ahakoa kua maha noa atu nga tau o te hokonga a to ratou whenua.
"Kahore he painga o roto i tena e hihiri ai te tangata Maori ki te tuku atu i o ratou whenua ki raro ki taua Ture. Era e pau katoa nga hua o te whenua te kai e nga tini tikanga me nga huhua whakahaere e korerotia ake nei e kore e nui te toenga ki nga tangata nona ake te whenua.
"Tetahi he e kite ana matou i roto i taua Ture. Kei te rarangi 20 ko
te whakapuaretanga i te hoko ki te Kawanatanga. E hara hoki te
Kawanatanga i te hunga e mahi tika ana i nga takiwa katoa kia kaua
ai e hoatu he here ki runga ki a ia. He nui nga hoko he a te
Kawanatanga i tenei motu i mate ai te iwi Maori, a ko wai ka hua e
kore ano e mahi he Otira ki te mahi he te Kawanatanga kaore he whiu
a taua Ture mona kaore he kupu hei whakawa i tona mahi he. Tetahi
mea a matou ko te kupu a te Minita Maori i korero na ki to koutou
"Heoi i runga i enei take he kua kitea nei e matou i roto i taua Ture
me to matou mahara nui ki o matou whenua ka inoi atu matou ki to
koutou whare Rangatira kia ata whiriwhiria a matou kupu me kore
koutou me to koutou Whakaminenga Rangatira e tahuri ki te whakakore
atu i taua Ture i runga i o matou whenua a ka hanga mai i tetahi atu
Ture hei tino whakapumau i te mana o matou whenua ki a matou ano ki
te kore tena, kati ma to koutou
"Heoi kia ora tunu koutou i raro i te mano o
"Ka mau tonu te inoi a o koutou kaipiti-hana e noho ake nei nga ingoa.
"Na Reneti Tapa.
"(Me etahi atu 347.)"
E hiahia ana ahau ki te whakamarama i te tikanga i mauria mai ai e
ahau tenei take ki te aroaro o te whare. E hiahia ana toku iwi (ara)
te hunga nana ahau i pooti mai ki tenei Whare kia whakakorea atu
tenei Ture. I tonoa mai ahau ki te
Wi Pere.—He mema ahau no te
Tame Parata.—E pouri ana ahau i te mea me
whaikorero ahau mo runga i tenei mea, kahore au i hiahia ki te whai
korero mo runga i te Pire i te aroaro o te Whare nei otira i te mea
kua nui nga korero kua mea ahau me tuku atu au i etahi kupu torutoru
nei. I te whakarongo ahau ki nga whai korero a nga mema mo runga i
tenei Pire. Ko oku whakaaro tenei mo runga i tenei Pire. E whakaaro
ana ahau me tahuri tatou ki te whakatikatika i tenei Pire e mana nei
inaianei, ko te tino tikanga o te Pire kua kokirihia mai nei e taku
hoa mema nei he whakakore rawa atu i te Ture Whakahaere Whenua
Maori. I au e whiriwhiri ana i te maha, o nga Ture kua pahitia e
tenei Whare hei tiaki i nga whenua Maori, mahaia ana e ahau he Pire
pai rawa te Piri i pahitia i tera tau (ara) te Ture Whakahaere
Whenua Maori. Otira e hiahia ana ahau ki te ki atu tera ano etahi
tikanga i roto i taua Ture kihai rawa i tika i runga i ta nga Maori
i hiahia ai. Mehemea i tahuri te mema mo te taha Maori o te Tai
Hauauru ki te patu i nga rarangi kino o te Pire e mana nei, me te
whakauru atu i etahi tikanga hou kua tahuri au ki te tautoko i aia.
E kore e maha aku kupu notemea kua nui nga korero kua puta mo runga
i tenei Pire. Tera ano ia tetahi mea i hiahia ai ahau ki te whai
kupu. Koia tenei. Kahore ano i ata whakaharea tenei Ture. Ki taku
whakaaro me whakamatau e nga tini iwi o Nui Tireni a ki te kitea he
kino hei reira ka whakakore atu. E hiahia ana ahau ki te whai kupu
mo runga i tetahi atu Ture i paahitia e tenei Whare i te Paremete
kua hori ake nei (ara) te Ture whakapumau Take Tika. E hiahia ana
ahau ki te ki atu ki te Whare kua whakahaerea taua Ture ki te
Waipounamu a he nui nga painga kua puta ki nga Maori o reira. Ki
taku whakaaro kahore tetahi Pire pai ake i tenei i pahitia mo nga
Maori o te Waipounamu. E kore nga tikanga o te Ture Whakahaere
Whenua Maori e pa ki te Waipounamu, notemea e rereke ana te takoto o
nga whakahaere mo nga whenua o reira. Tera ano tetahi Piri i pahitia
e tenei Whare i te Paremete kua hori ake nei (ara) ko te Ture
Whakapumau Karaati Whenua Maori, rua whakahaerea taua ture i te
Waipounamu a he nui nga painga i puta i runga i taua Ture.
Wi Pere. — E
H. Taipua.—Ka patai ki te Kawanatanga mehemea kua
oti ta ratou hurihuri i te Ripoata o te Komiti Maori mo te pitihana
o
Te Paranihi.—Ka mea. Ko tenei pitihana he tono
whakawa tuarua mo Mangaohane, a kei te Kooti
Tame Parata.—Ka patai ki te Minita Maori mehemea
kua oti te Whakaaro a te Kawanatanga kia whakaritea he takuta mo nga
Maori i Rapaki me etahi atu wahi? I tenei tau kua hori ake nei, i
tuku pitihana mai nga Maori mo tenei mea, a i puta he kupu kia
whakaritea e ratou te tangata e hiahia tia ana hei takuta ma ratou.
A whakaatu mai ana ko Takuta Harihona. Kua ki mai hoki taua takuta e
pai ana ia ki te haere ere ki te tirotiro i nga Maori. Kua ora hoki
iaia etahi o nga tangata mate i Rapaki me era atu wahi otiia ki hai
ratou i kaha ki te utu iaia ite mea hoki e noho rawa kore ana ratou,
he
Te Paranihi.—Kei te uiui, kei te rapu rapu te
Kawanatanga mei kore e ahei te awhina i aua Maori, otiia ki tona
whakaaro ake me whai koha ano nga tangata Maori me whakarite e ratou
tetahi wahi a ma te Kawanatanga e apiti. Mehemea ka peneita, tera e
oti wawa tenei mea.
TAME PARATA. — Ka patai ki te Minita Maori, mehemea
kua tae mai te ripoata a te Komihana, ara a Te Make mo nga kereme
Maori ki
TE PARANIHI.—Ae he tika, kua tae mai te ripoata a Te Make mo enei kereme, otiia e kore e ahei te homai taua pukapuka ki te tepu o te Whare inaianei, erangi kei te whakahaere tonu te Tari, kei te tuhi ki a Te Make a kei tona hiahia tera e taea te homai ki te Whare te ripoata i mua mai o te mutunga o te Paremete nei.
Wi Katene. — E
H. Taipua.—I mea ko nga korero e korerotia nei mo
runga i tenei Pire e whakatika aua i nga korero katoa i putu atu i
au inanahi kua nui te taima o te Whare kua pau i runga i te korero
tanga i tenei Pire, a he maha nga menemana i whakaurua ki roto i
tera po, muri iho i te whakaurunga i aua menemana ka kite tatou kua
rereke nga whakaaro o nga mema o te Kawanatanga. He mema hou ahau no
tenei Whare erangi kihai ahau i rongo ki tetahi mahi i rite ki tenei
i mua. Na kua mea tetahi mema o te Kawanatanga kia whakaurua ano
etahi menemana hou, a ki te whakaurua aua menemana tera pea e timata
he korero hou mo tenei Pire. Mehemea e ki mai ana te Kaitiaki mo nga
moni o te Koroni ka pa anake tana menemana ki tetahi wahi anake o te
Pire a e kore e puta he tikanga e korerotia houtia ai te Pire ka pai
pea kia whiriwhiria e te Whare. Erangi kaua nga mema o te Whare e
whakaaro hei painga mo nga Maori nga menemana e korerotia nei,
mehemea hei painga mo nga Maori te menemana e korerotia nei ka taea
noatia atu e te Whare nei te patu i aua menemana i muri iho. E penei
ana taku ki notemea e tere tonu ana te hanga ture e tenei Whare e pa
ai he mate ki nga Maori, a kahore he mana i nga Maori hei
whakatikatiki i aua Ture i runga i ta ratou i hiahia ai. Kahore he
take e ruarua ai te whakaaro o nga mema o tenei whare mo runga i nga
tikanga o tenei Pire, mehemea ka kitea a muri ake nei e kino ana nga
tikanga o tenei Pire mo te taha ki nga pakeha tera e hohoro tonu te
whakatikatika e tenei Whare, no mua iho taku mohio ka penei nga mahi
a nga mema o tenei Whare, mehemea ka whakahokia te Pire kia mahia
houtia mai tera e puta he korero hou mo te Pire katoa. Heoi pooti
aua te whare i runga i enei kupu na, me whakahoki te Pire kia mahia
houtia. Tona tukunga iho e 22 nga ae, e 31 nga no heoi kihai i
whakohia te Pire kia mahia houtia.
Ko Makimarana i roto i te Komiti kia mea kia tapirihia mai tenei rarangi.
Ko te kaititiro ko tetahi atu Apiha ranei i whakahaua e tetahi ropu takiwa hei whakahaere i nga tikanga o te Ture Rehita Kuri 1880 me te Ture Whakatikatika Ture Rehita Kuri, 1882, ka ahei te whakaeke i tenei Ture ki tetahi tangata kei a ia tetahi kuri, e whai haere ana ranei tetahi kuri i aia kahore i rehitatia, a ka ahei taua kaititiro tetahi atu Apiha ranei te tuku i tetahi panui mea tuhituhi mea perehi ranei hei whakaatu ka tukuna he korero mo aua kuri, ka tukuna hoki he Tamana mo taua hara, A ki te mea he kore e taea te tuku i te Tamana ki nga tangata nana te kuri me waiho te Tamana ki te kainga i noho ai taua tangata ra i muri iho nei A ka kiia kua riro te Tamana i te tangata mona taua Tamana.
Tame Parata.—E
Te Hatahauhi (mema mo Motueka).— Ka mea. Kei te he
te korero a te mema Maori mo
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakamarama
atu ki te mema mo Motueka. E korero ana ahau mo nga rahui o
Kereimauta i ahau e penei ana, kua oti te wehewehe i aua whenua; e
hara i te mea mo nga rahui o Motueka aku korero.
H. Taipua.—Me whai kupu ruarua ahau mo tenei take e
korerotia nei. Erangi ko te ahua o taku korero he whai muri i te
korero i whakapuakina e ahau i te homaitanga o te Pire mo nga rahui
o te
Titiro hoki ki te ahua o tenei Whare inaianei. Kua marara nga mema, a ko nga mea e noho ana, kei te tahurihuri noa, e hiahia ana ki te hoki atu ki tona kainga ki tona wahine a kei tenei po tonu whati ai etahi. Me mahara hoki tatou ki tenei; kua puta te kupu a te Kawana kia whakamutua tenei Paremete. A ko te Kawanatanga e noho mai na i runga i o ratou nohoanga, kaore i te noho whai mana i runga i te manaakitanga o te Paremete; kaore, engari e noho ahua kirikau ana i te mea kua puta te kupu whakahe a te Paremete mo ratou. E kii atu ana ahau i runga i te pono me te tika, e kore rawa e pai kia whakahohorotia tenei Pire, kia paahitia i tenei po. Titiro ki te toko iti o nga Mema e noho nei me ta ratou ahua whakaparahako tanga ki tenei mea i te mea hoki he mea ia e pa ana ki te iwi Maori anake.
Pootitia ana te panui tuarua, e 30 ki te ae, e 20 ki te whakahe. Whakaaetia ana te panui tuarua.
I runga i te motini a TE POKURU kia mauria taua Pire ki roto ki te Komiti i taua wa ano.
Tame Parata.—Kua rongo ahau ko te ture o tenei
Whare mehemea ka paahitia te panui tuarua o tetahi Pire, e ata waiho
ana mo tetahi atu takiwa katahi ka mauria ki roto ki te Komiti. Ki
toku mohio kei te tino he rawa atu tenei mahi akiaki kia paahitia
tonutia tenei Pire I te po tonu nei. A i te mea hoki he take tenei e
hangai nui tonu ana ki nga Maori, te mea tika rawa me whai takiwa
nga mema Maori me te Whare nui tonu hoki ki te tirotiro marire i nga
kokonga o tenei Pire. He mahi whakama tenei mahi kaika, tenei mahi
aki aki kia tere te paahitia, a ka tau he ingoa kino ki te papa o
tenei Pire me te Whare hoki mo tenei tu mahi. Heaha rawa te putake e
mahia kaikatia ai? No tenei ra tonu hoki i homai ai nga kape o te
Pire nei kia matou, a kaore ano matou kia aro noa ki nga ritenga.
Otiia e kawea ana i runga i te ara maro kia whakamanangia tonutia
inaianei. E hara tenei i te tohu rangatira, e hara tenei i te koha a
te ngakau mahaki ara ko te mahi o enei mema me tenei Whare e tohe
nei kia mahia wawetia tenei mea e eke nui ana ki nga Maori. I mahara
ahau, i pootitia nga mema o tenei Whare hei rapu i te ora, hei tuku
ite tika ki nga iwi e rua. Otiia, ia ratou e uaua nei, e pakanga nei
kia paahitia tonutia tenei Pire, e takahi ana ratou i te honore me
te ritenga tapu i haere mai ai ratou ki tenei Whare, me ta ratou
whakamamae hoki i te iwi Maori.
Te Hatahauhi (mema mo Motueka).—Kahore.
Tame Parata.—E ki ana ahau Ae. Ko te mahi a enei
mema e tumaro nei ratou, kei te he, a e kore ratou e whiwhi i te
ingoa rangatira. Kei te tapahi etahi o nga mema i oku korero, me te
kii mai hoki, hei painga tenei mo nga Maori. E kore au e whakapono
ki ta ratou kii, he ora tenei mo te Maori. Kore rawa. Na wai ratou i
whakamana ki te kii penei mai? Ko ahau ke kei te mohio ki nga mea e
pai ana mo ratou ite mea hoki, na ratou au i tuku mai hei mangai mo
ratou. E ki ana aha, ko te mahi o te Paremete, he ata rapu marire i
runga i te pono me te tika, a kaua rawa e tapepa, kaua rawa e whiu
kino penei me etahi mema e whakakaha haere kia paahitia tenei Pire i
runga i te ritenga maro, pena me ta ratou e kawe nei i tenei ahiahi.
E tika ana koia kia haere mai nga mema o tenei Whare e whai paanga
ana ki tenei mea, akiaki ai kia puta tenei mea kino? Ki au, e he
ana. E hara i te mea he ngakau whakatete toku ki nga pire a te
Kawanatanga, ki nga mea ranei e homai ana e o ratou hoa mema, kore
rawa. Otiia, me homai ko nga ture e tika ana, e homai ana i te ora
mo nga taha e rua. Erangi tenei, e kore au e whakararuraru noaiho.
Kaore oku hiahia kia whakamatea nga Pakeha e noho nei i runga i enei
whenua. I ahau e tohe nei, he tohe kau kia ata waiho mo tera hokinga
mai o te Paremete whakaaro ai. E kore au e patu kino i nga Pakeha
kua whai paanga ki enei whenua. Kaore oku hiahia kia peia ratou. Kua
whakaatu mai te mema mo Motueka, ki te kore e paahitia tenei Pire
inaianei, ka pana nga Pakeha ki waho o aua whenua. I te mea ka hoki
mai ano te Paremete a te marama pea o Hepetema, no hea te mate e tau
ai ki runga ki aua Pakeha i roto i enei marama e toru e haere ake
nei? Mehemea e kawe ana ahau i tetahi ritenga e pa ai he mate ki nga
Pakeha. Ka he ahau; otiia e kii tuturu ana ahau. Kore rawa e mate
nga Maori me nga Pakeha ana hikitia tenei Pire mo te takiwa poto e
takoto mai nei. Ekore au e pai kia pa he mate ki nga kai reti i aua
whenua. Kei te tino mohio nga mema o te
Te Tumuaki.—Ka mea. Kei te tino kaha te honore mema
ki te patu i te tepu. Kei te tino nui tona waha pea. Kaore ahau e
pai ki te arai i tona korero, otiia me ahua ngawari tona whakapuaki
korero ki te Whare nei.
Tame Parata.—E
WI PERE.—E kore e nui aku korero mo runga i tenei Pire. Heoi taku
tono kia whakaae te mema mo Kereimauta ki te tono a te mema Maori mo
te takiwa ki te Waipounamu no te mea e mea ana ia kahore ia he
hiahia kia pa tetahi mate ki nga pakeha e reti ana i aua whenua. Ki
taku whakaaro e hiahia ana ia kia noho tonu nga pakeha i runga i te
whenua ahakoa mutu nga riihi. E pai ana ia kia noho nga kai riihi i
runga i te whenua ahakoa mutu nga riihi. Kia whai taima ai ki te
hanga i tetahi Pire pai, otira ko te mea pai me waiho mo a tera
Paremete e haere ake nei ka hanga ai i te Pire. Heoi ta matou i tono
ai kia whai taima matou ki te titiro i nga tikanga o tenei Pire note
mea me mohio nga Mema o te Whare nei kahore nga Maori e tino mohio
ki nga tikanga o nga rarangi o tenei Pire. Mehemea e hanga ana nga
Pire i runga i a te Maori whakaaro tera e rite tonu ki a te Maori
hamumu. E whakaaro ana nga Maori ko nga rarangi o nga Pire e hanga
nei e te roia e rite ana ki tetahi rakau whakawiri nei, heoi ekore e
taea te whakatika i taua rakau mehemea na nga Maori i hanga enei
rarangi i roto tenei Pire tera e taea te korero me te mohio o nga
Maori ki nga tikanga o roto, erangi ko nga rarangi i hanga e nga
roia i roto i tenei Pire he mea uaua rawa ki te wewete i nga tikanga
o roto. Kua rongo au e mea ana etahi mema kei te kore ratou e tino
matau ki nga tikanga o tenei Pire, kihai ano hoki ratou whai taima
noa ki te whiriwhiri nga tikanga o roto. Mehemea na te Maori i hanga
nga rarangi o tenei Pire kua taea noatia atu te kapo mai i nga
tikanga o roto. Heoi taku i tono ai ki tenei Whare kia whakaaetia te
tono a te mema mo
H. Taipua.—E hiahia ana ahau ki te tuku atu i aku
kupu whakapai ki nga mema o tenei Whare i tautoko nei nga mema Maori
runga i tenei Pire. E tino mohio ana ahau mehemea e penei ana te
whakahaere i nga Pire tera e oti tetahi Pire pai. Kaua nga mema
pakeha e whakakawea ki nga mema Maori e rangi me tahuri ki te awhina
i a ratou penei me nga mema e awhina nei i nga mema Maori naianei. E
hiahia ana ahau ki te ki atu e aroha ana ahau ki te mema mo te
Waipounamu i runga i te nui o tana tohe ki te turaki i tenei Pire, E
hara tana i te whakaara tetahi whawhai mo runga i tenei Pire erangi
e tono ana ia kia whai taima ia ki te whiriwhiri i nga tikanga o
roto. Kua mea etahi mema ki te Whare tera e nui te mate e pa ki nga
Pakeha o riihi ana i aua whenua me ka kore e pahi tenei Pire hei
Ture. Ki taku mahara he pehi kau tena i o matou whakaaro, he whaka
nui kau mai tena i te mate e kiia nei tera e pa ki nga Pakeha.
Kahore au e whakaae tera e pa he mate ki aua pakeha i runga i te
nukuhanga o tenei Pire. E whakaaro ana; ahau he mea tika kia whai
kupu matou me ka whakaekea tetahi Pire whakauaua toimaha hoki ki
runga ki nga Maori i roto i nga ra whakamutunga o te Paremete ka
tono atu ahau ki te Kawanatanga kia whakaarohia te tono a te mema mo
te Waipounamu. E mea ana ahau he mea tika kia aroha mai ratou ki
taua tono inahoki he kaitautoko tonu ia no te Kawanatanga i nga
pootitanga katoa. Mehemea e korero ana ahau mo runga i te taha ki au
e kore au e tono atu ki te Kawanatanga no te mea ehara ahau i te
kai-tautoko o te Kawanatanga, kahore au e pai kia unuhia tenei Pire
mo
Wi Katene.—I mea ko te take i whai kupu ai ahau
inaianei no te mea he Pire tenei e pa ana ki nga Maori. Kahore au e
tino mohio, mehemea he Pire pai tenei he Pire kino ranei. Erangi ko
tenei taku i mohio ai kahore i whai taina te Whare ki te whiriwhiri
i tenei mea. I tuha tuhaina teinei Pire inanahi (ara) i runga i te
reo pakeha, no naianei tonu i whakamaoritia ai me te tuku mai kia
matou. E te Tumuaki mehemea i mauria mai tenei Pire kia tau ai he
painga ki runga ki nga Maori e mohio ana kua kore e penei te kaika o
te whakahaere tenei Pire (ara) kia oti tonu i te rangi kotahi i nga
rangi e rua ranei. Ko te mema i haere mai i te takiwa e puta ai he
painga mo tenei mea e mea ana tera hoki e nui te whakapainga i nga
whenua hei painga mo nga Maori. E te Tumuaki—kahore au e tino
whakaae ki enei korero. Tera ranei tetahi tikanga i roto tenei Ture
e mea ana ka hoki katoa enei whakapainga ki nga Maori? Kahore; kaore
kau. E te Tumuaki kua puta atu taku kupu i mua tata ake nei kahore
ano au i whai taima noa ki te whiriwhiri i tenei Pire. Kahore ano
hoki au i whai taima noa ki te titiro e puta ai he whakaaro pehea
ranei maku mo runga i tenei Pire, erangi e hiahia ana ahau kia whai
taima ki te whiriwhiri i tenei mea. E kore au e whakaroa i te Whare,
ko tenei ka waiho e au te whakaaro ki te mema nona tera takiwa.
Wi Pere.—Kahore ano au i titiro i tenei Pire. No te
huihuinga o te Whare i te rangi nei i tae mai ai tetahi kape ki toku
ringa. Kua kite ahau i tetahi he i roto i tene Pire—kotahi te mea i
mahue i tika kia whakarite i te wa e tangohia ai te utu mo nga
whakapainga. I raro i nga riihi o mua i whakapaingia ano etahi wahi
o te whenua a I runga i nga riihi hou e kore e riro i nga Maori i te
hunga whai take nga painga o aua whakapainga, a ka mutu te riihi
tuarua katukuna ano aua whenua mo nga tau e rua te kau matahi a pera
tonu te haera a kore iho e riro te pai o aua whakapainga ki nga
Maori nona te whenua. Ki te mutu pea te riihi tuarua tera e tukuna
he riihi tuatoru, a ka tae atu nga tau ki te ono tekau ma toru tau.
Tera e penei tonu te haere a taea noatia te mutunga o te ao. Ki taku
whakaaro i runga i enei tikanga e kore e puta he tino painga ki nga
Maori. Ko tetahi mea hei whakaaro ma tatou kihai i penei te takoto o
nga whenua o te Waipounamu, kei te rereke te takoto i nga whenua o
Aotearoa. I te taha ki te Waipounamu he iti noa noa nei nga whenua
(ara) nga rahui a toe ana ki nga Maori o reira, notemea i riro te
nuinga o taua whenua mua he wahi iti nei e toe ana ki nga Maori. A
ko nga whenua meatia ana kia tau ki raro i tenei ture, tera e tau he
toimaha tanga ki runga. Ki taku whakaaro heoi nga whakapainga e
whakaarohia e whiriwhiria ko nga whakapainga kua maha nga tau i muri
iho i mahinga. E whakaaro ana hoki au me whakapumau te roa o te
taima i muri iho i te whiriwhiringa o aua whakapainga, he mea tika
kia whakapumautia taua wa. Ki taku titiro iho ki tenei Pire kahore
te wa i whakapumautia. Kahore he kupu i roto i te Pire hei whakaatu
ki te mutu nga tau e rua te kau ma tahi ka whiriwhiria te utu o nga
whakapainga. Kihai te wa i whakatuturutia kia rua tekau matahi tau,
kia wha tekau ma
Mehemea i kotahi tonu te tangata hei whakahaere i enei whenua i nga wa katoa kua rereke te whakahaere, a tera pea kua pai ake te whakahaere otira kahore e pumau nga whakahaere a te Kawanatanga, ka rua ka toru ranei tau e tu ana he Kawanatanga kua uru mai he Kawanatanga hou me nga ture hou, Tera pea etahi Kawanatanga a mua ake nei te reti ai i aua whenua mo nga tau e rua e toru ranei rau tau.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e
Ko te Huihuinga Tuatahi o te Paremete tuangahuru o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
E koa ana ahau i te kitenga kua hui mai koutou ki roto ki te
Paremete. E tino hari ana toku ngakau i te mea ka taea e ahau te
whakaatu kia koutou, he nui rawa atu te whakawhetai me te whakanui
ki to tatou
I tu he whakaminenga ki Ranana hei rapu rapu, hei whakahaere i nga tikanga katoa e ora ai e pai ai nga koroni katoa o te Kuini, a no te 9 o Mei, kua hori ake nei ka mutu te mahi o taua runanga, ki te mahara o nga tangata whai mana o Ingarangi, he nui te pai e puta mai i runga i te mahi o taua huihui. Tetahi mea nui i ata whakaarohia kotahi tia, ko tetahi tikanga awhina i nga koroni mamao atu o te Kuini ana ara te pakanga. Tera e whakatakotoria ki o koutou aroaro nga pukapuka e pa ana ki tenei mea.
I runga i te pootitanga mema kua mutu ake nei. Kua kitea ko te tino hiahia o nga tangata o Niu Tireni he whaka iti rawa i nga moni e pau ana, kia tika rawa hoki te whakahaere i nga mahi katoa o te koroni. Ki te mahara a oku Minita ko te mahi tuatahi ma ratou he whakaatu mai ki te Paremete i etahi tikanga e toe nui ai nga moni e whakapaua ana mo nga mahi o te koroni, a ka kimihia he tikanga e ngawari ai e iti ai te raruraru i runga i te whakaitinga o nga moni o te motu nei.
Ko te tikanga whakahaere whenua, he mea nui rawa tena e ai te whakaaro a oku Minita, a e kore e mutu ta ratou kaha ki te whakanohonoho i nga tangata to tika ki runga ki nga whenua o te koroni. He pono hoki tenei kii, kahore he koroni o Ingarangi i pai atu i Niu Tireni hei nohoanga, a ko te mea tika ia me kotahi tonu a tatou mahara ki te whakakaha ki te whakatokomaha i nga tangata ahu whenua ite mea hoki koina te tino painga mo te koroni katoa.
Engari ko te mea tuatahi ka hohoro te tuku atu kia koutou tetahi
tikanga whakamama i nga ture e pa ana ki nga whenua o te koroni, kia
ngawari ai nga tikanga e whiwhi ai nga tangata ki nga wahi iti e
hiahiatia nei e ratou kei te mohio oku Minita ki nga raruraru e
peehi nei i etahi o nga tangata e noho
Mo runga mo a tatou reriwe, e kii ana etahi tangata mohio kei te he kei te taimaha nga tikanga whakahaere, a tera e taea te whakarereke kia nuku atu te pai mo te katoa me te hua hoki o nga moni.
E kitea ana e aku Minita he mea tika kia whakarereketia ano nga utu Katimauta i te mea kua rereke ano etahi mea inaianei. I te hiahia ratou ki te whakaatu kia koutou nga utu e meatia ana e ratou kia whakarereketia engari hoki e kore e ata taea e ratou kia whakina ra ana o koutou whakaaro mo runga mo a ratou tikanga whakaiti iho i nga utu whakahaere mo nga mahi mo te katoa. Otira i te mutunga o te Paremete ka tahuri ratou ki te whiriwhiri i aua mea, ka tuku mai ai kia koutou etahi tikanga hei whakahaere mo aua mea pakeke. E kore e roa rawa te takiwa i waenganui i tenei huinga o te Paremete me tera huinga mai ano hoki, ki te mahara o aku Minita he pai ke te pera i te mea e kore e roa rawa a ka taea te ata mahi me te ata whiriwhiri aua tikanga katoa.
Kei te whiriwhiri aku Minita i nga ture e pa nei ki nga whenua Maori mehemea e whai tikanga ana kia whakatikaina, a tera pea e kitea he mea tika kia mahia he pire i tenei huinga o te Paremete hei whakarite i te ngakau pouri e puta nei mo runga mo aua mea. Kia hui mai ano te Paremete ka tuku mai ai he tino tikanga kia koutou, ara kia ata whai takiwa aku Minita ki te ata whiriwhiri i nga whakaaro me nga hiahia o te Iwi Maori.
E nga Rangatira o Te Whare Runanga,—
Kei nga rarangi o nga moni te kitea ai nga moni kua kiia ake nei me whakaiti iho. E pouri ana ahau i te mea kaore i te nui haere ake nga moni e puta mai nei i te Katimauta; engari e mahara ana aku kai-whakahaere, ma te whakaiti iho i nga moni e pau nei i nga mahi mo te katoa e taea ai te arai atu i etahi atu takoha hou.
E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te
Ko te tuarua tenei o nga Paremete o tenei tau e kore hoki e tika kia roa rawa tenei huinga i te mea hoki he takiwa raruraru tenei, no reira e maharatia ana kaua e nui rawa he mahi engari me mahi ko nga mea e tino whaitikanga ana me mahi inaianei.
Ko etahi o nga tikanga mo te Reriwe o waenganui o tera Motu, tera e
tonoa atu koutou kia whiriwhiri i etahi o nga tikanga mo taua mea. I
runga i nga mea e tika ana mo te koroni ka
E koa ana taku Kawanatanga ki te iwi o tenei koroni e whakapai nei i nga tikanga whakahaere i nga kura, e mea ana ratou e kore e whakarereketia nga tikanga whakahaere, engari ka whakaitia nga moni e pau ana i runga i aua tikanga.
E tono atu aua ahau kia ata whiriwhiria e koutou nga mea ka tukua atu nei kia koutou, a ma te Atua koutou e awhina kia puta ai a koutou mahi hei oranga mo te koroni.
—Ka patai atu ahau ki a
Te Whitika.—E kore au e kaha ki te tino whakaae
atu i te tona a te mema i tu mai na, ara kia mahia rawatia i tenei
huinga o te Paremete tetahi Pire mo nga tikanga kua korerotia mai
.—Ka tono. Kia homai ki te Tepu o te
Kaunihera nga pukapuka whakaatu i te nui o nga moni reti o nga Rahui
Maori o te Waipounamu e tiakina ana e te Kai-Tiaki o te Katoa i raro
i te mana o "
Whakaaetia ana.
.—I patai ki te Kawanatanga Mehemea e
tika ana kei te mauria nga kohatu o te whenua o nga Maori e te hunga
mahi Tupa i te Ngutuawa Moana i Kereinauta? Mehemea hoki kei te utua
te hunga nona taua whenua mo aua kohatu? I muri mai i te
whakamananga o te Ture Taungakaipuke o Kereimauta i te tangohia
tonutia nga kohatu o nga whenua Maori e te hunga mahi i taua Tupa.
He maha nga miriona tana kohatu kua tangohia atu me te whakakino
hoki i te whenua. Kaore ano au kia rongo i puta he kupu whakaae a
nga Maori kia tangohia atu aua kohatu e te hunga mahi.
Te Tiwini —Kei te Hapa Poari o Kereimauta te
tikanga whakahaere i taua mahi hanga Tupa, kaore te tari Kawanatanga
i te mohio ki nga tikanga e whakahaerea ai taua mahi.
.—I au e tuku atu i te motini e
Na me hoki aku korero ki te tau 1879, ki reira timata mai ai. Kei te
mohio ano te Kaunihera i whakaturia tetahi Komihana hei whiriwhiri i
nga hoko o nga Whenua Maori o te Waipounamu; engari kihai i ata oti
te mahi a aua Komihana, natemea i whakamutua e te Kawanatanga i te
wa e tu ana a
"E mea ana to koutou Komiti, ko to mea pai me te huarahi tika hei whakarite i te inoi a nga kai-pitihana, ma te Kawanatanga e tuku atu nga putake e inoitia mai na e nga kai-pitihana kia ata whiriwhiria e tetahi Kooti e whaimana ana tona tuunga, i runga ra i te mahara tika kia waiho ma taua kooti e tino whakatau pumau rawa atu, a ki te mea ka whakaritea ano etahi atu rahui e te Kawanatanga me whakaeke he here kia kore ai e taea te hoko."
I te tau 1884 i tukua mai ano tetahi pitihana e
Motinitia ana tenei motini, ara: "Kia whakatakotoria ki te tepu o te
Kaunihera te ripoata a .)
Te Tiwini.—Kua ata whakaarohia e te Kawanatanga aua
take, e mahara ake ana ratou he mea pai kia whakaaetia atu te tono a
Taiaroa, mehemea ka whakaae mai hoki te Kaunihera ka koa te
Kawanatanga ki te homai i te ripoata a Te Make ki runga ki te teepu
takoto ai.
Wakaaetia ana te motini.
.—I au e tuku atu nei i te motini e
mau nei i toku ingoa, me whakaatu atu au ko
Te motini: "Kia whakaaetia te ripoata o te Komiti mo nga Mea Maori mo
runga i te pitihana Nama 18, o
Te menemana a RENAO: Kia tukua ki te Kawanatanga ma ratou e ata
whiriwhiri te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te
TE MATARA.—Ki taku whakarongo atu ki nga korero kua puta mo runga mo aua take, e mahara ake ana au ko te mea tika me whakaae atu a Taiaroa ki nga ritenga o te menemana i runga i nga kupu a Te Whitika. Kua ki mai hoki te Kawanatanga e pai ana ano ratou ki te whiriwhiri i te ripoata o te Komiti, no reira au ka mea atu kia Taiaroa me whakaae atu pea koe ki te menemana nei.
Whakakorea ana te Motini, whakaaetia ana ko te menemana.
—E hiahia ana ahau ki te whakaatu atu
i te take i pooti ai ahau ki te "No" ara ki te whakarore i te motini
nei. I mahara au he mea tika kia tukua atu taua take ki tetahi
Komiti whiriwhiri; ki taku mahara he mea tika kia ata rapua e te
Kaunihera nga tikanga mo taua reriwe. Kei te mohiotia ano na te maha
o nga reriwe e mahia ana, i nama moni ai tatou nei ka waiho ma te
katoa e utu. Na te nui o nga moni e nama ana i tau ai enei raruraru
kia tatou inaianei, ki nga Pakeha me nga Maori. Ko tatou katoa nei
kei roto i te ringaringa o etahi atu tangata. Kei te kata mai etahi
o nga Mema; engari kei te mohio ano tatou kei te utu tatou katoa i
te takoha tae rawa iho ki te hunga pohara kei te utu takoha. He
tangata mahi paamu ahau, a he maha ke atu pea aku paamu i a etahi o
nga mema o tenei Kaunihera. I hokona e
.—He mea tika kia whaikupu atu ahau mo
runga mo tenei Pire, katahi nei ano ahau ka kite i te kape i tenei
rangi. Ko etahi o nga rarangi kei te ahua uaua a kaore ano au i ata
marama ki nga tikanga; e tika ana kia whai takiwa ki te whiriwhiri i
ona tikanga. Kei te whakatika ano ahau ki a te Whitika i a ia i ki
mai na he maha nga raruraru i pa ki nga Maori i raro i nga tikanga o
"Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Te take i penei ai toku
mahara ko taku titiro ki nga tangata i pooti ki taua Ture kihai i
uru mai ano i tenei pootitanga mai a te iwi. Engari ki taku titiro e
kore e rite i tenei Pire nga hiahia a nga Maori. Ko etahi o nga
Maori e hiahia ana kia whakakorea atu te Ture Whakahaere Whenua
Maori, ko etahi e mea ana kia waiho ano te Ture, engari me
whakatikatika etahi taha. Ki taku whakaaro i te wa i mahia ai taua
Ture i pera ano nga mema Maori o tera Whare me ahau nei kaore i ata
mohio ki nga tikanga o etahi o nga rarangi. I ki ano ahau i reira me
kaua e pa taua Pire ki nga hoko a te Maori ki te Maori, me nga
whenua motuhake a te Maori; me nga whenua i moketeria i runga i te
whakaae a te Kawana i mua atu i te mananga o taua Ture me etahi atu
whenua pera. No naianei ka kitea e kore e taea te mokete i te whenua
i hokona e te Maori ki te Maori notemea e araitia ana e nga tikanga
o taua Ture. I roto i te rarangi whakamaramatanga o "
Korerotia tuaruatia ana te Pire.
H. K. TAIAROA.—Kaore ahau i te hiahia ki te turaki
i tenei Pire, engari e hiahia ana ahau ki te patai atu ki a Te
Whitika, mehemea e mahara ana ia ki taku patai ki a ia e mau ra i te
Pukapuka Ota o te 4 o nga ra o Nowema, ara e penei ana, "Mehemea ka
tukua mai e te Kawanatanga i tenei huinga o te Paremete, tetahi
tikanga e taea ai te whakahaere nga whenua me nga taonga a nga Maori
e mate ohaki kore ana a e nana moni ana ia ki etahi tangata i te wa
i mate ai ia, kia taea ai te whakaea i ana nama;" ki mai ana a Te
Whitika ki tana titiro kaore he kino o taua tono, a ki ana ia mana e
whakaaro taua tikanga mehemea kaore e taea te tukua mai ki te
Kaunihera tetahi Pire mo aua mea. E hiahia ana ahau kia whakaurua
atu e tenei Kaunihera etahi tikanga pera ki roto ki te Pire i te
Komiti, kia taea ai te utu nga nama a nga Maori e mate ohaki kore
ana. E ki tonu ana te Kooti Whenua Maori ka whakataua e ratou ki nga
uri tika o te tangata mate engari e kore e ahei ki te whakahaere
tikanga mo nga nama a te tangata mate. E whakamarama atu ana ahau i
enei tikanga notemea e mohio ana ahau he maha nga Maori me nga
Pakeha.e mate ana i aua tikanga, no reira ahau i mea ai, kia utua
aua moni e kitea ana e tetahi Kooti he mea tika kia utua. Kaore au i
mea kia utua nga nama e kiia kautia ana he nama, engari ko nga nama
e kitea ana e tetahi Kooti he mea tika, ara kia whakaritea he
tikanga e utua ai aua nama, ara kia puritia aua whenua, kia wehea
atu ranei tetahi taha tetahi atu tikanga ranei hei utu i aua
nama.
.—E hiahia ana ahau kia whakamaramatia
mai tetahi mea ara mo tetahi kupu i rongo nei au mo etahi o nga Mema
honore o tenei Kaunihera. E hara i te mea e ngakau kino ana ahau ki
aua mema, engari he mahara ake naku he mea tika kia ata whiriwhiria.
Ko nga mema i whakahuatia ko
.—E whakatika atu ana ahau i te tono a
Na Te Make Komihana kia Taiaroa.
Mo runga mo to pukapuka o tenei ra whakaatu mai i o kupu e mea na koe
kia whakauru atu ki roto ki "
H K. Taiaroa.—Me whakamarama atu ahau i taku motini
i tuku nei. I tukua ano te tono i roto i nga marama e toru kua
whakaritea nei e te Kooti Whenua Maori, engari kaore ano kia tukua
mai he pukapuka utu mai i taua tono. Mehemea ka titiro te Kaunihera
i te kape o nga whaikorera i te aroaro o te Kooti, ka kitea i
whakatikangia ano, na nga tangata whaitake ano i tuhituhi he
pukapuka whakaae atu tono atu hoki ki nga kai-pitihana kia haere atu
ki runga ki aua rahui; a i tono ano hoki nga tangata o aua rahui ki
etahi o nga tangata o waho penei me nga kai-pitihana kia hoatu moni
hei whakapai i aua rahui. I raro i te Ture o te tau 1865 i tukua aua
rahui ki te hunga tahi tekau iti iho ranei, tukuna ana kia ratou me
o ratou uri; a no te tau 1868 ka mahia ano he Ture hei whakahaere i
aua. whehua kia whai paanga ai te hunga tika ki aua rahui. Mehemea
ka tirohia te iwa o nga rarangi o "
Unuhia ana te motini.
.—E te Tumuaki ohorere ana ahau i te
whakarereketanga i te ingoa o te Pire nei. I taku kitenga tuatahi i
huaina he Pire mo nga Rahui Maori o te Waipounamu. No naianei kua
meatia kia pa kau anake ki nga rahui o te Hauauru me Whakatu. I mea
ahau ki te tuku menemana mo runga mo taua Pire, engari e kore pea e
taea e au i te mea kua whakarereketia te ingoa; i hiahia ahau ki te
tono kia kaua nga tikanga o "Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886,"
e pa ki nga whenua o te Waipounamu me Rakiura. Na, e kore taku
menemana e uru ki tenei Pire i runga i tenei ingoa hou nei. E hiahia
ana ahau ki te tuku i taua menemana notemea hoki kaore nga Maori o
te Waipounamu i te mohio kei te pewhea ranei o ratou whenua, kei te
.—I motini atu kia whakaurua tenei
rarangi hou, ara:—
"Kaua nga tikanga o'Te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886,' e pa ki
nga whenua i te
Pootitia ana, a hinga ana te motini a Taiaroa."
No te putanga o te kupu kia
.—E te Tumuaki kaore ano au kia marama
ki te take i kore ai e whakaaetia taku rarangi i roto i te Pire nei.
No reira au ka whakaatu atu kua ngaro katoa nga mema o te Kaunihera
nei.
Te Tumuaki.—Kei te nui ano nga mema o te Kaunihera.
.—E te Tumuaki kaore ano au kia ata
kite i nga menemana kua whakaurua nei ki tenei Pire. Ko te kape o te
Pire i au e korero nei e huaiua ana ko "Te Pire Rahui Maori o te
Waipounamu," no tenei ahiahi nei i
Te Tumuaki.—Kua paahitia te korero tuatoru, hei ano
te mea e toe nei kia paahitia te Pire.
.—I pohehe au ko te korere tuatoru
tenei. E kore ranei e tika kia motini au kia mutu te mahi a te
Kaunihera inaianei?
Hinga ana te motini a Taiaroa, a paahitia ana te Pire.
Hirini Taiwhanga.—I patai ki te Minita mo nga
Whakawa. E pehea ana te whakaaro o te Kawanatanga mo Pawuru te Roia
i oma i Akarana, He Kaiwhakawa taua tangata i mua no te Kooti
Hupirimi i runga i tetahi motu, erangi no naia tata nei ka haere mai
ki Nuitereni a riro atu ana i aia nga moni £1,000 a nga Maori, a
haere ana ki Merepona. I tukuna he warati hopu mona e te Pirimia e
te Taute a hopukia ana ia i Merepona, Otira i pangia taua tangata e
te mate a kihai i ahei te mau mai ki Akarana, i timata taua mate i
te 23 o nga ra
Te Pakuha tana kupu whakahoki mai kei te noho peere
a Pawuru inaianei i runga, i enei moni e £400 mana e £400 ma Hiriri
me haere mai ia ki te Kooti me ka karangatia ia. Kua ki mai te
Takutu a te Kawanatanga i Merepona, he rumatiki he mate ngakau. te
mate o Pawuru, a tera e whakanuia tona mate mehemea ka mauria mai i
aia e mate nei ki Nui Tireni, ekore e taea te ki awhea ranei ahua
pai ai tona mate e taea ai ia te mau mai Otira ka tuku kupu mai nga
pirihimana o Merepona ki nga pirihimana i Akarana a hea ia taea ai
te mau mai.
Tame Parata.—E patai ana ahau ki te Minita mo nga
Mahi Moana e pewhea ana ana whakaaro mo runga i te mahi patu i nga
kekeno poka ke i ta te Ture, e whakaarohia ana hoki kei te pera te
mahi i nga Akarana me Kemara motu. E hiahia ana ahau ki te
whakamarama i te take o taku patai no te mea e whakaaro ana ahau he
mea nui tenei mea ki nga Maori me nga hawhe-kaihe o te Waipounarau,
kei te mohio ano hoki te whare no naia tata ake nei ano i pahitia ai
e te whare tetahi Pire hei tiaki i nga kekeno i runga i etahi motu i
Nui Tireni. I te rongonga o nga Maori kua pahitia taua Ture ka
whakamana e ratou a kei te mau tonu ta ratou whakamana i taua Ture
tae-noa mai ki tenei wa. I kite au i roto i nga nuipepa o te Taite
nei kua tae tetahi kaipuke o Niu Tireni ki Merepona, ko nga utanga o
runga he peha kekeno i tae nga peha ki te 160 a kiia ana i tae taua
Kaipuke ki te Kemara motu tetahi o nga motu kua whakahuatia ake nei.
Mehemea he tika aua korero kua takahia tonutia taua Ture i te
tuatahi e nga pakeha tonu nana ihanga.
Meiha Atikini—Tana kupu whakahoki i mea kei te
whiriwhiria taua mea e te Kawanatanga a ki te taea te whiu
E Rua.
Ko TIMI KARA—
I runga i nga ture o te Whare kihai i watea he takiwa hei korero i tenei motini.
Hirini Taiwhanga.—E te Tumuaki i tonoa mai ahau ki
konei e te iwi Maori ki te tono atu ki te Whare kia hanga he Ture
pai mo nga iwi e rua i Niu Tireni, ka rua te kau nga tau o nga Maori
e hiahia ano kia mohio awhea koutou hanga ai i nga Ture pai mo tenei
whenua, kei te whawhai koutou inaianei, e whawhai ana te taha turaki
ki te Kawanatanga, me te Kawanatanga ki te taha turaki, heoi e
hiahia ana nga Maori kia mohio ratou a whea koutou hanga ai i nga
Ture pai mo ratou, E mea ana ratou ki te kore e taea e koutou te
hanga he aha te tukuna mai ai ma matou e hanga? I ki mai nga Maori
ki au i mua he Ture kino nga Ture Pakeha, E ki ana hoki te iwi o
Tawhiao me nga Maori katoa he Ture kino nga Ture Pakeha, ko au ia e
mea ana he Ture pai nga Ture Pakeha, Kahore he iwi o te ao e rite
ana te pai o nga Ture ki nga Ture o Ingarangi, Otira heoi te mea e
hiahiatia ana he tangata pai hei whakahaere pai mo nga Maori me nga
Pakeha, mo nga whenua Maori ia te mea i tino hiahiatia ai, ko to
matou raruraru nui hoki i konei ko nga whenua, ko te take nui rawa
hoki tenei o Niu Tireni, ki te kore e whakakorea enei Ture e mana
nei i naianei mo runga i nga whenua ekore e taea te whakakore i nga
raruraru i waenganui i te Maori me te pakeha, na konei nga Maori i
tono mai ai i au ki konei kia inoi atu ki tenei Whare kia hanga he
Ture pai a muri ake nei, na kua tae mai nei au ki te hanga Ture ma
ratou.
Hieini Taiwhanga.—I runga i te korero-tanga i te
motini e mau ana ki tona ingoa, i mea. Ki tona mohio kua whakaara
tenei motini i etahi whakaaro tini i waenga i nga Mema, Otira i muri
iho i te Pire kua panuitia nei e Taipua me te motini a te mema mo te
Takiwa Maori o te Tairawhiti hei whakakotahi i nga iwi e rua ka
whakaaro ahau he mea tika kia kokiritia e ahau tenei motini. Heoi
tukua ana te motini, ma te patai, Kia whakatakatoria ki te aroaro o
tenei Whare tetahi pukapuka whakaatu i te ingoa o tetahi memea o
tenei whare e noho nei i naianei kua whai paanga moni a ratou ki
runga i tetahi whenua Maori.
Te .—I mea kua puta te whakaaro o te
Kawanatanga ki te turaki i tenei motini no te mea he tu
Te Pokuru.—I mea mehemea he hiahia na te mema nana
tenei motini kia mohio ia ki nga mema i roto i waho o tenei Whare e
whai paanga moni ana ki tetahi whenua Maori ko te mea tika mana kia
tukua kia nukuhia te korero mo te motini, me te whiriwhiri mai me
kore e taea te whakarereke i nga kupu o te motini kia tau ahuareka
ai ki te aroaro o te Kawanatanga me te Whare.
Whakaae ana o Taiwhanga ki tenei, nukuhia ana te korerotanga.
Whenua Maori.
Ko te mahi rapu i tetahi ture tika, pai hei whakahaere i nga whenua a
nga Maori e ora ai ratou me te tupu haere hoki me te whakanohonoho
tangata ki runga ki te whenua; He mea pakeke rawa atu tenei, a kaore
rawa he take ke i penei te taimaha me te mahi nui a ia Kawanatanga
me te Paremete hoki i enei tau kua hori ake nei. Engari e kore au e
korero roa mo tenei putake inaianei, heoi ka whakaatu poto ahau i te
ahau o nga ture ka honiai e te Kawanatanga mo tenei mea. Ki ta te
Kawanatanga whakaaro, tera etahi takiwa maha e noho tahi ana nga
Pakeha me nga Maori, a e pai ana kia kotahi tonu te ture mo aua iwi
e rua kei aua takiwa nui, Koia te take ka homai e te Kawanatanga he
pire hei whakakore i te Ture reiti whenua Karauna Whenua Maori, a ka
meatia he tikanga e taea ai te panui etahi takiwa me kotahi tonu te
ture mo nga iwi e rua kei aua takiwa. Ara me utu tonu nga Maori i
nga reiti me nga take pena tonu me tona hoa Pakeha e noho tahi nei
raua ki to raua na takiwa. Engari ka ahei ano nga Maori ki te hoko
ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i ta ratou i kite ai te
pai ana he Pakeha tonu ratou. Erangi me matua kimi a ratou take ki a
ratou whenua katahi ka ahei te whakahaere. Tetahi, ka tiakina ratou
kia rite rawa i te tuatahi tetahi wahi tika hei oranga mo ia tangata
me ona tamariki. Tetahi e kore e whakaaetia nga Maori whai whenua
nui ki te
Ture Reiti Whenua Maori Whenua Karauna, 1882.
I te tuatahi me tono atu ahau kia anga ta koutou titiro ki to Ture Reiti Whenua Karauna, Maori hoki. I te wa i paahitia ai tenei Ture i maharatia, tera e hua, mai he moni i raro i te hokonga o nga whenua Karaunu, hei utu i nga reiti i runga i nga Whenua Karauna, otiia kua kite inaianei, kaore i whai moni i runga i taua kaute kua kore e ea nga mahi e whakaritea ana e te Paremete i roto i aua moni hoko whenua. Tetahi he o taua Ture kua kitea inaianei, kaore i rite ona painga ki nga takiwa katoa, na reira e mea ana te Kawanatanga me whakakahore tenei Ture timata. i te tahi o Maehe e haere ake nei haunga ia nga mea e tiakina ana i raro i nga mahi o taua Ture.
He tikanga marama rawa atu tenei, ara me whai koha nga tangata katoa
e whai painga ana i runga i nga rori kei o ratou takiwa. Otiia me
kimi tonu he moni hei whakatuwhera i nga, rori ki nga whenua hou kia
whakanohoia aua wahi. Engari kaore tatou e kaha ki te nama moni tonu
mo enei mahi, na reira ki toku whakaaro he painga pea mo te
Hirini Taiwhanga.—I patai ki te Kaitiaki o nga moni
o te Koroni mehemea kahore ke mana o te Kawanatanga i runga i nga
Peeke e tuku noti nei i Niu Tireni? A mehemea e whai mana ana,
mehemea ka tukuna mai e ratou tetahi Pire mo runga i taua mea? Ki
tona whakaaro ke mea tika kia pataia tenei patai, i te mea hoki kua
tau he mate nui ki nga tangata tokomaka i runga i te Pakarutanga o
te Karakiko Peeke; a inaianei kua kite ia kahore e ahei te Peeke o
Nui Tireni te utu i tetaki hua i runga i a ratou mahinga, I whakaaro
ia he mea tika kia tukuna e ia tenei patai, he tokomaha hoki nga
tangata o nga iwi e rua e whai paanga ana ki tenei mea.
Meiha Atikini.—Tana whakahoki, i mea kakorea ke
mana o te Kawanatanga i runga i te tuku noti a nga Peeke o te
koroni, he mea tuku hoki i raro i nga Ture o te Paremete. Kahore he
whakaaro hanga Pire a te Kawanatanga kia riro ai i a ratou te mana
Tame Parata.—I mea e te Tumuaki e hiahia ana ahau
ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei ki te whare mo runga i te
tenei mea, ko te take i hiahia ai ahau ki te korero mo runga i tenei
mea na te mea i korero nuitia e te iwi taua mea ki te aroaro o nga
tangata i mea kia pootitia ratou hei mema, a he tokomaha o ratou i
mea he nui rawa nga moni e whakapaua ana i runga i nga kura, a i mea
hoki he take tenei me ata
HIRINI TAIWHANGA.—I mea i te tau 1867 i pahitia e
te Paremete tetahi Ture mo te whakaako i nga Maori katoa, a he pehea
tona tukunga iho. Ei taku mohio kahore rawa tetahi Kura Maori kotahi
o Nui Tireni inaiauei e tirohia e tetahi Kaititiro kura. No reira ko
nga moni e hoatu ana mo nga kura Maori kua moumau kautia. E hiahia
ana ia kia pahitia tetahi Ture e tenei Whare hei whakaako i nga
tamariki Maori. Ko tetahi tenei o nga take i haere ai ia ki
Ingarangi otira i kiia e kore e taea e ratou te aha, a ko te mea pai
me hoki ia ki te Kawanatanga o Nui Tireni heoi, hoki mai ana ia ki
konei i te tau 1876 me te tono tonu mo tenei mea. I tae ia ki te
Kawanatanga o era rangi heoi kihai i pahitia he Ture a hanga ana e
ia he Pire hei whakatikatika i te Ture Kura Maori 1867 a rukea ana
ki tahaki e te Hiana. E mea ia me kaua nga Maori e whakaakona, no te
mea kua nui rawa to ratou whakaakoranga i naianei, ki tana whakaaro
he mea pouri rawa ki te titiro i nga tamariki Maori e haerere
matauranga kore ana me o ratou whenua e kainga ana e nga mango kai
whenua.
Tame Parata.—I mea, me whai kupu ia mo runga i
tenei menemana e meatia nei kia whakaurua. E whakahe ana ia ki te
korero a te mema mo te Takiwa Maori Whakararo i aia e ki nei ko nga
moni kua hoatu mo runga i nga kura Maori kua moumoutia kua rukea ki
te moana. Ki tana mohio kei te poka ke i ta taua mema e korero nei.
He tika ano pea kei te pera te mahi i nga kura Maori o Aotearoa.
Erangi kahore i pera ki nga kura o te Waipounamu. I haere ana korero
i runga i i tona matauranga me tana ki kei te nui te painga e riro
ana i nga tamariki Maori i roto i aua kura, mehemea e titiro ana nga
mema ki nga ripoata a nga Kaititiro o nga kura Maori o te Waipounamu
tera ratou e kite he tika ana korero he nui te painga e riro mai ana
i nga tamariki Maori i roto i aua kura, me whakahua ia ki te kura i
Waikouaiti otira tera ano etahi
Hirini Taiwhanga.—I mea E te Tumuaki, i runga i te
tautoko i tenei menemana me te whakatika i taku e korero nei, ahakoa
kahore au e tautokona e te mema mo te Takiwa Maori o te Waipounamu,
me ki au tenei tetahi tangata kei konei kei te hanga pitihana au
mana, ko tona ingoa ko
A
Hirini Taiwhanga.—I runga i te tukunga i te motini
e mau ana ki tona ingoa i mea i tukuna e ia tana motini,
Meiha Atikini— I mea, e whakaaro ana ia ko te mea
pai ma taua mema me unu i taua motini me te whiriwhiri mai ano. Ta
te mea e kore rawa e taea e te Kawanatanga te tuku mai i aua
pukapuka e tonoa nei. Kahore hoki he huarahi e taea ai te ki atu ki
nga mema ko wai o ratou i pa ki nga whenua Maori i pehea ranei te
nui o ta ratou paanga ki aua whenua. Tera ano pea e taea te kimi
haere i roto i nga pukapuka rehita i nga ingoa o nga mema i hoko i
riihi ranei, Otira he nui nga moni e pau i runga i taua kimihanga,
ko tetahi e kore pea te whare e whakaae kia whakapaua nga moni i
runga i taua kimihanga. Heoi te huarahi e riro mai ai nga ingoa e
tonoa nei me tuku e nga kai kimi tetahi pukapuka ki Ingarangi ki
Kotarana me Airana hoki, ki tana whakaaro he mea tika kia
whiriwhiria mai ano taua motini, ta te mea ekore rawa e taea te
Hoani Taipua.—I mea, kihai ia i mahara kei te tika
te whakahaere o te mahi a te rangatira na kia riro mai ai te
matauranga e kimihia nei e ia, kihai ia i tono ki te wahi tika,
Mehemea i motini kia tukuna mai tetahi pukapuka whakaatu i te maha o
nga moni a te Kawanatanga i pau i te hokonga i nga whenua Maori,
Tera pea e taaa e te Kawanatanga te tuku mai, Mehemea kua riro mai i
te rangatira nei nga ingoa o enei Kamupani kua taea e ia te tuku mai
i nga pukapuka e tonoa nei, Ki taku whakaaro kei te kimi te
rangatira nei i nga mea ngaro, Ki taku mohio ko te mahi a nga
Whakawairuarua he whakatakoto i o ratou ringa ki runga i te tepu me
te tuku patai kia huahia mai nga mea ngaro kia ratou, a ki te tono
taku hoa mema ki aua whakawairuarua tera pea e riro mai i a ia tana
e tono nei, ki te kore ka uaua rawa te rironga mai o te matauranga e
tonoa nei e ia, Pai kau ki au me ka tukuna nga pukapuka e tonoa nei,
tera pea e taea e te rangatira nei te tuku mai, Ka koa ahau mehemea
ka tukuna mai tetahi whakamaramatanga ki te Whare mo runga i tenei
mea.
Hirini Taiwhanga.—I mea ki tona whakaaro kaihai i
tika te whakamaramatanga o nga korero a Taipua, e te Kaiwhakamaori
ko te take i tuku ai ia i tenei motini he nui no te mate e pa ana ki
nga Maori i runga i te mahi whakahaere a nga kamupani nei me nga
peeke i runga i o ratou whenua, na konei ia i tuku mai ai i tenei
motini; I whakahe te Minita Maori o muri nei ki te pire, erangi kua
paahitia te Ture Whakahaere Whenua Maori a ka penei tonu tona mana,
haunga ia te rarangi 12 e tuku nei i te mana ki te Kawanatanga ki te
Heoi unuhia ana te motini.
Hirinitaiwanga.—I mea kahore e marama ki aia te
pooti ki tetahi taha ranei, ki tona whakaaro kahore he Maori kotahi
i roto i nga Hohipera i Niu Tireni, no te mea kahore nga Maori e pai
ki te haere ki aua Hohipera, e mohio ana ia he maha nga Maori turoro
i mua i roto i te Hohipera kua puta mai ki waho mateai. E kore e
ahei i aia te pooti ki tetahi taha ki tetahi taha ranei, no te mea i
te haerenga o tetahi hunga kia kite i te Minita Maori i tera rangi,
i kiia atu e tetahi o nga rangatira Maori ki aia e rite ana nga Ture
e pahitia ana e te Paremete ki tetahi iniarapa e taea ana te
Hirini Taiwhanga.—I mea ka koa ia ki te tautoko i
tenei Pire mehemea he maha atu ana pooti ka tukuna katoatia mo tenei
Pire, ko te Ture e mana nei i naianei he mea hanga, ki nga reo Roma
Kiriki
e korero i taku keehi ki te aroaro o te Kooti me te riro mai pea o te
£1000 i ahau, inaianei kua riro katoa aku moni a kore ake e puta mai
etahi o aua moni ki
Hoani Taipua.— A mea e te Tumuaki ka tautoko ahau i
tenei Pire, ko te take i tautoko ai ahau, ka maha nga tau i mauria
mai ai e te Mema mo Akarana e Ta Hori Kerei i tenei Pire ki te Whare
na ahakoa e rereke ana te whakaaro o etahi mema mo runga i tenei
Pire, ki taku whakaaro he Pire pai kia pahitia a ki te kitea etatou
e he ana etahi wahi ka ahei auo e tatou te whakauru i etahi menemana
me te whakatikatika hoki E pa aua tenei Pire ki nga Maori, me penei
taku
Tame Parata.—E te Tumuaki ka tautoko ahau i te
korerotanga tua rua o tenei Pire, I tautoko ano hoki ahau i te
mauranga e te rangatira nei i tenei Pire i te tau 1886 otira no te
tukunga o te Pire ki te Komiti nui atu te raruraru i whakaarahia mai
e nga roia mema o tenei Whare e te mema hoki nana i mau mai i te
Pire na reira i kore ai e paahi hei Ture, ki taku whakaaro he Pire
pai tenei no te mea e whakapuare ana i te huarahi ki etahi tangata
tokomaha i whanau ki Niu Tirene. E whakatipu ana hoki i tetahi mahi
hou ma nga taitama pakeha Maori hoki o te koroni, he aha te pai kia
ako nga Maori i te matauranga mehemea kahore ratou e uru ki tetahi
mahi penei. He maha nga tamariki o te iwi Maori e pahi ana i nga
kura a ka haere ki te Kareti i
Hoani Taipua.—E
Ta Hori Kerei.—E tautoko ana ahau i tenei motini. A
e koa ana ahau i te mea na tetahi Maori, i whakaara tenei putake.
Tetahi e mohio ana ahau, he mahi kino rawa tenei raweketanga i
tetahi tangata pai rawa. Kua rango ahau i nga apiha o Ingarangi he
tangata tika rawa a Mariatoa a e tino pouri ana ahau i te
whakatutuatanga, i te whakakinonga o taua tangata. Me te nui hoki o
toku aroha ki aia. Ahokoa kahore e puta mai he ora i runga i taua
motini, e tautoko ana ahau.
Ka motinitia, "(1) Ki te whakaaro o tenei Whare, ko te mahi kino o
Tiamane kia
Meiha Atikini—Kei te aroha niu ahau mo tenei take.
Otira ki toku mohio me unu taua motini te mea e kore e tika kia
paahitia e tenei Whare inaianei, kaore ano hoki kia tino rongo tatou
i nga ritenga katoa e pa ana ki tenei mea. Engari kua rongo tatou ko
Ingarangi me Amerika me Tiamani kei te tiaki i Hamoa, na kei te
whakaae a Ingarangi me Amerika e ai te rongo kua tae mai. Otiia
kahore ano kia tae mai he tino korero, na reira, ahakoa he nui toku
tautoko i te motini nana i homai tenei take korero, e tono ana ahau
ki aia kia unuhia taua motini, i te mea hoki
Hoani Taipua.—Ae e whakaae ana ahau ki te kupu
tohutohu wai a te Pirimia. Hai aha i te mea kua whakapuakina aku
korero motenei mea.
A unuhia ana taua motini.
Hirini Taiwhanga.—Ka patai ki te Kawanatanga (1)
Mehemea kua whakaputaina nga Karauna karaati mo etahi wahi o
Heretaunga Poraka. Haaka Pei? (2) Mehemea na te Kawanatanga kua
whakamutua tata tia nei, nana i whakaae kia rehitatia aua karaati?
Te Ritihana.—Tana whakahoki. Ae kua whakaputaina
aua Karauna karaati-Tuarua. Na tera Kawanatanga i whakaae kia
rehitatia aua karaati.
Hirini Taiwhanga.—Ahakoa he Maori ahau kua kite
ahau i roto i te nuipepa kua tukuna tetahi pitihana whakahe mo te
pootitanga mai o te mema mo te Takiwa Maori o te
TE MOKA.—I mea, i runga i taku whakamarama atu mo te taha ki au. Me
ki atu au kahore au i mea kahore au i mohio kua tae mai he pitihana
whakahe mo te mema o te
I runga i te motini a TAME PARATA, I meatia kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te Whare tetahi pukapuka whakaatu i nga tini Takiwa Maori o te Waipounamu i tau ai te Ture Reiti whenua Maori whenua Karauna ki runga me te maha hoki o nga moni kahore ano i ea mai i runga i aua Rahui, nga moni ranei kua utua e te Kawanatanga i runga i aua wahi.
Hirini Taiwhanga.—E mea ana ahau, ki toku whakaaro
ia, i ahua rite tenei Kawanatanga me te Kawanatanga kua puta nei ki
waho ki te kohua e ki atu ana ki te tikera he mangu koe, kei te
nohia hoki tatou katoa ki nga tikanga o tenei whakatauki. Ko te mea
nui rawa ia kia ara mai he Kawanatanga tika hei noho i runga i nga
nohoanga Kawanatanga, a ko te wa tika tenei hei whakaara mai, haunga
ia he Kawanatanga tika mo nga pakeha anake erangi mo te Maori hoki.
Ki te kore e taea e te pakeha te whakatu i tetahi Kawanatanga pai
heoi ka tono atu au kia tukuna ma nga Maori e whakatu, na mo runga i
te tiaki me te whakaiti iho o nga moni o te koroni e whakapaua ana i
ki ahau i Akarana i roto i era marama kua pahure atu ra mehemea he
hiahia to te koroni kia whakaitia iho nga moni e whakapaua ana ko te
mea tika me whakatu he Kawanatanga Maori. Tera tatou e whiwhi ki
tetahi Kawana Maori mo te £2,000 pauna i te tau. He Pirimia mo te
£800 me nga mema Kawanatanga mo te £400 i te tau ma ia mema o ona
mema e ono, hui katoa nga moni ma ratou katoa e £5,200 na e mea ana
te Pirimia i naianei kia £10,800 ma te Kawanatanga i te tau, otira
ki te mea ma te whakatu i tetahi Kawanatanga Maori e toe ai te
£5,000 ki te koroni. Ki te kore koutou e pai ki tenei, heoi kahore
rawa o koutou whakaaro whakaiti iho i nga moni e whakapau ana, me
taku ki atu me tuku nga Maori kia whakatu i tetahi Kawanatanga mo
ratou ake. Waiho kia ratou te tikanga whakahaere i a ratou na mea. I
timata mai i te Tiriti o Waitangi ta koutou whakahaere i nga mea a
nga iwi e rua a ko tona tukunga iho ko
Hikitia ana te korero mo taua take.
Timi Kara.—Ka patai ki te Kawanatanga mehemea kua
whakamanangia e ratou te ripoata o te Komiti Tikanga Maori i tuhia i
te 10 o Akuhata 1886 mo runga mo nga pitihana nama 82 me 87 na Peti
Taihuka me etahi atu? I tetahi wa i kimihia e te Kooti Whenua Maori
nga take ki te whenua e korerotia ra e aua pitihana, kitea ana he
maha nga tangata whai paanga e tika ana kia tuhia o
"I pai te whakamarama mai a te Kooti i ta ratou take. A ko te
whakaaro kua a ratou korero mo te whiriwhiri i tenei take. Otira ki
ta te Komiti titiro e kore e taea te whakahaere i tenei keehi erangi
ma tetahi ture anake te taea ai. E tonoa ana te Kawanatanga kia
whiriwhiria tenei take, no te mea i tenei wa o te Paremete, e kore e
taea te kohi mai
E hiahia ana ia kia rongo mehemea kua whai mahi te Kawanatanga, ka whai mahi ranei a muri nei rao runga mo tenei putake. Me tino whakaatu e ia ki te Minita Maori, kua whakahaerea taua whenua i muri mai o te Kootitanga.
Te Miterehana.—Tana whakahoki kua parea te Ripoata
a te Komiti Tikanga Maori e te
Hirini Taiwhanga.—Ko te ritenga o tenei pire, he
turaki i te "Ture nui o Niu Tireni, 1852. Ko te rarangi 71 o taua
ture e whakapumau ana ki nga Maori, ma ratou ano ratou e whakahaere.
Ka tautoko ahau i tenei pire mehemea ka whakaurua he kupu penei ki
roto, "Ka ahei he tangata o Niu Tireni kia pootitia hei Kawana,
Ahakoa Maori, Pakeha ranei." Otira mehemea ka paahitia tenei pire ka
hinga nga tika mo nga Maori e pumautia ana kia matou i raro i te
tekiona 71 o taua Ture nui o Niu Tireni.
Pootitia ano. Hinga ana taua Pire.
Te Miterehana.—E te Tumuaki. I mua o te haerenga o
nga mahi i raro o te Ota Pepa mo tenei ra, e hiahia ana ahau ki a
anga te titiro o tenei Whare ki te aitua kua pa ki tenei koroni me
te Paremete hoki i runga i te matenga o
Hirini Taiwhanga.—E whakahe ana ki tenei mahi
maumau i te taima o te Whare. He mema Maori hou ahau, otiia, mai ano
i te timatatanga o tenei Paramete, kaore ano kia oti tetahi mea. E
tautoko ana ahau i te whai korero a Ta Hori Kerei, Inanahi e rua oku
tino Pire hei whakaora i toku Iwi Maori, ana te Pire Whakaora Maori
me te Pire Whakakore i te Kooti Whenua Maori, i mau nga nama ki te
Ota Pepa e 7 e 8. Inaianei kua toremi haere, kua tae ki te nama 24.
Kei te paunga pea o tenei wiki, kua heke haere pea ki te 50, 60
ranei. I tukua mai ahau hei whakaora i nga Maori, a ki toku hiahia,
me titiro te Kawanatanga me tenei Whare ki te taha Maori. Kati rawa
nga ririri a te Pakeha me te Maori. Me mutu. Kaore i te rapua he ora
mo te Maori inaianei. Inahoki ko toku Pire, kaore i te manaakitia e
te Kawanatanga. Me mutu maumau taima o te koroni inaianei.
Hoani Taipua.—I patai ki te Kawanatanga mehemea ka
tuku patai ratou mo runga i te mahi a nga Rori Pooti e
Te Miterehana.—Tana whakahoki i mea mehemea ka pai
te rangatira na ki te whakaatu mai i te Takiwa e tangohia ana nga
whenua Maori penei me nga whakaatu i roto i te patai ka pai au ki te
awhina i te rangatira na i runga i te patai i nga tikanga o taua
mahi.
Ko Timi Kara.—I patai ki te Komihana o nga Waea
mehemea ka whiriwhiria e ratou tetahi tikanga whakamaro haere i te
Waea i te Tairawhiti (ara) i runga i te whakatu i tetahi teihana i
Waiapu hei hono mai ki Uawa. I tukuha ano tenei patai i era
Paramete. A ko nga korero katoa mo runga i nga painga e puta i taua
mahi i whakina i reira. Na heoi te mea hei ki atu mana mehemea ka
whakamaro haeretia te Waea ki Uawa me Waiapu, he nui te pai e tau ki
runga i nga Maori me nga Pakeha hoki o te
Meiha Atikini—Tana whakahoki i mea e whakaaro ana
ia ekore e ahei te Kawanatanga te mahi i taua mahi i naianei. Ka koa
noa atu ratou ki te mahi mehemea e taea ana. Otira e tokoiti ana nga
tangata o taua Takiwa, A e kore e ahei te whakatu i taua Waea mo nga
moni iti iho i te £3,040, no te mea he tupoupou rawa te whenua. Ki
tona whakaaro ia tera te rangatira na e whakaae mai ki tana (ara) i
te mea e iti ana nga moni o te koroni inaianei ekore e tika kia
whakapaua nga moni mo runga i taua raina ahakoa te nui o tona
pai.
Hieini Taiwhanga.—E te Tumuaki ka tautoko ahau i
tenei Pire ko te take i tautoko ai ahau. I marenatia ahau a ka
Hoani Taipua. —I patai ki te Minita Maori mehemea
ka tahuri te Kawanatanga ki te whakarite i tetahi takuta mo nga
Maori o Otaki, i nga wa e pangia ana ratou e te mate. Ko te take o
taku patai he patai naku mehemea ka awhina te Kawanatanga i nga
Maori ki te whakarite i tetahi takuta mo Otaki. I awhina ano te
Kawanatanga o mua i nga wa o
TE MITEREHANA.—I ki e pouri ana te Kawanatanga i te mea kahore he
takuta o Otaki. Kei te tukuna atu ano ia he rongoa ki etahi tangata
i reira he
ki etahi atu takiwa. Heoi nga moni e taea e te Kawanatanga te whakaputa i naianei. E pai ana te Kawanatanga ki te whakaputa i te £50 hei mea me kore tetahi takuta e hiahia ki te haere ki taua takiwa noho ai, a ko tana i whakawhirinaki kia puta tetahi huarahi marama e haere ai he takuta ki reira noho ai.
I runga i te motini a
Ko Tame Parata.—I patai ki te Kawanatanga mehemea
tera ratou e tahuri ki te whakarere ke i te utu o te Ture Pane Kuini
i runga i nga whenua Maori (ara) me utu taua tiuti i runga i ia tau
kau e utua toputia penei me nga tikanga e mana nei i naianei, i
runga i tenei take e hiahia ana ahau ki whakamarama atu, i te tekau
ma waru o nga ra o te marama kua hori nei he tokomaha nga mema i
haere ki te Kawanatanga mo runga i tenei take. He take nui hoki he
mea tika kia ata whiriwhiria e te Kawanatanga, inahoki ki te tahuri
nga Pakeha ki te riihi i nga whenua Maori i runga i ta te Ture e
mana nei i naianei, me utu topu tonu nga tiuti i, mua o te riihi. E
rua nga huarahi e pa mai ai te mate i runga i tenei Ture. E arai ana
i te tango riihi a te Pakeha i nga whenua Maori tona tukunga iho ko
te whakaitinga a te Pakeha i nga
Hirini Taiwhanga.—I patai ki te Minita Maori
mehemea ka hoatu e ia kia neke ake i te £100 i te tau ki te pukapuka
moni hei tautoko mo te Nuipepa Korimako Maori.
Te Miterehana.—Tana whakahoki i mea i whakaaetia e
te Minita Maori e te Paranihi i a Hanuere kua pahure nei kia hoatu
ki te pukapuka moni nga moni £100 hei tautoko i te Korimako i runga
i tene; huarahi (ara) me whakauru utu kore nga panui a te
Kawanatanga ki taua nuipepa. I muri iho ka mahara taua rangatira me
whakahoki aua moni ki te £50. No muri nei ka tukuna ano tetahi tono
ki a ia kia
Timi Kara.—I patai ki te Minita Maori mehemea ka
whakawhiwhi te Kawanatanga i nga Maori mahi kore i te Takiwa o
Te Miterehana.—Tana whakahoki i mea e rua nga
pitihana tono mahi kua tae mai ki a ia a nga Maori o Rotorua me te
ki mai he nui to ratou hemokai. Ko aua pitihana kua tukuna ki a
Tuari me Hanata he kai whakahaere raua no te Reriwe o Rotorua, me te
patai atu kia raua kia kimihia mai mehemea he tika nga korero o aua
pitihana, a mehemea he tika kia tukuna tetahi mahi ma aua Maori. Me
ki atu ia kia whakaritea kia tukuna tetahi mahi i runga i te pito o
te Reriwe i Rotorua kia ahei ai te tuku i tetahi mahi ma ratou (ara)
ki te mea he tika nga korero o te pitihana e ki nei e tino hiahia
ana nga Maori ki tetahi mahi hei kimi oranga mo ratou.
Hirini Taiwhanga.—E te Tumuaki, e whakatika ana
ahau ki te tautoko haunga i tenei reriwe anake erangi i nga reriwe
katoa o Niu Tireni. Ko te take i tautoko ai ahau i tenei reriwe, no
te mea ka wha ka rima ranei nga tau i muri iho i toku taenga mai i
Ingarangi a i ahau i reira ka kite ahau i nga reriwe e rere haere
ana i runga i nga Whare. Ko etahi i runga i te mata o te whenua, na
ki taku whakaaro na nga reriwe i nui ai a Ingarangi. A mehemea e
hiahia ana nga mema o te Whare nei kia nui a Niu Tireni (ara) kia
rite ki Ingarangi te rahi me anga tatou ki te mahi i nga reriwe. Kei
nga wahi hoki e whai reriwe ana kei reira nga tangata. A mehemea kei
reira nga tangata, kei reira nga moni, Kahore aku mea ki nga Maori
ta te mea kahore ratou e mohio. Erangi nga mema o tenei Whare e
mohio ana, ki taku whakaaro me tahuri nga Maori me nga Pakeha katoa
ki te whakariterite i o ratou whakaaro kia hanga nga reriwe puta noa
i Niu Tireni, puta noa i nga motu e rua, a ekore e roa kua wini nga
reriwe. Ko te take tenei i whakatika ai ahau ki te whakapuaki i enei
korero aku, heoi ka ki atu ahau tukuna tenei Pire kia paahi, ta te
mea ka rima ka ono nga wiki i noho ai tatou i konei a kahore ano i
oti noa tetahi mahi ia tatou.
Tame Parata.—I mea e pa mai ana tenei Pire ki au,
no te mea e mea ana kia akona te Paipera i roto i nga kura, no te
mea hoki he maha nga tangata e hiahia ana kia akona te Karaipiture
ki a ratou Tamariki a e tino whakaae ana ahau ki ta ratou. He nui
nga tikanga i roto i nga kupu Ako Paipera nei. Katahi ia te mea
kahore e marama ki au i roto i tenei Pire. kahore i whakaaturia mai
ko tehea wahi o te Karaipiture e hia ana kia akona e ahua rereke ana
te whakaaro o etahi mema i etahi. Ko etahi e hiahia ana kia
korerotia te Paipere i roto i nga kura ko etahi e tino waakahe ana.
Na ko te kupu tenei ko wai o ratou e tika ana, inahoki e kaha rawa
ana te whakaaro kia korerotia te i karaipiture i roto i nga kura, e
whakaaro ana ahau he mea tika kia whakamatauria a me titiro tonu atu
tatou ki tona tukunga iho. Na ahakoa he maha nga tamariki o ia Hahi
e haere ana ki nga kura, me te whakaaro tera e puta he
Hirini Taiwhanga.—E te Tumuaki
ki taku mohio ko te Paipera te kaupapa o Ingarangi a i hanga katoatia ana Tureki runga i te Paipera. No reira he mea nui rawa kia akona nga tamariki ki te Paipera, ki taku whakaaro kia kore te Paipera e kore e maha nga tau e tu ana a Ingarangi, i haere tetahi rangatira o Hamoa ki Ingarangi a ka haere ia kia kite i te Kuini me te patai atu kia te Kuini na te aha i nui ai a Ingarangi. Na ka mau te Kuini ki te Paipera ka mea na tenei i tae ai a Ingarangi ki tona rahi o naianei, i rongo ahau ki enei korero i Ingarangi, otira kahore ahau e mohio mehemea he tika he horihori ranei aua korero. No reira ahau ka ki me whai tatou i te tauira o Ingarangi no te mea ko te whenua tera o o tatou whaea, otira he Ture ano o Niu Tireni a me whai tatou i runga i aua Ture. Me makona katoa hoki nga tangata o Niu Tireni i runga i te maha o nga whakapono otira me rite rite tahi tatou, ko te take i tu ai ahau ki runga he tautoko i tenei Pire.
Hirini Taiwhanga.—Ko toku mohio na nga mema ano o
tenei Whare te he i roa ai nga mahi. Mehemea ka whai mai nga mema ki
toku ahua hei tauira, tera e oti pai nga mahi katoa o te Paremete.
Otiia na runga i ta ratou korero roa kua kore pea e whai takiwa hei
mahi i nga Pire. A ki te hinga ana Pire katoa e hara i te mea na te
Kawanatanga te he. Erangi na te huhua korero o etahi mema.
Hirini Taiwhanga.—I patai ki te Minita mo nga Mahi
Nunui mehemea
Hirini Taiwhanga.—I mea kakore au e whakapono atu
ki te wakaiti i nga moni e whakapau ana. I au i konei i te tau 1876.
I rongo au i taua kupu
Hoani Taipua.—E te Tumuaki e kore e wahangu taku
pooti mo runga i tenei mea, me ki ake ahau kihai ahau i tonoa mai e
toku iwi ki te inoi i tetahi moni mauku, erangi i tonoa mai ahau ki
te mahi i tetahi painga mo nga Maori me o ratou whenua, na i naianei
kua mauria mai tetahi Pire ki te aroaro o te whare mo runga i te utu
o nga Mema, kahore aku whakahe ki tenei Pire, kore rawa atu, kahore
hoki oku ngakau nui
Tame Parata.—E whakaaro ana ahau he, mea pohehe te
whakaiti iho i nga utu mo nga mema. He horihori te huna a nga mema i
o ratou whakaaro, ko te mea pai me whakapuaki i o tatou whakaaro,
inaianei e whakapai ana ahau ki nga mema e mau ana ki te tika me te
whakapumau i a ratou korero i korero ai ratou ki te hunga i pooti
mai ia ratou. Ko au ia kei te watea noa iho ki te pooti i runga i
taku huarahi i hiahia ai ahau ki te pooti, ta te mea kahore ahau i
ki atu ka penei ka pewhea ranei taku pooti, i tonoa mai ahau ki te
mahi i nga mahi pai i kite ai ahau he pai mo te iwi Maori ki te
tautoko hoki i nga Pire i kite ai ahau he pai mo te iwi pakeha. Na
mo runga i nga ki e kiia nei e riro ana etahi moni nui o te koroni i
nga mema, me ki ake ahau kahore aku hiahia apo ki nga moni e riro
ana i ratou, no te mea e inahara ana ahau e tika ana kia riro i a
ratou nga moni e tango nei ratou mo ta ratou haere mai ki konei ki
te mahi i nga mahi o te koroni. Ki taku mahara me penei tonu te utu
mo nga mema ahakoa he mema whai moni he mema powhara ranei, e tona
mai ana nga mema e te hunga nana ratou i pooti i runga i to ratou
matauranga ki te mahi i nga mahi i tonoa mai ai ratou. Ki taku
mahara he nui ke nga moni o te koroni e moumoutia ana i runga i
etahi huarahi maha kino ke atu i te utu i nga moni ki nga mema,
inahoki he nui nga moni i utua ina tata nei ki nga Komihana i
whakarite nei i nga takiwa pooti mema, a i naianei tenei tetahi Pire
kei te aroaro o te Whare hei wewete i nga mahi i mahia e aua
Komihana (ara)
Tame Parata.—Ka mea. E
Meiha Atikini.—Tana whakaho- E kore e taea te
whakahaere tenei take i tenei nohonga o te Paremete erangi ka
kimihia e ia i roto i nga rangi e takoto ake nei he pewhea te ora e
tukuna atu e ia ki nga Maori (aia) ki te mea e tika ana kia peratia.
Tame Parata.—I patai ki te Kawanatanga aweha te
Pire e pa ana ki te Ture Rahui Maori a te Waipounamu e mau nei i
runga i te ota pepa te tuhatuhaina ai ki nga mema. E hiahia ana ahau
ki te whakamarama atu i te take o tenei patai. Ko te take i patai ai
ahau i tenei patai koia neki, kua roa noatu tenei Pire e mau ana i
runga i te ota pepa, a e awangawanga ana ahau kia tuhatuhaina tenei
Pire kia ahei te whakamaori kia ahei ai hoki nga Maori e pangia ana
e tenei Ture te ata whiriwhiri i nga tikanga o roto. Na he poto rawa
te wa e takoto nei ki nga Maori hei whiriwhiri i nga tikanga o taua
Pire. Ko te mea tika me unu mo a tera Paramete. He mea nui rawa hoki
tenei e pa nui ana ki nga Maori o tera takiwa. A ki taku whakaaro e
he ana te tuku ohorere mai o tenei Pire ki te Whare i te mea kahore
ano nga tangata e pangia ana e tenei Ture i matau noa ki ona
tikanga. E ahua rereke ana tenei Pire i te Pire i mauria mai i tera
tau ki te aroaro o te Whare. Heoi ko taku i tumanako ai kia kaua e
nei kupu aku e whakaoho i te ngakou o te mema nana i mau mai tenei
Pire.
Meiha Atikini.—Kua oti te tuha tenei Pure inanahi.
Meake ka tae atu ki taua mema e patai mai ra. Ae, e tika ana te kupu
ra, he mea nui tenei, e kore e tika kia whakaomakia te paahitanga o
tetahi pire penei ki roto ki te Whare, erangi me tirotiro marire. Ko
taua Pire nei, e rite pu ana ki te Pire i homai ki te Paremete kua
mutu tata ake nei. Heoi te wahi i rereke, ko te tokowha te tokorima
ranei o nga kai whiriwhiri utu, kua whakarerea etahi, kua waiho kia
tokorua anake. I raro i te Pire o te Paremete kua hori ake nei, he
nui te taimaha o te moni a nga Maori e pau i runga i te mahi
whiriwhiri utu, a he mea tika rawa mo te taha ki nga Maori me nga
pakeha kia whakatikaia, kei pau huhua kore a ratou moni. Ko te
nuinga o taua Pire, he rite tonu ki to te tuatahi. A ko te mea tika
me paahi tenei Pire inaianei hei ora mo nga pakeha me nga Maori
hoki.
Hoani Taipua.—I patai ki te Kawanatanga e pehea ana
o ratou whakaaro mo runga i te pitihana a Wiremu te Aho me etahi atu
i tukuna nei te whakatau a te Komiti mo nga mea Maori i te tau 1886.
I te mea e patai atu ana ahau i tenei patai e hiahia ana ahau ki te
whakamarama atu, ko tenei patai aku i haere i runga i tetahi whenua
i wehea mo Ngatipa (ara) i wehea e te Kawanatanga mo nga tangata o
Ngatitipa i hapai patu mo te taha ki te Kawanatanga. Erangi no te
karaati tanga o taua whenua, karaatitia ana kia Hori me Nini Potaua
Kukutai anake. Ko te nuinga o te iwi i kapea ki waho o te karaati.
Na tera tetahi pukapuka a
Te Miterehana. — Kua tukua nga ritenga katoa o
tenei mea ki te Apiha o te Kawanatanga ki Waikato, erangi kaore ano
kia tae mai tana whakahoki. Kia tae mai ra ano, ka ata whakaarohia
nuitia e te Kawanatanga. Kua tae mai ano te reta a taua Apiha e
whakaatu mai ana. Kaore ano ia kia kite noa i nga kai-pitinana me
nga tangata i tapoko ki te karaati. A tera ia e whakaatu ki te mema
nana tenei patai ana tae mai te ripoata a taua Apiha.
Te Hemara.—Mehemea i tuhi reta te Kawanatanga kia
Te Miterehana.—Kaore ano kia tae mai nga korero mo
tenei mea ki Poneke. Na reira e kore e taea te whakarite
inaianei.
Hirini Taiwhanga. — Kahore ahau e mohio heaha ra te
putake i hiahia ai te Pirimia ki te whakakore i nga mema Maori. A
ahakoa pirangi te Kawanatanga ki te pera, kaore ratou e hiahia ki te
whakahoki mai i nga whenua ki nga Maori, inahoki kei te aroaro o te
Paremete inaianei tetahi Pire a te Kawanatanga mo nga whenua Maori.
Kei te pai ahau kia pana atu nga mema Maori ki waho o tenei Whare
mehemea ka whakaae te Kawanatanga ki te paahi i oku Pire, ara ko
toku Pire Whenua Maori, me toku Pire whakakore i nga Ture Kooti
Whenua Maori. Me te tuku mai hoki kia matou te whakahaere me te mana
o a matou whenua. Mehemea ka rite enei, pai noaatu ahau kia kore he
mema Maori ki tenei Whare. Kua koroheketia hoki matou. Kua mohio ki
te whakahaere ia matou penei me nga Pakeha. Ko toku whai kia homai
te tika mo matou. Mehemea kaore i te paingia matou nga mema Maori
kia noho ki roto ki tenei Whare. E pai ana erangi homai he Kaunihera
mo te iwi Maori ake, katahi ka puta matou ki waho, ki toku mohio me
waiho ma matou e whakahaere i omatou whenua. Kei te pera katoa te
whakaaro a nga Maori. Kaore a matou hiahia ki te whakapiri haere ki
nga Pakeha, ite mea kaore he roa kaore he tika e riro mai ana ai
matou, ahakoa haere matou ki roto ki nga Kooti whakawa ki te Whare
nei ranei. Ko matou e noho nei tokowha tonu. E kore matou e kaha ki
nga mema Pakeha e iwatekau matahi. Mehemea ka whakatete nga Okiha e
wha ki nga Okiha iwa tekau. matahi, e kore
rawa e kaha. Waihoki ko matou. Kaore e riro mai he painga mo matou tae noa ki te iwi Maori katoa.
TAME PARATA.—Me whakapuaki kupu ahau mo tenei whakaaro kia whakaitia
nga mema o tenei Whare. Ko te raruraru ki toku whakaaro no tenei
Paremete kua hori ake nei, ka paahitia he ture whakapumau te
tokomaha o nga mema ki te iwa te kau ma rima. I mohio ahau i reira,
ko tona otinga rawatanga tena, otiia inaianei, kua ara ake taua take
i roto i tenei Whare, ahakoa he ruarua kau nga marama kua pahemo
ake. He aha ra nga putake i whakanekehia nga mema i te tau 1881 ki
te iwatekau wa rima, a inaianei e whakahokia ana ki te whitu te kau.
E hara pea te take he iti haere no nga tangata o enei moutere. Na
etahi o nga Minita o tenei Kawanatanga i whakatomaha i reira, a
inaianei e whakaitia ana. Kanui rawa toku rapurapu i tenei i te mea
hoki kei te piki haere to tatou tokomahatanga ia tau me nga raruraru
me nga mate aha ranei, koia ra me piki haere te tokomaha o nga mema.
No nanahi tonu ka u mai tetahi kaipuke no Ingarangi e rima rau e
rima te kau nga manuwhiri i runga wahi iti kua rite kia tu he mema
motuhake hei mangai mo tenei ope tuarangi. Kua ki mai te Minita mo
nga kura, pai atu te whakahaere Kawanatanga i te ruatekau ma rimu
torutekau ranei kua taha ake nei. Ki toku mohio e he ana tenei kupu
inahoki taua wa, he tokoiti rawa nga tangata o enei motu, a kihai i
haere nga mema ki nga whenua katoa tirotiro haere ai i nga tikanga e
hiahiatia ana e nga tangata o a ratou takiwa. Na inaianei kei te
haereere tonu nga mema ki o ratou na takiwa ui haere ai. Ko tenei
whakaaro kia whakakorea etahi o nga mema e tino he ana ki toku
mahara, ite mea hoki, kei te tupu haere tatou, e hara ite mea e iti
haere ana. Mehemea he rongoa i te moni o te Koroni na engari tena,
otiia e rua nga taimaha kua utaina ki nga mema i tenei nohonga o te
Paremete, ara ko te murunga o to ratou moni me te whakaiti hoki i to
ratou tokomaha. Engari kia marama rawa te Whare ki tenei ara kihai
ahau i haere mai hei rapu tika mo toku tinana, hei tono ki te
Kawanatanga me nga mema
Timi Kara.—Ka patai ki te Minita mo te taha Maori.
Nawai i whakahau i whiriwhiri ranei i nga korero mo te keihi mo
Owhaoko kua perehitia kua tukua mai ki nga mema. Ko nga tauira o
etahi o aua kupu e tino whakapae kino ana ki etahi tangata ra waho
kaore nei e kaha ki te whakatete kia kore e tau enei kupu whakapae
ki runga kia ratou. Mo runga mo te ahua o enei korero e mahara ana
ia kaore pea i tika te whakahau a te Kaunihera kia perehitia, a
natemea e whakapae tenei ki etahi tangata kei waho o te Whare e
patai ana au kia kitea te tangata nana te whakahau me te take i
perehitia ai Ki taku mahara koare e puta mai he painga mo te katoa i
runga i tenei mea, a mehemea i tikina enei korero i runga i te
tikanga mauahara, e tino pouri ana au mo tenei tu mahi.
Te Miterehana.—Ko aua korero whiriwhiri e pa ana ki
Owhaoko he mea whakahau kia perehitea e te Kawanatanga kua mutu ake
nei. I motinitia ki roto ki te Kaunihera kia whakatakotoria enei
pukapuka ki runga ki te tepu, a i ahua awangawanga tenei Kawanatanga
mehemea e tika ana kia homai enei mea, me homai ranei nga korero
katoa e pa ana ki te whakawa tuarua o taua whenua. Otira kaore he
paanga o tenei Kawanatanga ki taua mea, itemea hoki na te
Kawanatanga tawhiti i whakahau kia perehitia aua pukapuka.
Timi Kara.—Ka whakaatu mai ki te Whare, kaore i
perehitia nga korero katoa e pa ana ki tenei putake, whakarerea ana
etahi wahi o nga korero e whakaora ana i te hunga e whakapaetia ana.
I runga i te whakaaro tika me
Takuta Numana.—Whakaatu mai ana he maha nga
pukapuka kua tuhia mai e Takuta Pura ki a ia, me te korero mai ai te
nui o tana pouri mo enei korero whakapae teka, a ko te mea tika
inaianei me hurihuri te Minita Maori i tenei take, kia perehitia
katoatia aua korero, kaua tetahi wahi e mahue. Kua rongo ia kei te
pouri rawa a Takuta Pura a tera pea ia e hoki mai i Ingarangi ki te
kimi tikanga hei whiu mo te hunga kua whakapae teka mona.
Te Ropiha.—Ko te mea pai me whakaatu mai e te
Minita Maori na tenei Kawanatanga na tera Kawanatanga ranei i
whiriwhiri ko ewhea wahi o aua korero e perehitia, I tana kitenga i
enei pukapuka ohorere ana tana mauri mo enei korero kino ngautuara
mo tetahi tangata kei waho o te Koroni. Ko te mea tika ia kaua e
whakapae teka ki nga tangata e ngaro ana, erangi me whakawatea he
takiwa mo te tangata e whakapae ana mei kore karohia e ia tenei
whakapae. Tana hiahia me perehi katoa ana korero, kaua e puritia
tetahi wahi.
Te Miterehana.—Na te Taute i whakahau te Tari Maori
kia tikina aua korero. Katahi ka tonoa a Tiati Make i Waipawa kia
whiriwhiria kia tukua mai nga wahi o aua korero e pa ana ki te
whakawa tuarua mo Owhaoke. Otira ka tahuri ia ki te rapurapu. a
mehemea i mahue tetahi wahi o te korero, tera e perehitia.
Nga Hoko Whenua Maori O Te Waipounamu.
I runga i te motini a
Hoani Taipua.—I mua i te tukunga o tenei Pire ki te
Komiti me whakaatu ahau ki taku whakahe mo te apitiranga mai o te
Waipounamu ki raro ki te takiwa o te Hauauro. Te take katahi ka nui
rawa atu taua takiwa, e kore tetahi tangata e kaha ki te tirotiro
haere i nga Maori, timata mai i Tauranga, Akarana haere mai i te Tai
Hauauru ki Poneke nei whakawhiti atu i Raukawa ko Rakiura te mutunga
TAME PARATA.—I mua i te tukunga o tenei Pire ki te Komiti me whakaatu
ahau kei te whakahe rawa ahau ki tenei mea. E rite ana tenei Pire ki
tetahi tangata kua puta te whakatau kia taronaiti ia. Na i te mea
kaore ano kia tae ki te ra kua rite mo tona matenga ka mauria tetahi
taura ki taua tangata ka tonoa ia ki te tarona i a ia. Ko tenei tari
kua rite hei tarona i nga mema e rua tekau ma rima o tenei Whare hui
atu ki te mema Maori kotahi, ara he kohuru ia ratou i mua noa mai o
te wa tika hei matenga mo ratou. E kiia ana kia toru tau ki muri ka
timata te mana o tenei Pire, ara e whakarite ana i te ra hei matenga
mo te mematanga o enei tangata rua tekau ma rima. I a ratou ano e
ora ana kua puta noatu te kupu whakamate mo ratou hei whakapouri mo
o ratou ngakau hei whakaiwi kore i ta ratou mahi rapu ora mo a ratou
takiwa. Ka korero ahau inaianei i te paanga o tenei mea ki nga iwi
Maori o te Waipounamu. E whakaritea ana kia toru tau ki muri ka
tangohia to ratou mema i tenei Whare. Muri iho nga tau e toru kia
tokotoru anake nga mema Maori mo Niu Tireni. E ki ana te mema Maori
o te
Heoi ko te mutunga o tenei putake i penei: i unuhia e te Pirimia te rarangi whakakore i tetahi o nga mema Maori, meatia ana e ia kia whitu te kau matahi mema pakeha me te tokowha mema Maori, a hui katoa e whitu tekau marima.
Whakaaetia ana e te Whare. Paahi ana.
Hirini Taiwhanga.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki
te whakahoki kupu mo nga kupu a te mema mo Kumara mo matou (ara) mo
ta matou tautokonga i te Kawanatanga. Ki taku whakaaro kahore he
take e whakama ai matou ki te pera, no te mea kua whakaae te
Kawanatanga ki te waiho i a matou mema kia pera ano te maha me nga
mema o mua ake nei, no reira ka pooti matou ki te Kawanatanga. Na te
iwi o toku wahi o te motu i tono mai i au ki konei hei whakahaere i
nga take Maori kihai i haere mai ki te whakahaere i nga take a te
mema mo Kumara erangi i pootitia mai matou tokowha hei whakahaere i
nga take a nga Maori. E rua aku Pire kei konei hei whakahaere i nga
take Maori a ki te ahei i te mema mo Kumara te mahi kia paahi hei
Ture, ka kiia ia e ahau e tangata pai. Otira e mohio ana tatou e
hiahia ana ia ki te tautoko tonu i ana whakaaro. Heoi ka ki ake ahau
penei ano me taku ki o mua ahakoa ka homai he Ture pai e tenei
Kawanatanga e tera ranei ka tautoko ano au i a ratou, kahore he
tikanga ki au ko tewhea Kawanatanga ko tewhea Kawanatanga ranei.
Heoi tonu ko te Kawanatanga e homai ana i nga Ture pai mo matou, na
i te mea kua ki mai nei te Pirimia ka waiho tonu e ia a matou mema
kia wha heoi ka pooti tonu matou ki aia.
Tame Parata.—Me korero ano ahau mo runga i nga kupu
whakapae mo nga mema Maori kua kiia i roto i tenei Whare he mea
whakawai nga mema Maori ki te taha Kawanatanga i runga i te hoatu i
tetahi mea ma ratou. Ka ki atu ahau ki te Whare mo runga i te taha
ki au kore rawa he tika o enei korero. I tukua aku whakahe mo tenei
Pire no te mea e mea ana kia tangohia tetahi o nga mema Maori, me te
ki hoki kia whakaurua mai te Waipounamu ki te
Time Kara.—I mea e whakatika kau ake ana ahau ki te
korero i etahi korero torutoru nei kia mutu ai te whakaaro a nga
Mema e mea nei he mea whakarite penei e matou me te Kawanatanga ki
te homai e ratou kia wha nga mema ka tautoko matou i a ratou, Ka ki
tonu atu ahau i konei he horihori tenei korero. I whakamarama penei
te mema mo te taha Maori Whakararo i tana pooti (ara) ko tana
whakahe ki te Pire ko te meatanga a te Kawanatanga kia whakahokia
iho nga mema Maori kia toru, no te whakakorenga i taua tikanga ka
pooti ia mo te Pire. E te Tumuaki mehemea e tahuri ana nga mema o
tera taha o te Whare ki te whiriwhiri i nga mahi a nga mema o to
ratou taha, ka pai tena mahi, He aha noki ta tatou e kite nei i ia
wa i ia wa kahore pea he rereke kau ano no nga whakaaro o tetahi ki
tetahi o tera taha o te Whare. Ko etahi o ratou e pooti ana ki
tetahi taha me etahi ki tetahi taha mo runga i taua take ano. Haunga
ia tena e hara hoki i te mea tika kia tango whakaaro matou i aua
mema kia pehea kia pehea ranei matou. Hua noa ahau me korero matou i
ta o matou nei hinengaro i tohutohu ai ki a matou heoi ta matou i
tono ai i runga i tenei korero ko te tika. I mahara matou kahore i
tika te mahi a te Kawanatanga ki te whakahoki iho i o matou mema kia
toru, a i kaha ta matou whakahe i taua tikanga, a i kite hoki te
Kawanatanga i te tika o ta matou whakahe. E te Tumuaki pena mai te
tiaho o te matauranga ki roto i a matou i runga i nga kupu ako mai a
te mema mo Heretaunga i a matou, Ki toku whakaaro ia hei tetahi
tangata matou ki te mahi Paremete he tangata hei kimihanga
matauranga ma matou. I ki mai taua rangatira kua mau matou kei roto
i nga ringa o te Kawanatanga, no te mea ka ahei noa e ratou te tuku
i tetahi whakawehi whakakore ia matou i ta ratou wa i pai ai ratou.
Otira heoi nei taku kupu, kahore nga mema Maori e wehi ki te hoki
atu ki o ratou kai pooti pena me te mema na. A i te mea e whakaatu
mai ana taua mema i te nui o tona iwi kihai pea ia i whakaaro iho he
neke ke te nui o nga tangata nana matou i pooti mai (ara) o ia
takiwa e tu nei matou hei mema ko toku iwi e tae ana ratou ki te
wahi toru te nui o te motu o Aotearoa a i te pootitanga i muri nei e
ono tekau ma wha nga teihana pooti i taea e ahau ki te whai korero
ki a ratou. Otira kahore au e amuamu, kaore au e wehi ki te hoki atu
ki toku iwi. Ki toku mohio i penei te ki a te mema mo Tanitana ki te
Tonga kahore e pai kia tu he mema Maori hei mema mo te Whare kahore
ratou i pai hei noho ki tenei Whare. He tika pea
Hoani Taipua.—Ka patai ki te Kawanatanga mehemea
kaore ratou e tohutohu kia puta wawe te pukapuka whai korero a nga
mema Maori, inahoki e puritia ana taua mea kia pahemo nga marama
maha i muri i te mutunga o te noho o te Paramete. Koia te take i
hiahia ai au ki te ui. He aha te take i whakaroaina kia toru kia wha
marama i muri o te Paremete ia tau ia tau, katahi ka puta mai. Ko
nga iwi Maori kei te patai tonu ki nga mema. Ko awhea tukua mai ai
nga korero o te Paremete. He nui no to ratou hiahia kia rongo
korero. Na i te mea kua tu he Kawanatanga hou inaianei, heoi me
tikanga hou hoki mo tenei mea. I tona taenga mai ki Poneke nei i te
timatatanga o tenei nohonga o te Paramete, katahi ka puta mai nga
whai korero a nga mema Maori o tenei Paramete kua mutu ake nei. E
tino hiahia ana ia kia anga nui te whakaaro o te Kawanatanga ki
tenei mea, a kia kaua hoki e whakaroaina i muri nei.
TE TUMUAKI.—Ka mea. Kua ui ui au, a ki mai ana ko
te take whakaroa he nui no te mahi perehi i nga pukapuka reo Pakeha
me era atu tini mea koina te take kaore i hohoro te perehi i te whai
korero a nga mema Maori. Engari ka ata whakaarohia e au mei kore e
taea te perehi wawe i taua pukapuka a muri ake nei.
Tame Parata.—Ka patai ki te Minita Maori kei te
pewhea te whakaaro o te Kawanatanga mo te pitihana a aua tangata kua
oti te ripoata e te Komiti mo nga mea Maori?
Te Miterehana.—I whakapaua e te Kawanatanga e £880
i era taua mo runga mo tenei huarahi. A kua rongo au, he rori ahua
pai kei taua wahi inaianei, na reira kaore e ahei te Kawanatanga ki
te mahi ano i taua huarahi inaianei.
Hirini Taiwhanga.—I patai mei kore te Kawanatanga e
pai ki te whakarite i tetahi moni e rite ana hei whakahoki i nga
moni a
TE MITEREHANA.—E pouri ana au mehemea kua pau nui te moni a Horomona i runga i tona haerenga mai ki Poneke nei ki te tautoko i tana kereme. Otira e kore au e kaha ki te whakarite moni hei whakaea i aua moni na reira kaore au e whakaae.
Hirini Taiwhanga.—E te Tumuaki ai haere
He tika ano hoki na te Kawanatanga tera nehenehe a Puhipuhi, otira tera ano etahi nehenehe kei runga i te raina o taua reriwe hei whakanui i te mahi ma taua reriwe. E miharo ana ahau ki etahi mema e whakahe nei ki tenei reriwe, ki taku mahara ko te mea tika ma ratou kia tukuna kia hanga tenei reriwe a tae atu ki Pewhairangi ki tetahi o nga takiwa momona o Niu Tireni. He waro hoki kei reira he nui hoki nga tangata, tera e tae nga tangata o reira ki te toru tekau mano ara ki te huia tahi tia nga pakeha me nga Maori a kei te whakanui ano ratou i nga moni o te koroni a kei te utu hoki matou i te hanganga o nga reriwe i etahi atu takiwa, ko ta matou kihai hanga. Na konei matou i whakahe ai ki te utu i nga reti me nga takoha hei painga mo Tanitana me Karaititiati me Poneke me te kore rawa kia matou, ki taku whakaaro ko te mea tika ma matou kia kaua matou e atu i nga takoha me nga reti. E mahara ana hoki ahau tera ano e whai hua tenei reriwe iti, a tera ano hoki e puta he painga mo tetahi o enei takiwa a ko taku i hiahia ai kia paahi tenei Pire, a ko te mea tika ma nga mema o tenei Whare kia tautoko i a matou kia hanga tenei reriwe, no te mea kua tautoko nga Maori i a ratou i runga i etahi tikanga maha i roto i tenei Whare, ki taku whakaaro kia kotahi tonu te reriwe nui tonu mo te taha whakararo o Akarana. Mehemea kua paahi taku Pire, ara, te Pire whakaora Maori hei tuku i te mana o nga whenua Maori ki nga Maori tera e taea e matou te nama moni i runga i o matou whenua hei hanga i ta matou reriwe notemea kei a matou te nuinga o nga whenua o Aotearoa. Heaha hoki te take kia kore ai he reriwe ma matou pera ano me nga pakeha a ki te paahi tenei Pire ka whiwhi matou i te reriwe.
Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
whai kupu mo runga i tenei Pire, te take he whakaaro noku tera e
puta he painga ki nga Maori o Aotearoa i runga i tenei Reriwe, no
reira ka tautoko ahau i tenei Pire. Otira ko te mea tika ma tatou me
tono atu ki te Komihana kia tukuna mai he ripoata whakaatu i te utu
o te whenua me era atu mea i te taha o te raina o taua reriwe, me te
tatari ano tatou kia tae mai taua ripoata ka korero ai i taua Pire a
tenei Paramete e haere ake nei. Ko tetahi mea hoki tera e taea te
whakaatu mai i te maha o nga tangata e noho ana i reira. Kua ki mai
te mema Maori mo
Meiha Tuari.—Ka patai ki te Minita Maori, ko awhea
homai he Pire hei whakarite i nga kereme whenua o nga hawhe kaihe o
Te Miterehana.—Mea mai ana. He tika i whakaaro ano
au kia homai he Pire i tenei tunga o te Paremete otiia no toku
kitenga kei te rere tonu mai aua kereme ka mea Te Make, ko te mea
tika me ata waiho mo tenei
Hoani Taipua.—I mea kua tino
Hirini Taiwhanga.—I mea na enei tu mahi i amuamu ai
nga Maori katoa o Niu Tireni, a ko te mea tika ma nga Maori me Tiati
Maori me Roia Maori hei Kaiwhakawa ma ratau. No te mea kahore nga
Tiati me nga Roia Pakeha i mohio ki nga ritenga me nga tikanga Maori
ara ki nga whenua i tukuna mai e o
Timi Kara.—I mea kahore au e pai ki te tikanga e
meatia nei kia kaua nga Maori e tono whakawa tuarua i runga i nga
whakataunga a te Kooti Whenua Maori, mehemea he mana to ratou kia
tono ki te Kooti Hupirimi kua kore pea ratou e tono mai ki tenei
Whare. A i te mea heoi nei te Kooti hei tononga ma ratou, kahore e
tika kia araia ratou i te Whare i te kimi i tetahi ora mo ratou,
mehemea he moni ta te Pakeha e tae ana ki te 5 ki te £10 ranei ka
ahei ratou te tono whakawa tuarua, a he aha te take i kore ai nga
keehi e tae nei nga moni ki te rau o nga mano i kore ai e tukuna he
whakawa tuarua ki nga Maori kia ata kimihia ai o ratou take. E mohio
ana ahau ki tenei keehi, ekore ahau e whakapuaki i tetahi kupu
whakahe mo runga i te whakataunga a nga Tiati ta te mea e whakaaro
ana ahau i tukuna te whakataunga a ia Tiati i runga i te whakaaro e
whakatau tika ana ratou. Ki taku whakaaro kahore e tika kia puta
tetahi kupu whakapae ki nga Tiati. I mea te mema mo Waitotara ki
tana whakaaro ekore e tika kia whiriwhiria nga whakataunga a nga
Tiati o te Kooti Whenua Maori, mehemea kahore e tika kia whiriwhiria
a ratou whakataunga he aha te take i
Hoani Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakahoki
kupu mo runga i nga koreo a te mema mo Whanganui i mea nei kia
whakahokia te ripoata ki te Komiti, Mehemea e whakahokia ana me
whakahoki ki nga mema kihai i tae mai ki te Komiti i te wa e korero
tia ana taua keehi e te Komiti, a ko te mea tika me pooti he Tiamana
hou mo te Komiti, Mehemea e whakahokia ana kia whiriwhiria mai e nga
tangata nana i whiriwhiri i te tuatahi ka pera ano ta ratou
Tame Parata.—Mei kore tenei mea e mauria mai ki te
aroaro o te Whare nei kua kore ahau e whai kupu. Otira i te mea kua
mauria mai me whakamarama atu e ahau aku korero mo runga i taua mea.
E whakaae ana ahau ki ta te mema mo Waitotara ara kia whakahaerea
tetahi tikanga mo nga keehi e rite ana ki enei. I penei ano te ahua
o tetahi pitihana i tukuna mai ki te Komiti mo te Waipiro Poraka a i
pera ano te whakataunga a te Komiti. Kaore aku whakahe ki te
ripoata, erangi i mahara ahau me rite tonu te whakataunga mo aua
keehi. Kua tuturu taku whakaaro me hanga tetahi Ture hei whakahaere
mo nga take katoa e rite ana ki tenei. He maha nga Maori e haere mai
ana ki tenei Whare kia whakaorangia o ratou mate, otira, kaore rawa
he mana o tenei Whare ki te whakahaere i aua take, notemea kahore he
Ture hei whakahaere.
Timi Kara.—I tono i mua te whakataunga o tenei mea
kia tukuna tetahi pitihana a
Hoani Taipua.—I patai ki te Kawanatanga kei te
pewhea te takoto o nga whenua i whakaritea ra e te Karauna mo Tawhio
me etahi atu maori i uru nei ki te whawhai; kei te watea ano ranei
aua whenua? E hiahia ana ahau kia mohio atu au kei te pewhea te
takoto o nga whenua i wehea nei e nga Kawanatanga o mua i te takiwa
o Waikato. I rongo au e meatia ana kia whakaritea etahi whenua
Karauna i Waikato ma Tawhiao ma. E hiahia ana ahau kia whakaaturia
mai e te Kawanatanga te tikanga o aua whenua kia marama ai. Me
mahara ano hoki kaore a Tawhiao i te noho wehe mai i te Kawanatanga
engari kei te noho i raro i te ture penei me etahi Maori nei ano, e
hara hoki i a Tawhiao nana tera whawhai, e hara i a ia te he, engari
na te iwi. Mehemea nana ake taua whawhai ka tika kia tupato te
Kawanatanga, otira na te iwi ke tera mahi, kaore he take e
awangawanga ai te Kawanatanga, a ki te marama ia te Kawanatanga ki
te aroha ki tona iwi katahi ka pai. I nui atu te mahi kino a Te
Kooti me te mate i puta mai i ana mahi, na kua arohatia nei ia e te
Kawanatanga kua hoatu hoki he whenua mana. Titiro ki te nui o te
raruraru i puta mai i ana mahi, kua hoatu nei e te Kawanatanga he
whenua mana, he mea tika rawa kia arohatia a Tawhiao. Na tenei whare
i mahi te Ture Muru Hara, murua ana nga hara o nga Maori i hapai pu,
na e mea ana au kia aroha te Kawanatanga kia Tawhiao.
Te Mitirihana.—I wehea ano he whenua mo nga Maori i
uru ki te whawhai i Waikato; engari kua kore noatu te mana o "Te
Ture Whenua Raupatu o Waikato" na tera hoki i whakarite aua whenua
ma nga Maori, ko aua whenua kei te tukuna inaianei mo etahi atu
huarahi. Mehemea ka tono mai a Tawhiao me tona iwi ki te
Kawanatatanga ka ata whakaarohia paitia ta ratou tono.
Tame Parata.—I patai ki te Kawanatanga, mehemea
ranei e kore e taea te whakarereke i nga tikanga mo nga Kekeno kia
taea ai te whakapuare i
Te Piha.—Kei te mohio te Kawanatanga ki ta te mema
e korero mai na, ara ki te putanga o nga kaipuke e rua ki te mahi
tahae pea ki te aha ranei, ma te Kawanatanga e mahi he tikanga hei
arai i te mahi tahae pera. Ki te mahara a te Kawanatanga he mahi
tikanga nui rawa mo Niu Tireni te mahi kekeno, a ka whakaritea etahi
tikanga hei arai i te mahi tahae. Ka rere te tima a te Kawanatanga
te Tera i tenei ra, a ka kiia atu kia titiro haere i aua kaipuke.
Kia mohio mai ra te mema na ka mahara tonu te Kawanatanga ka tupato
tonu hoki mo aua mea.
Timi Kara.—E whakatika ana ahau i nga kupu a te
Mema mo Rangitikei ara e mahara ana au kua tae ki tona wa tika
inaianei kia whakarereketia te mahi hoko whenua Maori a te
Kawanatanga. He nui rawa nga utu o nga Apiha hoko whenua a te
Kawanatanga kua mutu ake nei, me ta ratou whakarite i etahi atu
tangata ke hei hoa mo aua Apiha i runga i te utu nui hoki. Ki taku
mohio i runga i te hoko o te Waimarino Poraka i utua te £3,000—ki te
tangata nana i whakahoa te Apiha hoko whenua. I he rawa te
whakahaere i aua mahi, na e hiahia ana au kia puta mai te kupu a te
Kawanatanga ka ata tupato ratou i nga ra e haere ake nei i runga i
aua tu mahi.
Hoani Taipua.—Ki taku whakaaro me mutu te hoko
whenua Maori a te Kawanatanga, me tatari kia mahia tetahi Ture pai.
Kei te iti rawa nga moni a te Kawanatanga inaianei no reira ka iti
rawa te moni e puta ki nga Maori mo a ratou whenua. Ki taku mohio i
hokona te Waimarino Poraka mo te tahi hereni me te hikipene mo te
eka, na i te mea kaore he moni katahi ka iti rawa iho te utu
inaianei. Tetahi hoki kei te raruraru nga whenua Maori i te takiwa o
Taupo. I mahia hetia etahi o nga Maori o taua takiwa whakataua ana
nga whenua ki te hunga take tika; kua tono hoki etahi Maori kia
whakawa tuaruatia o ratou take. Ki taku whakaaro me kaua te
Kawanatanga e hoko whenua i mua mai o tera huinga o te Paremete; na
i te mea kaore au i te marama ki te nui o nga moni e meatia nei mo
taua mahi ka pooti ahau ki whakakorea atu aua moni.
Hoani Taipua.—E mea ana ano au kia kaua e whakapaua
aua moni ki te takiwa o Taupo notemea hoki tenei etahi rangatira o
reira kei Poneke nei kua tae ki te Minita mo te taha Maori ki te
tono whakawa tuarua. Me ata tatari te Kawanatanga i mua i ta ratou
whakaotinga i nga hoko i te takiwa o Taupo. Kua rongo au kua kiia
atu etahi wahine kia hoko i nga wahi pai o aua whenua. E haere ana
aua mahi i runga i te 21 o nga rarangi o
Hirini Taiwhanga.—Kaore au i te mohio ki te take i
whakahe ai nga Mema pakeha mo enei moni. Mehemea ka puta nui mai te
tangata ka nui haere ake nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga,
tetahi hoki mehemea e riro mai ana he tangata tika ka nui haere
Hirini Taiwhanga.—I mea ano au ki te whaikorero mo
runga mo tenei putake korero ahakoa i tatari tonu au mo te marama
kotahi. I uru tonu au ki tenei mahi whakahaere mo nga kura mai ano i
te tau 1876, i tukuna e au i reira tetahi Pire mo nga kura Maori kia
te Hiana, komohia atu pea e ia ki raro i te teepu takoto ai. I tae
atu ano hoki au ki te Kawana inoi atu ai mo runga mo te mahi akoako
i nga Maori, ko tera hoki te mea tino whaitikanga o te ao nei, ko
tera hoki ke tino mea whakaora i nga iwi katoa o te ao nei, engari
kihai i taea etahi mea te mahi mai. E hara kau te akonga i nga
Maori, engari ko te mea tika ma nga Maori ano e whakahaere o ratou
whenua, ma ratou ano e ako o ratou tamariki. Kahore au e whakahe ki
te iwi pakeha engari na nga Maori ano te he kei a ratou ano hoki te
tikanga. Kei a ratou ano te whenua erangi ki te tukua atu e ratou ka
kore noahiho to ratou kaha. Kaore i te puta tika he ora ki nga Maori
i nga kura, a ka pewhea ra tona mutunga mai e ka tae ki te rima
tekau tau a muri ake nei. Ko nga moni e whakapaua nei mo nga kura
Maori kei te moumou noaiho. Kua rua tekau nga tau e whakapaua ana he
moni i raro i nga tikanga o te Ture Kura Maori a kaore ano he pai
kia puta mai, kaore nga Maori i te akona, kaore i penei me au nei te
mohio na naku ano au nei i ako.
Timi Kara.—E mea ana ahau kia kaua e whakaitia iho
nga moni, ko aku take i penei ai e rite tonu ana ki nga take e ki
mai na e Pitapete he mea tika kia whakaitia aua moni. I ki mai ia me
rite tonu nga Maori ki nga Pakeha. Na ki au nei heoi ano te huarahi
e taea ai tena, me ako nga Maori. Kei etahi takiwa o Aotearoa kaore
he kura pakeha kaore hoki he tamariki pakeha, na i aua takiwa he mea
tika kia tu he kura mo nga Maori. E tika ana ano ana korero mo nga
takiwa e nui ke ake ana nga Pakeha i nga Maori. I ena tu takiwa he
pai ke kia haere atu nga tamariki Maori ki nga kura Pakeha, engari
hoki kei te pera ano; kei etahi takiwa e haere atu ana ano nga
tamariki pakeha ki nga kura Maori, ara i etahi takiwa e iti rawa nei
nga Pakeha, a heoi ano he kura mo ratou. Ki taku titiro atu e kore e
rereke enei tikanga mehemea ka whakaitia iho aua moni. Engari ko te
mea tika me tuku atu e te whare kia akona nga tamariki Maori, i te
mea hoki i kaha ano ratou i mua ki te whakarite tikanga mo nga kura.
I nga takiwa o Aotearoa he nui ke nga whenua papai i tukuna e nga
Maori mo nga kura. He mea ke ano te whakahaerenga o aua whenua,
engari i tukuna e nga Maori hei whakahaere kura. Na me pera ano hoki
te whakaaro o te Whare. E mea ana ahau kia unuhia te motini a te
mema na, a me waiho ma te Kawanatanga e ata whiriwhiri, i runga i te
kupu whakaae mai a te Pirimia.
Unuhia ana taua motini.
Hoani Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whaikupu atu
mo runga mo tenei Pire. I roa rawa te korerotanga mo tenei putake i
tera tukunga mai ki te Whare, i runga i te whakahe a te Pirimia. I
mahia ano etahi ritenga whakatikatika i reira, a tukuna atu ana ki
te Kaunihera. Mahia ana ano etahi whakatikatikanga a kore moaiho e
paahitia. I whakahe ano au i taua Pire i tera tukunga mai ki te
Whare. Na tera Kawanatanga i tuku mai i te tuatahi, a na tenei
Kawanatanga i tuku mai ano inaianei. He mea tika tenei kia ata
whahaarohia e te iwi Maori, a e pouri ana ahau i te mea kaore ano te
iwi Maori kia whai takiwa hei rapunga i ona tikanga. He tikanga nui
rawa, e pouri ana hoki au ki te poto o te taima hei tirohanga iho ma
te Whare. He maha nga rangatira Maori i Poneke nei i hiahia ki
Timi Kara.—E tino tautoko ana ahau i nga korero a
Katahi ka pataia i te Komiti, mehemea e tu ana a Te Make i taua wa mo
te taha ki nga Maori? Ki mai ana te Kaitiaki. "Kahore." Na reira e
tino kitea ana tenei. Kaore i tirohia te taha Maori, kaore i tiakina
ratou. Ko te taha ki nga Pakeha anake i whakaarohia. Kore rawa i
maharatia te taha ki nga Maori. He mea pai ranei tenei? Kahore au e
ki penei atu he pai, he aha ranei. Heoi kau taku, he mahi i te tika
me te ora ma nga taha e rua. Ahakoa i pootitia ahau hei reo mo te
iwi Maori ki roto ki tenei Whare. E rapu ana ahau i te pono i te
tika mo nga iwi e rua tae noa ki Niu Tireni katoa. Kaore au e pai
kia mate tetahi taha Engari kia ora. Heoi taku he tono kia ata waiho
tenei mea inaianei mo te takiwa poto noaiho, mei kore tatou e kite i
tetahi ritenga e ngata ai te hiahia a nga Maori. Me te whakarite
hoki i te wa, e hoki atu ai a ratou whenua kia ratou. Ko te mea pai
ia, me wehewehe nga whenua Ma takoto motuhake te hea oia tangata o
ia tangata. Mehemea ka mau tonu enei whenua i raro i te tikanga
teoti tenata ara, te tikanga topu, ka raruraru ano, otiia ki te mea
kua oti te wehewehe te hea oia tangata katahi ka pai, ka rite ki to
te Pakeha ahua. Ka mutu aku korero ikonei. Ka tono tuarua ahau ki te
Pirimia kia ata whakaarohia paitia nga kupu i whakapuakina e te mema
mo
Hoani Taipua.—I mua o te paahitanga o tenei Pire,
me korero whakamarama ahau: Ara ko te take i whakamutua e ahau taku
whakatete ki tenei Pire, na te tino kupu i whakapuakina e
Hirini Taiwhanga.—Kei te aroaro o te Whare nei
tetahi Pire oku i hiahia nga rangatira o te Porowini o Akarana kia
paahitia. Me ta ratou tono pera ki te Kawanatanga, a kihai te
Kawanatanga i whakaae. Ma tenei Pire anake e ora ai te ngakau a te
iwi Maori te take, e tukua ana e taua ture te mana whakahaere i o
ratou whenua kia ratou. Heoi rawa te Pire whakaora i nga Maori kua
tae mai ki te Whare i tenei tau. Otiia kihai i paahi. I au e mau mai
ana i tenei Pire, e mahia ana e au te tika me te ora mo nga tangata
katoa o Niu Tireni. A e tino hiahia ana ahau inaianei, kia whakamana
rawa e te Kawanatanga ta ratou kupu e whakaae nei ratou, kia homai
he ture e ahei ai matou ki te whakahaere i o matou whenua. Panui tia
tuatorutia ana taua Pire.
Tame Parata.—I te homaitanga o tenei Pire i tera
tau, he nui rawa atu te whakahe a nga mema Maori, te take, no nga ra
whakamutunga tonu o te Paremete i homai ai. E koa ana ahau i te mea
kua kore he take e tino whakatetea ai e au tenei Pire inaianei,
inahoki kua whakaae te Pirimia ki te whakatikatika ki te whaka uru
he menemana e oti pai ai. Erangi me ata titiro ahau ki tenei Pire
ana panuitia tuatorutia, a mehemea kua uru aua menemana, kaore kau
he putake e tu ai ahau ki te whakatete. He nui nga pitihana a nga
Maori whai paanga ki nga rahui o
Hirini .—E hiahia ana au ki te patai atu
ki te Pirimia, mehemea e whakaae ana te Kawanatanga ki te tono a
Timi Kara.—Kei te whakatika atu au i te nuinga o
nga korero a te mema mo Waitotara. He nui nga mea i mahue i tenei
Pire. Ko nga Ture i nga tau kua mahue ake nei, i haere i te
whakarite tikanga hei tiaki i nga Maori, kia kaua ai e tinihangatia,
pera ano me ta te mema o Waitotara i whakaatu mai na. Engari na te
Ture Whakahaere Whenua Maori i whakakore katoa atu aua tikanga
whakatupato. I mea i mua me haere atu nga Maori ki te Komihana i mua
atu i te whakamananga a te Kooti Whenua Maori i te tiiti tuku
whenua. I mea kia ata whiriwhiria e te Komihana kia mohio ai ia i
ata marama te Maori ki te tikanga o te tiiti e tuhia ana e ia,
mehemea hoki he whenua ano ana e toe ana, a kaore hoki ia i utua ki
te pu ki te paura ki te waipiro ranei. Na ki te marama te Komihana i
runga i enei patai ka whakamana ai e ia taua tiiti. I raro i aua
tikanga i ata tiakina ano te Maori, a i tau ano hoki ki a ia te mana
o tona whenua; engari kua whakakorea katoatia atu tera e te Ture
Whakahaere Whenua Maori, a kaore au i te kite iho i etahi tikanga
pera i roto i tenei Pire. E hiahia ana ahau kia whakamaramatia mai
te rarangi 2 me te 3 e te Hekeretari mo te Koroni. Ki taku titiro e
whakapuare ana tena i te ara e taea ai etahi mahi rereke, kaore hoki
he tikanga whakatupato pera me o mua. Kaore hoki i te whakaritea he
Komihana, kaore hoki he tikanga mo te tuku whenua Maori. E mea ana
aua tekihana i te mea kua haiuatia te pukapuka hoko, me whakamana
ahakoa i pewhea te huarahi i mania ai. Ki au nei kei te he rawa
tena, a ki te kore e mahia mai he tikanga e ara ai ano nga tikanga
whakatupato o mua ka pooti ahau ki te turaki i te korerotanga tuarua
o te Pire nei.
Hoani Taipua.—E whakatika ana ahau i ta te Pirimia
e mea nei kia nukuhia atu te mahinga i tenei mea kei te roa haere
rawa hoki nga korero. Kaua nga mema e waiho i tenei kia mahia i
runga i nga tikanga o nga taha e rua o te Whare i runga i to ratou
turaki i te Kawanatanga, engari me titiro ki te tika ki te he ranei
o te Pire. Me mahara hoki ki nga Ture katoa o mua ake nei i tuku
katoa iho i te mate mo te iwi Maori. Kei te tatari tonu atu matou ki
te mahi a te Kawanatanga e mahi ai hei oranga mo te taha Maori. E
mea ana au kia nekehia atu tenei korero.
Hirini Taiwhanga. — Kei te whakatika atu ahau i ta
te mema mo Akarana kia whakaritea te wa e korerotia ai ano, kei
tukua mai i te wa e raruraru ana matou. I te Komiti matou i te ata
nei a whano ka ngaro atu matou i te korerotanga o nga Pire nei. No
reira au ka tautoko i tana kia whakaritea mai te wa hei korerotanga
mo enei Pire. Kua pumau taku whakaaro ki te piri tonu
Tame Parata.—E hiahia ana au kia whakaaturia mai te
take i meatia ai kia tae rawa ki te £2,500 i te tau te utu mo te
kaiwhakahaere i nga Reriwe, i te mea e iti rawa iho ana te utu mo te
Pirimia he nui ke rawa nei te taimaha o ana mahi. Ko a tatou mahi
inaianei he whakaiti i te pau haere o nga moni, e whakahokia iho ana
nga utu Mema me nga utu mo nga Kai-mahi katoa a te Kawanatanga,
kaore au i te marama he
Hoani Taipua.—Kei te tino whakatika atu au i nga
kupu a te mema kua korero atu nei. Kua pau katoa i a ia nga mea i
hiahia ai au ki te whaki atu no reira kua kore tikanga kia korero
atu ano ahau.
Hirini Taiwhanga—Mehemea he mahi ano a nga Mema na
i roto i te Whare he aha te take i haere ke ai? I mohio ano ahau he
mahi ano taku, ara, ko nga Pire Maori e
Hirini Taiwhanga.—E kore e roa te Whare i au,
engari he kupu ruarua nei aku mo runga mo tenei putake nui. Mehemea
ka taea e nga moni a te
Timi Kara.—Ka patai atu ahau ki te Kawanatanga,
mehemea e kore ranei ratou e tahuri ki te rapu tikanga mo nga Maori
o te takiwa o Tauranga e noho whenua kore mai nei i runga i
pakarutanga o Tarewera Maunga. Ko te nuinga o ratou kei te noho mate
mai, e tika ana kia mahia tetahi oranga mo ratou inaia tonu nei. I
tae atu au ki reira i mua tata ake nei, a kite ana au i to ratou
mate. Tera ano etahi whenua nui a te Kawanatanga i taua takiwa, e
hara nei i te whenua pai hei whakanohonoho Pakeha, engari he whenua
pai ano hei oranga mo aua Maori mehemea ka taea e te Kawanatanga te
tuku atu etahi taha ma ratou. Kei te pouri au i te ngaronga o te
Minita Maori i tona nohoanga otira me patai atu e au ki te Pirimia.
Meiha Atikini—Me ata whiriwhiri e te Kawanatanga. E
kore hoki pea te mema na e mea Ma tino whakaae tuturu atu au
inaianei, engari ka pai noatu au ki te rapu i te tikanga me te ata
whiriwhiri marie, a ki te taea e au te mahi tika tetahi oranga mo
ratou ka koa rawa au ki te pera.
Hoani Taipua.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki te
tono atu ki te Kawanatanga kia hohoro ta ratou tuku mai i ta ratou
Pire hou mo nga tikanga whakahaere whenua Maori i muri tata i te
mutunga o tenei Paremete, kia whai takiwa ai nga Maori ki te
whiriwhiri i
Te Mitirihana.—E hiahia ana te Kawanatanga ki te
tuku tuku atu i te Pire whenua Maori i te wa tonu e oti ai te mahi.
Ka ata mahia e te Kawanatanga taua Pire kia rite ai ki ta te hiahia
o nga iwi e rua, a i te otinga mai o aua tikanga ka hohoro tonu te
tuku atu ki nga rangatira Maori.
I taia i runga i to Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e
Ko te Huihuinga Tuarua o to Paramete Tuangahuru o Niu Tireni i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira
o te Runanga Nui,—
E koa ana ahau i toku kitenga i a koutou kua huihui mai nei ki roto ki te Paramete.
Ahakoa kaore e taea e au te korero whakakoa me te whakaatu kia koutou kua nuku haere te kaha o nga mahi nui whakatupu rawa o Niu Tireni. Otiia tenei etahi tohu hei mohiotanga mea ake timata te kaha haere. Ahakoa e tino iti ana te utu o etahi o nga hua o te koroni, kua piki haere te utu o te huruhuru hipi, a ka puta he painga mo te katoa i runga i tenei. Tera hoki he tohu pai kua kake haere te mahi maina keri koura i Niu Tireni. A he nui te moni kua whakapaua inaianei mo te hoko whenua pera me te whakatu i nga mira hei mahi i nga kohatu e taea ai te koura me era atu taonga e takoto kau ana kei te puku o te whenua. A ma te moni nui anake e taea ai, ki te tupono, kua kore e takoto kau nga tini whenua me nga mahi nui e waiho mangere ana inaianei, tae noa ki nga akau whai koura o Niu Tireni, ka ahei te mahi inaianei, i te mea kua kitea he mahi kia kaua e ngaro nga koura puehuehu. He tino painga nui tenei mo te koroni katoa. I muri i tera Paramete, i tino whakaaro nui oku kaiwhakahaere ki te whakarite te hiahia o te koroni kia whakaitia nga moni e whakapaua ana. He mahi taimaha rawa tenei. A he nui ta ratou kimi kimi me te rongoa i nga moni e taea ana me te haere tika hoki o nga mahi o te koroni.
Ko te mahi whiriwhiri i nga kaimahi o te koroni, i haere tahi me te whakaora i nga moni hoki. I mahara toku Kawanatanga, ko te mea tika me tino whakarite tika te ritenga mo nga kaimahi o te koroni kia haere pai ai. A ahakoa nga raruraru kua kupu akei mua i runga i te kore ritenga marama hei whakahaere ia ratou, kua mahia he Pire inaianei kia paingia e koutou. A e hiahiatia kou taua mahi whiriwhiri hei whakaiora i nga moni, me te pai haere hoki o nga ritenga mo nga kaimahi o te koroni.
E hiahia ana aku Minita kia tuhituhia ta ratou whakapai i te mahi a nga kiamahi o te Kawanatanga i to ratou whakahoa mai ki te whakaiti haere i nga moni e pau ana. I hohoro tonu ta ratou tuku mai i to ratou matauranga me o ratou whakaaro a kua whakaae hoki ratou ki taua tikanga whakarereke ahakoa ra na runga i taua tikanga i hoki iho ai te utu o etahi mea me te nui haere o nga tiuti, na konei i mama ai i ngawari ai nga mahi a te Kawanatanga.
Ka koa koutou ina rongo ko nga kaipuke manuao i meatia kia tukuna mai
i raro i nga tikanga o te Ture Arai Taua o Atareria, 1887, kei te
mahia mai e te Kawanatanga o Ingarangi, e kore ho e roa ka kite
tatou i roto o nga moana o Atereria nga manuao hei whakahoa mai ki
nga taua o uta ma konei e ora ai i
Ko te mahinga i nga pa arai taua i hiahiatia nei hei tiaki i te koroni kua oti inaianei no reira kahore he take e pera ai te nui o te pau o te moni a mua ake nei hei hanga i aua pa, na konei hoki i ahei ai aku Minita te whakahoki oho i nga utu ma te hunga arai taua. E whakaaro ana hoki ratou ahakoa aua whakahokinga iho i aua utu kua watea te koroni inaianei ki te whawhai ara ki te whakaekea mai e nga taua o waho.
Ko nga mihi me nga whakawhetai ia a te koroni me tau ki runga i a Meiha Tianara Kaa na tona whakahoa mai hoki me tona matauranga nui i tukuna mai e ia i oti pai ai nga pa arai taua me te whakakaere hou i nga mahi hoia a nga hoia o te koroni. He nui hoki te mana o te mahi a Meiha Tianara Kaa i tukuna noatia mai nei e ia ki te Kawanatanga.
Ko nga whakaaro o aku kaiwhakahaere i whakaaro nei ratou mo runga i te mana o te Ture Whenua o te Paremete kua hori nei kua ahua pai i runga i nga whakahaerenga a kua tau he ora ki runga i te hunga ahu whenua i runga i te pai o nga tikanga o nga rarangi o taua Ture, na ki te whiriwhiria te roa o te wa i muri iho i te mananga o taua Ture ka kitea he maha nga pakeha kua whakanohia ki runga i nga whenua takoto kau o te Karauna ka tukua atu kia koutou nga korero mo runga i tenei tikanga me era atu mea e uru ana ki te whakanohonoho i nga whenua o te Karauna.
E koa ana oku Minita i te mea e ahei ana ratou ki te whakaatu. Ko te mahi whakaiti i nga moni e pau ana i runga i nga Kura, i te mea hoki he iti te moni i pootitia mo te pera. Kua haere tika, kaore i ngoikore haere te mahi whakaako. Ki te mahara a oku Minita, he mea nui rawa tenei e ora ai te katoa, a me hapai tonu. Tera e whakatakotoria nga pukapuka e pa ana ki tenei mea ki o koutou aroaro.
E tino koa ana ahau i au e whakaatu ana kia koutou ko te ahua pai mai me te ngawari o te iwi Maori ki te Kawauatanga. He koanga ngakau hoki tenei mo nga iwi e rua, ara ko te kitenga o Tawhio, ko te painga mo ratou ko tona iwi, me noho piri i raro i te Kawanatanga kotahi, me mohio tatou ki tenei ahua o ratou, ko te tino whakarerenga tenei o ta ratou whakaaro kia whakaturia he Kawanatanga motuhake mo ratou.
Ki te mahara a oku Minita, kua tae tenei ki te wa e tika ana kia ata whakaarohia katoatia te ritenga whakahaere i nga Whenua Maori, i te mea hoki kua matau haere nga Maori, a ka homai he Pire, kua oti te mahi mo enei mea kia paingia kia whakaarohia e koutou.
E nga Rangatira Honore o te Runanga Nui,—
Ka hohoro te tuku atu kia koutou nga rarangi o nga moni whakahaere mo tenei tau, kei reira ma koutou e ata whiriwhiri.
E nga rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira
Honore o te Runanga Nui,—
Kei te pakeke haere inaianei nga tikanga mo te taha ki nga Tainamana, e mahara ana aku kaiwhakahaere me whakakotahi atu tenei koroni ki nga Koroni o Atereiria ki te mahi tikanga arai i te nuinga o taua iwi, a ma te Kawanatanga o Ingarangi raua ko te Kiingitanga o Tiaina e ata whakarite tetahi tikanga mo taua iwi. Ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire hei whakahaere i aua mea.
I te ata rapua ano hoki etahi tikanga whakakore i nga rapeti kuaroa nei e whakamate ana i tenei koroni. I runga i nga huarahi e mahia nei inaianei kaore i te tupu haere aua rapeti nei otira kaore e atea ana te whakakore rawa. No reira kua tukuna atu e aku Kaiwhakakahaere ma etahi rangatira matauranga hui e ata rapurapu etahi huarahi whakakore i aua mea, kua tautoko atu hoki i era atu koroni i a ratou mahi rapurapu tikanga hei pehi i taua mate.
Ko tetahi rangatira mahi paamu o Niu Tireni nei he tangata matauranga i tukuna atu e ratou kia kite i nga mahi a tetahi takuta o te Wiwi ara he mahi patu rapeti. Kia tae mai nga korero o aua mahi me nga kupu a to tatou tangata i tuku atu nei ka tukuna atu kia koutou.
Kaore ano kia taea te whakarite hou nga mahinga o nga reriwe i raro i
nga tikanga o "
I runga i te kapu a aku Minita i tera tunga o te Paramete, ka tukuna
atu kia
I te ata rapua hoki tetahi huarahi e taea ai te whakarereke i nga utu e utua ana e nga tangata noho whenua Kawanatanga i raro i nga tikanga ututomuri, me era e reti ana i nga whenua Kawanatanga, i nga whenua ranei a etahi ropu whakahaere takiwa. Ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire mo runga mo enei tikanga.
Ko te kataraka mahi mo te Reriwe o Waenganui o te Waipounamu kua oti te tuhituhi i runga i nga tikanga i whakaritea mai e te Paramete, kua tukuna atu inaianei ki te Kamupane i Ingarangi kia whakamanaia mai.
Kua tae mai nga tono ki te Kawanatanga mo nga mahinga ika me nga tikanga tiaki i nga ika, kua mania hoki he Pire hei whakatika hei whakatopu i nga Ture mo aua mea tino whaitikanga.
Ka tukuna atu kia koutou he Pire whakatopu i nga Ture Whakahaere Pooti, me te whakahaere i nga Hoia me nga Heramana kia tino tika ai te whakahaere, me etahi Pire hoki hei whakatika i nga Ture whakahaere Taone, Ture Reiti, Ture Whakawhiti whenua, me te whakakore i te Ture Reiti i nga whenua o te Karauna me nga whenua Maori.
Ka tukuna atu e au enei mea whaitikanga nui me etahi atu mea hoki kia ata whiriwhiria e koutou.
E tino hiahia ana ahau kia tau te atawhai o te Atua ki runga kia koutou kia taea ai e koutou te ata mahi i a koutou mahi taimaha kia puta ai he ora ki tenei koroni.
Meiha Ropata Wahawaha.—I patai ki a te Tiwini,
Minita. Mehemea ranei ka tahuri te Kawanatanga ki te whakamutu i te
haerere o te Kooti me tona ope nui ki Opotiki me era atu kainga i te
Meiha Ropata Wahawaha.—I au e tuku atu ana i taku
kupu nei e hiahia ana au ki te whakamarama atu i
Tukuna atu ana te motini, ara:— "Kia tino kaha ai te Kooti Whenua
Maori i runga i ana mahi, he mea tika ma te Kawanatanga e ata
whiriwhiri mai etahi tangata mohio ki te reo Maori, me nga tikanga
Maori, hei nga tangata tika pono, hei Kaiwhakawa, Ateha,
Meiha Ropata Wahawaha.— Kia tukuna mai ki te Tepu o
te Kaunihera he pukapuka rarangi o nga moni kua utua e tika ana
ranei kia utua ki te Kooti Whenua Maori i runga i te whakawakanga o
nga take whenua Maori, hui atu ki nga Tiuti me nga Pane Kuini me nga
utu rehitatanga e utua ana i te hokonga me te retinga o nga whenua
Maori, me whakaatu mai te nui o aua moni mo ia tau mo ia tau timata
mai i te 1 Hanuere, 1880, tae mai ki te wa i mana ai
Meiha Ropata Wahawaha.— E te Tumuaki me whaikupu
atu au mo runga i nga kupu a te Kawanatanga i whakapuaki ai mo tera
whaikorerotanga aku i taku tukunga mai i taku motini. Me whakahoki e
au etahi o nga kupu a te Whitika. I ki mai ia kaore ano ia kia rongo
kupu whakapae mo nga Kaiwhakamaori, kaore hoki ia i te mohio ki nga
Kaiwhakamaori me a ratou mahi. I tono mai ia kia whakaaturia atu e
au nga mea e whakahengia ana e au kei reira te ata rapurapua ai. I
ki mai ano hoki ia e kore e taea e ia te rapu i nga mahi a ia
Kaiwhakamaori katoa puta noa nga motu nei. Na me ki atu ano hoki au
e kore hoki e taea e au te rapu nga mahi a ia Kaiwhakamaori, Ateha,
Karaka ranei, notemea hoki kei te aroaro o te Kawanatanga e takoto
ana te mea hei whakaaturanga maku. Kei te ki tonu nga ruma o te
Paramete nei i nga aue me nga tangi me nga whakapae a nga Maori mo
runga mo enei take, penei tonu me te wai te maringi mai o a ratou
pitihana. Me hoki ano aku korero mo runga i aku kupu i whakapuakina
ra e au i te tukunga mai o taku motini. I penei taku motini he mea
tika mate Kawanatanga e ata komiri mai aua apiha i nga hunga
whaimatauranga tangata tika pono e tika ai hei mahi i aua mahi. I
mahara au he mea tika tenei kia mahia inaianei, notemea hoki kua roa
noatu e mau ana enei hara o te Kooti Whenua Maori. Ko taua Kooti i
whakaritea mo te iwi Maori. Kotahi ano ingoa ko te Kooti Whenua
Maori kaori i tuaruatia nga ingoa kia penei Pakeha Maori, kaore
kotahi ano ingoa Kooti Whenua Maori. I te tau 1886 kapaahitia tetahi
Ture, a no te tau 1887 ka puta te hiahia a nga Maori ki te
Kawanatanga kia whakarereketia ano taua Ture, kihai hoki i taea. A i
tenei tau 1888 kua tukua mai ano he Pire hei whakatikatika i taua
Ture; a he aha te Kawanatanga te tahuri ai ki te whakatikatika i nga
mahi me nga tikanga o te Kooti Whenua Maori? I te mea hoki no mua
mai ano i kitea ai tona he. Na mo runga i nga
Meiha Ropata Wahawaha.— Ko taku patai tenei, ka
whakaarohia ranei e te Kawanatanga mehemea e tika ana kia whakatoroa
atu te waea terepone i Uawa ki
.—He mea tika kia whaikupu atu au kia
whakamarama atu i etahi tikanga mo runga mo tenei Pire. Te take i
tuku mai ai au i tenei Pire he hiahia no nga Maori whaitake kia
roherohea aua whenua. I whakaputaina ano he Karauna karaati topu mo
te whenua i raro i te Ture Rahui Maori o te Waipounamu
.—Mo runga i te kupu a te Witika me ki
atu au, kaore nga Maori i te hiahia ki te whakararuraru i nga riihi
o runga o aua whenua notemea hoki ma aua riihi ano e puta mai ai he
painga ki nga Maori. E hiahia ana ano nga Maori kia mau tonu ano aua
riihi, engari e hiahia ana hoki kia roherohea mai o ratou paanga.
Korerotia tuaruatia ana te Pire.
I runga i te tononga kia tukua atu te Pire ki roto ki te Komiti.
.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
whaikupu atu mo runga i tenei Pire i mua atu o to whakarerenga i to
nohoanga. E pa ana te Pire nei ki nga whenua Maori i Mawhera me
Arahura, ki taku mahara i mahia mai te Pire nei mo tetahi maina keri
koura i Arahura. I te 9 o nga rarangi o te Pire whakahaere ana etahi
.—E te Tumuaki. He maha nga taenga atu
o enei take ki nga Komiti whiriwhiri, he mema ano hoki au no aua
Komiti. He take nui rawa tenei, no mua mai ano kua tae hoki ki te
rua ki te toru whakapaparanga, a i whakatu ano te Kawanatanga i
etahi Komihana i nga wa kua pahure ake nei hei whiriwhiri i aua
take. I whakaturia hoki a te Mete raua ko te Neana hei Komihana, me
te hoatu kia rua tau hei mahinga ma raua hei whiriwhiringa i nga
take ka tuku ai i ta raua ripoata; a kaore ano i oti ta raua mahi ka
whakamutua to raua Komihana. Mehemea i waiho e te Kawanatanga kia
whakaotia ta raua mahi kua taea e raua te tuku mai ta raua tino
ripoata mo aua take katoa. Na wai i whakakore taua Komihana, ko te
Paraihe te Minita mo te taha Maori ko te Hooro te Pirimia. Kua puta
noatu te whakaaro o te Hooro e whakahe ana i nga kereme a nga Maori,
na kua whakaturia ano ia hei mema mo tenei Komiti. I tuhituhi ano
hoki ia i tetahi pukapuka whakahe mo te taha ki nga Maori hainatia
ana e ia tona ingoa hei riiwhi mo te ingoa o te Kawana. E whakahua
atu ana au i enei kupu notemea e kiia mai ana e kore au e tika mo
runga mo tana Komiti notemea e whaipaanga atu ana au ki aua take.
Kaore aku tino hiahia mo aua tikanga mehemea kua mahia tikatia nga
ritenga o taua hoko heoti ano taku i hiahia ai. I whakaturia taua
Komiti nei hei whiriwhiri i nga kupu whakaae a te Kawanatanga kihai
nei ano kia whakaritea. Ki taku whakaaro e hara i te mea tika kia
whakaturia e te Kawanatanga he Komiti hei whiriwhiri i o ratou ake
mahi. Mehemea e pena ana ahau kua tahuri au ki te whakarite i aku
kupu whakaaetanga, mehemea hoki ka puta he kupu whakaae maku ka
mahara au he mea tika maku ano e whakaea. Engari ko enei kaore ano
kia whakaritea e te Kawanatanga. I whakaturia ano a te Make e te
Kawanatanga kia tuhia mai e ia tana ripoata mo ana mea i mohio ai me
nga mea e kitea ana e ia mo runga mo aua putake. Ki taku nei e hara
i te mea tika kia whakaturia he Komiti e te Kawanatanga engari ano
te mahi mai he Pire hei whakaea i a ratou kupu whakaaetanga. I tono
mai ano te Tiamana o taua Komiti kia haere atu au ki te whaikorero,
a tae atu ana au, engari pea e hara i te mea na te Kaunihera i
whakaae. I ki atu ano au ki te Tiamana e kore e taea e au te korero
atu aku mea katoa i mohio ai kia tae mai ra ano aku pukapuka i
Otakou. I ki atu ano au ki te Tiamana he mea tika kia karangatia e
te Komiti a te Make, a te Keepa a te Neana raua ko te Mete me Ta
.—He patai taku ki te Kawanatanga,
Mehemea e tika ana kua whakaputaina he Karaati hou mo Mawhera? I
haere i runga i tewhea mana, na wai hoki i tono kia whakaputaina he
Karaati hou i te mea e puritia ana ano te Karaati tuatahi e te hunga
o roto o te Karaati, kaore nei ratou i tono atu kia whakaputaina he
Karaati hou? Me whakaatu mai hoki mehemea e rereke ana nga tikanga o
te Karaati hou i nga tikanga o te Karaati tuatahi?
Te Tiwini.—Kaore i whakaputaina he Karaati hou.
Engari me whakamarama atu au i te pukapuka mai a te Kaitiaki, e
whakaatu mai ana i nga take katoa i mahia ai he tiwhikete tarewa kia
taea ai te rehita nga riihi, kaore hoki i taea te rehita aua riihi i
te mea e ngaro ana taua Karaati, i kiia hoki kua ngaro taua Karaati,
kaore i kitea te
.—I patai ki te Kawanatanga, Mehemea
ranei kua whakamana te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori mo runga
mo te Pitihana Nama 18, a
Te Tiwini.—Tana kupu whakahoki. I tukua atu taua
Pitihana ki te Kawanatanga i tera Paramete kia ata whiriwhiria e
ratou. I whakahaerea ano taua mea a whakaritea ana ko te Tekiona 24
o te Poraka xix. i Nuriwa e whitu tekau ma toru
eka. Engari i te ngaro a
.—E te Tumuaki i au ka korero atu nei
mo runga mo tenei putake kua tukua mai nei ki te Kaunihera, me ki
atu au kaore aku mauahara ki nga mema e korerotia nei to ratou
Ko nga rangatira Maori, ko
Te Tumuaki o te Kaunihera.—E te Harawira mau e ki
atu ki nga rangatira Maori na, i Whakaae tonu atu tenei Kaunihera
Paora Tuhaere.—E te Tumuaki tena koe e noho mai na
i to nohoanga honore, tena koutou e nga Mema honore o tenei
Kaunihera. Ka nui taku koa i au kua tukua mai nei ki te aroaro o
tenei Kaunihera, ki konei whakapuaki atu ai i nga mate o toku iwi, i
runga i te Pitihana a nga rangatira Maori kua tukua nei ki te aroaro
o te Paramete; i whakaritea mai matou e to matou iwi kia haere mai
ki konei whakaatu ai i to ratou mate mo runga mo enei take, ara, mo
runga i nga Pire a te Kawanatanga kua tukua mai nei ki to koutou
Kaunihera. I tahuri matou ki te tutaki i aua Ture kia kaua e
whakahaerea e te Kawanatanga i roto i tenei tau, kihai i whakaaetia
mai e te Kawanatanga ta matou tono. No naianei kua rongo matou kua
tae mai aua Pire ki te Kaunihera nei, no reira matou i hiahia ai kia
tae mai matou ki konei whakapuaki ai i o matou whakaaro mo runga mo
aua take. E hiahia ana matou kia kaua e whakamana aua Pire inaianei
engari me waiho marire ano, ka tuku atu ai Ha ata kite mai ra ano o
matou hoa Maori, me te iwi katoa, kia ata kite nga taane nga wahine
nga tamariki, me nga pouaru me nga pani, he taonga hoki a enei e
pangia ana e enei Pire. E hara ta matou i te whakahe kuare mo enei
Pire, engari he mea na matou kia ata mohio iho to matou iwi ki nga
tikanga o roto. Kua puta noatu ta matou tono ki nga iwi o nga motu
nei, kia haere ake ki te hui i te Tiriti o Waitangi i nga ra o Maihe
e haere ake nei, kia hui ratou ki Waitangi ki te wahi i mahia mai ra
ki reira te Tiriti o Waitangi; ko ta matou hiahia hoki kia tae ake
te Kawanatanga ki reira, me mau mai hoki nga Pire nei ki reira,
korero ai ki te aroaro o te iwi. Ki taku whakaaro ake mehemea ka
paahitia nga Pire nei i runga i tenei ahua e mau nei, e.kore e
whakaaetia mai e nga Maori, kaore hoki ratou i te mohio he pewhea ra
nga tikanga o roto. E hara ta matou i te whakahe kore take, engari
he tono na matou kia tukuna atu ki nga Maori kia ata kite ratou, kia
taea ai e te Kawanatanga te whakariterite he tikanga. He maha noatu
nga Ture kua mahia e te Kawanatanga mo runga mo nga Maori me o ratou
whenua, na e wehi ana au mehemea ka whakamana enei Pire, tera e puta
mai he rarurara i te Kawanatanga tau iho ai ki runga ki nga Maori me
o ratou whenua. I tono mai ano te Kawanatanga i tera tau kia mahia
mai e matou he Pire, a mahia mai ana; tukuna mai ana e matou ki te
Kawanatanga, kaore hoki i whakaaetia kikia atu ana ki waho. I te wa
i tonoa mai ai kia matou ki tonu atu matou ae, ka mahia atu e matou
i runga ano i nga tikanga o te Tiriti o Waitanga, e ki nei taua
tiriti ma matou ano e whakahaere o matou whenua, o matou mahinga ika
me o matou tahuna pipi, me o matou ngaherehere, me o matou taonga
katoa. Whakaaturia atu ana e au ki te Kawanatanga te Ture o te tau
1852, i hainatia ra e te Kuini i runga i te mana o tona Kuinitanga o
Ingarani me ona atu wahi katoa. Ko te ingoa o taua Ture ko
"Wikitoria Nama 72" rarangi 15, 16, 57, 58, 59, me te 71. E mea ana
i aua rarangi ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua, na
inaianei e takahia ana e te Kawanatanga nga tikanga o taua Ture me
nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Me ki atu ano au i ngawari ano
te whakahaere a etahi Kawanatanga o mua mo nga Maori me o ratou
whenua, tenei ano pea kei te whare nei e whakarongo mai ana etahi
mema i uru ki aua Kawanatanga. I aua wa kaore i tahuri tonu ki te
mahi Ture mo nga Maori, engari i waiho ma nga Maori ano e whakahaere
o ratou taonga; heoi ano ta ratou he tiaki mai kia kaua e hokona nga
whenua Maori e nga tangata noaiho nei. No enei tau ka tino taimaha
ki runga ki nga Maori nga Ture e mahia mai ana e nga Kawanatanga o
mua ake nei tae mai ki tenei Kawanatanga. E tono ana au inaianei kia
tukua ki nga Komiti Maori te mana whakatau i nga take whenua Maori,
heoi ano ma te Kawanatanga ko te whakamana mai i a ratou
whakataunga. Tukuna mai ki au me toku iwi Maori te mana whakahaere i
o matou whenua. A ki te hiahia au me toku iwi
Wiremu Pomare.—E te Tumuaki tena koe, koutou ko
nga Mema honore o tenei Kaunihera, tena koutou. E kore au e korero
roa atu ki to koutou Kaunihera honore, engari e hiahia ana au ki te
tuarua atu i nga kupu a taku hoa kaumatua kua korero atu mei mo
runga mo nga Pire kua tae mai nei ki to koutou Kaunihera e pa nei ki
te iwi Maori. Me ata whakaaro mai koutou ki te inoi a nga rangatira
Maori e noho nei i Poneke kua tukua atu nei ki to koutou aroaro. Ko
te putake o ta ratou tono he mea kia tukuna atu enei Pire ki te hui
Maori ka tu ki Waitangi a nga ra o Maehe, e tino hiahia ana matou
kia haere ake te Pirimia me te Minita mo te taha Maori ki tau hui,
hei reira whakamarama atu ai i nga tikanga o enei Pire ki nga Maori
e noho huihui ana i reira, kia ahei ai hoki nga rangatira me te iwi
Maori ki te whakaatu atu ki te Kawanatanga i o ratou hiahia mo runga
mo a ratou whenua. Ko matou ko nga rangatira Maori e noho mei i
Poneke, e inoi atu ana kia ata whakaaro mai koutou ki tenei tono a
matou, kia puta ai he painga mo nga iwi e rua, mo nga Pakeha me nga
Maori. Heoi ano ra aku kupu atu. E noho ra koutou.
Hori Akuhata Tupaea.—Tena koe e te Tumuaki, me
koutou hoki nga mema honore o te Kaunihera e noho mai nei. Ka nui
toku koa me toku pai mo to koutou whakaaetanga mai kia tae mai au ki
te whaikorero ki te aroaro o te koutou Kaunihera honore. Kua tae mai
matou ko aku hoa e tu nei, ki te whakaatu atu i te hiahia o nga
rangatira Maori e noho nei i Poneke. E kore e roa taku korero atu
kia koutou notemea hoki kua pau atu i aku hoa te whakaatu atu te
nuinga o aku whakaaro, engari e whakaae atu ana au ki ta raua tono
kia kaua e paahitia enei Pire, engari me tuku atu ki te hui i
Waitangi i nga ra o Maihe e haere ake nei. Ka nui te pouri o nga
rangatira Maori e noho nei i Poneke mo runga mo nga tikanga o nga
Pire e korerotia nei. Ki ta matou titiro iho ki nga tikanga o aua
Pire, e mahara ana matou tera matou e mate mehemea ka paahitia aua
Pire i to ratou ahua e mau nei. Ka tono atu ano au kia kaua e
paahitia aua Pire, engari me tuku atu ki taua hui i Waitangi. Kua
pau katoa i aku hoa a matou korero, kati hoki maku. E noho ra.
Puta mai ana ki waho nga rangatira Maori.
Te Tumuaki.—I tae mai he wae ki au inanahi a etahi
Maori, ko te mea tika pea me panui atu e au ki te Kaunihera. Koia
nei:—
"Otaki. "Ki te Tumuaki o te Kaunihera.
"E whakaae ana matou ki te Pire kua paahitia nei e te
Whare Runanga . Mehemea ka tu atu nga rangatira ki te whakahe kaua e whakarongo atu kia ratou. Paahitia atu." Te Whera Rei Parewhanake .
"Ropata te Ao.
"Hohapa te Hana."[Me etahi atu.]
.—E kore au e tino kaha ki te korero
atu mo runga mo nga tikanga o enei Pire, notemea hoki he maha rawa
nga mea i tukua tahitia mai kia matou, a kaore hoki i roa te wa hei
tirohanga iho i nga tikanga o rote. Tuatahi ko te Ture Arai mo te
Hoko Tahae i nga Whenua Maori, tuarua ko te Ture Whenua Maori,
tuatoru ko te Pire whakahaere i nga whenua Tuturu o nga Maori,
tuawha ko te Pire Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori. Otira
i mua atu i taku korerotanga i enei Pire me whaikupu ake au mo nga
Rangatira Maori i tae mai nei ki te whaikorero mai ki te Kaunihera
inakuanei. Kaore aku whakahe mo ta ratou tono kia waiho marire enei
Pire kia tae atu ki te hui Maori i Maihe. No
Meiha Ropata Wahawaha.— E hiahia ana au ki te
whaikupu atu mo runga mo enei Pire, e kuare ana hoki au ki nga
tikanga o aua Pire. Tetahi
.—E hiahia ana au ki te whakaatu atu i
tohu whakaaro mo runga mo te Pire Whenua Maori. Kua rereke noatu
taua Pire i tona ahua o te tuatahi i tukua mai ai e tera Whare. I
roto i te Pire o te tuatahi i kiia i roto me rite te mana o nga
Maori ki te mana o etahi atu iwi e noho nei i raro i te mana o te
Kuini. No naianei kua kite au kua patua aua kupu, kua whakahokia ano
nga Maori ki to ratou ahua ano i mua atu o te putanga mai o Kapene
Kuka. Kei te motuhake ano he tikanga mo nga Maori, kaore kau he kupu
hei whakaatu mai kua rite to matou mana ki to etahi atu tangata e
noho nei i raro i te maru o te Kuini. Ki taku mahara he mea mau mai
tenei Pire hei painga mo etahi tangata me etahi kamupane e hoko ana
i nga whenua Maori. Me whakaatu atu e au te take i whakahe ai
Pootitia ana te Pire, whakaaetia ana kia mana.
"Ki te Tumuaki o te Kaunihera.
"E whakaae ana matou ki te Pire kua paahitia nei e te
Timi Kara.—E
Timi Kara.—E mea ana ahau mo runga i tenei mea i te
totaraiheita kahore ona kino. Kua oti noa ake hoki te whakamana e te
Paremete, a i raro i enei tikanga e utua aua e te iwi te taake ki
nga tangata na ratou taua mihiini me te karapu reehi. Kahore he
winitanga o te Korini i runga i aua moni e utua ra. Akuanei ki te
tirohia nuitia taua mea haunga te whakaaro ki au ake. Kahore au e
kite i te mea ekore ai etahi o aua moni e toia mai mo runga i nga
mahi whakaaroha. Kua mea etahi tangata ki te whakakorea taua
totaraiheita ka tahi ka nui rawa te mahi peti ra roto i nga
pukameka. Heoi hei patu i taua mahi peti pukameka i whakamana ai e
te Paremete te Ture purei Keemu me te Ture Rotari kia mana ai te
totaraiheita, na e hiahiatia ana i naianei kia whakakorea te
totaraiheita, ki te penatia, ka tipu mai ano te hara ra roto i nga
peti pukameka. E tino mohio ana ahau ka penei. Ki taku whakaaro me
ata titiro tenei mea te totaraiheita. He hara kei roto i tona ahua o
naianei. He wahi reehi kei nga wahi ririki katoa o te Koroni a i
runga
Taiwhanga.—E te Tumuaki, i te mea ka tu ake nei
ahau ki te tautoko i tenei Pire e hiahia ana ahau ki te kii i runga
i te tumanako tonu ekore roa ka ahei matou te Maori te whiwhi ki
tetahi Pire penei hei Ture, kia ahei ai matou te iwi Maori te
whakahaere i o matou whenua i runga i taua huarahi ano. I te hui i
tu ki Whanganui i muri nei i puta te kupu a nga Rangatira katoa o
Whanganui kia wehewehea a ratou whenua, a ko taku i pai ai me
whakaae te Kawanatanga ki te hiahia o nga Rangatira Maori o Niu
Tireni kia ahei ai matou te hanga reriwe ra runga i o matou whenua.
Heoi ka pooti te Whare kia korero tuaruatia te Pire e 53 nga ae, 12 nga no.
Taiwhanga.—Heoi nei aku kupu. Ki taku mahara e
momou taima ana tatou. Kua hoki aku hoa mema Maori tokorua he mate
no raua. E mohio ana tatou kua paahi tenei Pire i tenei Whare, a
kahore au e ki te he aha te take i moumou taima ai tatou ki te
korero mo runga i taua Pire inaianei. I mua o taku haerenga mai i
Akarana i rongo au tera e wha nga marama e noho ana tenei Paremete.
Otira ki te penei tonu te haere o ta tatou mahi tera e ono marama e
mahi ana tatou. Ko taku hiahia me whakamutu ta tatou moumou taima.
Heoi ka pooti te Whare i runga i enei kupu.
Me korero tuarua te Pire e 66 nga ae tokowhitu nga no.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka tahuri tonu ratou inaianei ki te kohikohi i nga moni reti
kahore nei ano kia utua i runga i nga riihi o nga Takiwa Ngawha. I
Rotorua ahau i mua tata ake nei a ka kite ahau £1,000 tae atu ki te
£7,000 nga moni kahore ano kia ea i nga kaitango riihi ki nga
rangatira Maori. E hiahia ana ahau kia mohio e pehea ana te whakaaro
o te Kawanatanga mo runga i tenei take.
Te Retihana.—I mea i runga i tana whakahoki ka rua
ka toru ranei nga hamenetanga kia utua nga moni reti kihai nei ano i
ea i Rotorua, otira kahore ona huhuatanga no te mea i runga i te
maha o nga hamenetanga ka whakahaerea e nga kaitango riihi a ratou
keehi ra runga i te Ture Pekarapu (ara) 1 te mea e whakataua ana e
te Kooti kia utua nga moni reti. Akuanei i runga i tetahi
whakaturanga mai, ka mea te Kawanatanga i a Maehe, 1885, kia
whakamutua te tono utu ki nga Kaitango riihi me te whakamutu i nga
reti mehemea ka utu e ratou nga moni reti taea noatia nga marama e
rua o te mutunga mai o te riihi. Heoi tukua ana he panui ki nga
kaitango riihi katoa mo nga moni kahore ano i ea a he maha nga
tangata i utu, a i raro i enei tikanga ekore e tika kia whiua kia
utua nga moni inahoki kua whakarerea nga riihi.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea e
Te Piha.—Kahore te Kawanatanga i whakaaro he mea
tika kia whakapuaretia te mahi kekeno i tenei tau. He take nui tenei
a kua ata whiriwhiria e te Kawanatanga. E mohio ana no hoki te
rangatira na, i pahitia tetahi Pire i te tau kua hori nei e te
Paremete a ka tukuna mai ano taua take ki te aroaro o te Whare ra
runga i tetahi Pire i tenei Paremete.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea kua tae mai tetahi kupu a te Kawanatanga o Mereponi ki a
ratou mo runga i te roia i oma nei mo Pawuru, a mehemea kua tae mai
he kupu ekore ranei ratou e pai ki te whakatakoto i aua korero ki te
aroaro o te Whare. I penei ano taku patai ki te Kawanatanga i tera
tau a i kiia mai meake ka hemo taua roia, erangi kahore ano taua
tangata i mate. Heoi e hiahia ana ahau kia rongo e pehea ana te
Kawanatanga mo runga i taua mea. E taea ana e te Ture te maka i te
tangata ki te Whare herehere mo nga pauna ouou nei, erangi kahore he
kaha ki te hopu tangata ina oma me nga moni £1,000.
Te Pakuha.—Kua whai korero ano te Kawanatanga o Niu
Tireni ki te Kawanatanga o Mereponi mo runga i tenei take, a e pai
ana ahau ki te whakatakoto i nga kape o aua korero ki runga i te
tepu o te Whare. Ma tenei
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea kua whakaputaina nga tiwhikete take mo nga whenua i
Kaiapoi me era atu wahi i whakawakia e te Kooti Whenua Maori i raro
ia Tiati Make i te tau 1886 me te tau 1887 mehemea kahore ano i
whakaputaina awhea whakaputaina ai.
Te Miterehana. —Kei te hanga nga tiwhikete inaianei
mo nga whenua katoa kua oti te ruri, a ko nga toenga ka whakaotia
ina oti nga ruri.
"E Ta,—I runga i te whakahoki kupu mo to pukapuka o te 5 o Hanuere e hiahia ana ahau ki te kii atu ki a koe he nui te uaua ki te whakatata atu ki taua tangata hara kia Pawuru ara mo te whakatata atu o tetahi
Rata Kawanatanga ki te titiro i tona mate. Erangi kua taea ia inaianei, a ka tukua atu e ahau inaianei te kape o te ripoata a te Tumuaki o nga Rata o te Koroni."Koia nei ki te whakaaro iho ekore rawa e kaha ake te ora o taua tangata o Pawuru e ahei ai ia te haere atu ki Niu Tireni.
"Naku na
", H. M . Hamari
"Tumuaki o nga Pirihimana.
"Te Komihana o nga Pirihimana,
"Poneke, Niu Tireni."
"Mereponi, 28 o Pepuere, 1888."E whai honore ana ahau ki te kii kua tirohia e ahau i tenei ra a
Hare Rohita Pawuru , a kitea ana e ahau ka nui te pupuhi o tona puku. Kahore e taea e ia te haerere a e pangaia ana hoki e te mate manawarua i etahi wa. A inaianei ekore e taea te hiki atu he wahi ke, a e ruarua ana aku whakaaro mehemea e taea a muri ake nei te kawe i aia ki tetahi wahi ke. E whakaaro ana a teRata Kemara te Rata o Pawaru e kore ia e ora ake i te nui o tona mate."Na Te Hiira, Rata,
"Rata Kawanatanga ."
Tame Parata.—E tino whakaae ana ahau ki nga kupu i
makere mai i te
Taiwhanga.—E te Tumuaki e whakatika ana ahau ki te
tautoko i tenei Pire. I tautoko ano ahau i tenei Paremete kua hori
ake nei a ka pena ana no ahau i tenei Paremete. Ko te take i whakahe
ai etahi mema he mea kahore ano i tau tetahi mate ki runga i a
ratou. Erangi ko ahau tetahi tangata i mate no reira ahau i tautoko
ai. Heoi taku e whakawhirinaki nei kia pahitia e tenei Whare te
korerotanga tuarua. A kei te tukunga ki te Komiti e hiahia ana ahau
ki te whakauru ki roto i te wahi tekiona tuatahi i roto i te rarangi
tuarua nga kupu nei na te hunga haurangi tonu.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whiriwhiria e ratou tikanga kia whakakorea katoatia nga
raihana e puritia ana e nga kaiwhakamaori inaianei, kia ahei ai te
whakatu hei kaiwhakamaori ko era tangata anake i kitea to ratou tika
i runga i to ratou mohio i runga hoki i to ratou matauranga me to
ratou mahi tika. Mo runga i tenei take me ki ake ahau he nui nga
mahi he kua mahia i mua ake nei a waiho iho hei kupu kino i tenei
Koroni i runga i nga whakahaere whenua Maori, a i runga i te mea i
tau etahi o enei mahi ki runga i nga kaiwhakamaori i runga i a ratou
whakahaerenga whenua Maori e mea ana ahau me whiriwhiri haere te
rarangi ingoa o nga kaiwhakamaori kia whakakorea atu nga raihana a
nga tangata mahi
Te Miterehana.—E tono ana te rangatira na kia
tahuri te Kanawatanga ki te whakahaere i tetahi huarahi ra waho.
Kahore ahau i te mohio inaianei mehemea e huhua ana nga tangata e
mau raihana ana inaianei e tangi ke ana a ratou tikanga kihai ranei
ratou i tika kia tu mo taua mahi e mahi nei ratou, erangi ka tahuri
ahau ki te whiriwhiri mehemea e ahei te whakahaere i te huarahi e
tonoa nei e te rangatira na, kotahi nei ia te mea. I mua i tino
whiriwhiria e te Kawanatanga te huarahi whakatu i nga kaiwhakamaori
a e whakaatu ana te Kahiti o te 19 o Maehe, 1883,
i taua huarahi (ara):—
"Tari Maori, "Akarana, 19 o Maehe, 1883. "Kua tohutohu mai te Minita Maori ko nga tono raihana kaiwhakamaori i raro i 'Te Ture Whenua Maori, 1880,' me tuku ki te Tumuaki o te Kooti Whenua Maori i Akarana, a ko aua tono katoa me tapiri ki te tiwhikete a te Kaiwhakawa Tuturu o te kainga i noho ai taua kaitono hei whakaatu i te pai me te mohio o taua tangata."
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka whiriwhiria nuitia e ratou tetahi tikanga hei tuku i
tetahi whenua mo nga Maori o Tarawera me etahi atu wahi i rere mai
nei i te huunga o Tarawera. Ko te take i whakanohia ai e ahau tenei
patai ki runga i te Ota Pepa he mea kia ata tirohia e te Kawanatanga
te mate o enei iwi I tae te maha o taua hunga ki te 150. A i runga i
to ratou matenga ka haere ka noho i runga i tetahi whenua, akuanei
ehara taua whenua i a ratou, a tera e taea te pei atu ratou no te
mea he hunga ke nona te whenua. He nui te mate o taua hunga, a ko
taku hiahia kia hokona ranei te whenua e nohia nei e ratou me hoatu
ranei i tetahi atu, mehemea e hokona ana tenei e nohia nei e ratou
ekore e neke atu i te £30 te £40 ranei te utu.
Te Miterehana.—Kei te tuku patai te Kawanatanga
inaianei ki te ahua o aua Maori. He whenua nui o te Kawanatanga ki
te
Timi Kara.—E kore au e whai korero erangi he
whakatika kau taku ki te patai atu ki te mema nana te Pire, nei kia
nukuhia te korerotanga tuarua mo nga wiki e rua, notemea he poto
rawa te wa i muri iho o te tuhatuhanga o taua Pire, a kahore ano i
whai wa nga Maori hei tirohanga i taua Pire. Kahore ano i
whakamaoritia, erangi i uru ano nga mea Maori ki roto i taua Pire. E
pa ana taua Pire ki etahi wahi nui o nga whenua o nga Maori me nga
moni e puta ana ki a ratou. A ki taku whakaaro heoi nei te mea tika
me tuku i tetahi wa hei whiriwhiringa ma ratou i nga tikanga o taua
Pire.
Te Hihiropi—E tika ana no nga kupu a te mema na e
pa ana tenei Pire ki nga Maori, a i runga i nga Ture o te Whare he
mea tika ano kia whakamaoritia hei painga mo nga Maori. Kahore aku
hiahia kia mahia taua Pire inaianei, erangi ki taku whakaaro ka ahei
ano te korero i tenei po. A ki te hiahia nga mema kia whai wa atu
ano hei korerotanga ka whakaae ahau kia nukuhia te korerotanga mo
tetahi wa tika (ara) ki te hiahiatia kia peratia.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka tahuri ratou inaianei ano ki te whakahaere i tetahi
tikanga hei arai i te mahi taka kino i nga urupa Maori e te hunga
mahi i nga mahi nunui e nga poari takiwa hoki? E hiahia ana ahau kia
mohio atu he pehea te whakaaro a te Kawanatanga mo runga i aua urupa
(ara) nga urupa kua whakatipungia ki te rakau. Ko aua wahi kei te
tangohia e te hunga o nga mahi nunui e nga poari takiwa hoki hei
hanga rori reriwe hoki. E hiahia ana ahau kia whakaaturia mai e te
Minita Maori he pehea te Ture mo runga i taua take.
Te Meterehana.—Kihai taua take i whakaaturia mai ki
te Kawanatanga i mua, erangi ki te mea ka kitea e ahau he tika nga
korero a te rangatira na ka whai tikanga ahau me te ke atu ki te
rangatira na i te huarahi whakahaere mo taua mea.
I runga i te motini a Hirini Taiwhanga kia
whakatakotoria nga pukapuka e whai atu ana ki tetahi ota o te
Kaunihera No. 9 o te tau, 1882,—(1.) O etahi riihi i tukuna i muri
iho i te tau 1882 i roto i te Taone o Rotorua. (2.) Te nui o nga
moni reti e riro mai ana mo aua riihi, me te nui o nga moni reti
kahore ano kia utua e nga kaitango reti (ara) ki te mea tera etahi
moni reti kahore ano kia rite. (3.) Te nui o nga moni kua utua ki
nga Maori whai take, me te huarahi i utua ai aua moni, me nga kape o
nga pukapuka hainatanga mo te rironga mai o aua moni, mehemea ranei
kua wahia etahi moni ki waenga i nga tini hapu, me nga tikanga o
taua wahanga, me te huarahi i whakahaerea ai taua wahanga.
Taiwhanga.—Ka motini kia apitia mai te ingoa a
Taipua ki te Komiti mo nga raruraru i Mokau.
Whakaaetia ana te motini.
Tame Parata.—E ki ake ana ahau he tikanga ano taku
i hiahia ai ahau ki te korero mo runga i tenei take. I meatia kia
whakaturia tetahi Komihana motuhake hei whiriwhiri i te take o tenei
tangata kotahi. E tino mohio ana ahau mehemea e whakaturia ana tenei
Komihana hei whiriwhiri i nga mate ekore e rereke ta ratou ripoata i
ta nga Komihana kua whiriwhiri i tenei keehi i mua. E aru atu ana
aku korero mo runga i te Komiti o te Katoa me te Komiti mo nga mea
Maori. Ehara ia taku i te mea e iti iho, ana te matauranga o taua
Komiti i etahi atu Komiti ki te whakahaere i tenei take, erangi ki
taku whakaaro me whakahaere nga take o tetahi taha o tetahi taha.
Tera tetahi take nui ekore e mauria mai ki te aroaro o tenei Komiti.
Tera e waiho ko nga korero anake a te kai-pitihana hei take
whakataunga ma te Komiti, ekore ratou e rongo ki nga korero o tetahi
taha, heoi ka rite tonu ta ratou whakataunga kita tera Komiti. Ka
koa ahau ina whakaturia tenei Komiti mehemea ka rite i a ratou te
whakatau i te mate o te kai-pitihana, me nga mate o nga Maori hoki.
E tino whakaae ana ahau ki te whakaaro o te mema mo Taranaki (ara)
ma te Kawanatanga e whakatu i te Komihana, erangi me whakatu e ratou
i nga tangata matau, e nga tangata mohio hoki ki te reo Maori hei
whakahaere i tenei keehi me etahi atu e rite ana ki tenei. Ki taku
mohio ko te huarahi pai rawa tenei. Ko te take i mea ai ahau ko te
huarahi pai tenei tena ano pea etahi atu keehi penei kei taua takiwa
e hiahia ana kia whakawhakia kia whakatikaia. Ki toku mohio mehemea
e whakaturia ana he Komihana pera me tera kua kiia ake nei tera
ratou e whai mahi hei whakahaere. i nga mate e ki ana kua pa ki taua
Tame Parata.—I runga i te mea e kohiri ana ahau i
te motini e mau ana ki toku ingoa me ki atu ahau he maha nga taima i
oho ai nga Maori. Kahore ratou i whai wa hei whiriwhiri i nga Pire e
pa ana ki a ratou. He maha nga Maori kua tae mai ki Poneke a hei
konei ano e noho ana inaianei. I haere mai ratou ki te titiro i nga
mahi a te Paramete ara ki te titiro i te ahua o te whakahaere i nga
Pire e pa ana ki nga Maori ki taku whakaaro he mea tika kia
whakamaoritia nga Pire Maori kia tuhatuhaina ki waenga i nga Maori o
nga tini kainga kia ahei ai ratou te whapuaki i a ratou whakaaro mo
runga i aua Pire kia ahei hoki ratou te ako atu i te iwi ki nga
tikanga o aua Pire. Inaianei kei te mauria mai nga Pire e pa ana ki
nga a Maori ki roto ki te Whare i te mea kahore ano kia panuitia.
Tera ahau e whakahe ki aua Pire i te mea kahore au e mohio ki nga
hiahia o nga Maori mo runga i aua take, no te mea kihai i tukuna
tetahi wa hei whiriwhiringa i aua Pire. Ki taku mohio kei te rite
ano te raruraru o etahi mema ki toku. A ko te mea tika me tuku i
tetahi wa e ahei ai nga Maori te mohio ki nga tikanga o aua Pire.
Kahore ahau e pai ki te whakararu i te Kawanatanga, erangi e
whakaaro ana ahau e enoho tika ana taku e tono nei. I mua atu o te
huinga o te Paremete i kite ahau i roto i te nuipepa kua tae te
Minita Maori ki tetahi hui nui a nga Maori, a kua ki atu ia ekore e
rua wiki ka tuhatuhaina nga Pire Maori a te Kawanatanga ki
nga.Maori. Kei te tatari tonu nga mema Maori a e tatari nei etahi
atu Maori i Poneke kia kite i aua Pire. Akuanei i runga i te mea
kahore ano kia whakamaoritia kia tuhatuhaina aua Pire tau ana te
mate ki runga i nga tini Maori kua huihui mai nei ki Poneke ki te
whiriwhiri i nga tikanga o aua Pire i runga i te nui o te moni kua
pau i nga kai i nga Whare me era atu mea. I haere mai hoki ratou ki
te tautoko i nga mema Maori i runga i te tuku atu i o ratou
whakaaro. Heoi ka kokiritia tenei motini ki te whakaaro o tenei
Whare ko nga Pire katoa e pa ana ki nga Maori me whakamaori me
tuhatuha ki nga Maori kia kotahi marama i mua o te nohoanga o te
Paremete.
Taipua.—E tino whakaae ana ahau ki nga kupu kua
makere mai nei i te mema Maori mo te Takiwa ki te Tonga. I tino
whakaae tenei Kawanatanga ka tuhatuhaina te Pire e pa ana ki nga
whenua Maori ki nga wahi katoa o te motu nei i mua atu i te nohoanga
o te Paremete. I karangatia e Meiha Ropata tetahi hui nui i roto i
tona takiwa hei whiriwhiri i nga tikanga o aua Pire. Heoi kihai aua
Pire i tukua ake ki taua hui heoi te mea i tae ake ko te wairua
anake. I tae mai ano te Minita Maori ki tetahi hui me te whakaatu i
nga tikanga o ana Pire ka hanga e ia ara e te Kawanatanga. I muri
iho ka karangatia e
Taiwhanga.—Ka motini kia whakaurua atu enei kupu ki
mua o te kupu "Whare, "i nga wa katoa e taea ai.
Whakaaetia ana tenei menemana.
Tame Parata.—Kahore atu aku kupu heoi ko te whakaae
ki te menemana a te Minita Mo Nga Kura.
Whakaaetia ana te menemana i runga i te whakatikatikanga.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita o Nga
Whenua awhea ka whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare nga
pukapuka i tonoa i whakaaturia e ia i roto i taku motini No. 7 o te
30 o nga ro o Mei kua pahure nei.
Te Retihana.—Kahore e ahei te tuku atu i konei te
matauranga e tonoa na, a heoi nei te huarahi e taea ai ma te tono
atu ki Akarana, a ka riro mai ka whakatakotoria ki te aroaro o te
Whare.
Tame Parata.—E whakatika ake ana ahau ki te korero
mo runga i tenei take kua roa nei e korerotia ana e te Whare. I te
pootitanga i tera ahiahi i pooti turaki au i te Pire Tiuti Katama, a
i
Taiwhanga. —E tumanako, atu ana ahau tera e tuohu
iho te Whare ki te rereketanga o toku reo. Erangi ka korero atu i
runga i te reo Pakeha ma reira e iti ai te paunga o nga moni o te
Koroni. Ki taku mohio heoi nei te mate o Niu Tireni ko nga raruraru
Maori. Mehemea kahore he whawhai Maori ekore e tae ki te £90,000,000
te nama a Niu Tireni. Me au hoki ekore a
ratou mana, me a ratou meatanga
Timi Kara.—E te tumuaki, kihai ahau i mea kia whai
kupu i runga i tenei korero—-erangi i mahara au me tiaki marire te
noho puku o nga Minita, heoi i te mea kua rongo au i te whai korero
a taku hoa a te mema mo Takiwa Maori Whakararo e hiahia ana ahau ki
te unu i nga whakaaro teka kua whakatupuria pea e ia i roto i nga
ngakau o nga mema mo runga i nga mea Maori. E tino whakaae ana ahau
ki taana, i aia e ki nei me whakangawari nga tikanga ki nga Maori i
runga i a ratou whakahaere i a ratou whenua. Otira kahore au e kite
i te whakangawaritanga i runga i te Tore e mea nei ia (ara) te Ture
Whakahaere Whenua Maori. He Ture tena i whakahe ai ahau i nga wa
katoa, no te mea kua kite ahau i runga i toku matauranga, ko tetahi
tena o nga Ture e kore rawa e tuku i te mana whakahaere o nga whenua
ki nga Maori. E ki ana ahau ekore rawa e taea te whakahaere i tetahi
whenua i raro i taua Ture. A kitea ana te mana o tenei ki aku i te
wa i mana ai taua Ture no te mea no te wa mai ano i mana ai taua
Ture kahore rawa tetahi mea kotahi i oti i raro i taua Ture. Kei te
rere ke te ahua o nga Maori o enei rangi ki to ratou ahua o nga tau
kua hori ake nei, heoi nei to ratou oranga inaianei ko o ratou
whenua. Kei te riihi kei te tuku atu ratou i o ratou i runga i etahi
huarahi kia riro mai ai he oranga. a i te mea ekore e taea e ratou
te mahi i o ratou whenua i runga i tetahi huarahi e puta mai ai he
ora e kore e whai tikanga aua whenua ki nga Maori. He pai rawa ki au
kia puare ki te katoa te tikanga hoko whenua Maori, me tetahi
huarahi tiaki i nga tangata whai take kia kore ai e puta tetahi
tikanga tahae. E whakahe ana ahau ki nga korero a te Mema mo Nepia
mo runga i tenei take. I te tuatahi e whikahe ana ia ki te Ture
Whakahaere Maori mea mai ana ia ki te Whare ko te take i pera ai ia
no te mea kahore tetahi mea i pakuku i raro i taua Ture, a i reira
ano ka ki ia me waiho ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua
Maori. Akuanei ko nga raru i puta mai i runga i te Ture Whakahaere
Whenua Maori ka puta mai ano i tenei (ara) ki te mea ka meatia e
tatou ma te Kawanatanga anake e hoko. E tino mohio ana ahau ka pera.
He wa tenei ki taku whakaaro hei tukunga atu i tetahi tikanga
ngawari atu io mua tikanga ki nga Maori hei whakahaere i o ratou
whenua. E ahei noa atu ana ratou te whakahaere i a ratou mea, ki te
mea e tukua ana ratou kia pera. Ki taku mohio kahore he tangata i
roto i tenei Whare e koni ake ana tona matauranga i to nga Maori
mohio i runga i nga tikanga. Kua whiwhi te Maori i te matauranga
inaianei haunga ia tena, erangi kua mohio ano koutou kua whiwhi
ratou i te matauranga i runga i te whakahaere i a ratou taonga, me a
ratou whenua, kua whai matauranga ratou ki te titiro ko te hea te
mea, tika ko tehea te mea huhua kore, a kua tipu mai te
Ka oho mai tetahi mema ka mea— Ae.
Timi Kara.—Kahore au e mohio ki tena erangi me ki
ake ahau he nui nga moni kua moumoutia i runga i nga whakahaere o
tenei Koroni i naia tata nei, inahoki te raina Reriwe Nui o
Aotearoa. I ata whakaritea te takotoranga o taua raina a pau ana nga
moni e £300,000 e £400,000 ranei i te ruritanga o taua raina. I muri
iho ka utua ano nga moni £10,000 mo te ruritanga i tetahi raina ana
mo taua Reriwe (ara) hei kimi mehemea kahore he raina pai atu i to
te tuatahi. Ka taku whakaaro he moumou rawa tena i te moni, he
moumou rawa i te mea e aue ana kia whakaitia te paunga o nga moni.
Ki taku whakaaro ko te mahi tika ma tatou he whakaiti i te
Taiwhanga. —E whakatika ake ana ahau ki te
whakamarama i aku kupu. Kua ki ake nei ahua kia inahi e te Whare oku
pohehetanga (ara) meheainea i puta pohehe tetahi kupu aku heoi nei
hoki taku ki ekore e tau kia utua e te Koroni tetahi moni mo runga i
taku whaikorero. Mehemea i he tenei kupu aku ka tono au ki te Whare
kia murua tenei pohehe aku.
Taiwhanga.—I mahara au kua makona te mema mo Kumara
i runga i te whakaaetanga a te Whare kia whakaturia tetahi Kimihana
hei whiriwhiri i nga mate Hohua Hone. Ka koa ahau mehemea e
whakaturia ana kia kotahi kia rua ranei nga Komihana hei whiriwhiri
i oku mate no te mea e neke ke ana oku mate i o Hone. E ono rau mano
nga eka kua tangohia i au, a kore rawa he utu. I whakatakotoria
tenei mate oku ki te aroaro o te Pirimia me te Minita Maori heoi
kihai i tukua mai tetahi ora. I tangohia aua whenua i au i raro i
nga tikanga o "
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi
kupu torutoru nei mo runga i tenei take no te mea e pa ana ki toku
takiwa. E tino whakaae ana ahau kia whakaturia he Komihana hei
whiriwhiri i taua take. Kua tae mai nga pukapuka a nga Maori no
ratou te whenua ki au, e tono aua ratou kia tu tetahi whakawa mo
runga i nga korero a Hone mo runga i taua whenua. E ahua noho
raruraru ana taua iwi no te mea e panapana ana ratou i runga i taua
whenua. Kua tuhituhi mai nga Maori ki au mo runga i tana take. Kihai
au i mohio ka ara tetahi korero mo runga i tenei take inaianei penei
kua mauria mai e ahau nga pukapuka i tae mai ki au. Kahore au e
mohio ki te take i kore ai nga mema e whakaae kia whakaturia he
Komihana hei whiriwhiri i tenei take. I te tono maua ko te mema
Maori mo te
Tame Parata.—E hiahia ana hoki ahau ki te tono kia
whakaturia he Komihana hei whiriwhiri i tenei take. Ki taku mohio
mehemea i whakaturia he Komiti e tenei Whare hei whakawa i taua take
tera e whakawa i te taha
Timi Kara. — Kahore au e tino
Taiwhanga.— E tautoko ana ahau i te menemana a te
mema mo Kumara. Heoi nei haki nga kakahu e kakahu ai nga Maori he
mohikena anake no reira ka toimaha rawa nga taake ki runga i nga
Maori.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea kua tahuri ratou ki te whakamana i te ripoata a te Komiti Mo
Nga Mea Maori o te tau 1887, mo runga i te pitihana a
Te Miterehana.—Kua ronga te Kawanata ekore e taea e
ratou i runga i te Ture te whakamana i te ripoata e korerotia
nei.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
kua pehea nga tikanga a te Kawanatanga e pehea ana ranei nga tikanga
a te Kawanatanga mo runga i nga ripoata No. 253 me te No. 253 a te
Komiti Mo Nga Mea Maori o nga tau 1883 me te 1884 mo runga i te
pitihana a
Te Miterehana.—Kua tukua atu inaianei he
kaiwhiriwhiri mo tenei keehi, a ka oti te whiriwhiri kei reira te
tau ai te whakaaro o te Kawanatanga ki te pehea ranei ki te pehea
ranei.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whakaarohia arohatia e ratou te pitihana a nga rangatira
o Hauraki kia whakapataina mai a Hoera te Mimiha i te Whare
herehere. E whakaarohia ana hoki kihai tona makanga ki te Whare
herehere i tika. Ka maha nga pitihana kua tukua mai ki te Whare nei
e inoi ana kia whakaputaina mai ia i te Whare herehere. A i au i
Hauraki i mua tata ake nei ka tonoa mai ki au kia kiia atu ki te
Kawaiiatanga kia whakaputaina mai ia ki waho.
Te Pakuha.—E mohia ana te rangatira na i te
whiriwhiria taua mea i roto i te wiki kua pahure ake nei. I te
tirotirohia e au nga pukapuka. katoa mo runga i taua take, kua kite
hoki ahau i nga pitihana i tae mai i Hauraki erangi ka tukuna atu e
ahau taku kupu utu atu i roto i enei rangi e haere ake nei.
Taiwhanga.—Kahore au e pai kia horapa tonu te
Tiainamana ki tenei whenua. Otira he kuika hiriwa maina taku kei
Pewhairangi, a i i te kimi haere ahau i roto i nga tau tekau ma wha
kua hori ake nei i etahi tangata hei mahi i taua maina. A i rongo au
heoi te hunga pai hei mahi i aua maina he Tiainamana. Heoi e
Timi Kara.—E te Tumuaki ko te tikanga i tono ai
ahau kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire he mea kia whai taima
ai taku hoa te mema mo te
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i
etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire me te whakaatu i aku
whakahe, Ko te tuatahi o aku whakahe ki tenei Pire ko te me atanga
kia, pa ki nga whenua Maori— ara ki nga whenua Maori e puritia ana e
te kaitiaki o te Katoa ki nga whenua Maori hoki kei roto i nga ringa
o nga Komihana. I te Paremete kua hori ake nei i pahitia e tenei
Whare etahi Pire mo runga i nga whenua Maori o te
Taipua.—E hiahia ana hoki ahau kia whai kupu mo
runga i tenei Pire, no te mea e pa ana tenei Pire ki nga whenua
Maori o te
Taiwhanga.—E whakahe ana ahau ki tenei Pire. Ko te
take i whakahe ai ahau no te mea ka whatekau nga tau e hanga ana
tenei Whare i nga Ture mo nga Maori. Na kua tae tenei ki te wa e
tika ai kia tukuna ma nga Maori e hanga he Ture mo ratou. E hiahia
ana ahau kia whakaaetia e tenei Whare te hiahia o nga rangatira
Maori o Niu Tireni. E hiahia ana ratou kia hanga Ture ratou mo a
ratou whenua, kia kore ai he raruraru a muri ake nei. Ka whakahe
tonu ahau ki nga Pire katoa e mauria mai ana e te Kawanatanga ki
tenei Paremete mo runga i nga whenua Maori. I haere mai nga
rangatira Maori e noho nei i Poneke ki te tiaki i a ratou take, a
kei ahau tetahi pukapuka a te tiamana o te hui a nga rangatira i
Poneke:—
"Ko taua pukapuka no te 19 o Hune, 1888. Kia Timi Kara, kia Hirini
Taiwhanga, me
"E hoa ma,—I puta tetahi whakataunga a nga rangatira Maori e noho huihui nei i Poneke i tenei ra, he tono atu ki a koutou kia kiia atu ki te Kawanatanga kia nukuhia te korerotanga o ratou Pire katoa e mau nei i runga i te Ota Pepa kia whai taima ai matou ki te huihui kia kite i te Pirimia me te Minita Maori mo runga i aua Pire, a ka tonu atu matou kia whakatakotoria tenei pukapuka ki te aroaro o te Whare i tenei ahiahi. Na, "Hoani.
"Tiamana o te Komiti rangatira Maori i huihui i Poneke."
Na e te Tumuaki, e pa ana tenei Pire ki nga whenua Maori (ara) te
rarangi tuatoru. Koia nei ona tikanga—" '
Te Tumuaki.—Ko nga kupu ranei tena o te Pire e
whiriwhiria nei.
Taiwhanga.—Mo runga i nga whenua Maori me te Ture
Whakataunga Rahui o te
Te Tumuaki.—Nau i tautoko te motini i tukuna ina
tata nei kia whakamutua tenei korero, a ko te mea tika kaua ahau e
tuku i a koe kia korerorero inaianei, no te mea kua hinga to mana ki
te korero mo runga i te Pire i runga i te mea kahore e whakaae te
Whare kia whakamutua te korero i tau tokona nei e koe.
Taiwhanga.—Heoi ra e pai ana kahore aku
tikanga.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori ahea oti ai te whakamaoritanga o te ripoata a te Make mo nga
take Maori o te Waipounamu? Ka maha nga pukapuka a nga Maori o te
Waipounamu kua tae mai ki ahau e tono ana kia tukuna atu he
whakamaoritanga o taua ripoata ki a ratou.
Te Miterehana.—He ripoata roa taua ripoata, a tera
e nui te taima e pau i te whakamaoritanga. A i te mea e tokoiti ana
nga kaiwhakamaori a te Kawanatanga me te nui o nga mahi hei mahi ma
ratou, heoi me whakamaori e ratou ina watea ratou. Kei tetahi o aua
kaiwhakamaori a te Kawanatanga taua ripoata inaianei a kei te pau
katoa tona taima watea ki te whakamaori, otira e whakaaro ana ahau e
kore e oti kia tae ra no ki te mutunga o te Paremete.
I runga i te motini a Taiwhanga ka tukuna te ota kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te Whare nga pukapuka whakahoki tae atu ki te pukapuka whakahoki No. 9 o te tau 1882, a te Kaunihera o te—(1) he kape no te puka-puka tono ki nga kaitango riihi kia whakamutua a ratou riihi; (2) te ingoa o nga kaitango riihi katoa kua whakamutu i a ratou riihi me nga tikanga o nga whenua i uru ki roto ki ia riihi me nga moni reti i meatia ki utua mo aua riihi.
Taiwhanga.—I te mea e tuku ana ahau i te motini e
mau nei ki toku ingoa, me ki atu au kua roa te tautohe ki te
Kawanatanga mo runga i tenei mea. I paahitia i te tau 1870 tetahi
Ture e karangatia ana ko te
A tukua ana te motini me te patai kia tukuna mai te pukapuka
penei,—"(1.) O nga Karauna Karaati katoa nga tiwhikete take ranei i
tukuna mo runga i nga poraka whenua e whakahuatia ana i roto i te
kupu apiti e mau nei. (2.) Te ra i tukua ai aua Karaati me aua
tiwhekete. (3.) Te ingoa o nga Maori whai take i tukuna ai aua
Karaati aua tiwhikete ranei. (4.) Nga tikanga katoa o aua kirimene
me nga pukapuka tuku ki te Kawanatanga me te nui o nga moni i utua
ki ia tangata o roto i aua poraka whenua. (5.) Te maha o nga Maori
whai take ki aua whenua. (6.) Mehemea i utua he moni me te maha o
aua moni i utua ki aua Maori whai take i mua atu i te ruritanga o
aua poraka me te ingoa o aua tangata i utua ai aua moni. (7.) Nga
korero whakahe katoa mo te tukunga o nga Karaati, me nga tono
whakawa tuarua apiti atu ki nga ra i tukuna ai me nga ingoa o nga
tangata whakahe me te tangata i tukuna ai taua whakahe. (8.) Nga
tikanga whakahaere katoa a te Kawanatanga mo runga i aua poraka me
te nui o aua poraka me te ahua o te Karaati i tukuna ki ia
tangata."—( Mr. Taiwhanga.)
Te Retihana.—Ki taku mahara kei te kore e mohio te
rangatira na ki te
Heoi whakakorea ana te motini.
Taiwhanga.—E mea ana ahau e tae ana ki te rima ki
te ono mano ranei nga Maori e keri kapia ana a e kai ana aua Maori i
te miraka totoka; kahore hoki ratou e ahei to kawe i nga kau i te
nanenane ranei ki waenga tahora, no konei ka pooti turaki au i te
taake mo runga i tenei kai.
Taiwhanga.—E tautoko ana ahau kia kaua enei mea e
taaketia no te mea e aroha ana ahau ki tenei hunga ki te wahine.
Whakakorea ana te menemana a taaketia ana aua taonga.
Taiwhanga.—E whakatika ake ana ahau ki te tautoko i
nga korero a te mema o Tanetana. Ka korerotia e ahau enei kupu e mau
nei i raro nei hei whakamohio atu ki nga mema:—
" Nga Kaiwhakawhiri o Niu Tireni.— I runga i te
korerotanga a Anara Waiti ki te aroaro o te Komiti o te Whare o nga
Roore i whakaritea e ia nga kaiwhakawiri ki te iwi e whakawiri ana i
te kanohi o te hunga rawakore kia riro mai ai tetahi rawa i a ratou
akuanei ko aua kaiwhakawiri kahore e whakahoki atu e tetahi moni i
tetahi matauranga ranei. I tae atu taua mahi whakawiri ki te hunga
mahi puutu, ki nga teera tuitui kakahu me etahi atu hunga mahi
taonga. Ko te hunga e tuhituhi ana i nga puutu kikino me tuohu tonu
ki tera ahua o ratou me haere ranei he wahi ke. Ki te mahi ratou i
raro i nga tangata rawa iti ka ngaro ratou i te hemokai, heoi nei
hoki he kai ma ratou ko nga rohi kikino nei me tetahi ti, kawhi
ranei Tera ano nga kaiwhakawiri me nga kaiwhakawiri o ia ahua.
Erangi ko te hunga iti tangike rawa ko te hunga e whakahaere ana i
nga mahi o te katoa i roto i te Koroni o Niu Tireni."
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea kua utua ki nga tangata i roto i nga Karaati ki o ratou iwi
ranei nga moni hoko o nga poraka i whakahuatia i roto i taku motini
o te tekau ma rua o nga ra o Hune kua pahure nei.
Te Miterehana.—Ka tekau ma wha ka te kau ma rima
ranei nga tau i muri iho i te utunga katoatanga atu o nga moni mo
nga whenua i whakahuatia nei, a ki taku whakaaro i utua aua moni i
nga utunga katoa ki nga tangata whai take.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
ka pehea a ratou tikanga i runga i te ripoata a te. Komiti mo nga
mea Maori mo runga i te pitihana a Wirope Hoterini Taipari e tono
nei kia whakawakia tuaruatia te Kauranga Poraka.
Te Miterehana.—He tino whakawa tuarua ta te
kai-pitihana a kua whiriwhiria taua pitihana e te Komiti mo nga mea
Maori, erangi kihai taua Komiti i tono i te Kawanatanga kia
whakaaetia te whakawakia tuarua. Ko ta ratou i tono ai kia
whakaturia tetahi Kooti Motuhake hei whakawa i nga tono whakawa
tuarua, no te mea he maha nga pitihana tono pera; a i te mea katahi
ano ka riro mai taua ripoata a te Komiti me te nui hoki o taua take
kahore ano te Kawanatanga i whai taima ki te whiriwhiri i taua take.
Otira ka ata whiriwhiria e te Kawanatanga.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea e tika ana te utunga o nga moni e piri nei ki te korero a te
Minita Maori (ara) a te Makarini i te tau 1876,
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
ka pehea ta ratou tikanga mo runga i nga mahi patu tahae i nga
kekeno i nga Akarana Moutere, ara i runga i nga korero hou kua
tukuna mai nei. He maha nga tangata e hiahia ana ki te mahi kekeno.
Erangi kahore taua hunga e pai ki te takahi i te Ture. Ka korero au
i etahi kupu torutoru nei i kite ai ahau i roto i te nuipepa, e
whakaatu ana e aua korero i te mahi patu tahae kekeno tonu etahi
tangata inaianei. I kitea enei korero mau ake nei i roto i te
nuipepa ko tona ingoa nei ko te
"23 o Hune, 1888.
"E te tumuaki,—E hiahia ana ahau kia mohio he aha a te Hati i maminga ai kei te korero ia i nga kerero katoa o tana pukapuka kia Kapene Tiru i runga i ta ratou huinga i roto i te Tiata a Roone, a i mahue ai ko enei rarangi na 'Mehemea kei te taha ki te tonga kei tetahi atu wahi ranei me tino tupato ki te wahi i haere ai koutou no te mea ki taku mohio ekore e mahio i a Werihana te kimi haere i a koutou heoi kia ngaro ta koutou mahi, no te mea e kiia ana ka taea ano te mahi huna.'—Ko ahau tenei
ko Kekeno."
Na ahakoa tenei Ture tera ano nga tangata te mahi patu tahae nei i
nga kekeno. Ki taku mohio e kiia ana e taua hunga mahi kekeno i te
mea e rere atu ana o ratou kaipuke i uta e haere ana ratou ki etahi
atu Koroni, kahore e rere ke ana ki nga motu patu kekeno ai. I
pahitia e te Kawanatanga tetahi Ture hei tiaki i aua ika. Kia tipu
ai he painga ki te hunga e mahi ana i aua ika ara nga hawhekaihe me
etahi atu. E whakamana ana enei i te Ture. Otira tera ano era e mahi
tahae ana. He take nui tenei, a he mea tika kia ata whiriwhiria e te
Minita o nga mahi moana. Kua ki mai ano taua Minita i runga i runga
i tetahi patai aku kua oti te whakauru nga tikanga mahi kekeno ki
roto i tetahi Pire kua takoto nei ki te aroaro o te Whare. Erangi
ekore e whakahaerea taua Pire i tenei Paremete. E hiahia ana ahau
kia whakaarohia tenei take e te Minita me te whakarite i tetahi
huarahi tiaki. I panuitia e ahau tenei
Tame Parata.—Ki taku mahara me kaua e pa tenei Pire
ki nga manu i runga i nga whenua Maori no te mea he mea tika kia
waiho atu ki a ratou te tikanga mo era. E tiaki ana no nga Maori i a
ratou manu, inahoke kei nga wa tika anake te patu ai ratou. E toru
nga tu manu e manakohia ana e nga Maori ko nga tui, ko nga kaka, me
te kuku. Tera atu ano hoki etahi manuara te weka otira kahore i tini
aua tu manu ki tenei motu. Kei nga wa tika anake te patu ai nga
Maori i nga weka, a he nui atu te atawhai o te Maori i nga manu i to
te Pakeha. Kahore ratou e patu i nga manu, i nga wa katoa o te tau.
E hiahia ana ahau kia kaua e whakapangia tenei Ture e te mema nana i
tuku mai ki nga manu i runga i nga whenua Maori. I haere mai ahau i
tetahi takiwa o te Waipounamu, a he whenua ano to nga Maori kei
reira, kei reira ano hoki tetahi nehenehe nui ko Whakapuaka te
ingoa, a e whai take ana nga Maori ki taua whenua. Akuanei tera pea
e Whakaekea tetahi tikanga Whakauaua ki runga i aua whenua Maori, a
i muri iho tera pea e takahia e nga Maori te Ture i runga i te kore
mohio ki nga Ture. I te mea ka tukuna tenei Pire ki te Komiti ka
tukuna e au tetahi menemana hei unu. mai i nga whenua Maori i raro i
taua Pire. I mahara au he mea tika maku kia whakapuaki i enei kupu
mo runga i te taha ki nga Maori.
Taipua.—Ki taku whakaaro he tika te huarahi i
whakatakotoria e te Kawanatanga mo runga i tenei take. Ko ta ratou
mahi hoki he tu hei tauwaenga ki waenganui i nga Maori me nga
Pakeha. Ki taku whakaaro he mea tika kia whakaturia tetahi Komihana.
E kore ahau e ki ko wai nga tangata mo taua Komihana, erangi me
haere te Komihana ki runga i te whenua whakarongo ai ki nga korero,
me Hone hoki me haere ki reira ki whaaki i ana take. Ki taku
whakaaro ekore e tika kia whakaturua tetahi Komiti o tenei Whare hei
whakawa i tenei take. No te mea ki te whakawakia e ratou heoi ta
ratou e titiro ai ko te taha Pakeha anake. Ko te taha Maori ka
whakarerea. He mea pai rawa kia whakaturia he Komihana, a me haere
tonu ki runga i te whenua whakawa ai, a mehemea kua puta tetahi
whakaaetanga a nga Maori i runga i tetahi kirimene, ekore ratou e
takahi i taua whakaaetanga. I ara pea tenei raruraru i runga i te
mea kihai i ruritia. te whenua. Kua kite ano ahau i te raruraru o
etahi riihi i runga i nga korero i tae mai ki te aroaro o te Komiti
mo nga mea Maori. I pa tonu tetahi o enei riihi ki nga whenua o
Mokau. Ko te riihi e whakahuatia nei e ahau i tae ki te whatekau nga
tau e mau ana i roto i taua riihi, na i muri iho i te
Timi Kara.—E kore ahau e whakahaere i nga take o
tenei keehi, no te mea kei te whiriwhiria e te Komihana
Te Hetana.—Ka riro ma te Koroni e utu i nga moni i
pau i nga Maori i to ratou haerenga mai ki te korero i a ratou
korero.
Timi Kara.—Ki taku whakaaro he huarahi tika rawa ta
te Kawanatanga ara te whakatunga i te Komihana, ehara ia i te mea ma
taua Komihana e whakatau i tenei keehi, erangi hei haere ki te
whakarongo i nga korero, kia ahei ai te Whare a muri ake nei te
whakaoti pai i tenei take. Ki taku whakaaro kua koni rawa nga mahi a
te Kawanatanga i runga i te whakatunga o tenei Komihana. He mea tika
ranei kia whakaturia tetahi Komihana ma Hone? I pai ano nga Maori
kia whakaturia taua Komihana, erangi kahore he takunga i pera ai
ratou. Kua taea hoki e ratou te ki atu ki a Hone mehemea e he ana to
take ki te whenua. Kati, me kawe to keehi ki te Kooti Hupirimi. Ka
patai atu ahau ki te mema mo Kumara, mehemea tera tetahi take
raruraru i waenganui i nga Pakeha tokorua, a ki te tautohea taua
take e raua, tera ranei aua Pakeha e tukuna mai ki te aroaro o tenei
Whare hanga Ture ai hei whakaoti i ta raua raruraru. Kahore, ekore e
tukuna, erangi ka kiia atu kia kawea ta raua keehi ki te Kooti
Hupirimi.
Te Hetana.—I paahitia e tatou tetahi Ture i te tau
1886, a na taua Ture i whakararu i nga take a Hone.
Timi Kara.—Kahore taua Ture i whakararu i nga take
a Hone, erangi i whakatakoto taua Ture i nga tikanga whakahaere e
ahei ai te whakatika i te take a Hone, a mehemea no Hone te mangere
ki te whakahaere i ana take ra runga i te Ture, nona ano tona he.
Mehemea na te Kawanatanga i whakararu te take a Hone me pare atu e
ia tona mate ki te Kawanatanga, me te tono utu mo tona mate; otira
heaha te take kia hoatu ai e te Kawanatanga he take tika ki te
tangata mo tetahi whenua ehara nei i aia. Ko te mea tika me tupato
rawa te Kawanatanga mo runga i tenei. Me ake nei te Whare te hanga
Ture ai mo runga i nga whenua Maori, a me tupato rawa ratou ki te
panga o aua Ture ki nga hoko me nga riihi whenua o mua. E tono aua
nga kaitautoko o Hone ko te tika kia puta. Otira he aha hoki te take
kia kore ai e puta te tika ki nga Maori. Na mo runga i te
whakatakoto o nga pukapuka i runga i te tepu me whakaatu e ahau ka
tae katoa enei pukapuka ki te aroaro o te Komihana, a meake nei te
kitea ai i roto i nga korero. Tera e ara he korero whakawa ki etahi
wahi, a ekore enei pukapuka e mahue, kia ahei ai te
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori a hea watea ai a te Make ki te tuku mai i nga pukapuka
whakaoti i nga take o nga tini tekiona me nga poraka whenua i
whakawakia e ia i te tau 1886 me te tau 1887. Ka maha nga pukapuka
kua tae mai ki ahau a nga Maori o te Waipounamu e ui ana a hea puta
ai nga tiwhikete mo nga whenua i whakawakia e te Make, inahoki i
timataia e te Make tana mahi i ie tau 1886, a i haere tonu tana mahi
i ia wa a taea noatia tenei wa a kahore ano taua mahi i whakaotia. E
hiahia ana nga Maori kia rongo kei te pehea aua mea. I te mahi a te
Make ma te Kawanatanga i te Waipounamu, a kua tangohia ia e te
Kawanatanga i te Waipounamu a kua tukuna tetahi mahi mana i
Aotearoa, no reira kahore i oti nga take a nga Maori o te
Waipounamu. Na te whakaroa i ara ai nga raruraru i ia wa. Mehemea e
timataia ana te mahi a ka mahi haere tonu a taea noatia te mutunga,
katahi ka pai. E rangi mehemea ka whakaroaina te mahi, katahi ka ara
nga raruraru. Ki te tukuna atu ma etahi atu e mahi kotahi ka araia
te otinga paitanga e te porori haere o te mahi. Ko taku i hiahia ai
kia whakamana e te Kawanatanga te inoi a nga Maori o te Waipounamu
me te whakahaere i tetahi huarahi e oti pai ai enei take.
Te Miterehana.—I muri iho i te maunga o to patai ki
runga i te Ota Pepa kahore ano ahau i ahei te kite i a te Make no te
mea kei te raruraru ia i te Kooti Whenua Maori i Kereitaone; erangi
i te tuku pukapuka ahau ki aia, a tukua mai ana e ia tana waea me te
ki penei mai. "Kua oti katoa te tuku nga pukapuka i mohio ai ia." A
ki te mohio o nga tangata o te Tari kahore he pukapuka ke atu e taea
te tuku atu hei whakatakoto ki runga i te tepu o te Whare, erangi ki
te tae mai a te Make i Kereitaone ka pa atu ahau ki a ia mo runga i
tenei take kia wawe ai te oti.
Taiwhanga.—E te Tumuaki kahore au i pouri mo taku
pootitanga ki nga ae. Ko te take i pooti ai ahau ki nga ae no te mea
meake nei korerotia ai nga Pire Maori. I ki mai nga rangatira Maori
ki ahau i te rangi nei me tiaki tonu e ahau enei Pire no te mea e
hiahia ana ratou kia kite i te Pirimia me te Minita Maori i mua i te
tukunga mai o aua Pire ki te Whare. Ko te take hoki i noho ai ahau i
konei he tiaki i a ratou take, na konei hoki ahau i pooti ai kia
nukuhia te korero o te Whare.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita mo
nga Mahi a te Katoa mehemea ka whiriwhiria e te Kawanatanga tetahi
huarahi whakahoki iho i nga utu kawe miraka ma runga i nga reriwe ki
nga Whare mahi tiihi. I mea ano ahau kia pataia tenei patai no te
mea kua pataia nga tikanga mo runga i nga hua rakau me nga hua rakau
kopenupenu ki te Minita erangi kahore he tangata i tae ki te patai
atu mo te taha ki te hunga mahi miraka, a i te mea e tau ana he
toimahatanga ki runga i taua hunga e mahara ana ahau me awhini e te
Kawanatanga taua hunga
Te Miterehana.—No naia tata nei i whakahokia iho ai
te utu mo te kawe miraka ma runga i nga reriwe, a kahore e marama
kia ratou te whakahokia iho ano inaianei.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whakamana te whakaaetanga a te Pirimia i te Paremete kua
hori nei (ara) i mea ia ka tukuna mai e ia tetahi Pire hei tuku atu
ki nga Maori o te Waipounamu me nga Maori o te nga
whenua Maori erangi kihai i kitea e ahau tetahi rarangi i roto i aua
Pire hei whakamana i taua whakaaetanga. I te wa e takoto mate ana te
Pirimia i tuhituhi atu au ki aia me te whakamahara atu i tana
whakaaetanga me te tumanako atu hoki tera e whakamana e ia taua
whakaaetanga. I mea hoki te Pirimia i aia e korero ana mo runga i te
Pire Rahui Maori o te Waipounamu i te Paremete kua hori ake nei, kia
mutu taua Paremete ka tahi ratou ka whai taima ki te haere kia kite
i nga Maori, i mea hoki ia tera nga Maori e whakaae i muri iho i ta
ratou whiriwhiringa i a ratou kupu. Me tana ki e hiahia ana ia kia
awhina mai te mema mo te
Ta Hare Atikini.—Kei te pera tonu aku whakaaro a
kua tukuna mai e ahau he Pire hei tuku i te mana ki nga Maori o te
Taipua.—Kua ata whiriwhiria e ahau te Pire whenua
Maori a kahore au i kite i tetahi tikanga e mau ana i roto i taua
Pire pena me ta te rangatira e ki mai na. Ka koa ahau mehemea ka
kiia mai e te rangatira na te wahi o te Pire e kitea ai e ahau tana
e ki mai nei.
Ta Haee Atikini.—Ka kitea ki roto i te Pire Whenua
Maori, i roto i te rarangi 4 me te rarangi 5.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whiriwhiria e ratou te whakatunga o tetahi Kooti
Motuhake. Kooti tika hei whakawa i nga tono whakahe ki nga
whakataunga a te Kooti Whenua Maori? I haere taku patai i runga i te
huarahi whakaatu ki te Kawanatanga me kore e ahei te whakaara i
tetahi tikanga tika i runga i nga tikanga e mana nei inaianei (ara)
i runga i te Kooti Whenua Maori. He nui nga mate e tau ana ra roto i
te Kooti Whenua Maori ki runga i nga Maori. E popo mai ana tenei
hanga te pitihana a nga Maori i ia tau i ia tau ki te aroaro o te
Komiti Mo Nga Mea Maori he tono kia tukuna ano he whakawa i runga i
te whakataunga a te Kooti Whenua Maori, i runga ano hoki i te tika.
No te mea ki te tukuna tetahi whakatau a te Kooti Whenua Maori mo
runga i tetahi poraka whenua, a ki te tukuna he tono whakawa tuarua,
ka tukuna taua tono kia whiriwhiria mai e te Tiati tonu nana i
whakatau taua keehi. Otira ekore taua tangata e tuku i tetahi
ripoata hei whakamana i taua whakawa tuarua. Heoi i runga i te kore
huarahi mana hei tono whakawa tuarua ka tono nga Maori ki tenei
Whare, a e tae ake ana nga pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga
mea Maori me te puta ano o aua ripoata nei ano (ara). Kahore he kupu
a te Komiti ki te kore i tena whakataunga kua puta ko tenei. Kahore
i tino marama mai nga korero e ahei te Komiti te whiriwhiri i tenei
pitihana ranei me tuku ki te Kawanatanga kia whiriwhiria e ratou.
Tena pea te Kawanatanga e mea he mea tika kia tukua mai tetahi
tikanga hei whakaoti i enei take. No reira ahau i mea atu ai ki te
Kawanatanga kia whiriwhiria e ratou mehemea ekore e tika kia
whakaturia tetahi Kooti takiwa hei whakawa i nga tono whakawa
tuarua. Kia mutu ai te raruraru o te Komiti ki te whiriwhiri i enei
pitihana i nga tau katoa.
Te Miterehana.—Kua tukuna
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Hekeretari o te
Korori mehemea ka araia e ia te mahi taka kino a nga ropu takiwa i
runga i te
Te Miterehana.—He maha nga pukapuka a nga Maori o
Otaki kua tae mai ki ahau i roto i enei marama kua hori ake nei. He
tuku mai i a ratou whakahe ki nga mahi a nga ropu takiwa mo ta ratou
tango i nga whenua Maori hei rori. Me ki ake ahau kua tae mai te
mema na ki ahau me te whakatakoto i te mapi o nga whenua e tangohia
nei hei rori, me taku mohio kei te he taua mahi a e tau ana he mate
ki nga Maori. I runga i taku tukunga patai ki te
Taiwhanga.—E whakatika ana ahau ki te tautoko i te
mema mo Akarana i a Ta Hori Kerei. He maha nga Pire kei runga i te
Ota Pepa a he take nui kei roto i aua Pire mo te taha ki nga Maori.
I tu tetahi hui a nga Maori i tenei rangi, a i ki atu nga rangatira
Maori ki te Pirimia me te Minita Maori kahore ratou e pai ki nga
Pire a te Kawanatanga.
Te Tiamana.—Kahore e tika kia whakahua te mema na
ki nga Pire i runga i te Ota Pepa.
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau kia kaua e tangohia
nga rangi a nga mema e te Kawanatanga.
I runga i te motini a Timi Kara i meatia kia
whakakotoria ki runga i te tepu o te Whare nga pukapuka whakaatu i
nga moni katoa e puta mai ana i roto i ia tau i te Kooti Whenua
Maori (ara) nga moni e utua ana ki te Kooti, nga utu rehitatanga,
nga utu ma nga kaititiro, me era atu, me nga utu Pane Kuini e utua
ana i runga i nga whenua Maori i raro i te Ture Pane Kuini.
Tame Parata.—E patai. atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea ka tukuna tonutia mai inaianei tetahi Ture hei
whakatau i nga take whenua a nga Maori o Rangitane me Ngatikuia? Ko
nga Maori e whai take ana ki aua whenua kua toku patai mai ki ahau
kia mohio ai ratou e pehea ana nga whakaaro o te Kawanatanga mo
runga i tenei take. Na konei hoki i tukuna ai e ahau te patai ki
runga i te Ota Pepa. I haere te Komihana a te Make me nga Maori ki
runga i aua whenua ki te titiro. I mahara hoki nga Maori ka ahei te
whakamana e te Kawanatanga nga tohutohu a te Make i roto i tana
ripoata. E hiahia ana ahau hia tahuri te Kawanatanga ki te tuku i
tetahi ora mo taua iwi, kahore hoki he whenua a taua iwi hei oranga
mo ratou. Kua tae ahau kia kite i taua iwi; a e ahei ana ahau ki te
ki ko nga whenua katoa i rahuitia ma ratou he repo kau anake a
kahore e pai hei nohoanga mo ratou. Ka ahei te mema Pakeha mo taua
Takiwa te tautoko i aku korero e korero nei (ara) kahore e pai enei
whenua hei nohoanga mo ratou.
Te Miterehana.—E mea ana ahau kua tae mai te
ripoata a te Make, a kua nui te whiriwhiringa a te Kawanatanga mo
runga i taua take, erangi ko to raruraru ko te whiriwhiri i nga
whenua hei whakarite i nga i whakatau a te Make. Kei te tuku korero
a te Make inaianei ki te Tumuaki o nga Ruri a ka oti i aia te
whakarite he whenua katahi ka hanga e te Kawanatanga he Ture mo
runga i taua take. Kia oti mai rano i te Tumuaki o nga Ruri te ahei
ai te Kawanatanga te hanga Ture.
Timi Kara.—E te Tumuaki e pouri ana ahau i to mea e
ngaro atu ana ahau i te takunga mai o te Pire Whenua Maori ki to
Whare. Na reira hoki i kore ai ahau e rongo i nga kupu a te Minita
Maori i tana tukunga mai i.te Pire nei. Kihai ano hoki au i rongo i
nga korero katoa a te mema mo Whanganui. Erangi i nui rawa taku ahua
reka i runga i taku whakarongo atu ki nga korero a te mema mo
Waitotara, i puaki i aia nga whakahe katoa i tipu mai i roto i oku
whakaaro mo runga i tenei Pire, ekore ano hoki e moumoutia e ahau te
taima o te Whare ki te whakapuaki ano i aua kupu. E haere ana tatou
inaianei i runga i te huarahi whakahau i nga Ture Maori, a he mea
pai kia mohio e whakaae ana nga mema katoa ahakoa he pewhea a ratou
whakaaro mahi Kawanatanga kia awhina te Kawanatanga kia paahi ai nga
Pire e pa ana ki nga Whenua Maori. Ko ahau tetahi ka. tautoko i te
korerotanga tuarua o tenei Pire, kia ahei ai te tuku i taua Pire ki
te aroaro o te Komiti Whiriwhiri. Kei reira te mahi, kei reira te
tino whiriwhiria ai, e kore hoki e taea i konei. Heoi te mea e taea
e tatou te korero i konei ko nga korero ra waho o taua Pire. Ki taku
whakaaro heoi nei te take nui hei korero ma tatou, me mau tonu ranei
tatou ki raro i nga tikanga o tenei Ture e mana nei i naianei, me
hanga ranei tatou i tetahi Ture hou? Ko taku i pai ai me hanga i
tetahi Pire tino hou. Na heoi nei te kupu me tuku ranei e tatou kia
whakahaerea nga Whenua Maori e nga Komiti Maori i raro i nga
Komihana, penei me te tohutohu a "Te Ture Whakahaere Whenua Maori,
1886." Me tuku tonu atu ranei e tatou te whakahaere o nga Whenua
Maori ki a ratou ano ara, me tuku atu kia whakahaerea e ratou i
runga i ta ratou huarahi i pai ai. E kite iho ana ahau e mea ana
tenei Pire kia whakakorea te Ture Whakahaere Whenua Maori kia ahei
ai te tuku i te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano. Ki te
peratia ka whakaae ahau ki tenei Pire, kua ki ake nei ahau heoi aku
whakahe ki te Pire Whenua Maori ko te rarangi tuawha me te rarangi
tuarima, a ki te paahi aua rarangi i runga i to ratou ahua e mau nei
inaianei, katahi ka puare te tatau ki nga hara katoa, a ma aua
rararangi ano e whakamana i nga mahi tinihanga. Me ata whakaaro e
tatou te unu i nga here e mau nei i runga i nga whenua Maori, no te
mea he nui te raruraru kua tupu ake i roto i nga ngakau o nga Maori
me toku ano hoki, me ta matou whakaaro e unuhia kautia ana nga here
hei whakamana i nga hoko tangi ke nei,
Taipua.—Ka timata taku korero i runga i te
whakahoki kupu mo nga korero a te mema mo Whanganui. Nana hoki i
paahi te Pire Whakahaere Whenua Maori i tau nei te mate ki nga Maori
o Niu Tireni. I toku pootitanga tuatahi hei mema mo tenei Whare. I
mauria mai e ahau tetahi pitihana whakahe ki taua Ture. Ko te take i
whakahe ai ahau ko te tukunga ma te Kawanatanga anake e hoko i nga
whenua Maori. Mehemea i kapea ki waho nga whenua kua tau ki ia
tangata ake kua kore e pena te nui o taku whakahe. Otira he maha nga
tangata Maori e whai Karauna karaati ana mo a ratou whenua kahore
nei e taea e ratou te hoko te riihi ranei i raro i taua Ture. I
whakahaerengia nga tikanga ki a ratou ano he hunga kuare kahore e
mohio ki te whakahaere i o ratou taonga me o ratou whenua. Koia nei
te take i maha ai nga whakahe ki taua Ture. Ki taku whakaaro ko te
mahi a te Kawanatanga he whakanoho i te mate ki runga ki nga whenua
Maori kia riro ai nga whenua o nga Maori i runga i nga utu i pai ai
te Kawanatanga ki te homai. Ki taku whakaaro he mate nui tenei no
nga Maori (ara) te hoko i a ratou whenua mo te utu iti. Mehemea i
uru tetahi rarangi ki roto i taua Pire hei whakamutu i te hoko a te
Kawanatanga i nga whenua Maori katahi au ka mahara i hanga taua Pire
hei painga mo nga Maori. I riro ma te Kawanatanga anake e hoko nga
whenua Maori i roto i nga tau e wha te kau kua pahure ake nei, a
heaha tona tukunga iho. Ko tona tukunga iho tenei ko te aranga o nga
pakanga me nga tautohe ki waenga i nga Maori, a ko tona mutunga ko
te whawhai i waenga i nga Maori ano a mate iho tetahi rangatira
Maori i Nepia. Na nga mahi hoko whenua tonu a te Kawanatanga i taua
takiwa i mate ai taua tangata, me te whawhai i Taranaki na nga mahi
hoko whenua tonu a te Kawanatanga i ara ai taua pakanga. Kihai taua
pakanga i ara i runga i nga hoko whenua a nga pakeha i nga Maori
erangi na nga mahi a te Kawanatanga i heke ai nga toto i taua
whenua. Ko etahi o nga Maori o taua whenua i tohe ki te hoko, ko
etahi kihai i pai. Ko tona tukunga iho ko te whawhai. E tino tika
ana hoki tenei he nui atu te mate me te pouri kua tau ki runga i nga
Maori i te tau kua hori nei i runga i nga mahi a te Kawanatanga. A e
wehi ana ahau kei
Tame Parata.—E whakaaro ana ahau kahore e pai nga
tikanga o tenei Pire ki nga Maori; ko te tuatahi he nui rawa no nga
tikanga. I mahara ahau ka tukua mai e te Kawanatanga he Pire kia pa
ki nga whenua Maori anake. A ka tuku mai i etahi mo etahi atu mea. I
mahara ano hoki ahau ka tukuua mai e te Kawanatanga tetahi Pire hei
tuku i nga whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano. A i muri
iho i te whakamatauranga o tena tikanga ki te mea ka tika ta ratou
whakahaere ka tahi ka tika kia tukua mai e te Kawanatanga etahi atu
tikanga. Ko tetahi o nga tikanga o roto i tenei Pire ko te hoko i
nga whenua Maori, ko te tuarua ko te whakaekenga i nga reiti. Ka
korero ahau inaianei mo te whakaekenga reiti ki runga i nga whenua
Maori. Mehemea e whakaekea ana he reiti ki runga i nga whenua Maori,
ka haere nga Apiha o te Kawanatanga, nga kaiwhakahaere ranei o nga
Rori Poari ka whakaeke i nga reiti e meatia ana kia utua. Akuanei me
pehea e mohio ai nga Maori whai take ki nga whenua i te tika o enei
reiti e whakaekea nei. Tera e whakaekea enei reiti i te mea kahore
nga Maori e mohio. Ekore pea ratou e whai takiwa ki te tuku whakahe
i te nui o nga reiti. Ekore ratou e whai takiwa kia mohio kei te
peheatia te tikanga i runga i o ratou whenua. Ko tetahi whakahe aku
kia utu reiti nga Maori, ko nga moni e kohikohia peratia ana e kore
e whakapaua ki nga takiwa Maori Erangi ki nga takiwa Pakeha anake,
ekore e puta he painga ki nga Maori nana i utu aua reiti. E korero
ana ahau i runga i runga i toku mohio ki te reititanga o nga whenua
Maori i toku takiwa, kua tono mai nga tangata Maori o tera Motu ko
nga reiti e kohikohia ana i runga i o ratou whenua me whakapau i
runga i nga rori i o ratou whenua. Me pupuri ranei mo tetahi wa ka
whakapau ai i runga i o ratou whenua. Erangi kahore e rite rite nga
whakaaro o nga Kaute Kaunihera me nga ropu takiwa. Heoi nei te kupu
i whakahokia mai ki toku iwi ko tenei, kei te whakapaua a koutou
reiti i runga i nga rori e tutata ana ki o koutou whenua. E whakahe
ana ahau ki tenei tu mahi. No te mea kahore nga moni e kohikohia ana
i runga i o matou whenua e whakapaua hei painga mo nga rori o o
matou whenua. Ka whakarerea e ahau tena take inaianei. Ka korero
ahau inaianei mo runga i te Ture Pane Kuini. He mate nui tenei ki
runga i nga Maori. Mehemea e riihi ana nga Maori i o ratou whenua ki
te Pakeha mo nga tau e rua tekau matahi, e utua katoatia ana e ratou
nga tiuti i mua o aua riihi. I tohe ahau ki te Kawanatanga o mua ake
nei kia whakarereketia taua tikanga, me taku tono atu ano hoki ki
tenei Kawanatanga kia utua tau tia aua tiuti. I ki atu ano hoki ahau
ki a ratou he nui rawa nga reiti e utua ana e nga Maori inaianei, a
e mea ana tenei Pire kia whakaekea mai ano etahi reiti ki runga ki
nga Maori. E tono ana nga Pakeha kia haere mai nga Maori kia noho
tahi me ratou i runga i te tikanga Pakeha. Otira ka patai atu ahau
ki tenei Whare he aha nga whakangahau kia pera ai nga Maori? Ki taku
whakaaro taria e whakaeke i nga taake ki runga i nga Maori kia ahei
ra no ratou te utu i aua reiti. Otira mehemea ka whakataua kia utua
aua reiti e nga Maori heoi ka ki ahau me whakapau aua moni i runga i
nga rori o nga whenua Maori, a me te tuku ano hoki i tetahi mana ki
nga Maori i runga i te whakatu i etahi Rori Poari Maori i roto. i o
ratou takiwa. Ka ki atu ahau ki tenei Whare mehemea e tiro mai ana i
nga Maori nga mana e riro nei i nga pakeha
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau kia tukuna atu e tenei
Whare te whakahaere o nga whenua Maori ki a ratou ano Ko te hiahia
nui hoki tena o te nuinga o nga rangatira Maori o Niu Tireui. E
hiahia ana ahau kia whakaaetia tenei tono a nga rangatira Maori o
Niu Tireni. Mehemea ka whakaae te Whare me te Kawanatanga ki tenei
tono e tino mohio ana ahau ka tahi ka pai haere te iwi Maori me te
Pakeha.I hanga tetahi Pire e tetahi hui nui o nga Maori i Whanganui.
Ko te tikanga o taua Pire he mea kia riro i nga Maori te whakahaere
o o ratou whenua. Ehara ta matou i te mea kia herea nga whenua kei
nohia e te Pakeha. Na nga ture kino kua hanga nei i here i o matou
whenua. Mehemea e riro ana te whakahaere o a matou whenua i a matou
ano ka mutu tonu te raruraru. Kei ahau tetahi pukapuka a Wahanui o
te 31 o nga ra o Mei kua hori nei. E mea ana,—
"E
"E Kara,—Kua rongo ahau kua kokiritia tetahi Pire Whenua Maori e te
Kawanatanga ki te Whare. Na ko taku kupu atu tenei ki a koe kia uaua
koe ki te arai i taua Pire. Ko te take i penei ai taku tono ki a koe
no te mea e tango ana taua Pire i to matou mana i runga i te Tiriti
o Waitangi. E whakaae ana matou ki etahi o nga rarangi i roto i te
Pire a te Paranihi o te tau 1886. Ko etahi rarangi hoki o taua Pire
e kino ana. Otira ka ahei te unu i aua rarangi kino. Ki tia matou
whakaaro kahore e marama nga rarangi. 19, 20, me te 27. Ko ta matou
i pai ai kia kaua te Kawanatanga e mana ki te hoko ki te riihi i o
matou whenua. E hiahia ana matou kia riro i a matou ano te
whakahaere o o matou whenua, ki ta matou whakaaro hoki me
Otira e hara i a Wahanui anake te whakahe ki te Pire nei erangi na nga rangatira katoa o Niu Tireni. Ko taku tino hiahia kia tukuna teuei Pire ma te Komiti mo nga naea Maori e whiriwhiri, me kaua ma te Komiti Motuhake kua kiia nei e te Kawanatanga.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita o nga
Whakawa
Te Pakuha.—E mea ana nga tekiona 109 me te 110 o te
Ture Kaiwhakawa Tuturu kei etahi takiwa kahore nga keehi hiwiri e
ara nei i waenga i nga Maori ake e whakawakia ki te aroaro o te
hunga tokoiti iho i te Kaiwhakawa Tuturu me nga Ateha Maori e rua,
(ara) ki te mea kahore he whakaaetanga whakarereke a nga taha e rua.
Erangi ki te mea he Maori kotahi e whakawakia ana ka riro ma te
Kaiwhakawa Tuturu tena e whakawa. Kahore he mana o te Kawanatanga ki
te whakarereke i te Ture haunga ia te panui i nga takiwa e mana nei
te whakahaere i nga rarangi o te Ture mo runga i nga Maori; a kua
tekau ma waru nga takiwa kua panuitia inaianei. Mehemea e tukua mai
ana e te rangatira tetahi take hei whakamaire i tana e tono nei ka
ata whiriwhiria e ahau, mehemea ka taea ehau te whakaae i tana
tono.
Tame Parata.— E tino whakaae ana ahau kia
whakaturia tenei Komiti kua kiia
Taipua.—Kua koa ahau mei maha mai nga mema o te
Waipounamu
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te tuku i tenei
menemana kia whakaurua ko te ingoa o enei rangatira ki te Komiti,
(ara) Ko Te Teira, ko
Heoi kihai i whakaaetia te urunga o aua mema erangi i whakaaetia te motini.
Tame Parata,—I motini kia apitia atu atu enei kupu.
Erangi ki te whakaaro tetahi tangata kihai i tika te utu i whakataua
kia utua ka ahei ia te tono ki te Kooti Ko nga Kaiwhakawa mo taua
Kooti kia toru nga kaiwhiriwhiri, Ateha ranei. Kotahi o ratou ma
tetahi taha e whakaangoa a ko tetahi ma tetahi, a ko te tuatoru me
Tiati o te Kooti Hupirimi. Kaiwhakawa Tuturu warena ranei,
Pooti ana te Komiti i runga i tenei e 22 nga Ae, e 45 nga No.
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki
te Minita mehemea kua whakapuaki korero te Kaitiaki o te Katoa mo
runga i tenei Pire, no te mea e pa nui ana tenei Pire ki nga Maori i
te takiwa o Kereimauta.
Te Retihana.—Kahore te Kaitiaki o te Katoa i
whakapuaki korero mo runga i tenei Pire erangi kua tukuna atu he
kupu ki aia, a kei te mohio ia ki te huarahi e whakahaerea nei e te
Kawanatanga mo runga i tenei take. Erangi ka ki atu ahau ki te mema
na kahore he tangata pai ke atu i te Kaitiaki o te Katoa hei
whakahaere i aua whenua, a kei te ata tiakina e ia.
Tame Parata.—Ehara taku i te turaki i tenei Pire i
runga i te ngakau riri erangi e turaki ana ahau i runga i nga take a
nga tangata nana ahau i Pooti mai. He hiahia hoki taku ki te
whakaatu i taku
Te Tanapuru.—Heoi te mahi a nga mema Maori he
whakatika he ki mai ki te Whare tera e puta mai tetahi raruraru. E
hiahia ana ahau kia tino mohio he pehea te ahua o enei raruraru e
whakawehiwehi nei ratou i te Whare.
Te Tiamana.—Ehara tenei i te take hei whakamahara
ki te Whare.
Tame Parata.—Ki taku whakaaro he mea tika kia
whakahe ahau ki tenei Pire, a ki te kitea a muri ake nei i he ahau e
pai ana ka tau ano te he ki au. Ki taku whakaaro ehara taku i te
whakahe i toku tunga e tu nei ahau hei mema mo tenei Whare. E mahara
ana ahau he mea tika ano kia whakahe au ki tenei Pire ara mehemea e
mahara ana ahau e he ana. Ko tenei ekore ahau e whakaroa i te Whare
i te mea kua puta taku whakahe mo te taha ki nga Maori o nga Motu e
rua.
Taiwhanga.—Ka tautoko ahau i nga korero a te mema
kua noho nei ki raro. Heoi taku hiahia kia puta mai te ra e tukuna
ai e tenei Whare me nga Pakeha katoa tetahi ture pai mo nga Maori.
No te mea kahore nga rawa he mana o te iwi Maori i raro i nga ture e
hanga ana e te Pakeha. Meake tata nei te haere hemo kai ai nga
tamariki Maori i nga tiriti. Mehemea kahore nga mema Maori, e tiaki
i nga take a nga Maori no ratou ano te he.
Timi Kara.—Ae ma te Pire whakaora i nga Maori te
ora ai.
Taiwhanga. — Kua mea te mema nei ma te Pire
whakaora Maori te ora ai. Erangi kahore ana whakaaro e tau ki runga
e nga Maori, kei tetahi taha anake. Ko taku hiahia ki te tae tenei
Pire ki te Whare o runga ka pai me ka whiua atu e ratou ki waho.
Heoi whakaaetia ana te motini whakaaetia ana hoki te menemana a korerotia tuatorutia ana te Pire.
Te Miterehana.—E te Tumuaki he Pire whakahou kau
tenei i tetahi Ture tawhito i whakakorea i te tau 1886. I muri iho i
te whakakorenga ka tahi ka kitea he mea tika mei kore e whakakorea,
a e meatia ana inaianei kia whakahoutia taua Pire. E tono atu ana
ahau ki korerotia tuaruatia
Tame Parata.—Me whai kupu ahau i runga i tenei
Pire. E whakanui ana tenei Pire i te mana o nga kaitiaki o nga
tamariki—he whakamana i a ratou ki te hoko ki te riihi me te tuku
pehea atu ranei i nga whenua me nga taonga o nga tamariki. Nana i
tupono he tangata tika aua kaitiaki heoi kua kore e tau he mate;
erangi mehemea he hunga rukeruke aua kaitiaki a kahore he mahara ki
nga tamariki kei reira ka tau te mate. E mea ana tenei Pire ko nga
moni e riro mai ma nga tamariki me tuku atu ki te Kaitiaki o te
Katoa. E te Tumuaki kua whakamatauria taua ture a kihai i pai. He
mea raruraru rawa te mahi whakahaere i nga whenua me nga taonga o
nga tamariki ina tukuna atu ki te Kaitiaki o te Katoa, a mehemea
hoki kua mate nga tangata nana i tuku aua whenua. I runga i enei
huarahi me whakahaere nga tikanga i raro i tetahi atu Ture kia ahei
te riro o nga moni i te kairiwhi. A ahakoa tono te kairiwhi kia riro
i aia te whenua, ma te whakauaua rawa me te nui o te raruraru te
riro mai ai ahakoa kua riro mai i aia te whakataunga a te Kooti
Whenua Maori i aia e tono ana. Ki taku whakaaro me tuku katoa atu te
mana ki te Kooti Whenua Maori kia kore ai e whai tikanga nga
kairiwhi ki te tono ki te Kooti Hupirimi. Ko te kairiwhi ki nga
whenua o te tangata kua mate a e takoto ana i roto i nga ringa o te
kairiwhi me haere tonu ki te Kooti Hupirimi tono ai. Ko tetahi me
haere ia ki te Kooti Whenua Maori tono ai i tetahi tiwhikete hei
whakaatu ko ia te kairiwhi tika ki nga whenua o tera kua mate ra. Ki
taku whakaaro ki te riro mai taua ota i te kairiwhi me kati tonu he
take e riro mai ai taua whenua i taua tangata a mutu tonu iho i
kona. Ko te tikanga ia e mana nei inaianei me haere taua tangata ki
te Kooti Hupirimi tango pukapuka ai me te tuku pukapuka whakaae ka
utua nga moni e mau ana i roto i taua pukapuka ka whakahaeretia
tikatia aua taonga whenua ranei. E pau ana te moni i runga i enei
whakahaerenga ra roto i te Kooti a pau iho te whenua i te utunga i
aua moni. Mehemea he nui te whenua kahore he tikanga o enei utu.
Erangi mehemea he whenua e toru e wha nei nga eka ka pau katoa i nga
utu kua kiia ake nei e ahau a kore kau ake tetahi e toe ma te
kairiwhi. Ki taku whakaaro he mea tika kia ata whiriwhiria e nga
mema o tenei Whare nga raruraru kua whakahuatia nei e ahau, a kia
whakangawaritia iho te ture (ara)
Heoi korerotia tuaruatia ana te Pire.
Timi Kara. — Ki taku whakaaro kahore e tika te
rarangi i whakahuatia nei e te Minita Maori. Ehara taku e te mea kia
whakaarahia ano he korero mo runga i enei Pire. No te mea he mea
tika kia hohoro te tae atu o enei Pire ki te Komiti i whiriwhiria
hei whiriwhiri i enei take. Erangi me ki ake ahau mo runga i tenei
rarangi e tino he ana. Mehemea i he te mahi a te Kawanatanga i runga
i te tuku moni ki nga tangata kihai i whai take ki te whenua, ka
mate ko te hunga whai take kihai i tango i nga moni. A he aha te
take kia utu ai ratou mo nga pohehe a nga Apiha o te Kawanatanga. Ki
taku whakaaro me ata whiriwhiri taua rarangi i mua o te pahitanga o
taua rarangi.
Taipua.—E te Tumuaki ahakoa e hiahiatia ana kia
tukuna tenei Pire ki te Komiti. Ka korero ahau inaianei mo runga i
taua Pire. Ki taku whakaaro ehara i te mahi tika te mahi a te Whare
te hanga Pire tonu i ia tau i ia tau mo runga i nga whenua Maori.
Mehemea hei painga mo nga Maori nga Pire e hanga nei i ia tau i ia
tau katahi ka pai. Erangi e ki ana ahau kihai nga tini Pire nei i
hanga hei painga mo nga Maori erangi hei whakaeke i te raruraru hei
; tahi ko te Maori, heoi te mea tika me whakaae i ta nga Maori
e tono nei ki a whakaturia nga Komiti Maori me te tuku atu ma ratou
e whakahaere i nga take ki nga whenua. Ko taku ki tenei mehemea e
tukuna atu ana te mana ki nga Komiti Maori ma ratou e whakahaere i
nga take i te tuatahi a i muri iho ka tuku atu ma te Kooti Whenua
Maori e whakaoti kua mutu nga raruraru kua pai hoki te mahi a te
Kooti me te tino oti. Inaianei e whakawa ana nga Tiati i runga kau i
to ratou mohio. Heoi ta ratou mahi he noho i roto i te Kooti he
whakarongo ki nga korero a ka tuku i ta ratou whakataunga ahakoa
tika ahakoa he ranei. Ko tetahi he kahore he Kooti Motuhake hei
tukunga atu mo nga tono a nga Maori mo nga whakawa tuarua tuarua
ranei. Heoi hoki te mea nui ki nga Maori.ko o ratou whenua, a kahore
ratou e pai kia kite i o ratou whenua e heke atu ana i raro i o
ratou waewae i muri iho i enei whakataunga. E mahara ana nga Maori
heoi o ratou taonga nui ko o ratou whenua no reira i kore ai ratou e
pai ki te tuku i o ratou whenua kia ata whakawakia tuaruatia kia tau
tika ai nga whenua katahi ka tika. E tino mohio ana ahau mehemea no
nga Pakeha nga whenua Maori kua hanga e ratou etahi ture ngawari
etahi ture tika hei whakahaere i nga whenua. Ko tetahi ko te tu a
nga Tiati i roto i te Kooti. Ko te Kawauatanga anake to ratou
whakawhirinakitanga. Kua araia nga Kaiwhakawa o te Kooti Hupirimi me
etahi atu Kaiwhakawa kei tata atu tetahi tangata ki te whakareke i o
ratou whakaaro. Otira kihai i peneitia te tikanga ki nga Tiati o te
Kooti Whenua Maori. Ka korero ahau i naianei mo runga i te rarangi
tua ono (ara) mo runga i nga tikanga e pa ana ki nga moni i tukuna e
nga Apiha a te Kawanatanga mo runga i nga whenua Maori. Ki taku
whakaaro kua kore aua moni. Ko te Ture hoki tenei o tenei whenua. Ki
te nama tetahi tangata i tetahi a ka tarewa tonu taua nama a taea
noatia nga tau e ono heoi kua ngaro nga moni a te tangata i tuku
nama ra, a kahore he ture e taea ai e ia te tono. Ki taku whakaaro
me pera ano hoki nga moni kua titania nei ki runga i te mata o te
whenua e nga Apiha a te Kawanatanga. Ehara hoki i nga Maori i haere
atu ki te tono i runga i aua tukunga moni katoa e nga Apiha a te
Kawanatanga. E mohio ana ahau ko te mahi a aua Apiha i runga i etahi
tukunea moni e whai haere ana ratou i nga Maori ki o ratou kainga me
te tono ki nga Maori kia tango ratou i te moni. I kite hoki ahau ko
nga Apihae manakitia ana e te Kawanatanga
Taiwhanga.—I hanga e te Kawanatanga i te Paramete
kua hori nei etahi Pire e torutahi. Kihai i tukuna mai ki tenei
Whare erangi i tukuna atu ki tera Whare kia Ta Perereka Witika mana
e kokiri ki taua Whare. No te taenga mai ki tenei Whare ka
whiriwhiria e nga rangatira Maori a ka tahuri ki te turaki. Ko
tetahi o aua Pire he Pire whakakore i te Ture Whakahaere Whenua
Maori. Ko te tikanga whakakore i taua Ture he mea kia taea ai te
hoko i nga
Tame Parata.—Tena pea he taiepa taua Taiepa kei
waenganui i te Pakeha rue te Maori ki waenga ranei i nga Maori
anake. Ko te Ture Taiepa e mana nei i naianei e whakaatu ana i te
ahua o te taiepa hipi me te taiepa kau, a meheniea e paahi ana tenei
Ture i runga i tona ahua o naianei tera e puta he raruraru a muri
ake nei. Mehemea hoki e whakaturia ana e tetahi hunga tokorua tetahi
taiepa waea whakataratara a he hipi ta tetahi o raua kei runga i
taua paamu a ki te tomo atu aua hipi ki runga i te paamu o tona hoa
ekore taua hoa ona e ahei te whiu i nga hipi ki te pauna no te mea
he taiepa taua taiepa i runga i nga tikanga o te Ture. I te mea e
whakahaerea ana taua Ture e te Komiti whakahaere tikanga kararehe e
hiahia ana ahau kia whiriwhiria e ratou te mataratanga o tetahi waea
i tetahi. Ko te Ture e mana nei i naianei e mea ana kia whitu nga
waea mo te taiepa, a he taiepa tena ekore e puta te hipi me te kau
ki waho.
Heoi korerotia tuaruatia ana te Pire, a tukuna atu ana ki te Komiti Whakahaere Tikanga mo nga Kararehe.
Timi Kara. — He whakatika kau taku ki te whakahoki
kupu mo runga i nga korero a te mema mo Taranaki, i tautoko nei i te
noho a nga Pakeha i runga i nga rahui Maori o te
Te Matana.—E tino mohio ana. ahau ekore te
rangatira na e hiahia kia pohehe ia ki aku korero. Ko te poraka
whenua i whakahua nei ahau e tata ana ki Taranaki, haunga nga rahui
whakataunga o te
Timi Kara.—I mahara ahau e whakahua ana taua mema
ki ana rahui. Otira kahore he tikanga mehemea ko taua poraka whenua
i whakahuatia e taua mema ko nga rahui ranei no te mea kotahi tonu
te ahua. I ki ia i tukuna tetahi o aua rahui i runga i te riihi ki
tetahi Pakeha a kahore taua Pakeha e ahei te utu i te reti he nui
rawa hoki no nga moni reti. He tika ano pea tena kahore ranei.
Erangi ka whakaatu
"Ko te take i whakarerea ai e ahau taku turaki i taua Pire no te mea i ki mai te Pirimia ki nga mema Maori ka tukuna mai e ia he Pire i tenei Paramete hei tuku i te mana ki nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua."
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka whiriwhiria e te Kawanatanga te whakanoho i etahi moni ki
runga i te pukapuka moni hei whakaea i te perehitanga o nga panui
whakamutunga o te Korimako nupepa. Ko te take i
tukuna ai e ahau tenei patai ki runga i te Ota Pepa no te mea kua
mutu te tautoko a te Kawanatanga i taua nupepa Maori. He pukapuka
kei ahau na te Erimana e ki ana ka whakamutua te panui i taua
nupepa. A e hiahia ana ahau kia tukuna e te Kawanatanga kia £25 hei
utu mo nga panui o muri nei. E whakaaro ana ahau he mea he rawa te
whakamutunga o taua nupepa Maori a e hiahia ana ahau kia aro nui mai
te Kawanatanga ki taku tono.
Te Miterehana. —E pouri ana te Kawanatanga i te mea
kahore e marama ki a ratou te whakanoho moni ki runga i te pukapuka
moni. I tukuna ano e te Kawanatanga o mua ake nei nga moni i rite ki
te £100 pauna mo te tau kotahi me te £50 mo te tau tuarua hei
tautoko i taua nupepa, a i tukuna ano e te Kawanatanga he moni mo te
wa whakamutunga o te tau. E whakaaro ana te Kawanatanga kihai nga
Maori i tuku i nga moni i tika kia tukua e ratou hei tautoko i. taua
nupepa. E tino pouri ana ahau0 i te matenga o to Erimana. He nui
hoki tona taima i pau i te i to tainga i taua nupepa. He mahi aroha
ki te taua Pakeha tana mahi.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
ka pehea te tikanga a te Kawanatanga mo te mahi kohuru a
Te Pakuha. — E whakaaro ana te Kawanatanga e ranea
ana ano nga ture mo runga i tenei keehi. Me ki atu hoki ahau kei te
whaia taua kaikohuru e nga Pirihimana, a ki taku whakaaro meake tata
nei te mau ai.
Taiwhanga.—I mohio ano ahau ka pena ano te utu mai
o taku patai i mua o taku tukunga atu i taua patai.
Taiwhanga. — E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ekore e ahei te Komiti mo nga mea Maori te mahi i ta ratou
mahi—haunga te tuku ripoata i runga i nga Pire Maori i roto i te
ruma
Te Hihiropi.—Kei te Komiti mo nga mea Maori tonu te
tikanga whakahaere i a ratou mahi, a kahore e marama ki ahau te
huarahi e tahuri ai te Kawanatanga ki te whakarereke.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whiriwhiria e ratou te whakaneke ake i nga utu ma nga
Ateha i roto i te Kooti Whenua Maori? Ka whakamarama atu ahau i te
rereke o nga utu ma nga Ateha i roto i te Kooti Whenua Maori i a nga
Tiati o taua Kooti. E riro ana i aua Tiati nga moni e £500 tae atu
ki te £600 i te tau me te tekau hereni me te hikipene mo te ra mo
nga haererenga. E rite tonu ana te taumahatanga o nga mahi a nga
Ateha e whakawa ana i nga keehi ki o nga Tiati, a kahore i
whakatuturutia he utu mo ratou, heoi nga moni e tukuna ana ma ratou
i te mea e noho ana te Kooti he 10 hereni mo te ra kotahi; a kahore
he utu mo nga ra ekore ai e noho te Kooti, erangi e riro ana i a
ratou te tekau hereni me te hikipene hei utu mo a ratou haererenga,
a hui katoa nga moni e riro ana i a ratou mo te ra kotahi i te mea e
noho ana te Kooti £1 1
Te Hihiropi.— Ekore te Kawanatanga e whakarereke i
nga tikanga i naianei mo nga Ateha, otira ka whiriwhiria taua take e
te Minita Maori.
Taiwhanga.—E te Tiamana ko te take i tu ake ai ahau
no te mea he take hou tenei kia matou—kahore matou i rongo i mua, no
reira e mahara ana ahau he mea tika ma te Pirimia kia nukuhia tenei
take mo a tera Paramete; kia mohio ai tatou katoa ki nga tikanga o
taua mea. Ki taku titiro atu ko te mata rahirahi tenei o te weeti
hei whakangaro i nga Whare. e rua. Kahore i marama te take i
whakaarahia ai e te Pirimia tenei korero i naianei, no te mea kahore
ano i aha noa nga mahi o te koroni i tenei Paramete, a ka tukuna mai
tetahi mea hou ano hei korero ma te Whare. Kei te raruraru noa iho
nga mahi a te koroni (ara) nga Pire Whenua Maori. Haunga ia ena
erangi tera hoki etahi take nunui i nukuhia i tera Paramete no te
mea kihai i whai taima i taua Paramete te whakahaere, a kahore ano i
mahia; a ki taku mohio ka penei ano i tenei Paramete. Me ake tata
nei te tae ai tenei Paramete ki tona mutunga a he maha nga mahi
ekore e oti i te wa e noho ana te Whare.
Te Tiamana.—No roto ranei i tetahi nupepa nga
korero e korerotia na e te mema na.
Taiwhanga. — Ae, no roto i te nupepa.
Te Tiamana.—Ae ra me kaua koe e korero i ena
korero.
Taiwhanga.—He ki kau ake taku e whakahe ana ahau ki
te korero e korerotia nei. No te mea ko tona tikanga he whakakore i
tenei Whare, a i muri iho ka whakakore i tera. Mehemea ka tukuna ki
te pooti ka pooti ahau ki te taha kia te Tumuaki.
Timi Kara.—Ko taku i hiahia ai me mau tonu nga moni
mo nga kura Maori. He mea tika hoki ma tatou me kaua o tatou ngakau
e haere i runga i te ngakau matahiapo ki te tuku i nga moni tika mo
nga kura Maori. Kua oti nei hoki te whakamahara atu ki te whare kua
puta etahi whakaaetanga mo runga i nga kura Maori. I puta ano enei
whakaaetanga i runga i te
Tame Parata.—Ko taku i hiahia ai kia kaua e
whakahokia iho nga moni mo nga kura Maori (ara) kia kaua e
whakahokia iho inaianei. Erangi me tono tatou kia tukuna mai e te
Minita mo nga kura tetahi tikanga whakahaere mo runga i nga kura
Maori. Kahore ahau e whakahe ki te tikanga kia tukuna aua kura ki
raro i te Poari whakahaere i nga kura. Ki taku mohio e tika ana te
ki nei e tae ana ki te £7 pauna mo te whakaakonga i ia tamaiti
Maori, a heoi te utu mo nga tamariki Pakeha e £4
Te Hetana.—I haere aku kupu mo runga i te kaiawhina
i te kaititiro o nga kura.
Tame Parata.—I pohehe ano hoki ahau i ranga i tena.
I tae ake ano hoki te kaititiro o nga kura ki te Waipounamu Me
whakaaro hoki te Komiti ki te nui o te whenua hei haerenga ma taua
Apiha. I haere ana ia ki te titiro i nga kura katoa i Aotearoa i
muri iho ka haere ki te titiro i nga kura i te Waipounamu, e tika
ana kia riro nga moni mana e utua nei ki aia. Kahore he mema o te
Whare i nuku ake tona whakaaro ki nga kura Maori i toku. Kahore au e
mohio e peheatia ana ranei te whakahaere o nga kura Maori o
Aotearoa, erangi e tino mohio ana ahau ki te whakahaere o nga kura o
te Waipounamu a kahore e mahue tetahi mea i nga kaiwhakaako te ako
atu ki nga tamariki Maori o reira. A hei whakamana i tenei kupu aku
ka ki atu ahau ki nga mema kia tirohia te ripoata a te kaititiro o
nga kura mo runga i taua take. I hokona nga whenua o te Waipounamu
ki te Karauna i runga i etahi whakaaetanga a te Kawanatanga i aua ra
ka tukuna tetahi tikanga hei whakaako i nga tamariki Maori, a kihai
i whakamana aua whakaaetanga I te hokonga a nga Maori i tera moutere
i Rakiura ki te Kawanatanga mo nga moni e £6,000 pauna i rahuitia e
ratou nga moni e £2,000 pauna o nga moni hoko o taua whenua hei
tautoko i nga kura Maori o te Waipounamu, me kaua nga mema o te
Whare e matapiko ki nga moni e tukuna ana mo nga kura tamariki Maori
no te mea he nui nga moni a nga Maori kua tukuna mo aua kura. Kua
rahuitia e nga Maori o Whakatu nga eka e £500 mo nga kura o reira, a
kua riihitia taua whenua, a e puta mai ana nga moni e £800 pauna i
te tau, engari kua tukuna ketia aua moni e te Pihopa poka ke i te
huarahi i whakaritea ai. E hiahia ana ahau kia whakaaetia enei moni
me te tatari atu ki te kupu a te Minita mo nga kura mehemea ka
tukuna mai e ia etahi tikanga hou a tera tau.
Taiwhanga.—Kahore he tikanga ki au ahakoa pootitia
enei moni kahore ranei. Ka toru tekau nga tau i tu ai aua kura, a
heaha te mea i riro mai? Kahore kau. I te whakaako ano ahau i roto i
nga kura e rangi kahore he moni o te koroni i pau i au i runga i aku
whakaakonga. Ki taku mohio kahore te mema mo Motueka i mohio kihai
nga tangata Maori o te Waipounamu i neke ake i te wha mano tangata,
a he mea tika kia whakama ia mo tana ki kia tangohia taua moni iti i
nga tamariki katoa o te Waipounamu. Kei te mahara te mema mo Motueka
kei te waiho nga Whare kura hei Whare pehanga witi otira he horihori
taua korero. Kahore i te tino whakaakona nga tamariki engari ia te
whakaako iti nei e pai ana i te kore rawa. Ki taku whakaaro me tino
whakaako nga tamariki Maori. Otira i ki tetahi mema kua neke ke te
matauranga o nga tamariki inaianei ano, a ki te neke atu to ratou
matauranga i to ratou matauranga o naianei ka riro katoa nga whenua
i a ratou. Ke taku whakaaro he tika ta te Minita Maori e ki nei e
hiahia ana te Whare kia whakakore katoatia nga moni mo nga mea
Maori. E rangi ia ko ahau kahore ahau e kite i te tika o tenei mahi
na ki taku whakaaro me waiho e nga Pakeha nga kura Maori kia haere i
runga i to ratou ahua e haere nei inaianei.
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te ki ka ono rau
mano eka kahore ano i utua kua riro hei whakanoho i taua hunga. I te
tono atu ano ahau ki te Whare mo te utu mo taua whenua, heoi kihai i
whakaaetia. Ka tekau ma rua nga tau i tono ai ahau mo te utu me te
kore ano e utua. Ko tenei ka kawea e ahau taua keehi ki te Kooti
Hupirimi. Kahore aku hiahia ki te pana i nga Pakeha i runga i aua
whenua, erangi i tangohia aua whenua i te mea kahore e whakaae ana
nga tangata whai take. I kokiri tia e ahau he Pire i te Paramete kua
hori nei hei whakahaere i taua take, heoi kihai i whakaarohia e te
Whare me te Kawanatanga hoki. A ka ki atu ano ahau i konei e ono rau
Timi Kara. — Ko tenei Pire e takoto nei i to tatou
aroaro ko tetahi tonu o nga tini Pire kua tukuna mai te Kawanatanga
mo runga i nga mea Maori. E rite tonu ana taku whakahe ki a nga tini
mema Maori (ara) nga tikanga taake nei e tau ai he mate ki runga i
nga Maori. E whakaae ana ahau ki nga korero katoa a te Pirimia i
korero nei erangi ka ki atu ahau ki te Whare me ata whiriwhiri katoa
nga take o taua Pire i runga i ona tikanga ano. Ko tenei ka tono atu
ahau ki nga mema o tenei Whare mehemea e whakaaro ano ratou he mea
tika kia tonoa nga Maori kia rite tahi a ratou tikanga ki a nga
Pakeha i raro i nga tikanga o naianei. E mea ana ahau kahore. No te
mea kahore koutou e tuku atu i nga tikanga ki a ratou kia rite ki te
Pakeha. Heoi nei hoki ta nga Maori i tonoa ai homai kia matou o
matua whenua kia rite ai ta matou pupuri i o matou whenua kia koutou
ki nga Pakeha, a katahi ka pai ahau kia rite tonu oku taimahatanga
me aku tikanga ki a koutou ki a nga Pakeha. Kahore he tikanga pai
atu i tenei. Erangi i naianei e tonoa ana matou kia utu nga taake
kia rite ki a nga Pakeha i te mea kahore ano i whakaritea to matou
tu ki o nga Pakeha. E mohio ana te katoa ko nga whenua e mau ana ki
nga Maori he tokomaha ratou e whai take ana ki aua whenua, a i te
mea e puritia peratia ana e ratou aua whenua he mate nui rawa te
whakaeke i nga taake ki runga i aua whenua kia rite ki a nga Pakeha.
Tera e maha noa atu nga tau i mua o te rironga mai i te whenua a ia
tangata ki aia ake, a i te mea kahore ano i riro mai aua whenua ka
tono koutou ki ia tangata kia pera ano tana utu i nga taake me ta te
Pakeha. Akuanei ki te tirohia ano taua mea i runga i tetahi ahua,
kahore au e kite i te tika o te whakanoho i tenei tikanga. Kahore
rawa tetahi pai e puta i taua tikanga heoi nei pea hei whakamana i
te tikanga a muri ake nei karangatia ai nga Maori kia rite tahi ta
ratou utu i nga take ki a nga Pakeha. He mea tika ranei kia panuitia
taua tikanga i naianei. Huatu ko te mea tika ma tatou he whakatakoto
i tetahi tikanga e pai ai nga Maori ki te tuku mai i a ratou ki raro
i nga tikanga o ture. Ko te take hei whiriwhiri i naianei, mehemea
ma taua tikanga e hohoro ai te wehewehe me te tau o nga take ki ia
tangata ki ia tangata, ma reira ranei e roa ai. Ki taku whakaaro he
take tenei e neke ake ai he whiriwhiringa ma tatou i te take
whanohonoho taake, no te mea ki te whakaekea e koutou enei taake ki
taku mohio e kore rawa e taea te kohikohi, no reira ekore e pai aua
taake hei whakahua i nga moni o te koroni. Haunga ia te kore e taea
te kohikohi, erangi hoki ka arai i te noho o te kaekenga o aua taake
ki runga i nga whenua e te tangata i runga i te whawhenua Maori. Ko
tetahi kino o aua taake ka arai i nga Pakeha e hiahia ana ki aua
whenua. Ka arai hoki i nga Maori kei pa atu ki te Pakeha. E tonoa
ana matou kia rite ta matou utu i nga taake ki nga Pakeha. E whakaae
ana ahau e tika ana no tena i runga i ona huarahi. Erangi hoki ki te
pera matou me tuku mai tetahi tikanga kia rite ai matou ki te Pakeha
i runga i nga mea katoa. Tukuna kia rite tahi he tikanga ma tatou.
Ka tahi ka ahei ai koutou te tono mai kia rite ta matou utu i nga
taake ki a nga Pakeha. Heaha hoki te take i whiriwhiria ai e koutou
ko taua utu taake hei take whakarite i to matou ahua ki to te
Pakeha. Tera ranei te Kawanatanga e ki ka whakakorea e ratou te Ture
Reiti nga Whenua Kaurana ne nga Whenua Maori? Ki te kore e
whakakorea katahi ka rua nga huarahi taake i nga Maori.
Ta Hare Atikini.—Ki te kore e taea e matou te
whakakore i te Ture Reiti i nga Whenua Karauna i nga Whenua Maori,
ka whakakorea e ahau nga rarangi taake i roto i tenei Pire.
Timi Kara.—Katahi ka marama; erangi ka patai atu
ahau ki te Kawanatanga mehemea ka whakakorea e ratou te Ture Pane
Kuini.
Ta Hare Atikini.—Kahore.
Timi Kara.—Heoi ra e kore e taea e koutou te
whakarite i te tikanga kia matou kia rite ki te Pakeha. He aha te
take kia peneitia ai te tikanga ki a matou? Tena ranei e whakaekea e
Ta Hare Atikini.—Kahore matou e whakaeke i te take
ki runga i te whenua mehemea kua tukua te tono kia whakawakia ahakoa
tekau tau i muri iho i oti ai te whakawa. TIMI KARA.—Mo nga
wehewehenga i nga whenua tau e ki na?
Ta Hare Atikini.—Ae.
Te Paranihi.—Me te whakahaere tonu i tana.take.
Ta Hare Atikini.—Me whakahaere tonu ia i tana take.
Timi Kara.—He nui te whenua o nga Maori kahore ano
kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, a e puritia ana e nga Maori
i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori ano. A ko te mea
tuatahi ma ratou he tono kia ruritia. Ekore e taea e ratou te
whakahaere i runga i tenei Ture. No te mea e ki ana tenei Ture me
whakaatu ratou i nga rohe, heoi ma te ruri anake i te whenua te taea
ai. Ko te mea tika me matua ruri katoa nga whenua Maori o Niu
Tireni. Tena pea e whakamana e koutou kia ruritia kahore ranei, a ka
oti tena, ko te whakatu i tetahi huarahi e taea ai te tuku mai aua
whenua kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kei reira ka
whakawakia nga take. A ka oti te take te whakatau me te pai o te
takoto. Kei reira te wa tika hei whakanoho i nga taake. Inaianei kei
te puritia etahi whenua e nga Maori ki ia tangata ake, kahore he
whakahe kia utu taake enei whenua. E tino whakaae ana ahau mehemea e
whakaeke ana te Kawanatanga i te taake kia whakaekea ki runga i nga
whenua Maori katoa e puritia peratia ana e ratou me a te Pakeha. No
te tau 1865 i paahitia ai te Ture Take Maori. I raro i taua Ture i
kiia nga Maori he hunga no te Kuini. I tika hoki kia riro i a ratou
nga mana katoa pera me era atu hunga o te Kuini erangi. hoki i tau
ano kia rite nga taumahatanga me nga tikanga ki runga i a ratou pera
me era atu hunga o te Kuini. Otiia i whakakorea taua Ture. No muri
iho i taua ra a taea noatia tenei wa kua hanga Ture tatou hei kawe i
nga Maori ki ko rawa atu i te tikanga i hiahiatia ai i te tuatahi.
Te Hutihana.—He mea whakaae ano i whakakorea ai
taua Ture.
Timi Kara.—Ae i whakaaetia i runga i te tukunga mai
i etahi Ture i whakaekea nei nga here ki runga i nga Maori a kore
kau ake nga Maori e mohio e pehea ranei te tikanga. A ko te tikanga
i hiahiatia ai i te tuatahi ara kia whakarite to ratou tu ki to te
Pakeha kua whakakorea. E whakaaro ana ahau he mea tika kia
whiriwhiria ano tenei Pire e te Kawanatanga. He mea ngawari noa iho
te titiro kua uru te tikanga taake ki roto i tenei Pire. Ki taku
whakaaro kihai i whakaurua i runga i te whakaaro ka taea te kohikohi
he moni mo te koroni i runga i nga whenua Maori. No te mea, mehemea
kei te puare nga kanohi o te Kawanatanga tera e taea e ratou te
titiro ekore e taea te kohikohi i aua taake. E tino mohio aua ahau e
kore e taea te kohikohi. A i runga i te mea ekore e taea, tena pea e
neke haere nga taake ki runga i nga whenua Maori a whakarerea iho e
te Pakeha te tahuri atu ki aua whenua. No reira ahau i mahara ai ko
te mea tika ma te Kawanatanga me whakarere i aua taake a me tahuri
ratou ki te hanga ture e tuku mai ai nga Maori i o ratou whenua kia
whakanohoia nga take ki runga kia rite ki a te Pakeha. E hiahia ana
ahau kia whiriwhiria ano tena e te Kawanatanga. No te mea e ahua pai
ana ano nga tikanga o te Ture Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua
Maori ki a matou. He Pire ahua pai inahoki e whakakore ana i etahi
tikanga tangi ke o te Ture e mana nei inaianei. Kahore a matou
whakahe ki etahi atu o enei Pire. Erangi tenei te whakahe ki te Pire
Whenua Maori koia ano enei kua whakahuatia nei e ahau. Ki waho atu o
ena kahore he mea nui i roto i te Pire nei. E rua anake nga tikanga
kei roto i te Pire nei erangi kahore he tikanga e moumoutia ai e
ahau te taima o te Whare kia pahitia tenei Pire. E rua anake nga
tikanga o roto ko te whakakore i te Ture Whakahaere Whenua
Taipua.—E te Tumuaki, me whai kupu ahau mo runga i
tenei Pire. I whai kupu ano ahau mo runga i tenei Pire i mua ake
nei. A i ki atu ahau ki te Whare kahore ahau e pai ki tenei Pire. I
muri iho ka tukuna taua Pire ki te Komiti. I te taenga mai o taua
Pire ki te aroaro o te Komiti, ka tautokona e te Kawanatanga kia utu
taake nga Maori. I motini au i te aroaro o taua Komiti kia kaua e
whakaekea he taake ki runga i nga whenua Maori i naianei. Akuanei i
runga i te pootitanga ka hinga taku motini i te pooti kotahi. A mana
ana te tikanga whakaeke i nga taake. Heoi pouri ana ahau a puta atu
ana ahau ki waho i taua Komiti. No te mea kua kite ahau kua maro te
ngakau o te Kawanatanga kia mana tonu nga taake. Otira i ki mai te
Minita Maori ki ahau tera e whakarereketia taua rarangi i roto i te
Komiti. E whakaaro ana ahau he moumou ta matou whakamatau ki te
whakarereke i tenei Pire i runga i te huarahi i hiahia ai matou. I
to maua putanga mai ko Hirini ki waho i te Komiti ka tohe ano te
Minita Maori kia hoki atu maua. Na kua tukuna mai taua Pire ki te
Whare i runga i tona ahua e takoto nei. Me ki ake ano ahau kahore
ahau e pai ki taua Pire. Ehara taku i te whakahe moku ake erangi mo
te taha ki te iwi nana ahau i pooti mai. I te rongonga o nga Maori
kei te tukua mai he Pire penei e te Kawanatanga tahuri tonu ratou ki
te tuku pitihana mai hei whakahe ki taua Pire. E mohio ana ahau
kahore he Pire a te Kawanatanga o mua iho i rite te aue a nga Maori
i to ratou ronganga ki nga tikanga o tenei Pire. Ekore ahau e whai
kupu mo runga i nga taake motuhake kua whakaekea ki runga i nga
Maori. No te mea kua whakamaramatia mai e te mema mo Waitotara ki te
Whare. Ka whai kupu ahau mo runga i nga mahi a nga Kawanatanga o mua
ake nei. Ko tetahi mea nui a ratou ko te aroha ki te iwi Maori. A
inaianei i te wa e kuare ana ano nga Maori ka whakaekea mai ko enei
tikanga uaua a te Kawanatanga ki runga i nga Maori. Mehemea i penei
te mohio o nga Maori me te mema Maori mo te
Taiwhanga.—E te Tumuaki, ekore ahau e korero roa mo
runga i tenei Pire no te mea he Pire tenei hei muru i a matou whenua
hei patu hoki i te iwi Maori. E hara tenei korero i te korero teka.
No te mea ka taea e ahau te whakaatu i te matenga o etahi Maori
inaia tata nei. Ko te take i mate ai aua Maori no te ruritanga i te
whenua. I haere etahi o nga rangatira ki te
Te Miterehana.—He tino korero teka tena.
Taiwhanga.—Ka korero ahau i nga korero e mau nei i
roto i te niupepa. E penei ana nga korero: I te whiriwhiri tonu te
Minita Maori i tenei mea, a no enei rangi e rua e toru ranei ka
whakaaetia kia haere te kairuri ki te ruri i te whenua, kia ahei ai
te whakawa nga take e te Kooti Whenua Maori. Ka ki atu ahau ki te
Whare mehemea e mate ana nga Maori i runga i nga Ture i hanga e te
mema mo Whanganui ka pehea te tukunga iho ina mana enei Pire kua
tukua mai nei, ka ki ake ahau kahore he Ture pai ke atu i te Ture
Whakahaere Whenua Maori i paahitia mo te iwi Maori, a na te
Kawanatanga o mua ake i tenei i paahi. E mohio ana ano te mema nana
i tuku mai taua Ture ko ahau anake te tangata i whakahe ki taua
Pire. I korero haere ia i nga tini wahi o te whenua ko ahau anake te
tangata i whakahe ki taua Pire. I Poneke ano ahau i te korero tanga
tuarua o taua Pire, a i ki atu ahau ki te mema mo Akarana, (ara) a
Ta Hori Kerei, kia tukuna atu a Taurau ki te arai o te Whare ki te
korero, otira kihai te Pirimia me te Minita Maori i whakaae. I runga
i taku kitenga kihai te Kawanatanga i whakaae ki taku, ka tukuna e
ahau he pitihana ki te Whare o runga, heoi kihai i aha a paahi ana
taua Ture. Inaianei kua rongo ahau e mea ana etahi mema o tenei
Whare kia whakakorea taua Ture. Ko nga mema tonu i awhina i te
hanganga o taua Ture nga mea e tohe nei kia whakakorea. E hiahia ana
ahau kia mana tonu taua Ture kia taea rano e tatou te hanga i tetahi
Ture e whakaae ai nga Maori katoa o Niu Tireni, hei reira ka
whakakore ai i tau Ture. Ki te tukuna tenei Pire ki te Komiti ka
pooti ahau kia patua te rarangi tuatoru. Ko te inoi pono tenei a nga
rangatira Maori ki a ratou mema i roto i tenei Whare, kia kiia atu
ki te Kawanatanga kia whakamutua te hanga ture mo nga whenua Maori.
Ka tono atu ahau ki te Kawanatanga i runga i te mea kua rongo tatou
ki nga whakahe ki tenei Pire kia whakakorea mo tenei wa, kia whai
takiwa ai nga Maori ki te huihui ki Pewhairangi i te kainga i
hainatia ai te Tiriti ki reira. korerotia ai nga tikanga o nga Pire
Whenua Maori. Ka tono atu hoki ahau ki te Kawanatanga kia whakaae
ratou ka tae mai ratou ki taua hui. Kua oti te perehi me te tuku nga
tono kia haere mai nga tangata ki te hui. Na konei hoki i tono ai
ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire inaianei, kia ahei ai
nga Maori e tae ana ki taua hui te korero i nga tikanga. He pono
tenei ki aku mehemea e mahi ana tenei Whare me te Kawanatanga i te
mahi tika e kore tetahi mate e pa mai a muri atu kia rite ki tenei
mate i mate nei nga tangata i Whangarei. Ekore ahau e whakaroa i te
taima o te Whare. Erangi ka tono atu ahau ki te Kawanatanga i runga
i nga painga mo te koroni kia unuhia tenei Pire.
Taipua.—Ahakoa kahore e mana te whakatete ka
whakatete tonu ahau. E pa nui aua enei Pire ki te iwi Maori. A
kahore nga mema o te Whare e mohio ki te nui o te paanga kia matou.
Ko te take pooti mema Maori ki tenei Whare i puta mai ano i nga
Pakeha. Erangi he pai rawa kia puta atu matou ki waho o tenei Whare,
ma reira e kore ai e tau te taimahatanga o nga Pire e paahitia ana
mo nga mea Maori ki runga i nga mema Maori. Tenei ano etahi mema kei
roto i tenei Whare e haere mai ana kia matou kia pootitia ratou. E
haere mai ana ratou ki nga Maori me te ki mai tukua mai a koutou
pooti moku, a ka tahuri ahau ki te whakakore i nga ture kino na i te
mea kua tae mai ahau ki tenei Whare kua kite ahau i te teka o nga
kupu a aua mema i runga i ta ratou tautoko i nga Pire nei. Erangi
nga mema i pooti ki te taha ki nga "No"
TAIWHANGA.—E tono atu ana ahau ki te Kawanatanga kia unuhia tenei Pire. E tono atu ana ahau kia unuhia nga Pire katoa e pa ana ki nga whenua Maori. I te taenga mai o Kapene Kuka ki Niu Tireni ka kite ia i nga Maori o konei. A ka tono ia i a ratou kia haere ki runga i tona kaipuke hei whakaatu i Niu Tireni ki a ia, no te mea he iti rawa tona mohio ki tenei whenua, erangi i wehi nga Maori ki tana tono, a ka oma, heoi puhia ana ratou e Kapene Kuka mo to ratou omanga, ko te whakahekenga huhua koretanga tuatahi tenei i te toto ki runga i te whenua Maori. I muri i a Kapene Kuka ka haere mai etahi iwi maha ki Niu Tireni, (ara) te Ingarihe, te Marikena, me te Wiwi a ka timata te hokohoko ki te Maori. I te timatanga o te hoko ka riri te Wiwi no te mea kahore nga Maori e hokohoko ki a ratou, a ka timata te patu a nga Wiwi i nga Maori. Ko te tuarua tenei o nga whakahekenga huhua koretanga o te toto o nga Maori ki runga i te whenua Maori. I muri iho ka haere mai te iwi o te Marikena ka timata hoki te hokohoko ki nga Maori o Pewhairangi, a ka pera ano ratou me era ka tuhatuha mai i te wai o te tupeka ki roto i nga kanohi o nga Maori. Ka puta he pakanga i runga i tenei mahi, a ka mate ano nga Maori, heoi ko te tuatoru tenei o nga whakahekenga toto. I muri iho ka haere mai tetahi kaipuke o te Wiwi ki Wharekauri ka timata te hokohoko ki nga Maori o reira. I tetahi motu ka utaina te kaipuke ki te kai me etahi atu mea o taua motu. Erangi kihai te Wiwi i utu i aua kai, a ka tahuri ki te whakainu i nga Maori kia haurangi a tae noa ki waenganui po a haurangi katoa nga Maori. Ka tahi karere te kaipuke, no te taenga ki waenga moana ka tahi ka patua nga Maori tokotoru a rukea atu ana ki te moana. E toru e wha pea o ratou i rere ki te moana a ka kau ki uta. I haere nga Maori ki raro ki te pehanga o nga pu, te rironga mai ka tahuri ki te patu i nga Wiwi. No te kitenga o te Wiwi kua riro a ratou pu ka eke ratou ki runga i o ratou poti ka hoe, no te kitenga o nga Maori kahore he turituri o runga i te kaipuke, ka mahara ratou kua whakarerea te kaipuke, heoi ka piki ratou ki runga i te kaipuke a ka kite kua oma nga Pakeha. Kotahi wiki i muri iho e papare haere ana te kaipuke a ka u ki te wahi i rere mai, (ara) ki Wharekauri. I te kitenga o nga Maori e patu ana te Ingarihi te Marikena me te Wiwi i a ratou, ka tukua ta ratou tonu ki Ingarangi. No te tau 1885 i tukua ai taua tono. I taua tau ano ka huihui nga rangatira Maori ki Pewhairangi a ka tono ratou ki te Kingi o Ingarangi kia tiakina ratou. No te taenga atu o te pukapuka ki Ingarangi ka tukua mai tetahi kaipuke ki Niu Tireni.
Ka oho tetahi Mema ka mea,—No tehea tau?
Taiwhanga.—Ki taku whakaaro no te tau 1830. Ko taua
kaipuke i rere mai nei he manuao. Ko tona ingoa ki taku whakaaro ko
"te Pawhero." I muri iho ka utaina taua kaipuke ki te rakau a ka
tukuna atu kia rere ki Ingarangi. No te hokinga mai o taua kaipuke
ka tahi ka kitea, ko te utu mai o ta matou pukapuka i tuku ai ki
Ingarangi kia hanga he Tiriti ki Waenganui i a matou me Ingarangi ko
te tukunga mai o nga kara ma nga iwi Maori o Niu Tireni kia
whiriwhiria e ratou ta ratou i pai ai. Ko nga kara i tukuna mai no
te Inga rihi, no te Marikena, no te Wiwi, no te taenga mai o aua
kara ki Pewhairangi, ka huihui nga rangatira Maori katoa ki reira.
Akuanei i runga i ta ratou whiriwhiringa i te kara o te Wiwi ka
whakahe ratou no te mea kua heke he toto i raro i taua kara, i pera
ano hoki ta ratou
Heoi whakaaetea ana te Motini a tukuna ana te Pire.
Tame Parata. — E tautoko ana ahau i nga korero a te
mema mo Awarua. He mea tika kia taiepatia te raina reriwe i
waenganui o te
Hoani Taipua. — Ka patai ki te Minita Maori mehemea
ka tahuri te Kawanatanga ki te arai i nga tangata e haere pokanoa
ana ki runga ki nga whenua Maori ki te keri koura. Ko te take i
pataia tenei mea e ia. Kua tae mai nga pukapuka a nga Maori o Taupo
ki aia kei te ohorere a ratou ngakau i runga i tenei mahi pokanoa a
te Pakeha. A tera e tupu he raruraru, mehemea he hiahia to te Pakeha
ki te haere ki te whenua Maori kimi moni ai me matua pa atu ki te
Kawanatanga, a ma te Kawanatanga e tuku whakaatu kia Wahanui ma me
nga rangatira. Heoi kua pai, kua marama. Me mahara. tonu te Whare mo
te matenga o tetahi Pakeha ko Mawhete te ingoa, i patua ki
Taumaranui e nga Maori i roto i enei tau kua hori ake nei, te take
he haere pokanoa, waihoki ko tenei, kanui tona tupato kei pa he
raruraru i runga i te haere huna, haere pokanoa a etahi Pakeha ki
nga whenua Maori.
Te Miterehana. — I raro tekiona 136 o "
Taiwhanga. — Ka patai ki te Minita Maori ko awhea
ia watea ai ki te haere ki Whangarei ki te tirotiro ki te uiui i te
take whawhai a nga Maori o reira. Kua ki hoki tetahi nupepa o te
Wenerei kua hori ake nei e haere ana te Minita ki Poroti?
Te Miterehana. — E kore e mohiotia inaianei, e whai
take ana mo tana haere ki reira, kaore ranei. Kua tae mai he
pukapuka ki aia kua huihui mai nga rangatira o Raro ki reira a ki
tona mohio tera e oti pai tetahi ritenga a kaore pea e take e rere
atu te Kawanatanga ki runga ki taua raruraru. Apopo mohiotia ai.
Taiwhanga. — Ka patai ki te Pirimia mehemea e pono
ana te korero a tetahi nupepa ko te Niu Tireni
Taima e ki ana kua oti e te Kawanatanga ratou ko nga mema Maori
tetahi tikanga mo nga Pire Whenua Maori? He pouri nona i patai ai,
ite mea e ki ana taua nupepa kua oti te tikanga a te Kawanatanga me
nga mema Maori me mutu ta ratou whakatete mo nga Pire i te mea kua
whakaae te Kawanatanga ki te whakakore i nga takoha me nga taake me
te waiho hoki i te rarangi o te Ture Reiti Whenua Maori Whenua
Karauna e whakaeke ana i te reiti ki nga whenua Maori a kaore ano ia
kia mohio ki tenei whakaritenga e hara iaia. Otiia tera ia e whakaae
mehemea ka whakaae hoki te Kawanatanga ki te patu i te rarangi 3 o
te Pire Whenua Maori me te paahi i te Pire Whakaora Maori hei riwhi
mo te Ture Whakahaere Whenua Maori. Ki te mea kaore te Kawanatanga e
whakaae ki tenei, heoi ka whakatete tonu ia i nga wa
katoa ki nga Pire Maori a te Kawanatanga.
Te Tumuaki. — Kauaka e korero te mema mo nga Pire i
roto i te Ota Pepa me tatari marire kia tae ki te wa e mahia ai aua
Pire, ko reira korero ai i tona mahara.
Taiwhanga. — E pouri ana ia mo tana korero pohehe.
Otiia e kore ia e pera a muri ake nei. Ko te hiahia a ona hoa
rangatira e hui nei ki Poneke he rite tonu ki nga mahara o te hui i
tu ki Whanganui kia tukua mai ta ratou Pire hei riwhi mo te Ture
Whakahaere Whenua Maori, 1886. E tono ana ia ki te Kawanatanga i
runga i te ingoa o te Kuini kia whakamutua ta ratou hanga ture mo
nga Whenua Maori.
Te Tumuaki. — Kei te haere i waho te korero a te
mema ra. Me haere te korero i runga i te ara patai anake.
Taiwhanga.—Heoi ka mutu ana korero e hiahia ana ia
kia whakaatu mai te Kawanatanga kowai nga mema Maori i whakaae ki
nga Pire a te Kawanatanga.
Ta Hare Atikini. — Ahakoa he pai rawa te
whakahoatanga mai o te mema ra ki a paahitia nga Pire a te
Kawanatanga, e mea ana ia me kore noaiho pea te awhina o taua mema
ite mea e kore ia e whakaae ki tana e tono nei. He aha koa. Ko te
korero o te nupepa ra kaore i te tika. I penei ke te tikanga. I
runga i te hiahia o te Kawanatanga kia tino marama nga mema Maori ki
aua Pire ra me te whakarongo ki o ratou hiahia. Kua tahuri te Minita
Maori ki te uiui ia ratou kia mahi tahi i aua Pire mei kore e oti
pai he ritenga. A kei te hanga menemana te Kawanatanga inaianei hei
whakarite i te hiahia o nga mema Maori, a ki te rite, ki te tupono,
tera e tahuri mai aua mema ki te awhina i te Kawanatanga. Haunga te
mema e patai nei. Kei waho ke noa atu pea ia ite mea kua whakaatu
mai taua mema ra ki te kore e whakaaetia ana Pire ake ka whakatete
tonu ia ki nga Pire a te Kawanatanga a ma tana mahi pera katahi ka
whakahokia mai ia hei mema mo tenei Whare a muri ake nei.
Timi Kara. — Ka patai ki te Minita Maori mehemea ka
whakaae ia ki te tono a etahi Maori kia whakanukuhia te Kooti Whenua
Maori e tu ana kei Uawa i naianei kia tukua mai tetahi Tiati hei
whakahaere i taua Kooti taea
Te Miterehana. — I whakaatu mai ano te mema nei mo
te mate e pa ana ki nga Maori i runga i tenei mea a kua uiui ano ia
ki taua Kaiwhakawa Tuturu, a kua ki mai taua tangata kaore kau i pa
e raru ki nga Maori i runga i tana whakanukuhanga i te Kooti. Otiia
kei te hurihuri te Kawanatanga i tetahi ritenga e kore ai e maumaua
te moni a nga Maori me te tatari roa amuri ake nei.
Hoani Taipua. — Ka patai ki te Kawanatanga kia tino
whakaaro nui ratou ki te mahi a nga Pakeha ara nga ropu Takiwa e
whakapau kino ana i nga whenua a nga Maori i te takiwa o Otaki i
runga i te mahi i nga tini rori. Tera tetahi piihi a tetahi tangata
i Otaki, kua mahia e nga Pakeha inaianei e toru nga rori i waenga o
te piihi a taua Maori, kua kino rawa te ahua o taua whenua. Kua ki
mai tetahi Pakeha mohio tera e tae ki te ono maero te roa o te
taiepa i te taha o aua rori. Mehemea e whai whenua ana nga Pakeha me
nga Maori i te taha o te rerewe, nui rawa te tupato o nga ropu
takiwa kei tangohia tetahi wahi o te whenua a taua Pakeha, a te
Manawatu Reriwe Kamupane ranei, mo te rori, kore rawa, erangi ka
tangohia ko te whenua a te Maori anake. No te auetanga o te Maori
kua whakakinoa nei tona whenua, ka haere mai ia ki te Kawanatanga a
ka whakaatu mai te mapi o taua whenua, me te patai hoki na wai te
mana i haere ai te kai ruri ki te mahi. A kua kite te Minita Maori
he pono, he mate nui tenei. Kua patu waea mai nga Maori o tona
takiwa kia tonoa te mahara o te Kawanatanga mo tenei mea. Ko te
Moroati te tangata Maori kua raru nei. E rima rau pauna te utu o te
Kinonga o tona whenua me te taiepatanga i nga rori e wahi pu ana i
tona piihi. Kanui tona koa mehemea ka utu mai te Kawanatanga i tona
patai.
Te Miterehana. — E tika ana kua tae mai ano taua
mema nei ki au mo tenei mea a kei te whakaaro nui te Kawanatanga.
Kua tae hoki te tono ki te Tumuaki o nga Ruri kia tirohia kia
ripoata ia mo tenei raruraru, otiia kaore ano kia tae mai tona
ripoata. Engari kei te whakaaro nui te Kawanatanga ki tetahi tikanga
e taea ai te arai i nga ropu takiwa ia ratou e tango kino ana i
whenua Maori hei rori. Me matua tono mai ratou ki te Tari Maori tera
e marama.
Tame Parata. — E koa ana i te mea kua ara tenei
take ki roto ki te Whare te take, e pa ana tenei ture ki nga Maori o
Tame Parata. — Kei te korero pohehe noaiho etahi o
nga mema
I runga i te motini a tetahi mema kia whakakorea tetahi o nga kai tuhi tuhi o te Whare o Runga,
Timi Kara ka mea, — Kua oti te hurihuri e te
Kawanatanga te utu mo tenei tangata. Kua tuturu e £200 mo te tau, ko
tenei me waiho koina te utu mana.
Whakaaetia ana te £200.
Ka whakaatu a Ta HARE ATIKINI kua mea te Tumuaki o te Kaunihera me whakahoki te moni mo tenei apiha i te £200 ki te £180. Whakaaetia ana.
Ka mea etahi mema me whakamutu tetahi o nga Kaiwhakamaori, ka kaha noa atu te mea kotahi ki te mahi, i nga tini mahi.
Timi Kara. — He huhua noatu te korero a etahi mema
mo nga kaiwhakamaori. Kei te pohehe noa iho. Kaore ratou i te mohio
ki te nui rawa o nga mahi o enei apiha i roto o te Whare me waho
hoki. Ko tetahi mahi nui he whakapakeha i nga tini pitihana, i etahi
rangi e tae ana ki te 10 i te ra. Ki te 15. Me te tiaki me te
whakamaori mo nga Komiti, me te Whakamaori i nga whai korero a nga
mema Maori i roto i nga pukapuka Maori mo era atu tini mahi. Nui atu
te mahi o enei apiha, pena tonu te taimaha me era atu apiha o tenei
Whare.
Taiwhanga. — He mea he rawa tenei te tango i tetahi
o a matou kaiwhakamaori me te whakaiti i o ratou utu. He nui rawa
hoki te mahi o enei tangata. Kaore e moe pai ana i nga po, me te
mahi tonu i nga ratapu. Ko te mea tika me whakaneke te utu ma raua.
Tame Parata. — Kanui tona hiahia kia kaua e patua
te utu o enei apiha. He nui rawa hoki no to raua mahi, kua tata pea
ki te 200 nga pitihana a nga Maori i tuku mai ki te Paramete na aua
apiha i whakapakeha enei mea katoa. Tera hoki tetahi mahi nui a raua
he whakamaori i nga Pire Maori. He mea nui, mea taimaha rawa tenei i
te mea e whakarereketia ana aua Pire ia toru ra ia wha ra. Kaua e
kaiponu nga mema Pakeha. Heoi hoki te reo me te painga mo nga mema
Maori ko a ratou kaiwhakamaori. Kaore nga mema Maori e korero roa
ana e mau mau ana i te taima o te Whare penei me nga mema Pakeha. Ki
te kore e mahia paitia nga Pire Maori tera e pa he raruraru nui ki
te koroni. He
Timi Kara. — He kaiwhakamaori ahau no tenei Whare i
mua, a e mohio ana ahau ki te mahi nui mo enei tangata. Ki taku
titiro e tino iti ana te utu mo enei apiha. Kaore nga mema o tera
motu e mohio ana ki te mahi nui o enei apiha. He nui noa atu ta raua
mahi ki roto ki te Komiti Tikanga Maori, a he iti noa iho te moni o
te koroni e pau ana ia raua. E £2,700 e pau ana i te perehitanga o
nga whai korero a nga mema Pakeha ia ratou e korero roa ana. E £60 e
pau ana mo te perehitanga o nga whai korero a nga mema Maori. Me
titiro hoki te Whare e 40,000 nga Maori i raro i enei mema. A ki te
kore e whai reo ratou i roto i te Paramete, e kore e rongo to ratou
iwi i waho i nga mea e mahia ana e te Whare nei. Me whai tohu aroha
nga mema o taua whare kia ratou, a kei te wa e rite tonu ai te iwi
Maori ki te Pakeha, katahi ka tika kia kotahi tonu te reo. Pootitia
ana te taha turaki, 19; te taha whakatu, 35; te nukunga ake i tetahi
taha, 16.
Hoani Taipua. — Patai ana ki te Kawanatanga kei te
pewhea te £100 inaianei, te moni i whakaaetia e tera Kawanatanga hei
utu mo tetahi rori tika atu i te Teihana ki te taone o Otaki. Na te
Paranihi i whakaae tenei moni kia utua ki nga Maori mo te paunga o
ta ratou whenua. I tukua mai tetahi apiha ki taua takiwa hei patai i
te hiahia o nga Maori mo tenei moni, kii ana ratou me tuku atu te
moni kia ratou. Katahi ka ki te Tiamana o te Kaunihera me waiho te
£100 ma ratou e tiaki, otiia inaianei kua ngaro pea taua moni na
reira ka patai ia kei te pewhea te whakaaro te Kawanatanga inaianei?
Te Miterehana. — Kaore i whakaae te Kawanatanga kia
utua nga Maori. I ruritia tetahi huanui no te teihana tae atu ki
Otaki a wahi haere ana i nga tekiona maha a nga Maori. A i taua wa
kaore ano kia oti pai he korero a te ropu takiwa me nga Maori no
ratou aua whenua mo taua huarahi, a i mua tata o te
whakatuwheratanga o te Reriwe ki Manawatu, ka taiepatia taua rori e
nga Maori. Heoi katahi ka tonoa te Minita Maori, puta ana tana kupu,
ae ka tiakina te taha ki nga Maori. I runga i tera kupu whakaae ka
tangohia te taiepa. Muri iho ka haere atu te Hekeretari o te Tari
Maori ki Otaki ki te whakahaere i taua raruraru mei kore e oti he
ritenga i a ratou tahi ko te ropu takiwa. A karangatia ana he huihui
a tae atu ana te Tiamana o te Kaute Kaunihera, a whakaritea ana
ahakoa he pakeke rawa etahi o nga tono utu me hoatu kia £100 ki nga
Maori. Whakaae ana a Taipua me nga Maori. Ko te Kaunihera o Manawatu
nga kaiwhakahaere o taua takiwa i te wa i mahia taua huarahi no muri
nei ka whakarereketia nga rohe, uru ana ki te Kaute o Horowhenua. I
te wa i whakaritea kia utua taua £100, kaore ano kia oti te whakawa
e te
Taipua. — Katahi ia ka mohio ki te putake i roa ai
tenei moni. Erangi me kii atu ia, kua oti te nuinga o aua piihi ra
te whakawa, te wehewehe, ruarua nei kei te toe, koia i mahara ai, me
homai te nuinga o taua moni, me pupuri nga hea o nga tangata no
ratou nga piihi kaore ano kia oti te kimi nga take paanga.
Taiwhanga. — Ka motini kia patua te moni £400 mo te
Takuta e noho tuturu ana i te Taone o Rotorua; te take
Kaore i patua, paahitia ana taua moni.
I runga i te motini kia whakaitia nga moni ma nga Tiati.
Timi Kara. — E hara i te mea ko te nui o te utu o
enei Tiati te take mate. Me whiriwhiri nga tangata tika nga tangata
matauranga hei Tiati kia haere pai ai nga mahi a ka ea rawa a ratou
moni. E hara i te mea ko te mohio nui ki nga Ture te tino tikanga,
erangi ko te matau rawa ki nga ritenga Maori te tino whaitake me te
tika me te pono. Me whakatu he tangata pera hei Tiati a kaore ratou
e kotiti kaore ratou e tapepa. E whakapono ana ia ki te whai korero
a
Te Hatihana. — Ka whakaatu ko te moni utu o nga
Kooti kua utua e nga Maori i roto i enei tau e ono kua hori ake
Timi Kara. — Na te he o etahi o nga whakatau o te
Kooti i mahi tinihanga ai etahi Maori, na te he ano hoki o te mahi o
etahi o nga Apiha hoko Whenua o te Kawanatanga. I tetahi wa e ahei
ana te Kawanatanga ki te tuku moni tamana ki runga ki nga whenua
kaore ano kia paahitia e te Kooti. Ko etahi o nga Kaihoko, e hara i
te apiha tuturu, erangi, he mea utu eka ratou e te Kawanatanga. Ta
ratou mahi he ruke porangi i nga moni o te koroni ki etahi tangata
Maori e hara nei i te tangata whai paanga ki te whenua. A ka haina
aua tangata i nga pukapuka rihiti mo nga moni ra a waho ana taua
tangohanga moni hei take e kereme ai ratou i te whenua o te tangata
ke, a riro ana ia ratou te whenua, mahue ana ki waho nga tino
tangata tika ki te whenua.
Taiwhanga. — Ko te mea tika me whakamutu nga Tiati
me te Kooti. Paahitia ana te moni mo nga mahi Kooti Whenua Maori
£11,292.
Ta Hori Kerei. — Ka patai mehemea ka whakahaerea
tonutia nga Pire Whenua Maori i taua ra tonu, i te mea kua rongo ia,
tera e tukua mai etahi rangatira Maori ki te aroaro o te Whare ki te
whakapuaki kupu.
Ta Hare Atikini. — Kaore ano kia tuturu tena mea.
Kua mea atu ia ki nga Maori kia kaha ratou ki te tirotiro i aua Pire
kia tino mohio ai ratou.
Ta Hori Kerei. — Me tuku mai nga rangatira Maori ki
te aroaro o te Whare kia korero hangai tonu mai ratou i nga mea i
tumanako ai to ratou iwi Maori. Te take, kei te noho matapo nga
Maori ki te ahua o enei Pire e mahia nei hei whakahaere i a ratou
whenua. Kaua e akiaki enei mea, me mahi i runga i te ngakau mahaki.
Taiwhanga.—Pai noa atu kia tukua atu te Pire
Whakahaere mo nga Taonga Tuturu a nga Maori ki roto ki te Komiti,
erangi ka korero roa ia mo nga mea e rua hei arai kia kaua e
paahitia.
Hetana (te mema mo Kumara).— Me tuku mai hoki nga
Tiainamana ki te aroaro o tenei Whare korero ai, inahoki kua
Timi Kara.—E pouri ana au i te mea kua korero taunu
kua korero kino etahi mema mo tenei take. E hara te tuku a manuwhiri
mai i nga tangata Maori ki te aroaro o tenei Whare i te ritenga hou.
Pai noa atu kia tukua mai enei rangatira. Erangi me matua mahi e
ratou tetahi pitihana marama hei whakaatu mai i o ratou hiahia me a
ratou mate hei tirotiro, hei hurihuri mo te Whare. E kore au e
tautoko i te mahi o te mema mo te whakararo e mea nei ia ka
whakatete kino ia ki enei Pire. Ko te mea tika me whawhai marire
tatou i te ra e whiti ana, me mahi aua Pire i roto i te Komiti kia
whakaurua atu he menemana hei whakatikatika. Koina te huarahi marama
ki taku nei mahara.
Taipua.—E koa ana ahau i te mea kua kore e mahia
kaikatia nga Pire Maori i tenei po. Me
Tame Parata.—Ahakoa karanga nga mema o te Whare
kanui te hoha o nga take Maori ki roto ki te Paramete, me a ratou
kupu taunu hoki, e hara i te iwi Maori te he, erangi he mate nui no
nga Pakeha ki nga whenua Maori, me te whai kino kia riro ia ratou.
Na nga ture whakahouhou o tenei Whare, na reira ka inoi nga Maori
kia paahitia tetahi ture pai inaianei. Mehemea ka whakaae te Whare
kia tu mai nga rangatira Maori ki o ratou aroaro. He aha te he o
tena? Mehemea e tino ngakau nui ana ratou kia pera. Kaua e puritia
atu, tuku mai. Tera e pai a ratou korero tera e hamumu mai i runga i
te tika me te pono. E kore aua rangatira Maori e
Ka kokiritia mai e te Tumuaki tetahi pitiana, he mea haina e nga rangatira Maori e ruatekau, e inoi ana kia kaua e paahitia nga Pire Maori inaianei, erangi me waiho kia mauria aua Pire ki tetahi hui ka karangatia ki Waitangi a te Maehe e haere ake nei. Erangi nga rarangi 30, 31, o te Pire Kooti Whenua Maori, me paahi enei anake.
Ko Hetana.—E motini ana ahau kia panuitia tenei
pitihana. Panuitia ana e te Karaka.
Ta Hare Atikini.— E motini ana ahau ma te Tumuaki e
powhiri ia Meiha Keepa Rangihiwinui me
Whakaaetia ana taua motini.
Nuku ana te Whare mo te hawhe haora.
I te huinga mai ano. Ka whakarangona nga korero a Meiha Keepa me Hikawera i te aroaro o te Whare.
Meiha Keepa te Rangihiwinui.— Me mihi atu ahau, e te Tumuaki, kia
koutou ko te Kawanatanga me nga mema katoa o tenei Whare honore. E
hiahia ana ahau kia whakawhetai atu kia koutou, moku ka tukua mai
nei ki o koutou aroaro. E kore e maha aku matou.
Kua kite matou i te mate me te he o nga ture i meingatia e tenei
Whare i te tuatahi. Tau ana te aitua ki runga ki te iwi Maori. Kaua
e ki, na te Maori te he, na te Maori te kuare. Me ki atu ahau, na
koutou, na nga Pakeha, ta te mea ko koutou te iwi kaha me te iwi
whai matauranga. I nga ra o mua, na nga rangatira i hoko te whenua.
A ko nga whakaaetanga a nga rangatira, mana tonu, marama tonu, kore
rawa e takahia. Na nga rangatira Maori i hoko te wahi e tu nei te
taone o Poneke. Na kihai he raruraru i tupu ake, ina hoki na nga
rangatira i whakaae. Na o koutou ritenga Pakeha matou i
whakararuraru. Na koutou i whakakore te mana o nga rangatira kia
rite tonu ki to te wahine, te tamaiti, me te tutua. Na mo runga mo
te whakaaetanga. a te Kawanatanga kia patua te kupu reiti, taake, i
roto i enei Pire. Ka mana tena kupu mo nga tau e hia ra? Akuanei he
whakawareware pea mo tenei wa anake, kei muri tata, ka tae mai ano
te rangi kino kia matou. Kaore ano kia tino marama noa tenei kupu mo
aua reiti. Ka kore pea mo tenei tau, a kei tera tau pea ka whakaekea
mai ki runga kia matou. Ko wai ka tohu. Koinei te take i hiahia ai
ahau kia tu atu ki o koutou aroaro. Mei kore e marama enei mea. Kua
ki atu ano ahau i te tuatahi ra, kei te whakahe rawa matou ki tetahi
rarangi kua whakamana e tenei Whare. He kaha no to matou mohio, tera
taua rarangi e patu kino ia matou me a matou wahine, me a matou
tamariki i muri ia matou. Kei te noho huihui mai nga rangatira
Maori; kei waho o tenei Whare e tatari ana kia kite pewhea ra te
mutunga o enei Pire kei te roro o tenei Whare e takoto ana. Kaua
koutou e mahara, kei te pai, kei te whakaae matou ki enei mea. Kei
te whakahe matou nga Maori ki enei Pire. Me marama rawa koutou ki
tenei. E kore matou e pai kia whakamana enei Pire inaianei. Erangi
kia ata puritia, kia
Hikawera Mahupuku. — E te Tumuaki, kia ora koutou,
me nga Minita o te Kawanatanga, me nga mema katoa o
Te Tumuaki. — I mua i te putanga ki waho o enei
Rangatira Maori me penei aku kupu mo runga mo te taha ki au me oku
hoa mema hoki, Kua tino pai rawa ta matou whakarongo ki nga korero i
whakapuakina e enei tangata ki o matou aroaro. He korero tika, he
hangai tonu, he ngawari he ahua rangatira tonu no a raua hamumu. A
kei te wa e mahia enei Pire e te Komiti, tera e hoki te mahara ki te
tika me te pai o a raua kupu, me te mahi hoki i enei Pire i runga i
te ngakau mahaki i runga i te whakaaro nui ta te mea he tikanga enei
e pa nui ana ki te ora mo te iwi Maori. A tera te Whare e whakaaro
pai ki nga menemana ana homai e nga mema Maori hei whakatikatika.
Hoki atu ana nga rangatira Maori ra. Haere ana te mahi o te Komiti
mo aua Pire.
I runga i te motini kia whakaaetia nga menemana kua oti i roto i tenei Pire.
Taipua. — Kua nui rawa nga korero kua oti mo tenei
Pire tatemea e whakakore ana tenei i " ratou na whenua. Kua homai e te Minita inaianei
tetahi Pire a nga Maori, e whakaatu mai ana ki tenei Whare ko to
ratou tino hiahia kia unuhia nga here me nga mea taimaha e arai nei
ia ratou a mahi nana i whakaoti, heoi kau taku he whakaae. Tona
tukunga iho, ka paahitia te Pire Whenua Maori. Tetahi take i puta ai
he tokorua tonu maua nga mema Maori me a maua hoa Pakeha tokorua e
whawhai ana e whakatete ana ki tenei Pire. A e hiahia ana ahau ki te
whakawhetai atu ki aua mema inaianei mo to raua aroha kia maua ki te
iwi Maori hoki. Kati iho aku kupu mo tena. Me korero au inaianei mo
te Pire Kooti Whenua Maori. Me whakaatu ahau ki te Whare ka
whakatete ano ahau ki etahi rarangi, Erangi ka penei toku whakatete,
ka whakauru atu ahau i etahi menemana hei whakatikatika kia rite
tonu ki te ahua o te Pire i mahia e nga Maori i Whanganui i te
whakaminenga nui. I whakaatu pu ahau ki tenei Whare, ki te kore e
rite aku e tohe nei mo te iwi Maori, heoi ka whakatete tonu ahau tae
atu ki tera Paramete, mei kore e whakatikaia nga wahi he. Heoi kua
paahitia enei Pire inaianei, a ma te hakuhaku ka aha tenei mea? He
tokomaha rawa i tetahi taha, he iti rawa no matou te hunga
whakatete, Engari kei mea te Whare kei te whakaae ahau ki enei Pire.
Kihai rawa i rite ki taku i tumanako ai. Erangi e whakawhetai atu
ana ahau mo nga painga paku nei kua riro mai ia matou. Ka tohe ano
ahau amuri ake nei mei kore e tupono ki ta te ngakau i whakaaro ai.
He poto rawa no tenei wa. Otiia me miharo nga Maori ite mea kua riro
mai etahi ngawaritanga mo ratou. I mohio noa atu au e kore matou nga
mema Maori tokowha e kaha ki roto ki tenei Whare ki te whakarite i
nga hiahia o te iwi Maori. Mehemea e mahi ana nga mema o tenei Whare
i runga i te ngakau tika me te pono, tera e rite a matou hiahia,
tera ratou e whai tohu aroha ki te Maori, tera e tautokona nga mea e
tika ana, ko tenei kua whawhai te whawhai, a hinga ana i te aroaro o
Taiawa. Taea koa te pehea. Haiaha i te mahi ka mahia, i te kupu kua
hamumutia. E whakahe ana ahau ki te mema Maori mo Ngapuhi ia ia i
puta kupu kore ki waho o te Whare. Heoi e kore au e korero roa
inaianei. Engari ka tohe au kia whakatikaia enei Pire ana tae atu ki
tera Whare. Otiia kei a ratou kei nga mema o te Kaunihera te
tikanga. Mehemea ka pai ratou, nui atu toku koa. Kati aku korero.
Taiwhanga. — E te Tumuaki, i ki ahau i te tuatahi
kua mutu aku korero mo enei Pire, a i te mea kua paahitia me korero
ahau i tetahi mea ke inaianei. E haere ana ahau i roto i nga ruma o
tenei Whare tutaki ana ahau ki tetahi o nga Minita o te Karauna me
tetahi mema hoki. Ki mai ana taua Minita he rewera ahau. Ki puku
riri atu ana ahau, he tangata tonu ahau, e hara ahau i te rewera.
Heoi pea te take i ki penei mai taua Minita, mo taku whakatete ki
nga Pire Maori. E te Pika, he kupu pai ranei tenei hei ki mai ma te
tetahi Minita o te Karauna?
Te Tumuaki. — E tino he ana te korero penei. He
kupu kino rawa atu enei. Kaore au e mohio ko wai nga mema nana enei
korero kino. Ki te whakaaturia mai nga ingoa, ka tonoa e ahau aua
tangata kia unuhia enei kupu kino me te whakakore hoki i tenei tu
mahi.
Taiwhanga. — Mehemea e hiahia ana koe me te Whare
ka whakina e ahau nga ingoa.
Riiwi. — Ki taku whakaaro kauaka e whakina
nga ingoa o enei mema ta te mea he korero tenei i puakina i waho o
te Whare.
Taiwhanga. — Kati hoki ra. E kore au e whakahua nga
ingoa o aua tangata. Waiho kia ngaro ana.
Ta Hori Kerei. — Me whakaneke enei Pire mo tera
Paramete. I rongo hoki au, i whakaae pono te Kawanatanga tera e
tukua nga Pire Maori kia kite i te Motu katoa i mua noa atu o te
Paramete. E patai ana ahau ki nga mema Maori mehemea he tika enei
kupu.
Nga Mema Maori.—Ae. Ae.
Ta Hori Kerei. — Titiro, kei te whakapono ratou ki
te tika o aku korero. Kaore rawa i whakamana tenei kupu whakaae.
Taipua. — Na te Pirimia me te Minita Maori i
whakaae kia matou.
Ta Hori Kerei. — E ki ana nga mema Maori nei, i
whakaae te Pirimia me te Minita Maori. Na kua takahia
Timi Kara. — E pouri ana ahau i te mea i waho ahau
o te Whare i te korerotanga o te mema mo
Te Riiwi, mema mo Inangahua. —
Te Tumuaki. — Me mahara ano te honore mema ki ana
korero i whakapae ai mo te mema mo te
Timi Kara. — Kaore aku hiahia kia whakahoki kupu
ahau mo nga tangata e whakapae teka ana ki ahau. I runga i te
tikanga Paramete, e kore aku korero e ahu ki te tinana o taua mema
ra, erangi me whakaatu pono ahau kia koutou i tenei, kaore kau rawa
nei he katikatikanga o tana aroha, ki te iwi Maori, inahoki, i enei
rangi ruarua nei kua hori ake, nui rawa. te maia o nga mema Maori ki
te whawhai mei kore e uru atu a matou menemana ki te Pire Kooti
Whenua Maori, me ta matou uaua ki te tono pooti i roto i te Whare
nei. I whea taua mema. I rere mai ranei ia ki te awhina ia matou?
Kore rawa; Tangi kau te pere, ka tomo ratou ko ona hoa, ka pooti ki
te taha turaki ia matou, a hinga ana nga painga mo te iwi Maori. Kei
taua menia o Inangahua ano te tikanga mo tana pooti. A ho taonga nui
pea mona te whakahoatanga o te mema Maori o Ngapuhi. Tera pea e
waiho taua whakahoatanga hai painga mona i roto i enei tau e haere
ake nei ana tahuri ia ki te tango whenua Maori i ana hoa hou o te
Maori kua kitea nei e ia inaianei, i te mea ano hoki ka paahitia te
ture whakapuare i te
Te Riiwi. — Kihai au i pena. Na ke toku. Kei Poneke
nei nga rangatira e noho ana, he mea whiriwhiri mai e te nuinga o
nga Maori o Niu Tireni.
Timi Kara. — I ki mai taua mema kei aua rangatira
te mana o te nuinga o nga Maori. He kupu ahua taunu tena ki au, me
te mea, e hara ahau i te reo mo oku iwi. Kei te mohio ranei taua
mema, kowai enei rangatira e noho ana i Poneke nei? Kaore. Me matua
tahuri ia ki te uiui katahi ka tika kia korero ia. He tika ano, kei
konei etahi rangatira, no Ngapuhi, me
Te Riiwi. — Me ki atu ahau ki te mema ra. Kaore
matou i hanga tikanga ki nga mema Maori tokorua na. Kei te rereke
noatu tana korero.
Te Tumuaki. — Kaua e ahua whakapae te mema mo te
Timi Kara. — Kati hoki ra. He korero kau i runga i
taku i mohio ai, E koa ana ahau i te kiinga mai o te mema ra, e hara
i te tikanga whakarite ta ratou tahi ko nga mema Maori. Engari ki
taku mohio ki hai ratou i tautoko i te Pire Maori, ahakoa na te iwi
katoa tena mea. Engari he arai rawa tana i roto i enei rangi maha,
kei puta enei Pire e whakarite ana i nga whakaaro a nga Maori. A mo
toku kaha ki te piri ki te
Te Riwi. — Kore rawa.
Timi Kara. — E ki mai ana te mema mo Inangahua,
"Kaore." E mohio ana ahau mehemea he kaitiaki ia, e kore pea ia e
tatari kia ata unuhia nga here, kaore, erangi ka hokona noa tia e ia
te whenua i te mea kaore ano kia maunu te here. Tetahi mea i ngakau
tupato ai ahau, no te whakauruhanga i etahi menemana ki roto ki enei
Pire hei mea kia rereke rawa atu i ta nga
Taiwhanga. — Kei te nui rawa atu toku whakahe ki
tenei Pire, te take tera e pa he mate ki nga iwi Maori i raro i aua
ritenga. E hara i te mauahara ahau ki nga Pakeka kei roto, kei waho
ranei o tenei Whare e riri mai nei ki ahau i runga i taku mahi rapu
ora mo toku iwi. Kei roto i toku ringaringa tetahi pukapuka e
whakaatu ana i nga whenua maha a te Maori tera e pangia e enei Pire
e mahia nei. A e kite ana ahau, he tokomaha nga mema e whai paanga
ana ki aua whenua, inahoki e mau ana a ratou ingoa i roto i tenei
pukapuka.Koi nei te take i kaha ai aua mema kia paahitia enei Pire.
Hei te rima mano tae atu ki te toru tekau mano eka te rahi o nga
poraka e whai paanga ana nga mema nei. Ma te paahi tonu o enei Pire
katahi ka whai mana nga hoko a enei mema i aua whenua ra. Koia ra i
riri ai aua mema ki au mo toku whakatetenga ki enei Pire. Ko te Rata
e whai paanga ana ki Waipukurau. Ko Pitama ke te Apiti, Wairarapa.
Otiia tera atu, tera atu.Waiho
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te whai kupu i
mua o te panuitanga tuatoru o enei Pire. I poatitia mai ahau kia
turakina te "Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886." Ahakoa naku tonu i
tautoko taua Ture i tera tau. I ahau e awhina ana i tana Ture, hua
noa ahau, tera e ora nga Maori me a ratou whenua i raro i taua mea.
Otiia i toku taenga ki te whakapuaki korero ki oku tangata i te
pootitanga mema kua hori ake nei, whakapae ana etahi tangata ki au
mo toku mahi tautoko i taua Ture; me te ki mai hoki kua raru nga
Maori o
Ka rere ano etahi. Waihoki ko matou ko nga Maori, ka pera ano; ka
whakaae etahi, ka whakahe etahi. Me ki penei ahau i konei he nui
rawa atu toku miharo me toku aroha ki nga mema Maori tokorua i
whawhai nui ki enei Pire. A kua taunu mai etahi mema kia maua ko
nga painga mo te iwi Maori. Na taua mema ano
hoki i hohou te rongo. Kowai te mema i oma ki waho i muri o te
maunga rongo, kaore i noho ki te whakapai me te whakatikatika i enei
Pire? Ko te mema Maori mo Ngapuhi. Kaore ia i noho ki te tiaki.
Taiwhanga.—I hoki mai ahau ki te Whare i runga i
tetahi take ke, kihai au i hoki mai kia uru ahau ki te whakahaere i
enei Pire.
Tame Parata.—E korero ke aua au mo te omanga o taua
mema i te wa e whakahaerea ana aua Pire i roto i te Komiti; ko te wa
tika tena hei tahuritanga mona ki te whakatikatika. Mei noho ia ki
te whakapai ia rarangi ia rarangi, penei kua pai rawa pea te ahua. I
pera hoki ta maua mahi. Na e ki atu ana ahau ki tenei Whare, e kore
au e mohio, tera
o te rangatira; i pena ra te Ture i te tau 1867, a he nui rawa te
mate i pa ki te iwi i raro i tenei tikanga kia hoatu nga tangata
ruarua nei hei tiaki mo nga whenua o te rau tangata. Mate atu te iwi
Maori i taua Ture. Kainga ana a ratou whenua, pau atu, tau ana te
pouri, huhia ana nga tangata ki te kakahu o mate, i tera motu, i
tenei motu ano hoki. Heoi e kore au e pai kia
whakamataua taua tikanga ano amuri ake nei. Me tuku tonu te hea o ia
tangata o ia tangata, mana e whakahaere. Ma te pera, katahi ka
totika. Tena. ma tatou e ki atu inaianei, kua kore rawa e tupu ake
tetahi mea he i raro i enei Pire ka paahitia nei, e kore tatou e
kaha ki te ki pena. Heoi ra, me tatari, me titiro. A ko toku ki
whakamutunga ki te. Kawanatanga, me whakaaro nui ratou ki nga hiahia
a nga Maori, me ngawari ratou,. me whakamana nga tone a nga
rangatira i korero ki te aroaro o tenei Whare. Ki te paahi enei
Ture, kauaka e timata te mana inaianei tonu, erangi me whai takiwa
ano kia roaroa nei hei tirohanga, hei kimihanga ma te iwi Maori.
Motinitia ana kia panuitia tuatorutia taua Pire: Nga ae, 65; nga no, 13. Te nutainga ake ki te taha ae 52. A panuitia tuatorutia ana.
Tame Parata.—Ka patai ki te Minita Arai Whawhai
mehemea kua oti tana hurihuri i te reta a
Te Pakuha.-E tika ana te patai. Kua whakaaetia
noatia atu taua moni, a na te rarangi o te Ture i arai, a tera pea e
tonoa te kai tono kia matua haere ia ki roto: ki tetahi Kooti
Whakarite Utu i te tuatahi Otiia e kore te Kawanatanga e whakaroa,
erangi ka utua tikatia taua moni.
Tame Parata.—E patai ana ahau ki te Minita Maori,
koawhea ra oti ai te whakamaori i te Ripoata a Te Make
Te Miterehana.—Kua oti noa atu taku ki atu ki te
mema ra, he mahi nui rawa tenei. Tetahi kua whakamutua te nuinga o
nga Apiha o te Kawanatanga. Na reira e kore e oti wawe taua mahi,
kei te mahi tonu nga apiha ki te whakamaori i roto i nga taima
watea, a tera e oti tana Ripoata i muri tata pea o te mutunga o te
Paramete, a ka tukua atu he kape ki te honore mema nana tenei
patai.
Taiwhanga.—Ka patai ki te Minita mo nga Ture, ka
pewhea te whakahaere a te Kawanatanga mo taua roia i oma ra. Kua
tukua ra he warati i Akarana hei hopu i taua tangata Kua rua tau
inaianei i te omanga o taua roia. E ki mai ana etahi tangata, kei te
takoto mate taua tangata. Otiia e tino mohio ana ia, he tito, me te
kupu hoki kei te whakahemohemo, he teka ano; kei te ora tonu taua
tangata, na reira kanui tona pai mehemea ka whakaatu tikanga mai te
Kawanatanga, kei te pewhea ta ratou nei mahara.
Te Pakuha.—Kua pataia ano tenei patai i te tuatahi,
a ko te utu atu i reira, he penei, kei te takoto mate ano taua roia
e ai te korero a te Takuta i Merepona. Heoi kahore he utu ke
inaianei.
Taiwhanga—Ka korero ake ahau ki te reo Pakeha hei
tiaki i toku iwi, no te mea ko nga Pire tenei nana i muru i o ratou
whenua. I te taunu mai nga nuipepa ki ahau, a kua pera ano hoki nga
mema o te Whare mo taku mahi arai i nga Pire kei puta (ara) kei
paahi. Kei ahau tetahi pukapuka e whakaatu ana e rua nga miriona eka
o nga whenua Maori kua riro i nga mema o nga Whare te rua o tenei
Paramete, no reira i mohio ai.ahau ki te take i mea ai aua mema kia
purua enei ki roto i nga korokoro o nga Maori. Tenei tetahi nuipepa
he mea perehi i tenei ahiahi e ki ana ka whiriwhiria nga menemana a
te Kaunihera mo runga i nga Pire Maori a tenei ahiahi, a e
whakaarohia tera a
Timi Kara.—Kahore e maha aku kupu mo runga i tenei
Pire no te mea ko te mea ngawari tenei o nga Pire katoa. He ruarua
nei nga take o roto (ara) ko te whakakore i te Ture Whakahaere
Whenua Maori, a ko te tikanga tuku atu i te mana ki nga Maori kia
whakahaere i o ratou whenua me te unu i nga here. Ko te rarangi
tuaono e pa ke ana ki nga mahi maina, kahore ia ahau i mohio ki te
take i whakaurua ai taua rarangi. Engari ia mo runga i tenei Pire e
mea ana ahau kua ahei te hanga kia marama mai i tona ahua e takoto
nei. Ko etahi o nga rarangi e tu ahua raruraru ana, e tu ahua
manawapa ana ahua i te mea kahore e marama iho te tukunga iho ina
whakahaere taua Ture ka maha nga whakamaramatanga mai ki au i runga
i aku patai, a kua kiia mai ki ahau te tikanga o aua rarangi. Heoi
nei te wahi o te Pire i araia e ahau i te taenga mai o te Pire ki te
Whare i mua ake nei ko te rarangi i mea kia unuhia nga here katoa e
mana nei i naianei. E kite ana ahau he pai ake te mahi a tera Whare
i
Taipua.—Ka korero ahau mo runga i nga tikanga kua
korerotia mo runga i enei Pire. Ko tetahi o nga take i tonoa mai ai
ahau ki tenei Whare he mea kia whakakorea te Ture Whakahaere Whenua
Maori. He taumaha rawa nga tikanga o taua Ture ki runga i nga Maori,
a he maha nga pitihana i tukuna mai ki tenei Whare hei whakakore i
taua Ture. I muri iho i tena ka whakataua kia huihui nga Maori o ia
wahi o te Motu ki ia wahi a me hanga ratou i tetahi Pire hei
whakahaere i a ratou whenua. I tu tetahi hui Maori ki te takiwa o
Ngatiporou a tau ana nga whakahe ki te Pire i kokirihia e te
Kawanatanga. I tu ano hoki tetahi hui ki Omahu a ko te whakataunga
tenei a
Tame Parata.—E hiahia ana ahau kia whai kupu ruarua
i mua i te paahi tanga o tenei Pire. E pouri ana ahau i te mea ka
rere ke taku i te korero o te mema Maori mo Ngapuhi. E tautoko ana
ahau i tenei Pire i te mea e
Taiwhanga.—Ka tu ake ahau ki te tohutohu ki te
Whare, kaore au i homai he Pire hei whakakore i te Ture Whakahaere
Whenua Maori, erangi i homai e au he Pire hei whakakore i te tekiona
20 o taua Ture anake. Mehemea ka panui nga mema i toku Pire ka kite
ratou e whakakore ana i te rarangi 20 anake.
Tame Parata.—Me whakamarama ahau ki te Whare, kei
pohehe oku hoa Maori. I ki atu ahau. I homai ano e Taiwhanga tetahi
Pire ki tenei Whare hei whakakore i te Ture a
Ta Hare Atikini.—Ka motini au inaianei kia
whakaaetia nga menemana o te Kaunihera ki te rarangi 2.
Time Kara.— E kore au e tu ake ki te whakahe ki
taua menemana. Ki toku mohio kua tae tenei ki te wa tika kia kaua e
peneitia—otiia e ki ana nga kaumatua mohio atu ia ahau, kaore ano
kia tae ki taua wa. E kore pea e nui te he mehemea ka tukua nga
tamariki o nga hawhekaihe — haunga i te taha Maori, kia tu hei
whakakapi i o ratou whanaunga kua mate. Engari mo nga paanga anake
ki nga whenua kua paahitia e te Kooti Whenua Maori. Otiia tera e he
mehemea ka tukua nga tamariki a nga hawhekaihe i te taha Pakeha kia
whakatu kereme mo nga whenua Maori e papatupu ana, e mau ana i raro
i nga tikanga me nga ritenga Maori ake. Me arai rawa ratou kia kaua
e whai paanga ki nga whenua kaore kia paahitia e te Kooti, a kaore
ano kia kimihia te whaitaketanga. Tera hoki e raruraru nga tikanga
me nga whakahaere a nga Maori, e pupuri nei nga hapu me nga iwi i o
ratou whenua i runga i te ahi ka, mehemea ka whakapuaretia te
huarahi e haere mai enei tangata kua Pakehatia, ki te tango i nga
papatupu. Ko ta mua tikanga, ma te kaha, ma te maia ki te pupuri ki
te noho whenua i mau ai taua whenua. Otiia, i te mea ka moea e
tetahi tangata te wahine o tetahi iwi ke, me te noho tonu atu mo nga
whakatupuranga kotahi, maha atu, heoi kua kore te
Ta Hare Atikini.—Ka motini ahau kia whakaaetia te
menemana ki te rarangi 4. Katahi hoki ka tino maraina.
Timi Kara.—Ehiahia ana ahau kia whakamarama mai te
Pirimia i te tikanga o tenei rarangi, ara te pito whakamutunga,
mehemea e whakamana ana tenei i nga mokete mo nga whenua Maori: e pa
ana ranei ki nga mokete a tetahi Pakeha ki tetahi Pakeha. Ko te wahi
tuatahi o te rarangi nei e whakahaere ana mo nga tiiti e tuku ana.
Koia ahau e mea nei me whakaatu marama mai e te Pirimia, ara tenei
kupu "mokete."
Ta Hare Atikini.—E hara i te mea e whakamana ana
tenei i nga mokete; erangi mehemea kua moketetia tetahi mokete i
raro i te turo, heoi ka whai mana ki te whakahaere i raro i tenei.
Timi Kara.—E ara ana tenei take i ahau ta te mea
mai ano i te 1873, ko nga Ture Whenua Maori katoa, e tino arai ana i
te mana mokete i nga whenua Maori. He nui hoki te raruraru me te
mate i pa ki nga Maori i mua, i runga i te moketetanga o a ratou
whenua. Na reira i hanga ai he ture hou. E patai ana ahau, mehemea
kua whakahokia mai tenei mahi kino inaianei. Ki te kiia mai, ae, ka
whakatete ahau ki tenei rarangi.
Te Hamuera.—He tika tonu te tupato a te mema mo te
Te Pirimia.—Heoi ra, i te mea kua ahua awangawanga
koutou, kauaka tatou e whakaae ki enei menemana, erangi me ata waiho
tenei rarangi; taihoa e whakaotia.
Timi Kara.—Mo runga mo te rarangi 12. Kei te tika
ano te korero a te Pirimia. Otiia, me waiho kei te Kooti tana
tikanga mo te wehewehe i nga whenua papatupu e whakawakia ana. He
pai ano ki au te wehewehe o te whenua kia mohiotia ai te hea o ia
tangata o ia tangata. Otiia tera ano etahi whenua rereke kaore he
painga kia wehewehea. Tetahi, tera e noho tonu te Kooti ia tau ia
tau ki te wahi kotahi mahi ai, e kore e mama te whakahaere. Ki au ko
te mea pai, me waiho ki nga Tiati te whakaaro.
Taipua.—Mehemea he whenua pai kei te whakahaerea e
te Kooti. Pai atu ki au kia roherohea. Kia kaua e maha atu i te rua
te kau, ruatekauma rima tangata ranei ki te poraka kotahi. Engari
mehemea ka tupono ki te poraka kino, a ka tohe tonu te ture kia
roherohea, ahakoa kaore i te hiahia nga Maori whai paanga; ka he
tenei ki toku mahara. Ka pau katoa te whenua hei utu mo nga ruri. Me
pa tenei rarangi ki nga whenua momona, pai noa atu. E mohio hoki ana
ahau ki etahi whenua tupuhi kei Taupo, me era atu wahi, e wha pea
rau nga tangata kei roto i te tiwhikete, ki te meatia e te ture me
wehewehe tonu ana whenua, ka horomia rawatia aua whenua, tapoko rawa
ki te kopu o te kai ruri hei utu mo tana mahi roherohe, a mate atu
nga Maori. Ko tenei, me ata whakaaro te Whare, e rua nga ahua o te
whenua. Ko te whenua pai me te whenua kino. Kaua e hanga te ture kia
wehewehea rawa tia nga wahi tupuhi. Me ata titiro ki nga taha e rua.
Ta Hare Atikini.—E hiahia ana ahau me whakatuturu
nga tangata ki te ruatekau kiroto ki te poraka kotahi kia marama ai
te whakahaere o te whenua. Otiia e tika ana te korero a te mema ra
mehemea ka tupono ki te whenua tupuhi. Kati pea me waiho kei te
Kooti te tikanga.
Ta Hare Atikini.—E mea ana ahau kia whakaurua te
apiti hou ki te rarangi 15. Me whakaae tatou ki tena, ta te mea he
nui rawa te hiahia me te tohe a nga Maori kia uru tenei. Ko Wahanui
hoki, me toku hoa te mema Maori o te tai Hauaura, e mea ana kia
Timi Kara.—E whakahe ana ahau ki te kupu "Pei o
Pereti," erangi me uru atu te kupu, "Aotearoa." Tera hoki etahi
whenua e tika ana kia whakahaerea i raro i tenei rarangi.
Tame Parata.—Me tuwhera tonu tenei rarangi, kia pa
katoa ki nga whenua e raruraru ana. Kanui hoki nga pitihana e tae
ana mai ki te Whare kia whakatikaia nga whenua e he ana te takoto.
Whakaaetia ana tona rarangi.
Ta Hare Atikini.—E mea ana au me waiho ma te Tiati
me te Ateha e whakarongo e whakaoti nga tono whakawa tuarua.
Timi Kara.—E whakaae ana ahau me kotahi te Tiati me
kotahi hoki te Ateha, erangi me rite tonu a raua mana. Ki toka
whakaaro, kei te mohio tonu nga Ateha. Ki nga ritenga Maori. Kanui
te mahi pai o nga Ateha, rita tonu ki ta nga Tiati.
Tame Parata.—Ka haere tonu te titiro a te Tiati me
te Ateha ki runga ki nga korero e whakapuaki ana kei o raua aroaro
mo nga tono whakawa tuarua. Me whiwhiri marama he tikanga mo tenei
mea. Kei hoha te Whare ki te whakarongo i nga pitihana tono whakawa
tuarua.
Whakaaetia ana.
Taipua.—Me Whakarite nga tau e mana ana te Karauna
ki te hanga rori i runga i nga whenua Maori, kia rima tonu nga tau,
pena me to nga whenua Pakeha.
Tame Parata. — E tautoko ana ahau i tenei.
Whakaotia ana.
Tame Paeata. —E pai ana kia uiuia nga poraka e
raruraru ana. Otiia kua oti te hurihuri e nga Komiti Whiriwhiri o ia
Whare mo nga pitihana tono whakawa tuarua mo
Whakaurua ana he rarangi kia kaua e hokona enei whenua i inaianei.
Nga Kaiwhaka Maori.
Timi Kara.—E tautoko ana ahau i tenei rarangi. E
tona ana hoki etahi o nga Kaiwhakamaori kia uru tenei rarangi.
Taipua.—E tino hiahia ana ahau kia whakamutua
katoatia nga raihana a nga Kaiwhakamaori, a me tuku atu he raihana
hou amuri ake nei ki nga tangata anake e tika ana, ki nga tangata
pai, kaore ano kia ingoa kinotia. Kei te mohio ahau ki etahi o aua
tangata nei, kaore i te mohio ki te whakamaori i nga pukapuka, me te
tuhi tuhi. Tera e pa he mate nui ki nga Maori mehemea ka tukua he
raihana ki nga tangata mahi tahae. Me pera hoki te tikanga mo nga
Ateha; me tuku raihana kia ratou, me waiho ranei ma te iwi Maori
ratou e pooti. He rarangi pai rawa tenei ki au.
Paahitia ana.
Taipua. — E whakaaro ana ahau ehara tenei Pire i te
Pire pai mo te taha ki te hunga whai take ki te whenua, a ka tono
atu ahau ki te Whare kia nukuhia te korerotanga mo apopo kia ahei ai
te tuku kia whakamaoritia te Pire. E tono atu ana hoki ahau kia
whakamaoritia nga menemana e meatia ana kia whakaurua ki roto i
tenei Pire. Ko tetahi hoki tenei o nga ture o tenei Whare ko nga
Pire katoa e pa ana ki te iwi Maori me whakamaori. Ko nga mema e
mohio ana ki te korero Pakeha he matauranga tena e koni ake ana i
toku. Ko toku kitenga tuatahi tenei i tenei Pire. Ko ahau te mema o
nga tangata e whai take ana ki taua whenua. A e tono ana ahau mo
runga i te taha ki a ratou kia whakamaoritia tenei Pire, kia mohio
ai ratou. He take nui tenei, e uaua rawa ana nga rarangi o tenei
Pire, no reira i tono atu ai ahau kia nukuhia te korerotanga.
Te Tumuaki.—E tika anano te tono a te mema na kia
whakamaoritia te Pire nei. E tika ana i runga i te Ota o te Whare.
Nama 366 e mea nei ko nga Pire e tukuna mai ana ki te Whare a e pa
ana ki nga Maori me whakamaori kia mohiotia ai.
Taipua.—Ka motini ahau kia nukuhia te korero o
tenei Pire mo apopo. Heoi nukuhia ana.
Korero I Nukuhia.
Taipua.—Ki taku whakaaro ko tetahi o nga tikanga o
tenei Whare ko nga Pire e pa ana ki te iwi Maori me tuku atu ma te
Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri, a e tono ana hoki ahau kia
peratia nga tikanga mo tenei Pire. Ko taku i pai ai me tuku ma taua
Komiti e whiriwhiri i tenei Pire i mua o te pahitanga o tenei Pire
hei ture. Ki taku mohio he whakamana kau taku i nga ture o te Whare
i runga i tenei tono aku. E mea ana ahau me kaua e kaika te hiahia a
nga mema ki te haere erangi me noho ki te ata whakaoti i nga mahi,
no te mea he take nui tenei take.
Te Tumuaki.—E mea ana nga ture o tenei Whare me
tuku nga pitihana ma te Komiti Maori e whiriwhiri erangi kahore he
ture hei tino mea me tuku atu nga Pire ma taua Komiti e whiriwhiri,
erangi kei te Whare tonu te tikanga ki te tuku atu ki taua Komiti ki
te pupuri ranei.
Taipua.—Ka motini au kia tukuna tenei Pire ma te
Komiti mo nga Mea Maori e whiriwhiri.
Taiwhanga.—Ka tautoko ahau i te motini a Taipua. He
take nui rawa tenei a e pa ana ki nga whenua Maori. Kahore ano i oti
etahi pire e pa ana ki nga whenua Maori, a kua ara mai ko tenei i te
wa meake nei mutu te Whare. E hiahia ana ahau kia whakaae te Whare
kia tukuna tenei Pire ma te Komiti mo nga Mea Maori e whiri whiri no
te mea he take nui rawa tenei.
Te Kere.—Kua mutu te mahi a te Komiti mo nga Mea
Mori i tenei ata ano, a ki taku mohio ekore pea e pai nga mema o te
Komiti ki te huihui ano ki te mahi. Ki taku whakaaro he mea tika kia
whakaaturia e ahau tena ki te Whare kia mohio ai te Whare.
Timi Kara.—Ekore e maha aku kupu mo runga i tenei
take. I te titiro ahau i nga pukapuka mo runga i taua take, a kite
ana ahau kei te neke ke nga tikanga o tenei Pire i ta nga Maori i
pai ai. I te titiro ahau i te pukapuka riihi i naia tata nei, a e
mea ana ahau he riihi pai taua riihi kia Teone ki nga Maori hoki. He
tikanga pai nga tikanga o taua riihi, he tikanga uaua hoki kei roto,
e mea ana hoki taua riihi me whakahorohoro e Teone e nga tangata
ranei i roto i taua riihi nga moni tini hei mahi i taua whenua (ara)
hei mahi maina me etahi atu mahi. Kahore aku kupu mo runga i taua
riihi no te mea e whakaaro ana ahau he riihi pai, erangi ki taku
whakaaro kahore e tika kia tukuna e te Kawanatanga kia penei rawa te
ranea o nga tikanga ki roto i tenei Pire penei me enei e mau nei. Ki
taku whakaaro he whakatipu tikanga kino mo etahi atu Pire. Mehemea e
whakapuaretia ana e koutou te tatau kia pena te nui o nga tikanga e
meatia nei kia uru ki tenei Pire. Ka tahi ka ara mai nga tono maha a
etahi atu e rite ana a ratou keihi ki ta Teone a ka tono kia
Hoani Taipua.—Mo runga mo te tono a te mema mo
Ngapuhi kia waiho enei Pire mo muri o te hui ka tu nei ki Waitangi,
pai noa atu tena, mehemea ka whakaae te Whare. Ki te kore e pai,
heoi ka tau tena taumahatanga ki runga ki te Whare. Kotahi nei taku
kupu amuamu ki te mema o Akarana Waenga, a Ta Hori Kerei me te mema
Maori mo Ngapuhi, he whakatika putuputu tonu to raua mahi ki te
whakahe i tenei rarangi, i tera rarangi, me te kore kupu tohu tohu
mai kia whakatikaia nga wahi e he ana. He nui ta raua kaha ki te
whakahe, erangi kore rawa he penei mai, ina te mea tika, ana te mea
he ra. Na mo runga mo te mahi a Ta Hori Kerei, kei te mohio ahau ki
tona mahi o tera tau: I homai e te Kawanatanga tetahi Pire whakaiti
i nga mema o tenei Whare, he whakakore i tetahi o matou nga mangai o
te iwi Maori o roto o tenei whenua. I whai aroha ranei taua kaumatua
kia matou i taua wa ? Kaore, erangi i pooti ia ki te turaki i tetahi
o matou. Na mehemea he pono tona aroha ki te iwi Maori, tera ia e
pooti kia whakatokomahatia matou: e kore rawa ia e pooti kia hinga
tetahi, kia peia ki waho o tenei Whare. E hara tana i te tohu aroha
ki toku whakaaro. Kati koa mo tena. Taku kupu mutunga tenei. Kanui
te pai mehemea ka whakaae te Kawanatanga me te Whare ki te tono a
nga Maori kia hikitia atu enei Pire ki te hui kua karangatia kia tu
ki Waitangi.
Hirini Taiwhanga.—He patai atu naku ki ke Pirimia
mo awhea te tukuna atu ai nga Pire Maori ki te Kawana —ka tukuna atu
i te po nei, mo apopo ranei te tukuna atu ai, a tahi ra ranei, awhea
ranei, notemea hoki tenei etahi rangatira Maori e hiahia ana kia tae
atu ki te Kawana i te wa e tukuna atu ai aua Pire Maori ki a ia.
Ta Hare Akitini—I te patai ano au kia tika ai taku
utu atu i to patai, a kei apopo i te ata te tukuna atu ai aua Pire
ki a te Kawana kia whakamana mai e ia.
Timi Kara.—He patai tenei naku ki te Minita mo te
taha Maori mehemea tera e tahuri te Kawanatanga ki te rapu i nga
mate o nga iwi o Tarawera me etahi atu iwi i ngaro nei o ratou
kainga me o ratou whenua i te pakarutanga o Tarawera; a ki te kitea
he mea tika e kore ranei te Kawanatanga e whakarite mai i etahi
whenua hei kainga mo ratou.
Te Miterehana.—Kei te whaiwhakaaroaro au mo aua
take notemea i patai mai ano koe i mua. Kia mutu te Paramete maku e
ata whiriwhiri a maku e tono ki taku Kawanatanga kia whakaritea he
tikanga mo ratou.
Timi Kara.—Kaore au i te tino whakahe mo nga mahi
whakatikatika a te Kaunihera i roto i te Pire nei. Ki taku mahara
kua tae ki tona wa tika inaianei, engari ko etahi tino tangata matau
e ki ana kaore ano kia tae, engari kua tata. Kaore e tino puta nui
he mate i runga i te tukunga i nga tamariki a nga hawhekaihe e hara
nei i te taha Maori kia tika ratou hei kairiiwhi mo runga mo nga
whenua kua Kootitia; engari tera e puta he kupu whakahe mo a ratou
tono kia uru atu kia tu ranei hei riiwhi tupapaku mo runga mo nga
whenua papatipu e mau nei ano i raro i nga tikanga Maori. Me rereke
ano he tikanga mo nga whenua e takoto papatipu ana i nga tikanga mo
nga whenua kua Kootitia. Ko te he tenei, mehemea ka pera he tikanga
mo nga whenua papatipu ka waiho ma tera e takahi te tikanga Maori e
puritia nei e ratou o ratou whenua i runga i te ingoa o te iwi i
runga hoki i te take ahi ka. I te mea e kaha ana ratou ka nohoia
tonutia te whenua ka mau tonu kia ratou; a ki te moe atu tetahi
tangata ki tetahi atu iwi mo te tahi mo te rua whakapaparanga ranei,
uru atu ai ki nga mahi o taua iwi, ka kore ona take ki tona iwi ake
ano. I te mea ka moe he wahine Maori i te Pakeha a puta mai he
Hawhekaihe a moe atu tera ite Pakeha, kei reira kua rau
whakapaparanga kua kore e whaitake ki nga whenua papatipu. TIMI
KARA.—Mo runga mo te kupu e mea nei kia wehewehea nga whenua, me
whakaatu atu e au ko etahi whenua e kore e taea i runga i te ahua o
te whenua me etahi atu take. Engari ano te waiho ma te Kooti e
titiro mehemea e tika ana i runga i tana mahara kia peratia. He mea
tika ano ki au kia roherohea nga whenua, engari hoki ko etahi wahi e
kore e taea e te Kooti i roto i nga marama e toru e wha tau atu
ranei. Otira kei te whare ano te tikanga.
Hoani Taipua. — Mehemea he whenua momona te whenua
e whakahaerea ana e te Kooti ka tahi ka pai kia roherohea kia kaua e
maha atu i te rua tekau rua tekau ma rima ranei nga tangata mo ia
wahi mo ia wahi; engari mehemea he whenua kino ka mate noaiho nga
Maori i te utunga i nga wea. Mehemea ka whakaritea tenei tikanga mo
nga whenua momona anake katahi ka tika. Kei te mohio au ki etahi
whenua i Taupo he whenua kino a e tae ana ki te toru rau ki te wha
rau tangata kei roto a mehemea ka roherohea aua whenua kia tekau ma
rima rawa nga roherohenga ka pau katoa te whenua i te ruri. Tera
ratou e mate i taua tikanga nei. Me ata whakaaro ano e te whare nga
taha e rua.
Hoani Taipua. —Ka whakatika atu au i ta te mema o
Waipa i korero atu nei mo te Poraka o Tauponuiatia. Kua whaikupu atu
ano au i mua mo te mate o aua tangata. I korero ano au mo runga mo
te pitihana i tae mai ra ki te Whare. Me ata whakaaro te Kawanatanga
mo runga mo tenei notemea hoki he whenua nui tera he maha hoki nga
tangata e kereme ana. Te take i raruraru ai ko etahi o nga uri o aua
tupuna kihai i tukuna mai ki roto ki te Kooti whaikorero ai. Heoi
ano te tupuna i korerotia ko te taha kia Ngatituwharetoa. Ko te take
i peratia ai na te mea na nga Kerehi tokotoru e pa nei kia te
Heuheu. Na ratou i whakahaere pera notemea kua moe tetahi o ratou i
te taumahinea
Whakaaetia ana te motini a Meiha Tiakihana kia
perehitia nga whai korero a
Whakamutua ana te Paramete.
eoi Ano, Ka Mutu
Te huihuinga Tuatoru o te Paremete Tuangahuru o Niu Tireni i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu e whai ake nei,
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga
Nui,—
E nui ana toku koa i te mea ka kite nei au ia koutou e noho huihui ana i roto i te Paremete i muri tata tonu iho nei i toku taenga mai hei Kawana mo tenei koroni.
I te mea kaore ano au kia roa ki konei kaore ano hoki au kia watea noa ki te haereere ki nga takiwa o te koroni nei, e mohio ai au ki nga oranga me nga taonga me nga mahi katoa o konei, engari kanui toku whakapai ki nga mea katoa kua kite nei au. I au e noho ana i Akarana me toku haerenga mai ma uta, a i au hoki e noho ana i konei ka nui toku whakapai ki nga oranga me nga painga o tenei Motu i kite ai au, me te kaha o te whakahaere i nga mahi whakanohonoho tangata ki te whenua. Ka nui hoki toku whakapai atu ki te kaha o te mihi mai o nga hunga katoa ki au, me te ngakau piripono o nga iwi, i mini mai nei ki au te Kaiwhakarite mo te Kuini, i nga wahi katoa kua tae nei au.
E tino pai ana ahau i tenei toku kitenga tuatahitanga i a koutou, ki
te whakamiharo atu ki tenei koroni mo te pai haere o nga mahi katoa.
I te pai haere nga tikanga i whakahaerea nei e te Kawanatanga hei
whakahoki iho i nga moni e pau haere ana i te whakahaerenga i te
Kawanatanga, e nui ake ai hoki te putanga mai o nga moni. E
He maha nga tohu e kitea ana e mohiotia ai ka pumau tenei painga. Na te pikinga ake o nga utu mo nga tino taonga o enei motu i tupu haere ai te moni e puta mai ana ki tenei koroni, e marama ai hoki nga whakaaro o nga hunga katoa i ahua pouri nei i mua ake nei. E kitea ana hoki tenei i te nui o nga moni e whakapaua ana i runga i nga mahi e puta mai nei te oranga, me te nui hoki o nga whenua o te Karauna kua hokohokona nei, me te mahi hoki a nga tangata whai whenua rarahi kua wawahi kua hokohoko nei i o ratou whenua i etahi o nga takiwa o te koroni nei. He nui ke te whenua kua mahia paitia.
I te mea e kaha haere ake ana te ngakau ora o nga tangata o tenei koroni, me te kaha haere o a tatou mahi, kei te tirohia paitia mai hoki a Niu Tireni e nga tangata o waho e kimi kainga nei mo ratou, e rapu nei hoki i nga whenua hei haererenga mo ratou kia ora ake ai o ratou tinana i te mate. Titiro hoki ki te piki haere o nga utu mo nga whakaritenga moni i nama nei i Ranana, i te piki haere tonu hoki i Ingarangi i ia marama i ia marama i roto i te tau kua pahure ake nei.
I te whakamutu haere taku Kawanatanga i nga whakapaunga moni kaore
nei e kaha ana te hoki haere mai o nga moni, engari e mahara ana ano
ratou e tika ana kia whakaarohia nuitia ano te tukunga moni hei
whakaputa i nga oranga o enei motu i nga wa e tika ana kia pera. No
reira kua whakaaetia ano e ratou
Tenei ano tetahi take e mohiotia ai te ngakau ora o nga iwi o tenei koroni, kua tahuri nga tangata o Otakou ki te whakatu Whare Matakitaki Taonga ki Tanitini, me te kaha hoki o te tautoko atu a nga iwi o etahi atu takiwa o te koroni i ta ratou mahi. Ki te mahara o aku Kaitohutohu tera e nui te pai me te ora e puta mai i runga i taua mahi, a ka tonoa atu ano hoki kia whakaaetia mai e koutou tetahi whakaritenga kua oti nei i a ratou, e tino pai ai te whakahaererenga o taua mahi.
No muri mai i tera tuunga o te Paremete ka whakahaerea e taku
Kawanatanga "
I te pai haere rawa nga hoko whenua o roto o te koroni nei, i te mea e nui ana nga whenua kua hokona, me te ahua tika ano hoki o te hunga na ratou nei i hoko. He nui te whenua, a kaore i riro nui i te tangata kotahi, engari he maha nga tangata nana i hoko, me ta ratou noho ano hoki i runga i o ratou whenua. I runga hoki i te hokonga o nga raana hipi e kitea ana kei te ngakaupaitia ano te mahi whakatupu wuuru.
E tino whakaaro nui ana aku Minita, mehemea ka tupato te whakahaere
me te whakatuwhera i nga takiwa i ona wa tika ano, e kore e taro ka
piki ake a Niu Tireni ka tu hei kainga tino oranga mo ona iwi, ko
tona tikanga hoki tera, ina hoki tona ahua, me te whiti pai o te ra,
me te kore kino o te makariri i enei moutere, me te nui o nga oranga
o roto ake o tenei koroni.
Ka hohoro te tuku atu kia koutou i nga rarangi moni o te koroni, ara nga moni e pau ana me nga moni e puta mai ana, a tera ano koutou e tahuri ki te ata whiriwhiri e ka tae atu kia koutou.
I ata whakahaerea aua rarangi moni i runga ano i te whakaaro tupato kia kaua e tino nui rawa te paunga o nga moni.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira Honore o te Runanga Nui,—
He maha nga Pire mo runga mo etahi putake nunui e pa ana ki te iwi nui ka tukuna atu kia koutou kia ata whakaarohia ai e koutou. E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakaritea he tikanga hou hei whiriwhiringa i nga Mema o te Kaunihera. Ki ta ratou mahara kaore i te pai tenei tikanga whakatu i nga mema mo te Kaunihera, me te mau tonu o to ratou tuunga a mate noa te mema, e rereke ana hoki ki te nuinga o nga tikanga whakahaere o tenei koroni. A ka tukuna atu kia koutou tetahi Pire hei whakarite tikanga hou mo enei take me etahi atu tikanga hoki, a ma koutou e ata whiriwhiri.
E mahara ana oku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai
kia ata whiriwhiria nga ture whakahaere mo te pootitanga o nga mema
o te Whara Runanga kia mahia ai hoki tetahi tikanga hou. Ka tukuna
atu kia koutou he Pire kia whiriwhiria e koutou, hei whakarite i
tetahi tikanga pooti mema i raro i te tikanga e huaina nei ko te
tikanga a Hea (Hare
E mahara ana oku Kaiwhakahaere kia wharitea ra ano ki te ture he tikanga whakariterite i nga Kaimahi a te Kawanatanga, kia whakatakotoria hoki he tikanga marama mo o ratou utu, katahi ano ka tino tika te noho o nga Kaimahi a te Kawanatanga. E mahara ana hoki ratou e haere tahi ana tenei me nga ritenga e taea ai te whakahaere i nga tari Kawanatanga mo nga utu iti, no reira i mania ai e ratou tetahi Pire mo runga mo aua tikanga katoa.
Kua whakaarotia nuitia i roto i tenei koroni nga tikanga whakahaere i te tukunga moni mo runga mo nga mahi whakahaere hohipera, kua kitea hoki te uaua o tenei mahi e nga iwi katoa. Kua hanga e aku Kaiwhakahaere he Pire i runga i nga tikanga e maharatia ana e ratou he mea tika, e taea ai te awhina nga tangata e tika ana kia arohatia, kia kaua ai e nui haere te tuku rere noatu i te oranga mo he hunga tokomaha rawa. Ka tonoa atu koutou kia ata whakaarohia e koutou, tenei putake uaua.
I te ata whiriwhiria hoki e aku Kaiwhakahaere nga tikanga mo te takoha taonga. I te mea e ahua ngoikore ana nga moni o te koroni e kore e taea te whakahoki rawa iho taua takoha, otira e kite ana ano ratou e tika ana kia whakatikaia etahi o nga tikanga o nga Ture Whakarite Takoha Taonga, kia whakakarea atu etahi o nga tikanga e ahua pakeke nei. Noreira ka tukuna atu kia koutou he Pire hei whakarite tikanga mo enei putake nui.
Ka tukuna atu hoki kia koutou etahi Pire kia ata whakaarohia e koutou
mo runga mo nga ture whakarite tikanga tiaki mo nga pukapuka perehi
i Niu Tireni; hei whakatopu hei whakatika hoki i nga tare tiaki i
nga huarahi mahi e kitea houtia ana, me nga tohu taonga; hei
whakahaere tikanga mo te rehitatanga i nga takuta, e tu ai hoki he
Runanga Takuta; hei whakapai hoki i nga tikanga mo te
E tukuna ana enei putake katoa kia ata whiriwhiria e koutou, a ka kaha tonu au ki te tautoko i a koutou i runga i a koutou mahi hei oranga mo te koroni; a e inoi ana au kia whakamana a koutou mahi e te Atua i runga i tona atawhai, kia putu ai he painga ki nga iwi o tenei koroni.
Meiha Ropata Wahawaha i patai ki te Kawanatanga,
Mehemea e kore ratou e ata whakaaro mo te whare kura Maori i
Rangitukia, kia hanga taua whare kura kia rahi ake, i te mea hoki
100 tonu nga tamariki e uru ana ki taua whare kura, ko nga tamariki
katoa e hiahia ana kia uru atu ki taua whare kura e tae ana ki te
150? Me whakamarama atu e au te take o taku patai he iti no te
wharekura kaore e uru katoa nga tamariki o taua takiwa. Ko. etahi o
aua tamariki i te kura Momana, a kua mahue iho ratou kua whakarerea
e taua hahi, kua kore he kura mo ratou. E hiahia ana nga matua kia
haere a ratoa tamariki ki te kura Kawanatanga, engari he iti no te
whare kura kaore ratou e uru atu.
Te Witika.—Kia tae mai nga rangatira whakahaere
kura ki Poneke nei ka patia atu Ma raua, ka rapua hoki he tikanga e
taea ai te whakarite he whare kura e uru ai nga tamariki ki
roto.
Meiha Ropata Wahawaha, i patai ki te Kawanatanga,
Mehemea ranei e kore ratou e ata whakaaro tikanga mo te taake kuri,
Ma whakakorea atu taua taake, kia whakahokia iho ranei nga utu i
etahi o nga takiwa Maori? He patai tenei naku mehemea ranei e kore e
whakaitia iho e te Kawanatanga nga taake kuri e utua ana i nga
takiwa Maori, kaore nei he moni i nga tangata o aua wahi he pohara
hoki. Na runga i te pakeke o te mahi a nga kaikohikohi o aua utu i
huihui ai nga Maori, i tono ai hoki kia whakahokia iho te utu
Meiha Ropata Wahawaha.— He patai taku ki te
Kawanatanga, Mehemea ranei ka taea e te Kawanatanga te whakaaro te
whakarite ranei etahi tikanga e ahei ai nga Maori o Ngatiporou ki te
whakarite tikanga i runga i te riihi i tetahi atu huarahi ranei e
taea ai te whakarite nga hiahia o nga Pakeha e hiahia nei ki te mahi
i nga whitau e tupu ana i o ratou whenua papatipu? Ko te take i
patai atu ai au i tenei patai, he hiahia no nga Maori o toku takiwa
kia mahia nga whitau e tupu ana i reira, notemea hoki kaore ratou i
ahei ki te whakarite tikanga e taea ai te mahi nga whitau o to ratou
takiwa. Ko te take i kore ai ratou e kaha ki te mahi i nga whitau,
he titiro no ratou ki te ahua o te ture e arai nei i a ratou kia
kaua e whakahaerea he tikanga mo o ratou whenua e takoto papatipu
ana, me to ratou whakaaro nui ki nga tikanga o te ture. Koia nei te
take i patai atu ai au, kia ata whakaarohia e te Kawanatanga mehemea
ranei e kore e taea te tuku mai tetahi tikanga e puare ai tetahi
huarahi ki nga Maori hei mahinga i nga whitau e tupu ana i o
ratou whenua papatipu.
Te Witika.—Ka ata whakaarohia e te Kawanatanga taua
mea, kia kitea ai mehemea ranei tera e taea te whakarite he tikanga
mo aua tu mahi.
Meiha Ropata Wahawaha.— Me hoki whakamuri aku
korero i mua i taku korerotanga i nga tikanga o tenei Pire. Me
whakahua ano au i taku tono atu ki te Kawanatanga i tera tunga o te
Paremete. I whakaatu atu ano au i. roto i tenei Kaunihera ki te
Kawanatanga i tera tau te ahua o nga mahi a te Kooti me tona iwi, a
i mohio mai ano te Kawanatanga ki te tika o aku kupu whakaatu atu. I
tono atu au ki te Kawanatanga i reira kia mahia mai he tikanga hei
arai i te mahi haerere a te Kooti me tona ope, me ta ratou mahi i
nga mea kaore nei e tika ana kia mahia i te wa e tau ana te
rangimarietanga. Engari kihai te Kawanatanga i whakaae mai ki taku
tono i tera tau. No tenei tau ano katahi ano ka tino kitea te tika o
aku kupu whakatupato atu, i puta mai te raruraru, a hopukia nei a te
Kooti whakahokia atu ana ki tona takiwa ano. He nui nga moni a te
Kawanatanga i pau i runga i taua mahi. Mehemea i whakarongo mai te
Kawanatanga ki taku kupu o tera tau whakarite wawe ai i etahi
tikanga, kua kore e pau aua moni i runga i enei raruraru. I tono atu
au i tera tau kia araia a te Kooti me tona iwi kia kaua e tukuna ki
nga takiwa katoa haerere ai. Ko nga iwi hoki e noho ana i Wairoa i
Turanga i Maketu me Opotiki nga iwi e haere ana i raro i a te Kooti.
Ko aua iwi ano hoki i rokohanga e haere tahi ana i a te Kooti i te
hopukanga a te Kawanatanga i a ia. E tata ana ki te ono rau ratou e
haere tahi ana i te maunga o te Kooti, whakahokihokia ana ki o ratou
kainga. Ka whaikupu au inaianei mo runga mo nga tikanga o te Pire e
takoto nei i te aroaro o te Kaunihera. Ki taku titiro e ahua pakeke
ana. Tera e wharehereheretia te hunga hara me te hunga tika; otira e
whakatika ana ano au ki te tikanga o te Pire nei. Kotahi te tikanga
i tupato ai au, ara e haere ana nga tikanga o te Pire nei i runga i
te mahara he hunga hara katoa nga iwi o tenei motu. Kei te wehi au
mo nga iwi o toku takiwa e noho mai nei i runga
—Ka whaikupu atu au mo runga mo nga
tikanga e kitea iho nei e au i roto i te Pire nei. Kaore au i te
mohio ki nga tikanga i mahia mai ai tenei Pire, engari ka korero atu
au i aku mahara mo runga mo nga tikanga e kitea iho ana e au. I
runga i tenei ka whakahe au i tenei Pire. E kore au e kaha ki te
hapai i tenei Pire i runga i tenei ahua e kitea iho nei e au. Ki
taku titiro iho inaianei ki nga tikanga o tenei Pire, ka pa katoa
atu ano hoki ki nga Maori o te Waipounamu, me nga Maori o tenei
motu. Ko nga Maori o enei motu o te Waipounamu me Aotearoa kua oti
noatu te koropikotanga ki raro i te maru o
—E te Tumuaki i mahia ano e au
tetahi Pire penei me tenei i tera tuunga o te Paremete. Te take i
mahia mai ai e au tenei Pire he mea kia taea ai te roherohe te Rahui
o Kereimauta. I te tau 1883 i mania tetahi Ture mo runga mo te
Karauna karaati o taua rahui, a no muri mai i tera ka whakaputaina
te karaati ki nga Maori whaitake ki taua whenua. Kei te mau ano i
taua karaati te rarangi ingoa o nga tangata no ratou taua whenua, me
te paanga o ia tangata o ia tangata. E hiahiatia ana i naianei kia
whaimana te Kooti Whenua Maori ki te roherohe i taua rahui, kia puta
he karaati ki ia tangata ki ia tangata, kia whakataua hoki nga eka
mo ia tangata. Kaore i mohio nga Maori ka whakaputaina e te Komihana
kia kotahi tonu te karaati mo
"Na i runga i te whakaaro o tenei Komiti, ko te tono a nga kai-pitihana mo te wehewehe i o ratou paanga he mea tena e taea ana te mahi, a me tere tonu te whakamana; me ata whakaaro ano kia mau nga whenua rahui, me tuha tika nga moni reti, a me tiaki nga take o nga tangata e noho mai nei i runga i aua wahi."
E mohio ana ano au kei te whakapaea matou e hiahia ana matou ki te
whakararuraru i nga Pakeha e riihi nei i aua whenua; engari kaore o
matou hiahia pera Heoi ano ta matou i hiahia ai kia mohio matou ki o
matou ake taha o taua whenua. Kaore oku hiahia kia whakaroa au i te
Kaunihera; engari ka tono au ki nga mema kia whakaaetia te korero
tuarua o tenei Pire, ka tuku atu ai ki te Komiti mo nga Mea Maori
kia ata whiriwhiria i reira ona tikanganga. I te titiro au i nga
kaute moni a te Kaitiaki mo te katoa, a e hiahia ana au kia tae atu
ia ki te Komiti i te wa e mania ana tenei Pire, kia korero mai ia i
ona whakaaro mo runga mo te ahua o aua rahui. Kei te niahi he tetahi
tangata i a ia e utu nei i etahi o nga moni o te reti ki etahi atu
tangata kaore nei ratou i
I runga i te motini a i whakahaua
kia whakatakotoria ki te Teepu o te Kaunihera te rarangi o nga moni
e tae atu ana ki te ringa o te Kaitiaki mo te katoa i raro i
I runga i te motini a i whakahaua kia
homai ki te Teepu o te Kaunihera nga pukapuka katoa i te Kooti
Whenua Maori me te Tari Maori mo runga mo te Rahui Maori i Arahura,
e 80 eka, i whakataua nei e te Kooti Whenua Maori i Kaiapoi i te 31
o nga ra o Tihema, 1887.
Meiha Ropata Wahawaha.— Ka whaikupu ate au mo runga
mo te Pire nei. Ko taku kupu tuatahi ka haere i runga i te tekihana
tuarua. E penei ana na te hangai o nga kupu, "I te mea kua timataria
te whakahaere o te hoko a te Karauna tera ranei e timataria a muri
ake nei." I uru ano ahau
I runga i te motini a Meiha Wahawaha, i whakahaua
kia whakamaoritia kia perehitia hoki te ripoata a nga Komihana i
whakaturia nei hei whiriwhiri i nga Poraka whenua o Ngarara,
Porangahau, Mangamaire, me Waipiro.
Meiha Wahawaha.—E mea ana ahau kia nekehia atu te
korero mo tenei Ture mo tera
I runga i te roanga o te korero ka whakaae a Meiha Ropata kia unuhia tana motini.
Meiha Ropata Wahawaha, i patai, Mehemea ka
whaiwhakaaro te Kawanatanga mo runga mo nga mahi a nga tangata kaore
nei o ratou take ki te whenua e whakahaere ana i nga ruri pokanoa
tahae mo nga whenua papatipu a etahi atu tangata hapu ranei? Ko te
take i patai atu ai au i tenei patai he mate nui no nga Maori i aua
tu riri i o ratou whenua. Ko etahi tangata kaore nei o ratou take ki
te whenua e pokanoa ana ki te tono ruri mo runga mo nga whenua,
kaore nei e hiahiatia ana e nga tangata whaitake kia ruritia; a ka
kite te hunga waitake kei te ruritia to ratou whenua ka tahuri ki te
whakararuraru i te ruri. Na ka whakatika atu ko te Kawanatanga ka
whakawehi atu i nga Maori ka mea atu kaua e whakararuraru i te ruri
kei whiua koutou ki te whare-herehere. Na ka wehi te hunga moua te
whenua i enei kupu a te Kawanatanga. I te whakawakanga o aua whenua
i te Kooti Whenua Maori ka kitea ko te hunga i whakahe ra i te ruri
te hunga whaitake ki te whenua, a ko te hunga nana ra i tohe kia
ruritia kaore rawa o a ratou paanga ki te whenua. Ka tahuri ano hoki
te Kawanatanga ki te hanga
Tame Parata.—Ka patai ki te Minita Maori, Ko awhea
tuku atu tetahi kai ruri ki te wehe wehe i nga rahui a nga Maori i
Temuka, me te ruri hoki i nga wahi tapu, nga rauwiri tuna me nga
kainga a nga Maori i taua takiwa? Me whakamarama ano e ia te take o
tenei patai. I te nohonga o te Kooti Whenua Maori ki reira i te tau
1887, ka whiriwhiria he Komiti hei whakahaere i tetahi wahi whenua
ko Waiteruaiti te ingoa. A i runga i te taringa roatanga o te kai
ruri ka retia tetahi wahi o taua whenua e etahi
Te Miterehana.—Kua huri huri noa atu te Kawanatanga
i tenei mea, a kei te whakatakoto tikanga inaianei kia whakaotia nga
ruri wehewehe o nga rahui katoa o
Taiwhanga. — Patai ana ki te Minita o nga Ture
mehemea ka mahi te Kawanatanga kia mauria mai a Pawuru te roia i oma
atu i Akarana ki te kawhaki i te moni nui a Taurau Kukupa me etahi
rangatira? Ka toru nga nohonga Paremete e whakaara ana ia i tenei
patai. A e tino inoi ana ia kia whakaarohia tenei mea e te
Kawanatanga. I tenei tau kua hori ake nei, ka rongo ia, e haere ana
te Minita o nga Ture ki Merapane, tuhi reta ana ia ki taua Minita
kia patai atu ia ki te Hekeretari o tera koroni, mei kore e taea te
mau mai i taua roia ra. A i tuhi reta ano ia ki te Minita mo nga
Ture i Merapane, whakahokia mai ana, kua patai ia ki te haihana o
nga pirihimana, a kua ki mai tera, kei te mate tonu taua tangata ra.
A tenei tana reta whakahoki mai.
" Tari Ture Karauna ,
"Merapane, 4 Aperira, 1889."E Hoa,—Kua tohutohu mai te Minita o nga Ture kia whakaaetia atu te taenga mai o to reta o te 5 Maehe, he patai mai nau ki te ahua ora o Pawuru roia. Tenei te ripoata o te tari o nga Pirihimana a kua tukua atu hei mohiotanga mau.—Na to hoa,
" , B. C . Harimana"Hekeretari."
" Tari Pirihimana ,"Merapane, 2 Aperira, 1889. "Mo runga mo . C. R . Pawuru"E whai honore ana ahau ki te whakaatu kei te huarahi ki Turaka te whare o taua tangata. I kite tonu ahau i taua tangata i tenei ra, a i toku nei mohio, he nui te mate o taua tangata. E hara i te mea kei roto i tona moenga e takoto ana, erangi e kore ia e kaha kia puta ki wako o tona ruma.
" Tamati Nikitini ,"Haihana."
Ko tenei keehi e rite ana ki nga keehi e rua o tera tau: e rua nga tamariki a nga tangata rawakore tokorua i mauria ki te whareherehere mo te Tahaetanga i etahi mea moroiti noaiho; a no te whakapaenga ki te tama a tetahi tangata whai rawa mo tetahi tino hara nui, whakakahoretia taua hara. Ko taua tangata nei ko Pawuru, he roia a koia hoki te Tumuaki o nga Tiati o te Kawanatanga o Whiti, imua. Koinei pea te take i ora ai taua tangata. Ko tenei kua pa he mate ki nga rangatira Maori i runga i te mahi tahae a taua roia, koia te take e mahara ana ia, me whakahaere taua tangata i raro i te Ture ona ritenga.
Te Pakuha.—Ki tana whakaaro, kua hoki te patai a
taua mema e ia ano, inahoki e
I runga i te motini a Te Miterehana, whakaaetia
ana, Ko nga pitihana katoa e pa ana ki te Iwi Maori, kihai i oti i
tera tau, me pare atu ki te Komiti Tikanga Maori.
Tame Parata. — Ko taku kupu tenei i te mea kua whai
kupu
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita mo
te taha Maori mehemea ka pai te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi
Pire hei whakamana i te whakaaetanga o etahi tekiona whenua kia
Kararaina Hauere i roto o te Taone o Oraka?
Te Miterehana.—Ekore te Kawanatanga e tuku Pire mai
mo runga i taua take inaianei no te mea e hiahia ana ratou kia
whiriwhiria ano taua mea, ko tenei kahore ano i kitea e ahau i puta
tetahi whakaaetanga. He tika ano ia i tae tena rangatira kia te Make
te Komihana o nga Rahui Maori, a i mea mai a te Make kahore ana
whakahe, erangi i mea ia ma te
Taiwhanga.—Ki taku whakaaro me tuku tenei wahi o
nga etemete ara o nga moni kia paahi, me kaua e whai kupu e monou
hoki i te taima o te Whare ki te korero mo aua moni. E whakahe ana
ahau ki te tikanga e ineatia nei kia whakaitia iho nga utu ma te
hunga e iti ana nga utu, erangi ka awhinatia e ahau te whakahoki iho
i nga utu ma te hunga e nui rawa ana nga utu.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori, mehemea ka tukuna atu e ia tetahi tikanga ki nga kaitiaki
tamariki Maori e ahei ai ratou te whakahaere tika i nga Tiaki e
tukuna ana ki a ratou. E pa ana tenei raruraru ki nga tangata katoa
e whakaturia ana e te Kooti Whenua Maori hei kaitiaki mo nga take a
nga tamariki Maori o te Waipounamu inahoki kaore i tukuna mai nga
ota a te Kooti ki nga tangata i whiriwhiria e te iwi hei kaitiaki.
He nui nga moni a aua kaitiaki kua pau me te nui o te raruraru i
runga i te mea kihai ratou i ahei te whakamarama i te ahua o ta
ratou mahi ki te aroaro o te Kooti, a whakakorea ake te tono a aua
kaitiaki. I whakahau etahi o aua kaitiaki e tiaki ana i etahi o aua
tamariki i tetahi roia hei kaiwhakahaere mo ratou ki te aroaro o te
Kooti. Heoi kihai aua roia i ahei te whakahaere i a ratou keehi, a
me nga kaitiaki hoki kihai i ahei te whakahaere i nga take a aua
tamariki a pau noa iho a ratou moni. E hiahia ana ahau kia
whiriwhiria e te Minita Maori tenei mea kia tere ai te tuku a te
Kooti i nga ota ki te hunga i
Te Hihiropi.— Taua whakahokika koa te Minita Maori
ki te whiriwhiri i nga korero kua tukua mai e te rangatira na, a ki
te pai ia ki te tapiri mai i etahi korero ki ana kua whakapuaki mai
nei ka tukuna atu tetahi wa ki aia hei pera. E whakaae ana no te
Kawanatanga he take nui taua take, a he mea tika kia
whiriwhiria.
Timi Kara.—E patai atu aua ahau ki te Minita Maori,
kia whakamaramatia mai e ia te take i roa ai te tu o to whakawa mo
Omahu i te mea kua maha nga tau i muri iho o te Kahititanga o nga
tono? Ko taua whenua i tukuna nei taku patai he whenua e whakatetea
ana e nga iwi e rua, a he maha nga wa
Te Hihiropi.—I rongo au ehara i te Kawanatanga nana
i whakaroa te whakawa mo taua poraka, no te mea no Pepuere nei ano i
oti ai te mapi, ko tetahi mea hoki i te raruraru te Kooti ki etahi
keehi erangi ka tahuri au ki te kimi mehemea i te mahia tetahi mahi
whakariroke.
Taiwhanga.— Ko te mea pai me whakakore te Tari o
nga Hoia me te Tari Maori ano hoki. Ko nga Waranatia, e whakatuturia
ana hei whakangaro i te Maori. Mehemea ka araia e te Whare nei nga
mango kai whenua me nga ropu horo whenua i Niu Tireni tera e mutu
noaiho te maharahara mo te raruraru ki te taha Maori. Otiia ki te
mau tonu te mahi a ana mango taniwha ra, e kore ano e ngawari te
Maori.
Pootitia ana, kaore i hinga te moni mo aua mahi.
Taiwhanga.—Kua oti te whakaae a te Minita Maori kia
haere ia ki te hui a Ngapuhi ki Takawira Kaihu; otiia i te taenga
atu o te waea a
Timi Kaka. — Kua korero tia ra £2,600 i pau i runga
i hopukanga ia
He nui nga korero mo tenei take a no te hikitanga i te Whare ka mutu.
Tame Parata.—Ki taku mahara he mea tenei me ata
whiriwhiri e te Kawanatanga, me kore e taea te awhina i te hunga e
mahi ana i nga maima rino i Rakiura. E tautoko ana ahau i te
whakaaro o te mema mo Awarua no te mea he tokomaha nga Maori me nga
hawhekaihe kei reira e noho ana inaianei,
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te
Minita mo nga Whakawa mehemea ka tukua atu ma nga Maori e whakawa te
tangata i pupuhi nei e tetahi i Omahu pera me te mahi pupuhi tangata
i Poroti i te tau kua hori ake nei? Ki taku mahara he take nui rawa
atu tenei i ta te mema mo Awarua, no te mea he take whakaheke toto
tenei. He take nui rawa tenei, a e mahara ana ahau he whakaatu tenei
i te kaha kore o te Kooti Whenua Maori hui atu ki te Kawanatanga o
enei rangi kua hori ake nei; ka wha nga whakamatenga tangata kua
puhia i runga 1 nga mahi a te Kooti Wheaua Maori, ko to mea tuatahi
i puhia i te wa o te Kawanatanga o Ta Hori Kerei i te tau 1869, a i
puhia ki te kainga e noho nei au, tokowha nga tangata i puhia i tera
puhanga a kihai i taea ratou e ture, ko te puhanga tuarua i
Whangarei a hinga iho i tena puhanga tokowha heoi kiha ite ture i
rahurahu atu. Na ko te tuatoru tenei e mau nei i runga i taku patai,
ki taku titiko iho he mea pai kia hohoro tonu te whakakapi atu i te
Kooti Whenua Maori, ma reira e puta ai he painga kinga Maori ki te
koroni katoa ano hoki. No te mea o whakaaro ana ahau he nui atu te
kaha o te Komiti Maori i te Komiti Pakeha. A hei whakamana i tenei
kupu aku ka whakaatu au i te keehi a
Te Pika.—He whakamahara atu tenei naku ki te
rangatira na me ahua whakatopu ana, korero i runga i te patai, a ko
nga kupu anake hei whakamarama nga kupu e korerotia.
Taiwhanga.—He korero kau taku i enei korero hei
whakaatu i te take o taku patai, a e hiahia ana ahau kia tukuna e te
Kawanatanga tenei tangata e mau nei i. roto taku patai ma te Komiti
Maori e whakahaere te tikanga ki aia pera ano me era kua korerotia
ake nei e ahau. No te mea mehemea e whakawakia ana tenei tangata e
te Ture Pakeha ko te mea tika ma te Kooti Pakeha hoki e whakawa eia
nga tangata tokowha hoki, no te mea e rite pu ana aua keehi e rua, a
na nga tikanga o te Kooti Whenua Maori i ara ai aua raruraru,
mehemea e tukua ana e te Kawanatanga ma nga Maori e whakawa e kore e
pau nga moni o te koroni, inahoki i te whakawakanga i tera i pau nga
rangi e iwa e whakawa ana kahore tetahi kapa kotahi o te koroni i
Te Miterehana.—Tana
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki
te Kawanatanga kua pehea ta ratou whiriwhiri mo runga i te pitihana
a
Te Miterehana.—Tana whakahoki, i te taenga mai o te
ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori ki te aroaro o te Kawanatanga i
tukuna ano he patai mo taua whenua, a kitea ana e whitu tekau ma
rima nga eka i rahuitia e te Matera i Kakanui i te tau 1848; a i te
tau 1885 ka kurutetetia taua whenua i runga i te tono a te matua o
te kai-pitihana mo tetahi piihi whenua i Moeraki a i apititia atu ki
te Rahui o Moeraki, akuanei i runga i aku whiriwhiringa me aku
kimihanga kua ea katoa nga whenua ara nga eka i tika kia riro i taua
hunga tekau ma whitu, a i tukuna atu enei korero aku ki te
kaipitihana i te 5 o nga ra o Hanuere kua pahure nei. Otira mehemea
ka tukuna mai e te rangatira na te mapi e kii na ia kai te
kai-pitihana e takoto ana kia kite ahau, a ki te kitea e tika ana
kia hoatu ano tetahi whenua mo te kai-pitihana maku e whiriwhiri
iho.
I runga. i te motini a TAIPUA ka meatia kia whakatakotoria nga
pukapuka ki runga i te tepu o te Whare hei whakaatu ko ehea riihi o
te tai hauauru o Aotearoa kua tukua i raro i te tekiona 7 o te Ture
Taiwhanga.—E to Tumuaki e whakatika ake ana ahau ki
te tautoko i tenei Pire me te whakaatu hoki i taku pai ki nga
tikanga o roto i taua Pire. E tino miharo ana ahau ki nga whakaaro o
era mema kua ki
Timi Kara.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
patai atu ki te Kawanatanga mehemea ka whakaarohia e ratou tetahi
tikanga hei whakamaro atu i te waea i Kihipane ki
Ta Hare Atikini.—Tana utu mai kua puta te hiahia o
te Kawanatanga kia whakanohia he moni ki runga i te pukapuka moni
hei whakatu i taua waea.
Taiwhanga.—E patai ana ahau ki te Minita Maori
mehemea e tika ana nga korero e kiia nei kei te tuku te Kawanatanga
i tetahi kairuri ki te ruri whenua i Rotorua poka ke i nga hiahia o
nga Maori kua riro mai i au tetahi waea na nga rangatira o Rotorua
he tono mai ki au kia kite ahau i te Minita Maori me te ki atu ki
aia kia kaua e tukua he kairuri kia haere ki reira inaianei. Ki taku
titiro iho na te mahi akiaki tonu a te Kawanatanga kia ruritia nga
whenua Maori e mate ai nga Maori. Na reira ano hoki i pa ai te mate
ki Whangarei. I kiia atu ano ki te Minita Maori kia kaua e tukua he
kairuri ki reira no te mea kei te whakatete nga iwi e rua
Te Retihana.—Tana whakahoki tera ano etahi kairuri
kei Rotorua he mea tono mai ano na nga rangatira Maori o reira,
erangi kihai i tino marama te tono a te rangatira na. Mehemea e
whakamaramatia mai ana e ia ko tewhea te poraka kahore nei nga Maori
e pai kia ruritia ka whiriwhiria e ia taua taua.
Taipua.—Patai ana ki te Minita Maori mei kore te
Kawanatanga e ata whakaaro mo te tika kia utua ki nga Ateha Maori o
te Kooti Whenua Maori tetahi utu e rite ana ia ratou e mahi ana i
nga mahi o te Kooti. Ma to utu hoki kia tika ka tupono ki nga tino
tangata pai mo tena mahi. Kua mauria mai e ia tenei putake hei
titiro ma te Kawanatanga, i te mea hoki ki tana whakaaro, kaore i te
noho tika nga Ateha. Kua tae mai hoki he reta i etahi o aua tangata
e whakaatu mai ana, kaore e ea a ratou nama i nga hotera me era atu
mea ia ratou e haere ana ki nga Kooti, i te iti rawa o a, ratou utu.
A ahakoa e rite tonu ana ta ratou mahi te nui me te taimaha ki to
nga Tiati, e utua ana ratou ki te utu paku rawa. I etahi whakawa, ka
mutu katoa nga korero a nga kai kereme, ka noho te Tiata, ka haere
te Ateha ki te mataki taki haere i nga tohu kua korerotia ra kei
runga i te whenua. Haere ana taua tangata ki runga maunga, pau atu
pea te wiki kotahi. Ka he mahi nui ano tenei, otiia kotahi tonu
pauna e hoatu ana ki aia mo te ra. Tena ia ko te Tiati, e £500 i te
tau, me te £1 mo te ra hei apiti. No runga i te tino rereketanga o
aua utu, koina te take i patai ia ki te Kawanatanga mei kore e taea
te whakaneke i ta ratou utu. Kia whiriwhiria hoki he tino tangata
whai matauranga. A ki te kore te Kawanata nga e pai, kati pea me
kore atu nga Ateha.
Te Pakuha. — E tika ana tenei patai. E tino
mohiotia kei te iti rawa te utu mo etahi o nga Ateha, a kei te
whakaaroaro te Kawanatanga inaianei mei kore e taea te whaka rahi
ake, ahakoa iti noa te tapiritanga.
Taiwhanga.—Patai ana ki te Kawanatanga mehemehea ka
whakaae ratou kia homai he ture i roto i tenei Paremete kia taea ai
Ta Hare Atikini—Kaore e marama i te Kawanatanga te
hanga ture motuhake mo tenei mea.
Taipua.—Patai ana ki te Minita Maori mehemea kua
unuhia te here i runga i te whenua 80 eka i Pokitaone kua karaatitia
kia Parakaia Pouepa kua mate nei? Te take o tana patai, he nui te ui
ui a nga Maori ki aia mehemea kua whakakorea te here, a mahara ana
ia, ko te mea pai, me patai ki roto ki te Whare, mehemea kua unuhia
nga here i utaina i te tuatahi ki runga ki tenei whenua kei riro i
te hoko.
Te Miterehana.—Ae. I runga i te Ota i roto i te
Kaunihera he mea whakaputa i te 18 o Aperira kua taha ake nei, kua
unuhia te here i runga i te poraka o Paretao, takiwa o Manawatu, i
Taiwhanga.—Motini ana kia whakaae te Whare kia
homai ki aia he kape o nga korero i tuhia i runga i nga pitihana
No.253,1883-84, me No. 395,1888, i te aroaro o te Komiti Tikanga
Maori.
Te Tumuaki—E tika ana. I tae mai ano te tono ki au
i muri o te tera nohonga o te Paremete kia hoatu e au aua pukapuka.
A e whai maua ana ia ki te hoatu i ana pukapuka. Otiia i te mea pea
e tonoa ana enei pukapuka kia whakahaerea i roto i nga Kooti, mahara
ana ia i runga i te tohu tohu mai a nga roia o te Karauna me kauaka
e tuku atu aua mea. Erangi ma te Whare e whakaae, e pewhea ranei.
Ta Hare Atikini—E kore te
No te
Te Takana.—I homai e ia he Pire, tona tikanga ia,
he whakaiti. i te utu e utu ai te hunga whiu hipi, kau, patu rapeti;
ara me ngawari noaiho te utu mo nga kuri whai mahi.
Tame Parata.—E pai ana ia ki nga rarangi o tenei
Pire, otiia me whakangawari ona ritenga kia pa ki nga tangata whai
hipi
Whakaaetia ana te panui tuarua.
Taipua.—Patai ana ki te Minita Maori, mehemea ka
pai ia ki te whakaatu mai nga take i whakaaetia te unuhanga o te
here i runga i te waru te kau eka i Pokitaone, te whenua a Parakaia
Pouepa kua mate nei. A mehemea i ata pataia te ahua o te kai tono i
te tuatahi, kia mohiotia, kei te ora te whakaaro o taua kaitono me
te whai whenua ano hoki ki wahi ke hei oranga mo tona tinana. I
reira hoki ia i tetahi Kooti Komihana i tu ki Otaki i te aroaro o
Tiati Make, a i reira ano te wahine nona tenei whenua. Pataia ana
taua wahine, mehemea e pewhea ana tona hiahia mo tenei whenua, he
hoko, he aha ranei. Ki mai ana ia, kaore ia e pai ki te hoko.
Whakaaro penei ana te Komihana arai hoko Tahae i reira, i te mea kua
tino kaumatuatia taua kuia, kua ahua wairangi, kua kore ia e kaha ki
te tiaki iaia, a puta ana tana kupu, kaore e pai kia whakamana te
hokonga o tenei whenua. Na ko te take i pataia e ia tenei patai, he
kaha no tona hiahia kia tiakina paitia, kia atawhaitia e te
Kawanatanga nga tangata penei me tenei kuia, kia tupato rawa mo
tenei, kia kaua e unuhia nga here i runga i o ratou whenua, kia kaua
hoki e riro atu a ratou whenua i nga roia me era tu tangata e hiahia
ana kia riro atu ia ratou.
Te Miterehana.—Kihai rawa i whakaaturia mai nga
take i hiahia ai te kai tono kia unuhia te here i runga i tana
whenua. No muri i te patai tuatahi kua tirohia e ia nga pukapuka e
pa ana ki tenei niea, a e rite ana ki nga tikanga o te ture i
paahitia e te Paremete kua hori ake nei. Erangi kua kitea e ia,
kaore taua wahine, ara te kai tono, i haina i tona ingoa,erangi he
mea tuhi ki tona maka i te aroaro o tetahi roia o te Hupirimi Kooti
i Pamutana. No tenei ra kua patu waea atu kia Te Make kei Otaki, kia
ui uia; tae rawa atu te waea e raruraru ana a Te Make ki te whakawa
i roto i te Kooti. Otiia ki te mutu te Kooti ka haere a Te Make kia
kite i taua hakui kia uia mehemea e mohio ana ia ki nga ritenga o te
pukapuka i tuhia e ia tona maka ki runga. E tino whakapai ana ia ki
te honore mema mo tona homaitanga i tenei take kia tirohia ona
ritenga. Tera e mahia nuitia tenei putake, a mehemea e tika ana,
tera ia e homai Pire hei whakatika i te Ture e mana ana inaianei,
kia tino pai ai te awhina i nga Maori me o ratou whenua.
Te HETANA.—Patai ana. Mehemea ko
Te MITEREHANA.—Ae. Koina.
Te HETANA.—Ane; kati, me tino ui ui nga ritenga o tenei mea.
Tame Parata.—Patai ana ki te; Pirimia, Mehemea ka
whakaae te Kawanatanga ki te whakapuare te takiwa patu kekeno i
tenei tau ? Ko nga Maori e noho ana kei
Ta Hare Atikini—Kaore i marama te titiro a te
Kawanatanga kia whakapuaretia taua mahi inainei, ara i tenei tau.
Meake nei ka mauria mai e ia tetahi Pire hei whakawhanui te mana
whakahaere a te Kawanatanga mo tenei mea.
Timi Kara. — Patai ana ki te Kawanatanga. Heaha nga
ritenga i whakaturia ai a
Ta Hare Atikini—Tenei te take i whakaturia ai taua
tangata: I mahi nui te Kawanatanga ki te tohe ki nga Maori ma ratou
ano e whakatu ta ratou tangata i pai ai hei kaiwhiriwhiri. Ka korero
tahi te Kawanatanga me te mema Maori o te Taihauauru me Meiha Keepa,
me ta ratou tohe tahi kia Meiha Keepa koia tonu hei kaiwhiriwhiri; a
whakaae ana ia. Pai atu tana whakahaere i nga keehi e rua i
whakaritea e ratou ko ona hoa. Otiia kihai a Meiha Keepa i kaha ki
te mahi tonu i taua mahi, te take, he ahua mate mate. A kaore hoki
whakaae te mema Maori o taua takiwa mana tonu taua mahi, mana ranei
e whakaatu tetahi tangata marama hei kaiwhiriwhiri. Tena ia ko
Rewingitana, he tangata e paingia ana e nga Maori me nga Pakeha, he
tangata tika, e kore e tau te whakapae ki aia, he tangata hoki ia e
whakanuia ana e nga Maori, a mohiotia iho tera nga Maori e tino
whakapai mehemea ka whakaturia ko ia hei whakakapi i te turanga o
Meiha Keepa. Engari koia tonu te tangata nona te whenua i parautia e
nga Maori i mua, otiia tera te kaipatai e mahara, he nui te pai me
te ngawari o taua tangata. Na te pai o tana whakahaere i mutu marire
ai taua raruraru i waenga o nga Maori me nga Pakeha, i kore e e kino
haere. Ko Rewingitana hoki he
Ta Hare Atikini.—Ki tana mahara e kore pea e puta
he painga, ana peratia te whakahaere. Pai noa atu ki aia te whakatu
te pera mehemea e marama ana, tera e puta he tikanga pai. Engari e
tumanako ana ia, i mua o te whakamutunga o tenei Paremete, ki te
homai te tahi tore tika hei hari tahi mo nga Maori me nga Pakeha, a
kei te whakaaroaro te Kawanatanga ki taua mea inaianei.
Timi Kara.—Patai ana ki te Kawanatanga, Mehemea ka
tuku kupu ratou ki te Kaitiaki o te Katoa kia mutu tana tuku riihi
hou, erangi me tatari tonu ia kia mutu te whakawa kei te whakahaerea
inaianei i roto i te Hupirimi Kooti whakaarahia hei rapu i te mana
te pehea ranei o nga riihi kua oti nei te taku?
Ta Hare Atikini.—Ae kua mutu te tuku e te Kaitiaki
o te Katoa i tetahi riihi hou inaianei, erangi kia mohiotia te
whakatau o te Hupirimi Kooti mo ena keehi kua korerotia i runga ake
nei.
I runga i te motini a Timi Kara i meatia kia
whakatakotoria ki te aroaro o te Whare nga pukapuka katoa e whakaatu
ana i nga tikanga whakamutu me te whakahoutanga o nga riihi i raro o
te Ture Whakatau Rahui Maori o te
Taiwhanga. — E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
patai atu ki te rangatira nana i kokiri mai tenei Pire e pehea ana
te paanga o tenei Pire nga Maori inahoki e mau ana tenei kupu Maori
i roto i taua Pire, E hiahia ana ahau kia utua mai tenei patai aku e
te mema nana tenei Pire i mua o taku whakapuaki haere i aku korero.
Te Hihiropi.—Kahore rawa tenei Pire a pa ki nga
Maori.
Taiwhanga.—He aha te take i kore ai e
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki
te Minita Maori, Mehemea ka hanga e te Kawanatanga tetahi Ture i
tenei tunga o te Paremete hei whakama i nga Kooti Takiwa ki te
whakawa i nga tono riiwhi ki nga whenua me nga taonga o nga Maori
kua mate i te Waipounamu kia mutu ai te raruraru i runga i te roa o
te kore Kooti Whenua Maori i reira. Ko te take i patai atu ai ahau i
tenei patai no te mea kua maha nga tono a nga Maori o te Waipounamu
kia tukua he mana ki nga Kaiwhakawa Tuturu o nga Takiwa hei whakawa
i nga tono riwhi ki nga tangata mate. Ka rua nga pitihana a Ngaitahu
kua tukua mai ki te Whare mo
Te Miterehana.—I mea kahore he tikanga e tahuri ai
te Kawanatanga ki te hanga ture hei whakarite i te tono a te
rangatira na no te mea kei te whai mana tonu te Kawanatanga ki te
whakatu Apiha hei mahi i nga mahi e pataia nei. Kua whakaaturia mai
taua take ki au i roto i enei rangi e te mema mo Waimate, hui atu ki
te mema nana nei tenei patai me te ki mai he maha nga keehi kei te
Waipounamu e hiahiatia ana kia whakawakia a kei te whiriwhiri ahau
inaianei i tetahi huarahi e oti ai aua mea. Mehemea ka kitea he
Apiha pai mo Otakou me Katapere ka whai tonu te Kawanatanga i te
huarahi kua whakahaerea i etahi atu wahi.
Te Rori.—E tino mohio ana ahau he maha nga keehi e
takoto mai nei e hiahiatia ana kia whakawakia.
Taipua. — I mea e tautoko ana ahau i te motiui a te
mema Maori o te Takiwa whakararo, ki taku whakaaro e tika ana kia
riro he kape o te pitihana i taua mema. He mate ano hoki to
Ngatiraukawa, a e hiahiatia ana taua kape hei whakaora i to ratou
mate. Ki taku whakaaro me kaua te Kawana tanga e kaiponu i taua
kape:, kaua hoki ratou e arai i te huarahi e tau ai te tika, ki te
iwi, mehemea na nga tangata o waho i whakaeke te mate ki runga ki
aua tangata kahore he take e pa atu ai te Kawanatanga. Otira e kitea
ana na nga mahi a te Kawanatanga i pa ai nga mate e whakahuatia ra e
aua tangata, ehara i te mea tika kia araia te huarahi kimi i te ora
i aua tangata no te mea e whakaaro ana ratou ko te Kawanatangata te
matua o nga iwi e rua.
Taiwhanga.—Ko te take i kokiritia ai e ahau tenei
motini he mea kei pau nga moni o te koroni, heoi hoki taku i hiahia
ai maku tonu e tuhituhi he kape maku, na reria hoki i tukua ai e
ahau taku motini ki runga i te ota pepa. E rua nga kaiwhaki e
hiahiatia ana mo runga i tenei keehi kua mate ara ko Ta Tanara
Makarini me te Hiana a e hiahiatia ana kia kitea a raua korero,
kahore aku hiahia ki te hamene i te Kawanatanga erangi e hiahia ana
ahau kia tukua tetahi tikanga ki nga rangatira Maori hei whakaea i
nga whakaaetanga a te Makarini ka tekau nei nga tau e takoto ana. E
hiahia ana ahau kia whakaeangia to ratou mate i runga i te whakanoho
i a ratou ki runga i to ratou whenua i Maketu. I pitihana ano ratou
i nga tau 1883 me te 1884 a i pai te whakataunga a te Komiti mo nga
Mea Maori me te Komiti Maori hoki o te tau kua hori nei a hei
ahatanga ra, inahoki kahore te Kawanatanga e whakaae ki te tuku mai
i te kape o taua pitihana. I haere ano ahau ki taku roia i tae nei
ki te aroaro o te Komiti Maori, a ki mai ana ia heoi te tikanga e
takoto ana ki a matou me tuku ma te Ture e whakawa otira kahore e
taea e matou te tuku ki te Kooti Hupirimi no te mea
E nga Ae, 25; nga No, 40.
Hinga ana taua motini.
Taipua.—Patai atu ana, Mehemea ka whakamana e te
Kawanatanga te whakatau a te Komiti Tikanga Maori 1884 i runga i ta
ratou ripoata mo te Pitihana a Atanatiu te Kairangi? Kua tae noa mai
tenei putake ki te aroaro o te Whare i era tau a puta ana te ripoata
a te Komiti Tikanga Maori penei: "Ko te moutere nei ko Paruparu me
era motu e whatata aua, me whakahoki atu ki nga tangata e tika ana o
Ngatitoa Iwi." Ki toku nei hiahia me whakaatu mai e te Kawanatanga i
tetahi kupu marama hei mutunga, i te mea hoki kua rima tau e kawea
ana tenei mea. He tino tika rawa kia whakaotia tenei raruraru e te
Kawanatanga i runga i te Whakatau a te Komiti Maori. Kua whakaatu
mai hoki te kai-pitihana ki au he nui tona moni kua whakapaua iaia e
rapu ana i te ora mona, kanui hoki toku hiahia kia kiia mai e te
Kawanatanga te kii mutunga, kei waiho tenei mea hei take awangawanga
a mate noa te kai-pitihana.
Te Miterehana.—Kua whakaarohia tenei take e era
Kawanatanga. Kua tae mai te ripoata a Tamati Make, te Komihana o nga
Rahui Maori o
Taipua.—E patai ana ahau ki te Kawanatanga, Mehemea
kua whakaaro ratou i tetahi huarahi hei whakamana i te whakatau a te
Komiti Tikanga Maori mo runga mo te pitihana No. 80, o te tau 1883,
na
Te Miterehana.—Ko taua whenua e ui uia nei koina te
tunga o te whare o te Paerata i Manawatu. I retia e te Kawanatanga i
Tihema, i te tau 1855, mo nga tau kotahi te kau, na nga Maori i tuku
mai, ko te utu e £500. A no te marama o Mei, 1859, ka hokona rawatia
e te Kawanatanga te Poraka na ko Awahou No. 2. Hui atu ki te whenua
e pataia nei. Na i te mea kua oti te hoko taua wahi, heoi, kaore
rawa atu he take a nga Maori ki taua whenua ra.
Motini ana te Pirimia kia noho te Whare i nga ahi ahi o nga Mane hei whakahaere i nga mahi o te Kawanatanga anake.
Tame Parata.—Kaore au e pai ki tenei motini, i te
mea ka waiho tenei hei whakararuraru i te mahi a nga Komiti. Kua
tangohia e te Kawanatanga nga Wenerei, me kati ko era. Taihoa pea ka
tangohia nga Rahoroi, a ka kore he ra mahi. Ki toku mohio, na te
tino mahi korero huhua kore i mou moua ai te taima me te moni o te
koroni. Ko te mea pai ia, me kati te korero roa, erangi me hohoro te
pooti, ara me waiho nga whakahe i runga i te ara pooti anake.
Taiwhanga.—Ko au ano hoki e whakahe ana i tenei
whakaaro kia noho te Whare i nga Mane.
Pootitia ana—
Whakaaetia ana taua motini.
Taiwhanga.—Ki toku whakaaro he moumou taima te
korero mo tenei take, no te mea ekore e taea e tatou tetahi mea kia
paahitia ra no te Ture Whakapae Teka kua tukuna mai nei e tera
Whare. Ki taku whakaaro me mahi tatou i nga mahi e takoto nei i o
tatou aroaro, he moumou taima te korero i ena korero. I te Paremete
kua hori nei i ara tetahi keehi mo tetahi o nga kaita nuipepa i
Akarana
Ka oho ake te patai a tetahi mema ko tewhea keehi tena.
TAIWHANGA.—Na Ranaka ki te kaita o te Karere
muipepa mo te whakapae teka, a. kei te korero ano tatou i taua take
inaianei a ki taku whakaaro kei te moumou taima tatou. E hiahia ana
ahau kia mahi tatou i a tatou mahi.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ekore e taea te whakahaere tetahi tikanga i muri iho i te
mutunga o tenei Paremete hei whakamana i te tono a nga Komiti o nga
Whare e rua mo te whiu i te roia i oma nei i a
Te Pakuha.—Ki te rongo te Kawanatanga kua ora taua
tangata ka tonoa e ratou kia whakahokia mai ki konei.
Taiwhanga.—Ko ahau ano tetahi o nga mema o te
Komiti mo nga Mea Maori nana i whiriwhiri i aua keehi e rua. I
whakatika ake ahau ki te tautoko e te motini a te mema nei, no te
mea mehemea e whakaeangia ana te mate o Teone. He aha i kore ai ki
etahi atu? E mohio ana tatou katoa na te Kooti Whenua Maori i
whakawa i enei keehi i mua. Kei te mea te Paremete inaianei ki te
whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori i naianei; erangi ia i te
mea e whakamatau ana te Paremete ki te whakatikatika i taua Ture e
he haere ana i nga Paremete katoa. Na konei hoki i tau ai te
raruraru ki nga Maori raua ko te Pakeha, ko taku i hiahia ai ki tau
te tika ki waenganui i nga tangata katoa e whakahaere ana i enei
keehi. Kahore ano ahau kia whakapono ki nga mahi a te Komiti mo nga
Mea Maori. Kahore ano hoki ki nga Tiati me te Kooti Whenua Maori.
Kua roa ahau e whakaaro ana, kia ata tirohia e te Kawanatanga tenei
(ara) ki te tukuna te tika ki tetahi me tuku ki te katoa.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Tumuaki o nga
Poutapeta,—(1.) Mehemea e mohio ana ia kei te tonoa kia kotahi kapa
te utu i runga ake i nga pane kuini e mau ana i runga i aua pukapuka
e te Manawatu Rerewe Kamupane mo te kawe i nga pukapuka ra waho i te
Pohi ki te Poutapeta i tuhia ai aua pukapuka? (2.) Mehemea ka tahuri
ia ki te whakakore i taua tono? Kei te rua pea maero te pamamaotanga
ki te taha ki te Hauauru o nga kainga o nga Maori i te teihana. A ko
ta matou mahi he kawe tonu i
Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki. E pouri ana ahau
i te mea e kore e taea e ahau te whakarite i te tono a te mema na.
Ko te kapa e tonoa na e te rerewe he utu mo te porori o te kawe i
aua pukapuka ki te Poutapeta. A mehemea e whakakorea ana taua utu
tera e mau tonu te kawe i nga pukapuka ki te rerewe, a mahue ake te
kawe i nga pukapuka ki te Pohi i te wa tika, me te tupu haere ano
hoki o te raruraru me te whakanui i te mahi a te hunga mahi
Poutapeta. Kei te mohio auo hoki te mema na mehemea e porori ana te
kawe o te pukapuka ki te Poutapeta ka tonoa ano e te Poutapeta kia
utua kia kotahi kapa mo te mahi o te kawe o taua pukapuka. Ko te
pouaka kawe pukapuka i runga i te tereina he pouaka hei kawe i nga
pukapuka kihai i tae wawe ki te Poutapeta, a i meatia hei painga mo
nga Maori me nga Pakeha ano hoki me ta ratou utu tahi i nga utu e
tonoa ana kia utua.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea ka kokirihia e te Kawanatanga tetahi Pire hei
whakahaere mo te rahui kura o Motueka? Ko te take i patai ai ahau i
tenei patai he mea mo runga i tetahi piihi whenua i meatia hei kura
i Whakarewarewa. I tukuna ano tetahi pitihana ki te whare i te tau
1884 me te inoi kia whakahokia taua whenua ki nga Maori. I tukuna
taua pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori a whakataua ana e ratou
me tuku taua pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria e ratou.
Erangi i te kapi taua kura i muri iho i taua wa a taea noatia tenei
wa a kahore nga Maori i te mohio kei te peheatia te whakapaunga o
nga moni i riro mai i runga i te reti o taua whenua. I tae ano nga
Maori kia kite i te Minita Maori a mea mai ana ia tera e tere te
hanga he Pire whakahaere mo taua mea i tenei Paremete.
Te Miterehana.—Tana whakahoki, E mohio ana ahau he
take nui tenei, a tera atu ano hoki etahi atu rahui i etahi wahi o
te Koroni kei te penei ano me tenei, engari ka tahuri tonu te
Kawanatanga ina watea ratou ki te whiriwhiri i taua mea kia marama
ai ki a ratou te peheatanga, erangi e kore e taea i tenei
Paremete.
Tame Parata.—E te Tumuaki e patai atu ana ahau ki
te Minita Maori mehemea ka whakahau ia i a te Make ki te whakaoti i
nga tiwhikete mo nga whenua Maori i Kaiapoi a tae atu ki Murihiku
ara kia whakaotia nga mahi a te Kooti Whenua Maori kihai nei ano i
oti i te nohoanga o taua Kooti i te tau 1887?
Te Miterehana.—Tana whakahoki kei a te Make te
tikanga o taua mea a kua mea ia ka hohoro tonu tana whakaoti i tenei
i tena ota a oti katoa.
Tame Parata.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
patai atu ki te Pirimia mehemea ka tahuri te Kawanatanga ki te
whakatikatika i te Ture Pane Kuini i tenei Paremete pera ano me ta
ratou kupu i whakaae mai ia i tera Paremete. Ka maha nga pitihana
kua tukua mai e nga Maori he tono kia whakakorea te Ture Pane Kuini.
I tukua ano taku patai ki te Pirimia i te tau 1887, a i ki mai ia ka
whiriwhiria e ia i te mutunga o te Paremete, kahore ano ahau kia
kite noa i tetahi Ture kia tukuna mai mo runga i tenei take na konei
ahau i tuku ai i tenei patai.
Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki, kua tirohia e
ahau tenei mea a kahore i marama mai ki ahau te huarahi hei
whakarite i te tono i hiahiatia e te mema na.
Pire Tiaki Manu. Tame Parata.—E te Tumuaki ki taku
whakaaro kotahi te mea i mahue i roto i te Pire nei ara ko te
korenga o te paanga o tenei Pire ki nga whenua Maori. Ki taku mahara
hoki mehemea ka paahi tenei Pire i tona ahua e mau nei, ka whai mana
te hunga mau pu ki te haere ki runga i nga whenua Maori
Taipua.—Ki taku mahara he maha nga tangata e pangia
ana e tenei Pire. E whakaae ana hoki ahau ki etahi o nga tikanga i
roto i taua Pire no te mea e whai ana kia ata tiakina nga manu o
tenei koroni. Ki taku mahara me tahuri nga Pakeha ki te hanga ture
hei arai i nga mahi pate a te Pakeha. Ko nga Pakeha hoki te hunga e
tika ana kia tiakina. I nga ra o mua he pai rawa te tikanga tiaki a
o matou Tupuna i nga manu, i te taenga mai o Kapene Kuki ki tenei
motu ka tuhituhia e ia te koanga o tona ngakau i te tini o nga manu
Maori o Niu Tireni e powhiri ana i a ia kia u mai ki uta; erangi no
muri iho i te taenga mai o te Pakeha ki tenei whenua katahi ka kore
haere te manu i te kainga a te kiore Pakeha, a inaianei kua
horomititia te manu i te kainga i te kaihanga kino nei i te paitini.
Ko tetahi mate o nga manu ko te tuatuanga i nga ngahere, e tae ana
ki te rau mano nga eka e tuatua aina ana i te tau kotahi. Ko nga
take enei i kore haere ai nga manu. I nga wa o mua e tino tiaki ana
nga Maori a kahore he manu e patua pokanoatia, kia tae ra no ki te
wa tika. I tino porori rawa tenei tikanga tiaki i nga manu Maori ko
tetahi he ko nga Pakeha tonu nga kaipatu. Ki taku mohio na etahi ano
o nga mema o tenei Whare i patu nga manu i runga i ta ratou mauranga
mai i nga rongoa whakamate ki tenei koroni me te rui haere i nga kai
kua oti nei te paitini. Kihai i tika nga marama patu i roto i te
Pire nei ma nga manu katoa, tera hoki era manu e mohiotia nei ki te
ingoa he kuaka ara he hakakao. He taonga nui aua manu na te Maori.
He tini aua manu kei etahi wahi o Aotearoa. Heoi nga marama tiaki mo
aua manu ko nga marama o Hanuere, o Pepuere, o Maehe. Ki taku mohio
me whakarereke tenei Pire hei. tiaki i aua manu.
He manu haere hoki aua manu ki etahi atu wahi, inahoki e haere mai
ana ki Niu Tireni i te marama o Oketopa a kei a Aperira ka rere atu
ki te
Taiwhanga.—E tautoko ana ahau i te menemana a te
mema mo Waihemo, ara kia turakina tenei Pire. Ko te take i tautoko
ai ahau no te tukunga mai a te Kawanatanga i tenei Pire kia pa ki
nga manu Maori. Mehemea e paahitia ana te Pire i tenei ahiahi, ka
motini ahau i te tukunga ki te Komiti kia kaua e pa ki nga manu
Maori erangi ki nga manu Pakeha anake. I tonoa mai ahau ki konei ki
te tiaki I nga take o nga Maori. A kua tae tenei
ki te wa e kore ai nga Maori e pai kia whakaritea nga tikanga kia
ratou kia rite ki o te kohungahunga, kua hina haere hoki ratou
inaianei, a he aha te take i whakaritea ai rotou ki te tamariki
whanau hou? E ahei ana ratou te tiaki i a ratou nei manu. E tae ana
nga eka e takoto nei ki nga Maori inaianei ki te tekau ma rima ki te
tekau ma one miriona eka. He aha te take i kore ai e tukuna ma nga
Maori ano e tiaki i a ratou nei manu? I nga wa a o matou tupuna e
whai ture ana ratou hei tiaki i a ratou manu, no te mea ki te tahuri
te tangata ki te patu pokanoa i te manu, ka patua ko te tangata hei
utu ara ki te mea kua oti te rahui mehemea hoki e pokanoa ana ki
runga i te whenua o te tangata ke. Ko tenei me waiho ki nga Maori
tonu te tiaki i a ratou manu, i a ratou ika, i a ratou tio, me era
atu mea katoa. Heoi pooti ana te Whare runga
Ae, 42; No. 27. Korerotia tuaruatia ana.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita mo nga
Mahi Nunui, mehemea ka whakaritea e te Kawanatanga he moni kia hanga
e nga Maori te huarahi e tika atu ana i Tikitere ki nga ngawha i
Rotoiti kia tutuki atu ai ki te huarahi nui tonu? Tera e haerea
nuitia taua huarahi e te manuwhiri me te tini o te Pakeha o taua
takiwa. A ki taku inohio kua oti taua huarahi te ruri. Kei te watea
tonu nga Maori inaianei ki te hanga i taua huarahi, a heoi te mea e
hiahiatia ana inaianei kia whakaritea he moni kia tae pea ki te
£120. Ka tau te manaki a te Kawanatanga ki nga
Te Retihana.—Tana whakahoki kahore i ruarua te
whakaaro he mahi tika taua mahi, a kei te whiriwhiri te Kawanatanga
i te huarahi whakanoho moni ki roto i te pukapuka o nga moni. Me ki
atu hoki ahau i te maharahara tonu te Kawanatanga ki te hanga i taua
huarahi i mua noa atu. A ko te take i kore ai e hanga he nui no te
utu e tonoa ana e nga Maori hei utu mo te whenua i takoto ai taua
huarahi. Ki taku mohio i tonoa kia £12 mo te eka. Mehemea e
hiahiatia ana kia hanga taua huarahi me tuku noa mai te whenua.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea e mohio ana ratou kua wahia te taiepa o tetahi whenua e
takoto ana ki te taha ki te rawhiti o Maungatautari, e rua pea maero
te roa o te taiepa i wahia. Ko te take he kore kahore e whakaaetia
te whakawa tuarua mo taua poraka.
Te Miterehana.—Tana whakahoki, ko tenei take e pa
ana ki te rohe o te Maungatautari Poraka, e whakatete ana nga Maori
ki taua rohe, ko taua whenua kei a te Karaihi, a e tika ana tana
take ki taua whenua i runga i te Ture. He nui te raruraru me te mate
o te Karaihi i runga i nga mahi a Ngatiraukawa. I roto i enei wiki
kua pahure ake nei i tuku waea mai a te Karaihi me te ki mai kua
wawahia ano e nga Maori te wahi nui o tana taiepa. Na ahakoa e
whakaaro ana te Eawanatanga ka ahei e te Karaihi te kawe i taua
keehi kia whakawakia, e mohiotia ana kei te mamae nga ngakau o nga
Maori i nga mahi a te Kooti Whenua Maori, a kua tonoa atu e ahau
tetahi Apiha o te Kawanatanga ki taua takiwa kia rongo atu ki nga
Maori i te ahua o to ratou mate, me te ki atu ki a ratou ki te
tahuri ratou ki te wawahi i nga taonga a te
Taiwhanga.—Ki taku whakaaro e ahua rite ana tenei
mea ki nga kuri e rua e whawhai ana ki te wheua a te
Taiwhanga.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau ki te
patai atu ki te
Te Miterehana. — Tana whakahoki kakore rawa nei ke
whakaaro whakamana a te Kawanatanga i nga hiahia o te mema na, no te
mea ka maha nga patainga a te Kawanatanga a heoi te Maori i pai kia
paahi taua
Taiwhanga. —E patai atu ana ahau ki te Tumuaki o
nga Poutapeta mekemea ka tukuna e ia he mera ki waenga nui i Rotorua
me Karatia me te Teko me Karatia. He maka nga rangatira o aua
Ta Haare Atikini.—Tana whakahoki, kakore ano i
marama ki te Kawanatanga te
Taiwhanga.—E mea ana ahau na te mema mo Panera me
te Paraihe i te takiwa e tu ana ia hei Minita Maori i tautoko te
Ture mora hara, a no muri iho i tenei ka tahuna te whakapakoko o te
Paraihe ki te ahi i Waipawa me Kihipane. I mahara nga iwi o Kihipane
ma taua Ture e mana ai te haere a te Kooti ki nga wahi katoa o Niu
Tireni haunga a Kihipane. I nga wa katoa i mea ai te Kooti kia haere
ia ki Kihipane i araia ia. I mea ano ia i te tau 1885 kia haere ia
ki reira a tae ana ia ki te Wairoa kei reira ka araia e te Minita
Maori e te Paranihi. I-mauria a te Kooti ki nga wahi katoa o te
taone o Akarana me te whakaari i nga mea katoa ki aia. No muri iho
ka haere te Pirimia ki Rotorua; i haere ano hoki ahau ki reira a
tutaki ana ahau i ia te Kooti i tetahi wahi e pa tata ana ki reria a
ki mai ana a te Kooti ki ahau kua whakaae te mahara i muri iho he Atua ia. I
muri iho i tenei ka haere te Minita Maori ki te Whare herehere me te
kirimene e mau ana i tona ringa hei haina ma te Kooti ka hoki ia ki
Waikato, a ekore hoki ia e kai i te Waipiro a muri ake nei, a ekore
hoki ia e haere ki Kihipane, a whakaaetia ana e te Kooti. Kihai i
tika te here a te Kawanatanga i aia i te tuatahi. Erangi e koa ana
ahau i to hereherenga o taua tangata kia kite ai nga Maori kahore
ona mana. E kore e ahei te Minita Maori te whakahe ki tenei kupu,
kia kore ahau kua ara te keehi a Nepia te roia ki te Kawanatanga. I
haere a Nepia ki te Whare herehere otira kihai I ate Kooti i tukuna
mai e te Kaitiaki o te Whare herehere, heoi ka ki atu ahau ki a
Nepia kia kaua e whakaarahia te keehi a te Kooti no te mea ki wiini
ia ka rite tonu tona mana ki tona mana o mua. Kua mutu hoki te
whakapono a nga Maori ki aia inaianei i runga i tona hereheretanga.
Time Kara.—E hiahia ana ahau kia kaua e ara he
whakaaro pohehe i roto i nga ngakau o nga mema mo runga i nga korero
i makere mai i te mema mo ta kiwa.
Tame Parata.—E mahara ana ahau no te Kawanatanga
tetahi he i pau ai enei moni. I te mohio hoki ratou ki te ahua o
taua tangata e mahi nei ratou —ara he tangata kohuru, a i tukuna
herekere ia ki Wharekauri. Ko te he o te Kawanatanga i taua wa ko te
tukunga o taua tangata kia uru ki roto ki te Ture muruhara i
paahitia e te Whare i taua wa. I tuhituhi a te Kooti ki te Minita
Maori hei whakaatu i tana kaere ki Kihipane. Na ko te mea tika ma te
Minita i reira e ki atu ki aia. " Ki te mea tonu koe ki te kaere ka
hereherea koe e akau." I whai takiwa ano koki te Minita Maori ki te
herehere i aia i aia i Akarana no te mea i puaki tana kupu i reira e
haere ana ia ki Kihipane. Ko te mea tika hei ki atu ma te Minita
Maori i taua wa ki aia. " Ki te haere koe ka hereherea koe e ahau."
Heoi nei te mea i whakahe ai ahau ki te Kawanatanga ko te kore kihai
i whakauaua atu ki a te Kooti. Mehemea i pera ratou kua kore e pau
enei moni kua kore ano hoki e penei te roa o ta tatou korero mo
runga i tenei take. Ki taku mahara i tika rawa te arai a te hunga o
Kihipane i a te Kooti kei haere atu ki reira. He tika ano hoki to
ratou riri i runga i te kohurutanga a taua nanakia i o ratou huanga
me nga temariki a te tangata.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka
Te Miterehana.— Tana
Taipua.—E motini ana akau kia tapiria te pukapuka
kua whakaputaina
Taipua.—E te Tumuaki ko etahi tekiona o tenei Pire
e pa ana ki nga Maori, a ki taku whakaaro he mea tika kia
whakatikatikaia. Ka pai ahau mehemea ka whakaritea e te mema nana
nei i kokiri i tenei Pire kia panuitia nga nohoanga o te Kooti ki
roto i te Niu Tireni Kahiti me te Kahiti kia tino mohio ai nga Maori. He mea tika kia nui te
panuitanga o nga nohoanga o te Kooti hei whakarongo i nga tono mo
nga whenua e tangohia ana ano nga mahi nunui. E hiahia ana hoki ahau
kia whiriwhiria e ia tetahi tikanga tiaki i nga urupa Maori me etahi
atu wahi he nui nei ona tikanga ki nga Maori kia kore e takahia
huhua koretia e te tangata. Ka tukua e ahau aku menemana ki te
Minita mo nga Mahi Nunui ina tukuna enei take kia Komititia. He nui
te owhiti o nga Maori ki nga mahi pokanoa a te tangata ki te taka
kino i o ratou urupa. A e hiahia ana ahau kia tino tau tetahi
tikanga mo runga i enei mea kia kore ai e puta he raruraru a muri
ake nei. Mehemea e tino marama ana te Ture mo runga i enei mea ekore
e puta he raruraru ina tonoa he utu mo te wawahanga i nga taiepa me
etahi atu taonga. Whakaaetia ana te panui tuarua.
Taiwhanga.—E te Tumuaki he tangata tautoko tonu
ahau kia hanga hererewe e nga wa katoa. Kua ki ano ahau kia kore nga
rerewe me nga rori kahore kau he tikanga o nga whenua. Erangi mo
runga i tenei take me matua whakaae a Tawhiao. Kua maha aku kitenga
i a Wahanui i Akarana a i ki atu ahau ki aia ki te tohe tonu ia ki
te tuku i nga whenua o Waikato kia whakawakia e te Kooti Whenua
Maori kia ahei ai ia te hoko e aua whenua e kore e tika no te mea
kei raro taua takiwa i te Tiriti o Waitangi, a kei raro i te mana o
Tawhiao. Ko te mea tika ma te Kawanatanga me tono ki a Tawhiao a ki
te whakaae ia tera pea nga Maori e whakaae. No nga tikanga tenei o
taku Pire Whakahaere Whenua Maori e mau ake nei:— "8. Ko nga tikanga
o to Ture Komiti, 1886, me pa ki nga Whenua Maori, a ko nga reiti
katoa i whakataua ki runga i aua whenua me tuku hei hanga rori i
runga i aua whenua.
"9. Ko nga whenua katoa e wehea ana mo nga rori me whakatau ki te Karauna.
10. Ko nga whenua katoa e hiahiatia ana mo nga rori me nga rerewe me era atu mahi nunui ka ahei te tuku utu kore ki tena ropu takiwa kamupani ranei e hanga ana i aua rerewe i aua mahi nunui ranei.
"11. Ka ahei te wehe etahi rahui hei painga mo te katoa pera ano me nga rahui i etahi atu wahi o te koroni."
E te Tumuaki tekau ma ono nga pire a te Kawanatanga e mau nei i roto
i taku ringa e pa ana ki nga whenua Maori a ko te Atua anake e mohio
ana e whia ranei kei muri. I patai atu ano ahau i tera po he aha te
take i kore ai te Kawanatanga e tango i taku Pire hei riiwhi mo enei
tini Pire Whenua Maori a te Kawanatanga ma te pera hoki e kore ai e
moumoutia te taima o te koroni. I taku tukunga i taku Pire ki te hui
Maori i a Pepuere kua hori nei ko Patara te kaiwhakahaere a Tawhiao
a kihai ia i whakahe ki taku Pire. I he te whakahaere o a matou
whenua i raro i nga ture o mua. Akuanei kahore koutou e tahuri ki te
whakaiti i te maha o aua Pire erangi e whakamaha mai ana a e nui
haere ana i nga tau katoa. Ko etahi tangata e mea ana he tangata noa
nei a Tawhiao erangi e riro ana he painga i iaia i runga i te Ture.
Mehemea e hamene ana ia i nga tangata mo te pokanoa o te haere ki
runga i tona whenua tera ia e wiini i runga i te Ture. E penei ana
hoki nga kupu o te Tiriti o Waitangi. E whakapumautia ana e te Kuini
o Ingarangi ki nga rangatira me nga iwi o Niu Tireni me o ratou hapu
me ia tangata o ratou te tino mana ki o ratou whenua me o ratou
ngahere mea ratou mahinga ika mea ratou taonga e mau ana ki a ratou
ki ia tangata o ratou pena a no te roa me to ratou hiahia ki o nga pitihana i kite ai ahau e tae ake
ana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori e tono ana kia
whakaorangia o ratou mate i pa nei ki a ratou i runga i te kore ture
marama hei whakahaere i nga whenua Maori. Ki te kore he ture pera e
pahitia ekore e mutu te raruraru. E hiahia ana matou hia tika nga
mahi a te Kawanatanga. Kahore matou e pai ki te pupuri kaipono i o
matoa whenua pera me te kuri e here ana i roto i te pahanga kai ma
nga kau. Heoi ta matou i hiahia ko tetahi ture e taea e matou te
mohio nga tikanga o roto me te tika hoki o te whakahaere i nga
whenua Maori. Ko taku i hiahia ai kia unuhia e te Kawanatanga a
ratou Pire Maori no te mea e whakamana kau ana aua Pire i nga Ture i
pahitia i te Paremete ka hori nei ara i te Paremete i tu nei ahau ki
te arai mo nga rangi me nga po e rua a kihai i kai kihai i inu kihai
ano hoki i moe.
Timi Kara.—E pai ana ahau ki tenei Pire erangi i
runga i taku tirohanga i nga tekiona katoa o taua Pire katahi ka
puta ake taku whakahe ki te tekiona, wahi 3 o te tekiona 4; ki taku
mahara me kaua taua tekiona e waiho i roto i te Pire. E whakahe ana
hoki ahau ki nga tikanga o taua tekiona. E penei ana hoki:—
"Ko tenei Pire e meatia nei hei Ture ka kiia i te mana tonu taua Ture
i te paahitanga o taua Ture, a ko nga hoko me nga riihi tetahi atu
tuku whenua ranei e whakahuatia ra e taua tekiona rima a i whakaotia
i mua. A ko nga mahinga katoa me nga pukapuka me nga whakahaere i
mahia i mua i hainatia i whakaotia mo runga i aua mea i pa ranei ki
aua mea. Ka kiia kua oti te mahi te haina me te whakaoti i raro i nga mana e mau nei i konei, a kua tika kua mana mo
runga i aua tikanga katoa."
Ki taku whakaaro me noho pai marire te Kawanatanga a me tuku nga
tikanga katoa i pa ai ratou kia ata takoto ana i runga 1 nga take o
aua mea. Kei te mohio hoki tatou katoa kihai i tino tiaho te
maramatanga i runga i nga whakahaere a te Kawanatanga ki nga whenua
Maori. Inahoki i te noho tetahi Komihana i Waikato i naia tata nei
hei whakarite i etahi mate i tupu mai i runga i te hokonga o
Tauponuiatia Poraka a kitea ana e taua Komihana etahi mahi
whakarihariha i mahia i runga i te hokonga o taua
poraka; a ekore e taea te ki kihai i tau tetahi he ki te Kawanatanga
mo runga i taua mea, no reira ka tono ahau ki te Kawanatanga kia
whakarerea tera wahi o taua tekiona. Heoi nei hoki te wahi o te Pire
i whakahe ai ahau. Whakakahoretia ana taua rurarangi.
Tame Parata. — E te Tumuaki ekore e roa taku korero
mo runga i tenei Pire, ki taku mohio hoki e meatia ana kia parea ki
te Komiti mo nga Mea Maori. Ki taku whakaaro ko te wahi tika tera
hei patu i nga rarangi kino. Ko taku i whakahe ai kahore he mutunga
o te hanga Ture Kooti Whenua Maori. I te tau kua hori nei i hanga
ano tatou i paahi hoki i etahi ture Whenua Maori, a mahara iho tatou
ka pai aua pire mo nga tau maha e haere ake nei. Heoi kua kore he
whakaaro no te mea e kite ana ahau tenei nga Pire tekau tekau ma rua
ranei e pa ana ki nga whenua Maori kei te tukuna mai ki te Whare. Na
mo runga i enei rarangi e whakatika nei i nga hoko whenua o mua. He
aha te take i kore ai e kitea enei raruraru i mua e nga Pakeha e te
Taiwhanga. — I timata taku tu hei mema mo te
Paramete i te wa i paahitia ai te Ture Whakatu Mema Maori, 1867. Ko
te take i mea ai ahau kia uru ki tenei Whare he mea kia araia enei
Pire me enei Ture tahae katoa. I tohe nui hoki ahau ki a ahau hei
mema a e rua tekau nga tau e whakatete ana ahau kia uru ki tenei
Whare ka tahi au ka uru i te tau 1887. E whakawhetai ana ahau ki te
Atua mo tenei. Na ko taku mahi i nga ra katoa i muri iho i toku
taenga mai ki tenei Whare he tohe ki te Kawanatanga kia whakamutua
te hanga ture mo nga whenua Maori ma reira hoki e hohoro ai te tau o
te pai ki waenga i nga iwi e rua e noho nei i Niu Tireni. E pouri
ana ahau mo te kiinga mai a aku hoa ara o te taha turaki kia kaua
ahau e tonowara ara kia keira e me korero roa no te mea kua puaki
toku kupu ki te Whare i te Paraire ka peratia e ahau. Akuanei no
taua po ano ka hinga to matou taha e wha hoki nga pooti a te taha
hapai i te Kawanatanga i koni ake i a matou. A e whakairi ana ahau i
taua he ki runga i aua mema o wha ara te mema mo
te Pire i purua nei ki taku korokoro i tera tau hei ture otira e
kite ana ahau inaianei kihai i tu no te mea kua tukua mai ano taua
Pire. E te Tumuaki e kata ana ahau i runga i enei tu mahi. E tu ana
ahau i konei ki te tautoko i nga take a nga Maori. Kahore ahau e
hiahia kia pena ratou me te Airihi e noho mai nei i to ratou whenua.
Kei te whakaua tonu mai aua mahi a te Airihi ki toku kanohi. A ki te
mea e matapo ana nga Maori ka rite tonu matou ki a ratou. Ko te
takiwa tika tenei ma matou hei arai i enei ture kino no reira ki te
moe ahau me era mema Maori e toru no matou tonu te he mehemea ka
paahi enei Ture, a ekore matou e ahei te ki no te
Whare te he. Ka ki pono atu ahau ki nga mema i hiahia tonu ahau ki
te arai ara ki te whakatete roa marorawa i enei Pire i tenei po
erangi na te whakaaro oku ki oku hoa i kore ai ahau e arai. E ki ana
kia tukuna enei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Otira ko taua
Komiti ano te Komiti o tera tau, heoi heaha tona pai? Tenei etahi o
nga ingoa o nga mema o taua Komiti nana nei i whiriwhiri aua Pire i
tera Paremete (ara) ko Ta Haare Atikini, ko te Paranihi, ko Timi
Kara, ko Ta Hori Kerei, ko te Kereama, ko te Hihiropi, ko te Ropiha,
ko te Kere. ko te Moka, ko Hamuera, ko
"I rangona te waha o Taiwhanga i tera po tena te rahi o tona waha e whakatete kino ana i nga Pire. E korero ana ia ki te reo Pakeha o tana tu korero Pakeha ano. Ahakoa i rite te mokemoke o Taiwhanga ki te perikana o te koraha heoi ka pena mai te rahi o tona waha ki te patai he aha te take kia riria ai au mo te whakatete inahoki kua riria ahau e nga mema me nga nuipepa hoki. I korero ahau i etahi korero i kite ai ahau i roto i te nuipepa i ki taua nuipepa; mehemea ka arai e Taiwhanga i te Whare tera ia e pehia iho ki te ringa rino me tana patai he aha te take kia pehia ai ia ki te ringa rino. Erangi e hiahia ana ahau kia mohio te Whare kahore ahau e whakarongo ki ena korero. No te mea ahakoa taona ahau ki te omu mehemea ranei e whakaritea ana he mate moku ki to Hetaraka ki to Mehaka me Aperaniko kahore aku tikanga."
Tenei ano hoki etahi korero kei te mutunga o tetahi neupepa e
karangatia nei ko te Kaititiro e penei ana nga korero no te mea kua
maroke a
I korerotia tuaruatia i te Pire a i runga i te motini kia tukua taua Pire ki te Komiti mo nga mea Maori ka tu ake.
Ko Timi Kara ka mea.—E mea a ana ahau he mea pai ke
kia whakaturia tetahi Komiti Motuhake haunga te Komiti mo nga Mea
Maori hei whiriwhiri i nga Pire Maori. He maha nga pitihana kei te
aroaro o te Komiti mo nga mea Maori a he mea tika kia whiriwhiria
etahi o nga pitihana e takoto ana i o ratou aroaro. Mehemea e
whakaturia ana he Komiti Motuhake ka tahi ka tika te whiriwhiri i
nga Pire. A ka waiho etahi o nga mema o te Komiti mo nga mea Maori
ki te whakahaere i ta ratou mahi.
Te Moka.—E tautoko ana ahau i nga kupu a te mema
kua korero nei me te whakaatu he tokomaha nga kaiwhaki korero te
tatari nei ki te Komiti ki te whaki i a ratou korero a he nui te
mahi kahore ano kia oti. Otira mehemea e whakaturia ana he Komiti
pera me ta te mema e korero nei katahi ka mama haere te mahi a te
Komiti a e kore e tu kau nga kaiwhaki korero me o ratou roia ki te
tatari ki te Komiti. Ko tenei ka tono ahau ki te Minita Maori kia
whakaaetia te tono a
Te Paranihi.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i
etahi kupu torutoru nei mo runga i nga korero a te mema mo te Tai
Rawhiti i mua i te utunga mai a te Minita Maori i nga korero a taua
mema kei te kitea e ahau tetahi he i runga i nga korero a taua mema.
E wha nga mema Maori o tenei Whare a e mohio ana ahau he nui to
ratou hiahia kia mohio ki nga tikanga o tenei Pire. Na kotahi nei te
kupu me uru ranei ratou ki roto i te Komiti Motuhake i tonoa nei e
te mema mo te
Timi Kara.—E hiahia ana ahau kia tukua ki te
whakahoki kupu ki te mema kua korero i muri nei ara mo taku ki me
tae ake ano nga mema Maori ki te Komiti Motuhake. Ka ahei te
whakahaere nga mahi a te Komiti mo nga Mea Maori e etahi o nga mema
o taua Komiti. Tera ano hoki tetahi keehi kei te aroaro o taua
Komiti inaianei pera ano me ta te mema mo Waitemata i korero nei a i
te tatari tonu nga Maori i te roanga o tenei Paremete a e hiahia ana
ratou kia hoki ki o ratou kainga. Ka ahei ano te whakahaere i taua
keehi no te mea he roia to nga kai-pitihana he roia ano hohi ta nga
kai karo; a ki taku mohio kahore he mea e wehingia ai te ngaro atu o
nga mema Maori ki te Komiti Motuhake mo nga ra e rua e toru nei
ranei.
Te Miterehana.—Kei to mohio ahau he mahi nui kei te
Komiti Maori. Otiia i te mea he take tenei e pa nui ana ki te iwi
Maori, e tika ana kia parea nga Pire Maori ki taua Komiti. Tera
ratou e tahuri ki te mahi nui ki te whakapai, a kei te pakitanga, ka
waiho hei painga mo nga iwi e rua.
Whakaaetia ana te panui tuarua, me te parenga ki te Komiti tikanga Maori.
Taipua. — Kua whakaatu mai te mema Maori Tai
Rawhiti ki te Whare i te tino wetiweti o etahi o nga rarangi o tenei
Pire. Aue ana tenei Whare i raro i te taimaha o nga whakahe o nga
Maori ki nga hokonga whenua a te Kawanatanga, a whakaturia ana e
tenei Kawangatanga tetahi Roiara Komihana hei uiui i aua mahi kino e
korerotia ra. A i runga i te maharahara o te ngakau ki nga mahi tini
raweke e kore rawa e pai kia homai he Pire hei whakamana i aua
whakahaere kino, hei arai hoki i nga Maori ia ratou e rapu ana i te
ora.
Kauaka hoki te Kawanatanga e arai i nga ui uinga me nga
whakaarohanga.ki te mahi o te Kooti Whenua Maori. Me whakawhetai atu
ahau inaianei ki te Minita Maori me tenei Kawanatanga mo to ratou
pai me to ratou kaha ki te whakatika ki te whakangawari i nga he i
meatia e tera Kawanatanga, me te tuku atu i te tika ki nga Maori;
otiia e kore e taea te whakataha i tenei kupu; ko etahi o nga ture e
mana ana inaianei, e peehi kino ana i te iwi Maori. Kei te pai ahau
kia mahia te reriwe, rere atu i Rangitikei ki
Paahitia ana te panui tuarua.
Taipua.—Ka korero ahau mo tenei Pire ite mea e pa
nui ana ki te iwi Maori. E tino whakahe ana ahau ki te tikanga o
tenei Whare, he homai tonu i nga pire whakatikatika ia nohonga o te
Paremete. Hoha tahi ana te mahara. E tino mohio ana ahau, e hara i
te mea e homai ana enei tini pire, he whakaora i te iwi Maori, te
iwi nona te whenua. Erangi e paahitia ana hei tuku painga ki nga
Pakeha me te Kawanatanga. Ki toku nei mahara, kaore rawa he
tuturutanga o enei ture whenua Maori. Hua atu, ki te paahitia he
ture pai, me waiho kia mana ana, kaua e tahuri te Kawanatanga ki te
whakatikatika, ki te whakarereke ia Paremete, ia tau. Ko tona
mutungaiho, to tenei mahi whakarereke, he toremi haere ki roto ki te
he me te raruraru. Tenei ka korerotia e au etahi o nga mea e
whakahengia e ahau. E kore te Whare e aro nui ki nga mate e pa ana
ki nga Maori; tena, mehemea ka kiia kei te noho mate nga Pakeha,
ahakoa, he whakaaro kau, tere tonu te Paremete ki te tuku ora kia
ratou; homai tonu ana nga pire whakatikatika. Inahoki, i tera tau,
paahitia ana e tenei Whare, tetahi ture hei painga mo tetahi Pakeha,
ko Hohua Hone. Nana ano te mahi kino i pa ai te aitua ki aia: Nana i
takahi te ture i te tuatahi, a haere mai ana ia ki tenei Whare kia
whakaorangia; te haere ai ki te Hupirimi Kooti i te tuatahi, ki te
Kooti nui o tenei koroni e puare ana ki te katoa, hei tuku ora ki te
tangata e pangia ana i te mate. Ki toku whakaaro, me kotahi tonu te
Kooti, ko te Hupirimi Kooti anake, hei Kooti mo te katoa. Ko reira
rapu ai te ora mo nga mea e tika ana, ki reira whiu ai nga tangata
takahi ture; a koina te mutunga mo nga iwi e rua, Maori, Pakeha;
otiia, whakaarohia ana taua tangata, paahitia iho he ture motuhake
hei whakawaimarie iaia. Mehemea he Maori ia, e kore e paahitia
wawetia he ture hei whakaora iaia. E kore e aro nui tenei Whare.
Tokohia ra nga Hohua Hone ka waimarie i raro i tenei Pire? Ka hia
nga hoko tahae e whakamana akuanei i raro i tenei rarangi kino, ara
te rarangi 14. Kua kite tonu ahau i tetahi kaumatua rangatira Maori,
tuohu ana ia i raro i te taumaha o ana tau, e haere mai ana ki tenei
Whare i te tau 1885, 1886, rapu ai i te ora, i te mea kua tangohia
ana whenua me ona Whare. A i puta koia te ora ki aia? Kore rawa;
kaore i tahuritia. Heoi te hari i riro iaia, ko te kiinga atu o te
Minita Maori, "Maku e haere atu ki to takiwa rapu ai te tikanga
mou." A mutu noaiho i konei taua whakaaetanga, me te hau e pa ana,
te oti te aha. Ko te hua o tenei mahi tini i nga pire whakatikatika,
ngaehe ana te tepu o te Paremete i nga pitihana a nga Maori i to
Tame Parata.—E patai ana ahau ki te Minita mo nga
Mahi: Nunui, Mehemea kua riro mai i aia tetahi kupu i nga
kaiwhakahaere o nga rerewe mo te whakawhitinga rerewe i Temuka?
Te Miterehana.—Kua tukuna e te Komihana o nga
rerewe tetahi waea ki te kaiwhakahaere o nga reriwe i Otakou pera
ano me tana whakaaetanga ki te mema na, me te tono kia tirotirohia
taua wahi me te tuku mai i tana ripoata, erangi kahore ano taua
ripoata i tae mai. Ki te tae mai ka tuku kupu atu ahau ki te mema,
na me te whakaatu i nga peheatanga.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te. Kawanatanga
mehemea ka whakakorea e ratou te take taonga i runga i nga whenua
kua whakatupuria ki te rakau a tae noa ki te wa e puta mai ai he hua
i runga i aua rakau hei mea hoki kia ngahau ai te tangata ki te
whakatupu rakau. He mea nui rawa tenei a he take e tika ana kia
awhina e te Kawatanga. Mehemea e haere ana te tangata ki te
matakitaki ka kitea e ratou te maumau o te rakau i te taha whakararo
i runga i te tahutahu a te tangata ki te ahi. Na heoi te mea ma te
Kawanatanga ko te whakangahau i te whakatupu o te rakau.
Te Retihana.—Tana whakahoki I mea ekore e ruarua te
whakaaro he mea nui rawa taua mahi a he mahi tika kia whakangahautia
te whakatupu rakau a tera ano e whiriwhiria taua mea e te
Kawanatanga kia ahei ai te whakaaro me pehea he tikanga. E rangi e
whakaaro ana ahau tera e karapotia taua mahi e te raruraru.
Te Tumuakl.—Kua motinitia kia whakarerea e ahau
toku nohoanga kia ahei te tuku i tenei Pire kia Komititia.
Taipua.—I mea e hiahia ana ahau ki te patai atu te
mema nana tenei Pire he pehea nga tikanga o te wahi whakamutunga o
te rarangi 4 o tenei Pire. E penei ana hoki na korero:—
"Ka kiia i te mana tonu tenei whakaritenga timata mai e te ra i paahitia ai hei Ture, a ko nga hoko katoa me nga riihi me etahi atu tuku whenua ranei e whakahuatia ana i roto i te tekiona tuarima i hanga i mua a ko nga mahinga katoa me nga pukapuka me nga whakahaere i mahia i mua a i hainatia i whakaotia mo runga i aua whenua ka kiia i hanga i hainatia e whakaotea i raro i nga mana e mau nei i konei a ka kia kua tika kua mana mo aua tikanga katoa."
Ki taku mohio tera e pa aua tikanga ki nga whenua Maori e hiahiatia nei e ratou kia tonoa he whakawa tuarua a tera hoki e whakamana i nga hoko me nga riihi o mua a tae atu ki te takiwa o Taupo. Kei te aue tonu nga Maori i taua takiwa ki nga mate i tau ki runga i a ratou i runga i nga mahi a te Kooti i roto i enei tau kua hori ake nei. Ko tetahi whakahe aku ki tenei Pire ko nga tikanga whakahokihoki e whakahoki whakamuri nei ki nga tau e toru: ki taku whakaaro mehemea kua tau tetahi he, tetahi mate ranei me kaua tenei Pire e whakatika i aua mahi erangi me whakahaere tonu i runga i nga take o aua keehi.
Te Miterehana.—Kei te pohehe te rangatira na, ko te
wahi tekiona e whakahuatia na e ia kahore rawa e pa ki nga whenua
Maori. Ko te take i hiahiatia ai tenei rarangi no runga i te hokonga
a te
I runga i te motini a
Taipua. — Ka mea. Ohorere ana matou i to matou
rongonga kua whakaurua enei tu menemana kia kaua rawa tetahi tangata
e reti, hoko ranei i tetahi eka o roto i enei rohe. Kaore matou i
mohio tera e homai enei mea hou; na te maikuku pango i kore ai e uru
ki roto. Ki toku whakaaro, ko nga mea katoa e pa nui ana ki te iwi
Maori, ara nga Pire, me perehi me whakakite ki te katoa kia matara
ara ai, tae rawa ki te ra e korerotia, kua tatu te whakaaro kua kore
e tarere te manawa. Kua oti te tiro tiro me te whiriwhiri i nga wahi
kino me te hanga rarangi hei whakawhiti i nga wahi e tika ana kia
peratia. I pootitia ahau hei mema mo tenei Whare kia tahuri au ki te
whakakore i nga taimahatanga i whakaekea ki runga ki o matou whenua
e te Kawanatanga o te Paranihi, ara te "Ture Whakahaere Whenua
Maori, 1886." I whakahe ano tenei Kawanatanga ki tera ture; otiia
kua whai ratou inaianei ki nga tapuae o tera Kawanatanga, kua tahuri
ratou ki te herehere i o matou whenua kia riro ma ratou anake e
tango i nga whenua Maori. E whai take ana matou ki te maharahara mo
te mahi hoko whenua a te Kawanatanga. He nui rawa to matou wehi me
to matou hopohopo ki te mahi kino, tinihanga i whakahaerea i runga i
taua mahi. Mehemea i whakapuaretia te hokonga o aua whenua ki te
katoa, kua rahi atu te koha me te painga e riro i nga Maori. Ma te
pera anake, ara me hoko ratou ki ta ratou i pai ai, ki te
Kawanatanga, ki nga Pakeha ranei. Ko te mea kino kei roto ki tenei
Pire ko te tikanga kia herea nga whenua Maori katoa ki te taha o
tenei reriwe mo nga tau e rima, a kua hoki iho inaianei kia rua tau.
Heoi te take i whakaae ai matou ki enei tau e rua, kei tukua ki te
pooti, ka hinga matou, ka herea nga whenua Maori mo nga tau e rima.
Engari kaore i te ngawari toku ngakau, a tera e amu amu oku iwi ki
au mo toku whakaaetanga; otiia, taea koa te pewhea e matou. Tera te
whakatauki Pakeha, "Pai atu te hawhe rohi i te taro kore." Na i
hopukia e au te rua tau i te mea e pai atu ana i te rima tau, i
runga i nga ritenga o tenei whakatauki. Tenei taku tono kotahi ki te
Kawanatanga. Kia tupato rawa ta ratou whiriwhiri i nga tangata ka
whakaturia e ratou hei kaihoko whenua. Kaua rawa nga tangata kua
kitea noatia to ratou kino. Engari ko nga tangata pono tonu; a me
tuku atu kia kite i nga rangatira me te iwi, he kanohi, he kanohi,
kia korerorero ratou i nga tikanga katoa mo te hoko i te whenua mo
te aha ranei. Kua rongo hoki tenei Whare i nga mahi kino a tetahi
Apiha hoko whenua a te Kawanatanga i enei tau kua hori ake nei. I
korerotia taua mea ki te aroaro o te Komihana i Kihikihi inaia ake
nei. I au e mea ana kia tu ahau hei mema mo tenei Whare, tono ana
ahau ki te
I tukuna mai o Tamihana te ripoata a te Komiti mo nga pitihana a Te
Katoa i runga i te pitihana a
Taiwhanga. — E whakatika ake ana ahau ki te tautoko
i te motini a Ta Hori Kerei. He nui te mate kua tau ki te
kai-pitihana a kua neke ake ana moni i te £7,000 kua ngaro. I araia
taua wahine kei whiwhi ia ki nga mea tika kia riro i aia, a e hiahia
ana ahau kia ata whiriwhiria tenei take e te Pirimia. He wahine
Pakeha te kai-pitihana, otira e hiahia ana ahau kia tau ngatahi te
tika ki te Pakeha me te Maori. Kei te pai nga Maori kia riro te pihi
whenua i tonoa nei e ia, erangi i haere mai tetahi Pakeha rangatira
e whiwhi ana i te moni a whakahaua ana e ia etahi wahine Maori kia
haere ki te pana i
Te Miterehana.—Ka motini kia korerotia tuarua tia
tenei Pire.
Taiwhanga.—E mea ana ahau he take nui to tenei
Pire. A ko te mea tika ma te Minita Maori he hanga i tetahi ture hei
tiaki i nga whenua Manuwhiri Maori i nga taone katoa o Niu Tireni
hei painga mo nga Maori, ko ta nga Maori hoki i hiahia ai kia whai
ratou hei nohoanga mo ratou ina haere mai ratou ki nga taone ki te
hoko E mea ana tenei Pire kia tukuna nga moni e puta mai ana i runga
i aua whenua ki roto i nga ringa o te Minita Maori kia rukea e ia ki
tena huarahi i pai ai ia. Kei te pakarukaru te whare Manuwhiri Maori
i Akarana, a ko te mea tika me tuku aua moni hei waihanga i taua
whare. Ki taku whakaaro ko te matamata rahirahi tenei o te weti hei
muru i aua whenua i nga Maori. Ka wha ka rima pea nga tau i muri iho
i taku rongonga i te mea a te mema mo Panera kia riro tenei whenua
hei painga mo te Paro o Panera. E tango ana tenei Pire i nga moni o
aua whenua i nga Maori a i muri iho pea ka tangohia ko te whenua, ki
taku whakaaro ma te Komiti mo nga mea Maori e whiriwhiri tenei Pire
a ka motini ahau kia peratia.
Timi Kara. —Ki taku mohio he Pire tenei hei mea kia
riro mai nga moni o aua whenua e utua nei inaianei ki te Kaitiaki o
te Katoa kia mahia aua moni. Mehemea he pera e pai ana ahau ki tenei
Pire. Ki taku whakaaro kahore e tika kia waiho ma te Kaitiaki o te
Katoa e whakahaere enei moni, a he mea tika kia tukua etahi moni hei
hanga i nga wahi pakaru o nga whare me etahi atu mea mo aua whare.
Kotahi nei ia te kupu mehemea ma nga Maori o Akarana anake aua moni
mehemea ranei ma nga Maori katoa. He take tenei hei whiriwhiri ma te
Kawanatanga. Mehemea hoki e utua ana enei moni ki te Minita Maori
tera pea e whakapaua mo nga Maori katoa o Niu Tireni. Na heoi nei te
mea; mehemea e tika ana kia peratia, me whakahaere ranei i runga i
nga tikanga i karaatitia ai taua whenua i te uatahi, a ka waiho hei
painga anake mo nga Maori o te takiwa o Akarana.
Taipua.—Ki taku whakaaro me tiaki paitia nga rahui
i wehea e nga Kawanatanga o mua mo nga Maori, heoi nei hoki te wahi
okiokinga o nga Maori e haere ana ki te Taone o Akarana. Mehemea i
tukua mai tenei Pire hei hanga i nga wahi pakaru o nga whare kia pai
ai te noho o nga Maori i roto, katahi ahau ka tautoko i tenei Pire.
Ko tetahi tenei o nga rahui tuatahi i wehea hei painga mo nga Maori.
Ki taku whakaaro e takahia ana e te Kawanatanga nga tiaki i
whakataua ki runga i tenei koroni. Kua tukuna ano hoki e tenei
Kawanatanga kia hokona e nga Maori etahi rahui iti i puritia e ratou
i roto i etahi atu taone o Niu Tireni. He nui te awangawanga o toku
ngakau mo runga i tenei. I uru tahi tenei koroni me te Kawanatanga o
Ingarangi ki tetahi Kawenata kia whaka paua nga moni e £7,000 i te
tau hei painga mo nga Maori ara, hei hoko rongoa, hei ako i nga
tamariki hei tuku penihana hoki ki nga koroheke me nga Maori
turingonge. Ki taku mohio mea ake nei ano whakakorea ai aua moni. Ko
taku tino hiahia tenei kia kaua e takahia e te Kawanatanga nga
tikanga i whakatakotoria paitia i nga wa o mua. E tino mohio ana
ahau kei te tangohia etahi o aua moni e £7,000 e te Kawanatanga kei
te tukuna atu mo etahi
Tame Parata.—E mea ana ahau mehemea i rahuitia
tenei whenua me ona whare hei painga mo nga Maori katoa e haere ana
ki Akarana me mau tonu ki taua whakaritenga. Mehemea ranei he mea
whakarite mo nga Maori anake o te takiwa o Akarana me mau tonu ki a
ratou. A ko nga moni reti e puta mai ana i aua whenua me tuku hei
hanga i nga pakaru o aua whare, ma konei hoki e tau ai tetahi painga
ki nga Maori. Ki taku mohio ehara i te
Heoi paahitia ana te korerotanga tuarua o te Pire a tukuna ana ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Taipua.—He ki atu taku i te tohe tonu maua ko te
mema mo te
Tame Parata —I whakahaerea ano tenei take i te
Paremete kua hori nei e te Komiti mo nga Mea Maori a pahitia ana
tetahi whakataunga. I kitea i roto i te pitihana i tukuna mai e nga
Maori kua tau tetahi mate ki runga i a ratou i runga i te
whakataunga a te Kooti Whenua Maori. I tukuna e te Komiti mo nga Mea
Maori ta ratou ripoata ki te whare me te tono i te Kawanatanga i
roto i taua ripoata kia uiuia taua take kia ahei ai te tuku i te ora
ki nga tangata i mate i runga i te whakataunga he a te Kooti Whenua
Maori. I mea ano hoki te Komiti kia whakaturia tetahi Komihana hei
uiui i taua mea. Na whakaturia ana he Komihana a ka noho ki te
whakarongo i nga korero a kitea ana e taua Komihana he nui te mate
kua tau ki runga i etahi a he mea tika kia whakorangia. Na heoi te
mea e mana ana i tenei Pire he whakamana i te tono a taua Komihana.
I whakaatu hoki taua Komihana i te he o
Ekore ahau e ki no a ratou Apiha no nga Apiha ranei o te Kooti Whenua
Maori, no te iwi ranei i tae atu ki te aroaro o te Kooti. Mehemea e
tu atu ana te hunga tokorua ki te aroaro o te Kooti ka huri tonu te
Kooti ki te taha kaha. I te tukunga o te keehi a nga kaipitihana ki
te aroaro o te Kooti e tono ratou kia nukuhia ta ratou keehi mo nga
ra e toru kia ahei ai ratou te karanga i nga tangata hei tautoko i
ta ratou keehi, a whakakorea ana e te Kooti taua tono. Mehemea i
whakaae ki ta ratou tono kua kore he tikanga e tukua mai ai tenei
take ki te Paremete, I whakaturia taua tangata a
Timi Kara.—Ekore ahau e ahei te noho puku i te mea
kua haere ra waho nga korero a nga mema a kua tahuri ratou ki te
takahi i te mana o tetahi tangata kahore nei i roto i tenei whare
inaianei erangi ko tetahi ano ia o nga tangata i uru ki te take e
korerotia nei. Ki taku whakaaro kihai rawa i tika kia haere nga
korero a nga mema ra waho ki te tuku mai i a ratou whakapae mo tanei
rangatira mo
"Nga mo runga i nga mahi he a
Ki taku mohio ma tenei e whakaatu ki nga ngakau o nga mema katoa o tenei Whare kihai rawa i tika kia whakataua te tahi he kia Wi Parata, heoi e kore rawa e tika kia tahuri tetahi mema ki o tenei Whare ki te tuku i tetahi whakapae mona no te mea kahore rawa he kupu whakapae a te Komihana ki aia; otira e pai ana ahau ki tenei Pire a ka tautoko ahau kia paahitia e tenei Whare, erangi tenei etahi take i hiahia ai ahau ki te whakamarama atu ki te Whare, ara ko nga raranga 5, 6, me te 7 e mea uei kia whakaekea ki runga i te wheuua nga utu katoa mo to whakakawanga e taua Komihana me etahi atu utu e touoa ana;
ko taku i tino hiahia ai ma nga taha e rua e utu te whakawakanga o
taua whenua ara ma ia taha e utu i tana hea a ka pera ano taku tohe
iua tukuna te Pire kia Komititia. Ko te take i tohe ai ahau ki tenei
no te mea e whakaaro aua ahau ehara i a
"Kua tino utonga te whakaaro i roto i o matou ngakau i runga i nga whakahaere o tenei keehi me whakahaere tetahi tikanga hei wehe atu ki ia tangata Maori te take ki tona whenua a e kaha ake ana te whakaaro i roto i o matou ngakau. he nui te painga e tau ki nga Maori ina hanga he ture hei arai i nga tautohe kei tupu ake a muri nei. Na ahakoa kahore ano kia hanga he ture pera e mahara ana matou he mea pai kia whakaurua tetahi rarangi ki tetahi Ture e hanga ana hei whakamana i tenei ripoata ara he rarangi hei wehewehe ki ia tangata tana hea i roto i tenei poraka."
Na ki taku whakaaro i haere nga whakaaro o te Komihana ra waho i to
ratou mana mo runga i tenei take. Heoi nei hoki te mea i whakaturia
ai tana Komihana hei tuku ripoata mai mehemea e tika ana kia
whakawakia tuaruatia tenei keehi. E tino niohio ana ahau ka
whakaaetia e nga mema katoa o te whare te tono a te
Te Hutihana.— Waiho ma te Kooti tena e whakatau.
Timi Kara.—Waiho ma te Kooti e whakatau he pehea te
nui o nga utu a ka waiho ma ia taha e utu i ona tamihatanga. Heoi
taku i tumanako ai kia whakaae te Whare ki te huarahi kua
whakatakotoria nei e ahau ina Komititia taua Pire.
Taiwhanga.—Kei nga mema ano te whakaaro kia pehea
rauei te nui o a ratou korero mo runga i nga tini Pire Whenua Maori
nei. E tino whakauaua haere ana hoki a ratou ture katoa. Kahore
Timi Kara. —E mea ana ahau kua hanga etahi menemana
tikanga nui mo tenei Pire. A e hiahia ana ahau ki te kukume i nga
whakaaro o nga memea ki aua menemana ara ki te rarangi 3 ko te wahi
tuatahi hoki o taua rarangi e mea ana:—
"Ko nga kupu ‘kaua ki nga Maori maha atu i te ruatekau,’ i roto i te tekiona rima o te Ture Arai Hoko Tahae 1881 Ture Whakatikatika, 1888 (ka kiia a muri ake nei ‘ko taua Ture’); ekore e pa ki nga whenua kihai nei i neke ake i te rima mano eka te rahi a e puritia ana e tetahi Maori i raro i te Karauna karaati, memoriara whai take, tiwhikete take ranei i raro i te Kooti Whenua Maori, i te Ture Whakawhiti Whenua ranei."
Ma tenei tonu e here te nuinga o nga whenua o Aotearoa. Ki taku
whakaaro me whai ture here ano i runga i nga hoko kia pena atu ano
te nui o te hoko, ka whakaae ahau kia waiho ko te rima mano eka hei
mutunga mai mo te hoko; otira kahore he take e peratia ai nga riihi,
ki taku whakaaro me tuku nga Maori kia riihi i runga ano i te rahi o
te whenua i pai ai ratou, no te mea tera etahi poraka whenua ekore
pea e taea te wehewehe a ki te meatia kia mau tonu ki te rima mano
eka tera e tau he tikanga arai i nga whakahaere katoa i runga i aua
whenua. A ki te whakauauatia aua tikanga tera e pau nga moni katoa o
te whenua i to ruritanga me etahi atu utu. E hiahia ana ahau ki te
patai atu ki te Minita Maori ki te mea ka Komititia te Pire mehemea
e kore e marama ki aia kia whakamana e nga Maori a ratou riihi i
waho o taua here. E mohio ana hoki ahau ki etahi poraka kei te Tai
Taipua.—E hiahia aua ahau mehemea ka Komititia
tenei Pire kia ata whiriwhiria tetahi tikanga hei whakapai i nga
tikanga. Kahore hoki ahau e pai ki tona ahua e takoto nei erangi
kihai i ahei nga mema Maori te whakauru i a ratou menemana no te mea
toko wha tonu matou i roto i te Komiti Maori. Kihai i taea e ratou
te whakapai i runga
Tame Parata —E mea ana ahau he nui nga korero i
korerotia ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori. Ki taku mahara
he Pire hou rawa tenei inaianei i tona ahua i te tukunga mai i te
tuatahi. Na ahakoa kihai i uru nga mea katoa i hiahia ai nga Maori
heoi i haere nga mea i oti i runga i te huarahi tika. Na inaianei me
whakamatau taua tikanga here ki nga rima mano eka. A ki te kitea a
muri ake nei he mea pai kia whakanekea te rahi o nga eka ka ahei ano
e te Whare te whakaneke. Ki te Komititia tenei Pire tera ahau e tuku
i tetahi menemana.
Heoi tukua ana te Pire kia Komititia.
Timi Kara.—E hiahia ana ahau ki te whakamahara atu
ki te Minita Maori kei te rereke nga utu e utua ana ki nga Ateha i
nga utu e utua ana ki nga Tiati o te Kooti Whenua Maori. Ko nga utu
e utua ana ki nga Ateha inaianei e tae ana pea ki te £1 2
Te Miterehana.—Mo runga i te take utu i nga Ateha e
mahara ana ahau he tokomaha o ratou e tika kea whakanekea ake nga
utu ma ratou i nga utu e utua nei inaianei. A tera e whiriwhiria
taua take i te tuhituhinga hou o nga rarangi ingoa o nga Ateha.
Te Kere.—Na te kore kahore e ruritia nga whenua i
kore ai e nga Kooti Whenua Maori. Kua rongo tuturu ahau i te tu kau
te Kooti i Rotorua no te mea kahore ano i oti nga ruri, a mehemea
kahore te Kawanatanga e awhina i nga Maori kia ruri i nga whenua e
kore e taea e te Kooti te mahi i ana mahi. E whakaae ana ahau ki te
ki whakaneke ake i nga utu ma nga Ateha. He tika ano hoki kia
peratia.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau he aha te take i
tukuna toputia mai ai nga moni mo te taha Maori, kahore hoki he mea
hei whakaatu he pehea te nui o te moni i riro ana i ia Apiha, a ahua
huna haere ana taua mahi.
Te Miterehana.—Kei te rite tonu nga utu tau ki te
tau kua pahure ake nei. Kihai i whakanekea ake aua utu. E hara i te
mea hou kia whakanohia aua moni ki te
Heoi whakaaetia nga moni e £17,087 ma taua Tari Maori.
I whakaaetia ano hoki nga moni e £310 mo etahi tini mahi.
A mutu ana te noho o te Whare i te tekau miniti pahi i te rua karaka.
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea e mohio ana te Kawanatanga kua hokona tetahi whenua i
Pukekawa e 800 eka he whenua i meatia hei kainga mo Ngatitamaoho. E
hiahia ana ahau kia mohio ki nga tikanga o taua whenua. I te wa i tu
ai a te
Te Miterehana.—I whakaaetia e te
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Pirimia na wai i
tohutohu kia whakahokia iho e te Kaitaiki o te Katoa nga utu o nga
riihi o te
Ta Haare Atikini.—I puta mai te mana whakahoki iho
i nga riihi o te
Taipua.—E motini ana ahau kia nukuhia te Whare kia
watea ai ahau ki te whakamarama atu ki te Whare i te mate i tau ki
runga ki nga Maori nana aua rahui. He nui te mate kua tau ki runga i
nga Maori i runga i nga whakahaere kino a te Kaitiaki o te Katoa.
Kahore i tika te whakahaere o nga moni o aua riihi, a tau ana tau he
ki runga ki nga Maori. Me whakaatu e ahau etahi o nga whakahaere ki
nga Maori o taua takiwa. Koia nei tetahi ko te Poraka No. 54 ka pau
katoa nga moni reti o nga tau e toru hei utu mo te apitireihana
tanga o taua whenua, i tae hoki nga utu mo taua mahi ki te £51 9
Ta Haare Atikini.—E patai atu ana ahau ki te mema
na mehemea mo nga riihi tuturu tana e korero nei mo etahi atu riihi
ranei, e hiahia ana hoki ahau kia wehe te korero mo etahi riihi i
etahi no te mea e wehe ke ana etahi riihi i etahi. I te pohehe ahau
ki te patai a te mema na kihai hoki ia whakamarama mo ehea riihi
taua e korero nei.
Taipua.—Mo nga riihi tuturu taku e korero nei.
Ta Haare Atikini.—Kahore he mana i te Poari i taua
wa erangi he mea apitireihana i raro i te Ture. I te ahua pohehe
ahau ki te patai a te mema na.
Taipua.—He ki atu tenei naku i haere taku patai i
runga aua riihi katoa a e hiahia ana ahau ki te whakaatu i nga mahi
whakahaere ki aua Maori. Ma enei keehi e mau ake i raro nei e
whakaatu i taku e whakahua nei: Poraka 7,
Timi Kara.—E mea ana ahau he take nui tenei a e pa
ana ki nga Maori tokomaha o te
Tame Parata.—E te Tumuaki e pouri ana ahau ki te
huarahi i whakahaerea ai nga take a nga Maori o te
Timi Kara.—Mo runga i nga korero i korero mai nei
te mema mo Tauranga he ki atu taku kihai ahau i ki i puritia te
perehitanga o aua korero erangi tera nga Maori e whakaaro i runga i
te roa o te perehitanga he mea whakaroa marire kia raru ai ratou.
Te Kere.—Mehemea i tukua mai aua korero ki te
aroaro o te whare ki taku mohio ekore e whakaae te whare kia
perehitia, a ki te mea ka oti te perehi aua
Ta Haare Atikini—E pouri ana ahau i te mea kua pau
katoa tenei
Timi Kara.—E mea ana te Pirimia i penei aku
whakapae mona (ara). He mea pupuri marire e ia nga korero i
korerotia ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori mo nga riihi o
te
Te Miterehana. —I runga i te korerotanga tuarua o
tenei Pire o mea ana ahau kakore he take e whakaroaina ai nga korero
whakamarama i nga tikanga o tonei Piro no te mea kua oti te
whakamarama ki roto i
Taipua. — He ki ake taku kahore ahau e mohio ki te
huarahi i tukuna mai ai teuei Pire erangi pea te mema Maori mo te
Timi Kara.—Kei te mohio ahau ki etahi o nga
raruraru mo runga i tenei Poraka, a he tika nga take i korerotia nei
e te Minita Maori. Heoi nei hoki te take o taua Pire he mea kia ata
whakataua taua whenua ki
Te Miterehana.—Ki taku whakaaro mehemea ka
whakamana te menemana a te mema mo Timaru ma taua whakamananga ano e
patu i tenei Pire me nga whakariteritenga kua oti nei te whakarite.
I meatia ano kia whakaurua tetahi menemana e etahi atu mema ki
tetahi wahi o tenei Pire heoi patua ake taua meneinana. Na ki taku
whakaaro ko te huarahi tika ma te Whare ko te paahi tonu i tenei
Pire i runga i ona
I runga i te patai kia tukua tenei Pire.
Ta Hori Kerei.—E mea ana ahau me taria te tukunga o
tenei Pire, no to mea e mohio ana ahau he maha nga mema e hiahia ana
kia tae mai ki te tukunga o tenei Pire.
Te Miterehana.—Ka maha nga ra i mau ai te patai
tuku i tenei Pire i runga i te ota Pepa, a ki taku mohio kua patua
te rarangi e whakahengia uei e te mema nei e Ta Hori Kerei.
Taipua. — Ka inotini me whakanuku te whiriwhiringa
me
Timi Kara.—I mea kua mea to mema mo Waipawa me tuku
he wa ki nga Pakeha hei tino whiriwhiri i tenei Pire, a ekore
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakaatu na te
Whare ano tenei Ture me
Te Miterehana.—Ka tono atu ahau ki te rangatira na
kia unuhia tana menemaua kia tukuna kia Komititia te Pire. He maha
hoki nga rarangi kei roto i tenei Pire i whakaurua heihuarahi kau mo
te Pire erangi kihai ipa ki tetahi take nui, me te whakaaro ano hoki
o te Komiti mo nga Mea Maori u tika ana kia uru aua rarangi hei
whakatikatika i te ture e mana nei i naianei.
Heoi ka pooti te Whare i runga i te motini kia
nukuhia te korerotanga o te Pire. Ko tono tukunga iho ko
Heoi
Taiwhanga.—E tino whakaae ana ahau ki nga korero a
te mema na a te Teira, (ara) ana korero nei, i neke ake te tautoko a
te taha turaki i te Kawanatanga i nga mema o te Kawauatanga. Otira
he aha te mea i
Ta Hare Atikini.—Tera e mohio te Whare kua nui ano
nga raruraru mo te
Taipua.—Ka tuake ahau ki te tautoko i te panui
tuarua o tenei Pire. Kei te whakaae ahau ki tenei Pire, i te mea
hoki, he tikanga i oti i waenga o nga Maori me nga Pakeha. I te mea
auo hoki, kua tata te mutu o tenei Paremete, a kua kore e taea te
mahi i toku Pire e mau ana i runga i te Ota Pepa o te Whare. Koia ka
kapainga e au teuei i te mea e tukua ana he takiwa ki nga Maori, hai
taanga manawa, hai rapunga whakaaro, mei kore e tupono ki tetahi
tikanga e makea te kohu pouri i
Te Hatihana. — Ka whakatika ahau ki te turaki i
teuei Pire. Na te kakama o te mema Maori mo te
Taiwhanga.—E koa ana ahau i te mea kua whai takiwa
tatou kia korero inaianei mo tenei take. Ko te murunga whenua nei he
mate nui rawa i tau ki runga ki nga Maori mo tena. A he mauo pea nga
Pire e homai nei ki te Whare hei huarahi
Te Moka.—E tino hiahia ana ahau kia paahitia tenei
Pire. E whakapai ana ahau ki te Pirimia mo tana
Te Paranihi.—E tino whiu ana a
He nui rawa te korerotanga mo tenei Pire a pootitia ana,
Paahitia te panui tuarua, me te panui tuatoru.
Taipua.— Patai ana ki te Minita Maori—(1.) Kei te
pewhea te whakahaere a te Kawanatanga mo te whiriwhiringa i nga
rarangi ingoa o nga Maori a
rere touu mai nei nga ui a nga Maori ki aia kia mohiotia ai mo wai
enei whenua, me ta ratou patai mehemea kua ata whakaritea he wahi mo
te urupa, mo te whare kura hoki.
Te Miterehana. — I te mea e mau tonu ana te ahua o
te Ture Kooti Whenua Maori ki tona ahua o naianei, kaore he ture e
mana ai te rapurapu me te whiriwhiri kowai nga Maori e tika aua ki
taua wahi. Engari, mehemea ka paahitia te Pire Kooti Whenua Maori
kei te aroaro o te Whare inaianei, ka tahi ka ahei te Kooti Whenua
Maori ki te whakarite. Ko Ngatimahuta anake te iwi e tika aua ki
tenei whenua. Mo te pito whakamutunga o te patai ra. Ae tera te
Kawauatanga e whakamana i te whakaaetanga a tera
Tame Parata.—Patai ana ki te Minita Maori mehemea
ka tahuri ia ki te whakaaro i mua mai o tera Paremete i tetahi Pire
hei whakahaere mo te rahui e
Te Miterehana.—He take ahua taimaha tenei. I tae
mai ano taua honore mema me etahi tangata Maori ki te korero ki aia
i runga i tenei raruraru, a tahuri ana ia ki te uiui, a kitea iho, e
tino maro ana taua raruraru. A i ki atu auo ia ki taua mema, ma te
homai rawa o tetahi Pire ka taea te whakahaere i tenei take. Tera e
watea ki te pera a tera Paremete aua ranei. Otiia ka tahuri auo ia
ki te tino kimikimi mei kore e taea to pera.
Taiwhanga.—E tautoko ana ahau i te motini a te
tumuaki o to taha turaki, a e touo ana ahau ki te mema o Pewhairangi
kia tautoko hoki; otiia e wehi ana ia kei kore ia e hoki mai, kei tu
mai ko
Te Moka.—He nui nga korero pohehe kua korerotia i
tenei po. Inahoki te korero a te mema mo Ngapuhi. Kei te pohehe rawa
tana korero. Auo te tikanga, kei te paahi ture tatou hei muru i nga
whenua Maori. Hua atu e tuku ana tatou i te mana kia whakahaere nga
Maori i o ratou whenua, ana hiahia ratou ki te pera.
He nui nga mema i korero mo runga mo tenei motini, no te pootitanga:
Hinga ana taua motini.
Taipua.—I ahau e whakawhetai ana ki te Minita Maori
i tera po, e whai take ana ahau mo te pera. A ka tuarua tia e au
toku kupu penei, kaore tetahi atu Minita Maori i ngakau nui penei me
Nga moni kaore i whakamana te whakapaunga, £44, 246 9
Te Hatihana.—Patai ana mo te £300 i utua kia Wi
Pere mo ana paanga ki tetahi whenua i Turanga. He hiahia nona kia
whakamaramatia taua mea.
Te Ritihana.—He wahi tenei o te moni hei whakaenga
i te kereme a
Te Paranihi—I utua ki tewhea tangata tenei moni ?
Te Ritihana.—Kaore au e tino mohio, e rangi i hoatu
i runga i te ota kua oti te whakamana e
Te Hatihana.—Kaore i te pai te whakamaramatanga o
tenei mea, inahoki kua paahitia e tenei Whare tetahi Pire e penei
ana te kupu i roto: "Me whakatau taua whenua kia
Te Ritihana.—Ko taua moni i hoatu ra ki aia, hei
apiti tera mo nga whenua kua whakataua mana e nga Kaiwhiriwhiri a
kua utua taua moni i runga i te ota a
Te Hatihana. —Mehemea i pera te ahua heaha te take
i tonoa te Whare kia paahitia he Pire motuhake. Kaore nei i
whakaurua he kupu ki roto mo te moni apiti nei. He aha ra i mahue
ai. Ko te mea tika pea, me whakahoki mai taua £300, me
Timi Kara.—Na Wi Pere i whakaatu mai ki aia tana
kereme ki te Kawanatanga. Kua roa rawa e takoto hapa ana tenei take,
ahakoa kua puta te whakatau whakatika i aia e te Komihana e te
Komiti Maori hoki. Otiia kore rawa i whakaotia, waiho tonu kia
takoto he ana. No tera nohonga o te Paremeto ka tao mai a
Te Miterehana.—Ko taua mate a
Te Paranihi patai ana mehemea i whakahua te
whakatau i tenei kupu tera e tangohia taua £300 i roto i te whenua
ka hoatu ra?
Te Ritihana. —Kei roti nga o pukapuka e kitea ana i
utua to £300 i mua o te whakataunga a nga Kaiwhiriwhiri. Otiia muri
iho whakaaturia te
Te Hatihana.—Kei te ahua taupapatu tenei mea. Me
touo pea ki te Kawana kia whakatikaia.
Te Pirimia.—E tika ana, i mahue pohehe tenei mea ki
waho o te Pire. Otiia 1 te mea kua oti rawa te utu i tenei kereme e
kore ano e ara ake a muri ake nei. Ki te ara ake ano, tera e kitea
kua utua tikatia te £300. Kua oti rawa. Paahitia ana taua moni.
I runga i te motini kia haere te Whare i roto te Komiti Mahi Whakarite Moni mo te Koroni.
Tame Parata.—I mua o tena mahi he kupu apiti kei
au, koia tenei: I runga i te whakaaro kia whakakaha kia awhinatia te
mahi whakanohonoho whenua Maori i runga i te tikanga riihi me era
atu ritenga, e penei ana te whakaaro o tenei Whare—tuatahi, ko te
tiuti e utua ana i raro i te tekiona 17 o "
Taipua.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki te
tautoko i nga korero i makere mai nei i te mema Maori mo te
Waipounamu. I whakaurua ano e ahau tetahi tono penei ki runga i te
Ota Pepa kia utua tautia aua tiuti. Kei te pa hoki tenei mea ki te
Pakeha raua ko te Maori. E penei ana hoki te mate o nga Maori i
runga i nga huarahi o taua tiuti e mana nei i naianei ara e arai ana
i te homai nui a te Pakeha i te moni i runga i te whakanohonoho
whenua Maori. Na heoi nga Pakeha e ahei ana te tango whenua ko nga
Pakeha e nui ana te moni na te mea he taumaha rawa taua tikanga utu
topu nei. Na ko tetahi mate e tau ana ki runga i nga Maori i runga i
taua utu topu nei ko te utunga toputanga a te Pakeha i aua tiuti ko
tona tukunga iho ko te whakahokinga iho o nga moni reti o nga
whenua. E hiahia aua ahau kia pau katoa nga wha kaaro o te
Kawanatanga ki te whiriwhiri i tenei mea. Otiia e pouri ana ahau i
te mea ekore e taea te mahi e tenei Paremete i te poto o te taima e
takoto nei ki a tatou inaianei. E hiahia ana ahau kia rongo atu ki
te Pirimia mehemea ka whakamana e ia enei inoi a matou, ara kia ki
pono mai ia inaianei tera e inahia tetahi tikanga hei whaka mama i
taua tiuti a tenei Paremete e haere ake nei ?
Te Waaka.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i
etahi kupu torutoru nei hei tautoko i nga korero i makere mai nei i
taku hoa i te mema Maori mo te Waipounamu. Na mo runga i te Ture
Pane Kuini nei kei te kore ahau e mohio he pehea ranei te mate e tau
ana ki nga Maori o Aotearoa a mehemea ranei he mea tika kia mau tonu
taua tiuti i runga i tona ahua e mau nei; erangi i
Taiwhanga.— E mea ana ahau heoi te huarahi ma te
Kawanatanga hei whakamutu i tenei raruraru me tango e te Kawanatanga
ko taku Pire hei Pire ma ratou. Na ahakoa kata nga mema o te Whare
kahore he huarahi ke atu hei whakamutu i enei raruraru. Kahore rawa
he mea e whara i nga motini. Inahoki mehemea kahore he hanga he Ture
pai mo te iwi Maori kahore he painga e puta i runga i te
whakati-katikanga i tenei i tera ranei. Na heoi te huarahi ma te
Kawanatanga he tango i te Pire e tau tika ai te tika ki nga iwi e
rua. He aha hoki te he o taku Pire ? E penei ana hoki nga kupu o te
rarangi tuawha: Ko era atu whenua katoa a nga Maori, me era ka tau
kia ratou a muri ake nei, apiti atu ki nga wahi kua oti te rahui,
kua Karauna karaatitia, kaore ano ranei, ka whaka-pumautia ki te
Kaunihera Maori ka whakahuatia a muri ake nei, a ka kiia he whenua
Maori tuturu, kua kore rawa atu he tikanga, whai paanga take, here,
aha ranei a te iwi, hapu ranei.
Te Karimana.—E hiahia ana ahau kia tahuri mai te
Kawanatanga me te Minita Maori ki tenei tono. He take taumaha rawa
hoki tenei. Kua mea hoki nga Kawanatanga o mua me tenei hoki tera
ratou e whakatikatika i nga Ture Whenua Maori hei whakamama i nga
taumahatanga o nga Pakeha me nga Maori hoki. No te ata nei auo i tae
mai ai tetahi pukapuka i Hauraki ki au he whakaatu mai i tetahi
piihi whenua ka rua tekau tau e ekengia ana e te here, a e patai ana
ratou he aha te take i tonoa ai ratou kia utu i nga moni £12 mo
tetahi tekiona he hawhe eka nei tona rahi. He tino he rawa te ki na
te mea na tetahi wahine Maori taua tekiona me utu e ia kia £12 tiuti
i runga i taua tekiona, ka tae era utu ki te tekau paihenete i runga
i nga utu whiriwhiri o taua whenua, ki au he he rawa tenei, a e
hiahia ana ahau kia whai tikanga te Kawanatanga i runga i te motini
kua kohirihia nei.
Te Paranihi.—Ka tautoko ahau i te menemana, a ka
tono atu ahau ki te Pirimia mehemea e whakaaro ana ia he mea tika
kia mau tonu taua tiuti. Ki taku mahara he mea tika kia unuhia
katoatia te tekau paiheneti i runga i nga hoko me nga riihi. Ki taku
titiro iho kahore he takunga e whakaekea ai te rima paiheneti no te
mea he iti noa iho
Ka patai tetahi MEMA,—Na wai i whakaeke aua tiuti ?
Te Paranihi. — Kahore ahau e mohio. Erangi tena pea
te mema mo
Piukanana.— Ehara ranei i tau mema ano?
Te Paranihi—Kahore.
Ta Haare Atikini. — No tua whakarere te whakakenga
o aua tuiti.
I runga i te whiriwhiringa i nga menemana o tenei Pire e te Kaunihera.
Ka motini a te MITEREHANA, kia whakaaetia nga menemana a te Kaunihera haunga ia te patunga o te rarangi whakamutunga o te rarangi iwa e whakakore nei i te tekiona o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1885," me nga menemana e meatia ana mo te rarangi 27 a ka whakaurua hei riiwhi mo tera ko te rarangi 27 i paahitia e te Whare erangi ia me patu nga kupu nei "e meatia ana kia rehitatia." Ko etahi atu o nga menemana he menemana a waha anake.
Timi Kara. — Ekore e taea e te Whare te whiriwhiri
i nga menemana i te huhua o aua menemana no te mea kua tata te
mutunga o te Paremete, kahore he tauira o nga menemana i o tatou
aroaro no reira e mea ana ahau me nuku e te Minita Maori te korero
kia whai taima ai tatou ki te whiriwhiri i nga tikanga o nga
menemana i tukua mai nei e te Kaunihera. Ki taku whakaaro ehara i te
mea tika kia paahitia e nga mema Maori tetahi Pire hei Ture i te mea
kahore ano ratou i mohio ki nga tikanga o roto.
Ta Hori Kerei—E mea ana ahau he tikanga nunui kei
roto i enei menemana no reira e maharaana ahau ehara i te mea tika
kia tonoa tatou kia mahia tenei Pire i tenei Paremete. Ekore hoki e
taea e te Whare te ata mahi i te poto o te takiwa e takoto ana kia
tatou hei mahinga ko tetahi mea hoki he maha nga mema kua riro, a
ehara i te mea tika ma te hunga tokoiti e whakatau i tetahi Pire
tikanga nui penei me tenei. Ko taku i hiahia ai kia kaua te
Kawanatanga e akiaki kia paahitia tenei Pire i tenei Paremete.
Taipua.—Kahore au e tino marama ki nga tikanga o te
menemana e meatia nei kia whakaurua ki tenei Pire, ki taku whakaaro
me whakauru ko nga menemana anake i hanga e tenei Whare. Mehemea e
meatia ana kia whakaurua etahi menemana e tau ai te mate ki nga iwi
na ratou nei matou i pooti ko te mea tika ma nga mema Maori me arai
tenei Pire kei paahi i tenei Paremete, kahore i ata tau taku ngakau
mehemea i te mohio te Minita Maori kua hanga aua menemana. E hiahia
ana nga mema Maori kia tino niarama ratou ki nga tikanga o nga
menemana i hanga e te Whare o runga i mua o ta ratou whakaaetanga.
Ki taku whakaaro ko te mea tika me arai tenei Pire kei paahi hei
ture i tenei Paremete.
Te Miterehana.—E pai ana ahau kia mukuhia te korero
mo tenei Pire kia kotahi haora kia ahei nga mema te whiriwhiri i nga
menemana kua hanga nei.
Timi Kara.—Tera etahi menemana kahore nei nga mema
Maori i mohio ki nga tikanga o roto e meatia ana kia whakaaetia. He
tika ano i whakaae nga mema Maori kia mau tonu ratou ki te rarangi
27 i menemanatia ano e tenei Whare, erangi tera ano etahi menemana
kihai rawa nga mema Maori i mohio ki nga tikanga.
Tame Parata.—Kei te kore rawa taku ngakau e marama
ka pehea te tikanga o nga, whakarereketanga nei. E rua nga take i
hiahia ai ahau kia kore te Pire nei e paahi i tenei Paremete. Ko te
tuatahi kahore ano nga mema Maori kia whiwhi ki tetahi kape o nga
menemana. Kihai ano hoki aua meuemana i whakamaoritia, no reira
kahore matou e mohio ki nga tikanga o aua menemana. Ekore ahau e
whakaae kia paahi tetahi Pire hei ture mehemea kahore ahau e mohio
ki nga tikanga o roto. Kahore ahau e pai kia kiia i whakaae ahau kia
paahitia tetahi Pire e tau ai he mate i muri iho ki nga tangata na
ratou ahau i pooti mai. Ki taku mahara ko te mea tika me nuku te
whiriwhiringa o tenei Pire mo te hawhe paahi o te whitu karaka. E
kore e whai taima hei whiriwhiringa i roto i te haora kotahi e
meatia nei. No te tuatahi mai ano toku manukanuka ki tenei Pire a
kahore ano kia tino mutu toku maharahara inaianei. Kihai ahau i tino
whakauaua atu no te mea he tokomaha nga mema o Aotearoa me aku hoa
Taiwhanga.—Ka tautoko ahau kia nukuhia tenei korero
mo te hawhe paahi o te whitu, tera hoki e whai taima i roto i taua
takiwa hei whiriwhiri i nga menemana e meatia nei kia whakaurahia ki
roto i tenei Pire. Otira kahore aku whakaaro mo tenei Pire kei te
mohio hoki ahau ki te take i tautoko ai nga mema. Kahore e whai
takiwa i te mutunga o te Paremete hei arai i tenei Pire, erangi e
tino poto rawa ana te wa mo te whiriwhiringa.
Hikitia ana te korero mo te ahiahi.
Taiwhanga. — Ekore ahau e pai kia paahi tenei Pire
erangi me matua whakapuaki ahau i etahi kupu torutoru nei, Te
tuatahi mo runga i nga whenua motuhake e whakanonohia nei. E pai ana
ahau kia nonohia te whenua e te tangata erangi ia me matua hoko aua
whenua. Ko nga wahi katoa e patata ana ki toku kainga kua oti te
noho. Na i te mea kua tukua mai etahi Pire e te Kawanatanga hei utu
mo te Karamu me
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi
kupu torutoru nei mo runga i nga Pire Maori a te Kawanatanga. I nui
toku awangawanga i te tukunga mai o aua Pire ki te Whare, otira i
runga i nga arai a nga mema i aua Pire me nga whakaaro i puta mo aua
Pire, heoi whakatikatikaia, ana nga rarangi kino a ko etahi i
unuihia ki waho. I tohe tonu maua ko te mema Maori mo te
Te Retihana. — E te tumuaki kua mauria mai e ahau
te ripoata a te Hui mo runga i tenei Pire a e penei ana nga tikanga.
Kua whakaae ratou kia patua nga kupu i roto i te rarangi 7 me te
tapiri atu i enei hei riiwhi mo era ara. Ki te mea ia kahore he mea
e mau ana i roto i tenei Ture e whakamana i tetahi mahi, tuku ranei
i tetahi whenua kihai nei i mahia i runga i te tika kihai ano hoki i
utua ki te utu tika ki te tangata nona te whenua. E motini ana ahau
me whakaae te ripoata a te Hui.
Timi Kara. — Kahore ahau e tino marama ki nga
tikanga o tenei menemana. Me ki ake ano hoki ahau ki te Whare kihai
ahau i whakaae ki era mema o te Hui, ko te take e mahara ana ahau ko
nga huarahi katoa i maharatia ai hei tiaki hei awhina hoki i nga
tangata e mahi ana i era mahi kua oti te whakauru ki roto te Ture
Whakatikatika i te Ture Kooti Whenua Maori, a mehemea kihai i uru
katoa ki roto i taua Ture kei te neke ke ake nga tikanga i aku i
whakaaro ai inaianei. Ko taku whakaaro tenei me waiho tenei Pire mo
a tera Paremete. Ko te mea pai rawa ia me tino whakarere rawa atu
tenei Pire, ki te kore me patu te rarangi 7.
Taipua. — E te tumuaki kahore ano kia whakamaoritia
nga menemana no reira kahore ahau e mohio ki nga tikanga o roto.
Akuanei i te mea e whakahe ana te mema Maori o te
Te Tumuaki. — He whakamahara atu tenei naku kahore
nga ture whenua Maori katoa o te koroni i te aroaro o te Whare,
erangi ko te ripoata anake a te Hui mo runga i tenei Pire.
Taipua. — He whakamahara atu taku ki a koe i te
take e korerotia nei e tatou. Ki taku mohio ko te mea tika me tono
te Kawanatanga kia
Te Miterehana. — E hiahia ana ahau ki te ki atu ki
te mema na kei te pohehe ia ki nga tikanga i whakaaetia e te Hui mo
runga i taua Pire, i patua rawatia te rarangi 7 i runga i taua
whakaaetanga a ratou. Otira i te mea e awangawanga ana nga mema kia
hoki ki o ratou kainga e kore ahau e whakaroa i te korero erangi ka
motini ahau i tenei menemana. Kahore te Whare e whakaae ki nga
tikanga i korerotia mai e te hui me te ki atu atu hoki ki te
Kaunihera e hiahia ana te Whare kia patua te rarangi 7.
A whakaaetia ana te motini o te Miterehana.
Ka whakatakototia e Te PIKA tenei rarangi e whai ake nei, he
whakarapopototanga o nga Pire me nga Pitihana me nga mea katoa kua
mahia e te Paremete i tenei nohonga o
Ta Hare Atikini. — Ka motini kia hikitia te Whare
mo a te Paraire e haere ake nei, a kei taua ra ka tino whakanukuhia
rawatia.
Hikitia ana te Whare i te ruatekau ma rima meneti te paahitanga o te tekaumarua o te ata po.
I Whakatuwheratia te huihuinga Tuawha o te
Paremete Ruatekau o Niu Tireni e
E Nga Rangatira o te Runanga Whakatakoto Ture, Me Nga
Rangatira o te Runanga Nui, —
E koa ana ahau i taku kitenga ia koutou ka huihui nei i roto te Paremete.
I taku kitenga tuatahi ia koutou no muri tata i taku tunga hei
Kawana, a kua whai takiwa ahau mo tetahi haere ahua kaika ki te
tirotiro i tenei Motu, a i puta ano toku miharo mo taku i kite ai me
te manakitanga ia ahau te kaiwhakarite a te Kuini. Inaianei kua tae
ahau ki nga taone nui e wha me taku noho roa i roto i nga mea e toru
o aua taone. Me te haerere ki nga wahi maha o te koroni koia ka tino
marama taku titiro ki ona painga. I tino miharo ahau ki nga tini
painga me te ata ahuatanga me te whakaaro kaha, mamahi hoki o nga
kai noho o tenei koroni. I tino koa hoki ahau i te nui o nga
nianakitanga i au me te piri pono o nga tangata kia
Ko te Ekipihana o Niu Tireni me nga Motu, tino pai atu i ta te whakaaro i mohio ai. Nui atu te miharo ki nga tangata o Tanitini, me te hunga na ratou i kite taua whakaaro, me te kaha hoki o te awhina e nga kai noho o tenei koroni i taua mahara nui.
Ko te whakakitenga nui i nga tini rawa me nga taonga, tera e waiho hei mohiotanga mo te katoa me te hunga haere mai ki nga painga nui, nga whakaaro kaha me te ahu whenuatanga o nga tangata o Niu Tireni.
I pai rawa nga whakahuihuinga i tu ki Poneke me Akarana hei whakanui mo te rima tekau o nga tau o te koronitanga. Tino miharo ana ahau ki te ka-kenga haeretanga o te koroni me te nui o nga tamariki ora, ataahua, i whakahuihuia ki roto ki aua whakaminenga, me te ata noho pai o te tini o te tangata. He tohu ra pea tenei o te noho ora me te whakaaro pai o nga tangata kua tau ki tenei koroni.
E koa ana ahau i te mea ka ahei te whakaatu te kakenga haeretanga o te koroni. Ko nga mea i whakaritea mo nga mahi o te koroni, nui, atu, a toe ana etahi. Pai ana te kitenga ko nga mea i hua mai ai ko nga mea mahi a te ringaringa, me te mau tonu hoki o etahi mea, a mohiotia ana kei te mau tonu te ata noho o nga tangata. Ko nga taonga e tukua ana ki tawahi, koi te nui haere, ko etahi o aua mea, kei te mau tonu, ko tetahi anake, ko te muka, kua ahua iti haere te utu.
Ka whakatakotoria e aku Minita ki o koutou aroaro etahi korero hei
whakaatu
Kua pai haere te whakanohonoho i nga whenua o te Karauna. Kua tukaa atu hoki e aku Minita etahi tikanga ngawari e ahei ai te pakeha te nohonoho i nga whenua o te Karauna e watea ana. Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro etahi tikanga hei whakaatu i te nui o te whenua kua nohoia e te pakeha, a e koa ana ahau ki te whakaatu kia koutou i neke ake te nohonoho o nga whenua o te Karauna i tenei tau i era tau kua pahure ake nei.
A i te mea e koa ana aku kaiwhakahaere i te nui haere o nga hua o te
koroni, kei te whakaaro ratou mehemea e nui haere ana te whakatakoto
o nga
E Nga Rangatira O Te Runanga Nui, —
Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro nga moni i pau me nga moni i puta mai i tenei tau i whakahaerea te whiriwhiri o nga moni mo tenei taua i runga i te whakaaro tupato. I ata whiriwhiria ano hoki te nui o nga tono moni hei hanga i nga whare kura me era atu whare mo te katoa. I whakaaro hoki aku kaiwhakahaere me ata whiriwhiri marire nga moni mo nga tau e rua e haere ake nei mo aua mahi. E mahara ana ratou me utu te hanganga o aua whare i roto i nga moni e puta mai ana o te koroni, a kua tukua nga pooti mo aua moni.
E Nga Rangatira Honore O Te Whara O Runga, Me Nga
Rangatira O Te Whare Runanga,—
I roto i te tau kua pahure ake nei i tae mai he tono a te Kawanatanga o Poihakena kia tu he hui o nga koroni o Atereiria ki te rapu whakaaro mo te whakakotahitanga i te Kawanatanga mo runga mo etahi putake. I runga i te tino whaiputaketanga o taua korero me te tika kia whakahoahoa kia whakakotahi atu tatou ki era koroni, i whakaae au, a tukuna atu ana e au a Kaepene Rata raua ko Ta Teone Hooro mo te taha ki tenei koroni. I tu taua hui ki Merepana i te marama o Pepuere, a i whiriwhiria ki reira etahi tino putake taimaha. Ka tukuna atu kia koutou nga pukapuka o nga korero o taua hui, a ka tonoa atu koutou kia whakamana e koutou te whakaritenga i etahi tangata mo te taha ki a tatou kia haere atu ki tetahi hui i roto ano i tenei tau.
I tae mai auo he kupu a te Kawanatanga o Ingarangi ki aku Minita, he
mea tono mai ki tenei koroni kia uru atu ki tetahi tikanga whakarite
i nga utu pane kuini mo te tuku pukapuka ki Uropa kia hoki iho ki te
rua kapa me te hawhe mo te pukapuka kotahi. Kaore aku kaitohutohu i
kaha ki te whakaae atu, notemea ka nui ke te ngaro o te moni mehemea
kaore i whakaritea houtia hoki he tikanga mo nga meera, a kaore hoki
ratou i mana ki te mahi i era tikanga, engari ma ta koutou whakaae
atu e mana ai. Ka tonoa atu kia whiriwhiria e koutou, kia whakaaetia
hoki e koutou tetahi
Ka tukua atu kia koutou nga pukapuka e kitea ai kua nui haere nga
mahi
Kua mahia he Pire hei whiriwhiri ma koutou, hei whakarite mo nga
kaipooti me terehitatanga i nga kaipooti, he tuku hoki i nga mana
pootitanga, he whakarite tikanga hoki mo nga Kaimahi a te
Kawanatanga, hei whakarite hou hoki i nga Ture mo nga Hohipera me
nga rawakore, hei whakatika hoki i te Ture Kaute Takiwa, hei
whakahou hei whakatopu i te Ture mo nga Pekerapu, hei whakarite hoki
i tetahi ahua kawanatanga takiwa mo te
I muri mai i te tuunga o tera Paramete i tu he Komihana hei whiriwhiri mehemea e pa ana he mate ki etahi o nga tangata kaimahi o tenei koroui. E tika ana kia whakapai atu te katoa ki nga rangatira i uru nei ki taua Komihaua, mo to ratou kaha mo to ratou whakaaro nui ki taua mahi i tukuna atu nei kia ratou. E koa ana taku Kawanatanga i to ratou rongonga kaore i te kino rawa te noho o nga kaimahi, engari e whakaae ana hoki ratou ki te kupu a nga Komihana e mea nei he mea tika kia whakaritea houtia ano etahi tikanga o te Ture. Ka tukua atu kia koutou etahi Pire hei whakatika i etahi o nga mea e whakahuatia ana i roto i te ripoata me etahi atu putake, kia ata whiriwhiria e koutou.
Ka tukuna atu enei mea kia koutou a ka tono atu kia ata whakaarohia e koutou, a he kupu atu hoki tenei naku kia mohio mai koutou e tino hiahia ana au ki te tautoko atu i a koutou mahi kia puta ai te ora ki tenei koroni. E inoi ana au kia atawhaitia koutou e te Atua i runga i ta koutou mahi whiriwhiri, e puta ai te ora me te pai ki nga iwi o tenei koroni.
, he patai tenei naku ki te
Kawanatanga, Mehemea kua whai whakaaro ratou mo
Te Witika.—Kua ata whakaarotia e te Kawanatanga te
taha mo taua tangata mo
Na te Wiremu, te motini, Kia tukuna atu ki te
Kawanatanga te whakataunga a te Komiti mo nga mea Maori i tukuna mai
ra inanahi mo runga mo te Pitihana a
—I tae mai te waea ki au inanahi
whakaatu mai ki au kua mate taua kaipitihana a
Whakaaetia aua te motini a te Wiremu.
—He patai atu taku ki a te Witika. Mo
awhea te whakamana ai e te Kawanatanga te whakataunga a te Make
Kaiwhakawa, o te 7 o nga ra o Hepetema, 1889, i whakaputaina i raro
i te mana o "
Te Witika. —E marama ana te Kawanatanga he mea tika
tenei kia rahuitia taua whenua mo nga Maori, tera e tukuna mai he
Pire hei whaka-mana. Maku e whakaatu atu kia Taia-roa te tikanga e
ka rite taua mahi.
—E tono atu ana ahau kia whakaaetia
te korero tuarua o tenei Pire, e kore au e whakaroa i te Kaunihera.
Mehemea ka titiro te Kau-nihera i te Pire ka kitea e rite ana ano ki
te pire i tukua mai i tera tau. Nareira e kore e whaitikanga kia
tino whaka-maramatia katoatia atu ano nga tikanga, engari me whakaae
te Kaunihera kia korerotia tuaruatia te Pire, kia tukuna atu ai ki
te Komiti mo nga Mea Maori. E kite ana au i nga kupu whakamu-tunga o
te rarangi 2, e mea nei "me kaua he here." I pohehe te urunga atu o
ena kupu, kei te taenga ki te Komiti ka motini au kia patua aua
kupu, engari me here taua whenua kia kaua e taea te hoko te riihi ma
te whakaae ano o te Kawana te taea ai. Kaore hoki tenei Pire i tukua
mai hei mate mo nga tangata o te karaati mo nga Pakeha ranei e reti
ana i aua whenua. Kaore aku whakahe mo aua riihi, me te whakaroanga
atu, engari e hiahia ana au kia mahia tikatia te ture. No reira au i
hiahia ai kia tukuna tenei Pire ki te Komiti, kia tae mai ai nga
taha katoa ki te korero i te aroaro o te Komiti, kia tae mai ai hoki
te Kaitiaki mo te Katoa ki te whakaatu i ana kupu whakatikatika. Ka
tono atu au kia korerotia tuaruatia te Pire.
Te Tiwini—I pohehe au i tera tau i taku kore mohio
ki nga tikanga, wha-kaae ana au kia tukuna atu ki te Komiti mo nga
mea Maori. I roto i enei ra kua tae mai he pukapuka a etahi o nga
tangata o te karaati, e whakahe ana mai ratou i te Pire nei. No
reira au ka mahara he mea tika kia panuitia e au taua pukapuka. he
mea tuhituhi mai i Kaiapoi i te 18 o nga ra o Akuhata, 1890, e penei
ana:—
"Kaitiaki mo te Katoa, "Tari o te Kaitiaki, Poneke. " E hoa,—Kua rongo matou e hiahia ana a Taiaroa kia rohea tona paanga i te Rahui Maori o Mawhera. E wha-kahe ana matou notemea hoki he taone a Mawhera, e kore e taea te roherohe i runga i te tikanga e pai ai matou e mau ake nei o matou ingoa, ko matou ano hoki nga tangata tino whaitake ki taua Rahui o Mawhera; kauakoe e whakaae atu ki te tono a Taiaroa.—Na matou
"Na Hoani Tainui, "me etahi atu tokowhitu."
Ki taku mahara e kore e taea e te Komiti te whakaae i tenei Pire i te mea kua tae mai tenei pukapuka whakahe mai. He maha nga mahinga i whaka-haerea i raro i te tikanga o te ture e kore ai e taea te whakaae tenei Pire.
—Me whaikupu atu au mo runga mo te
pukapuka i panuitia mai na e
Pootitia ana riro ana i te ae, wha-kaaetia ana te korero tuarua.
Whakataunga a te Komiti Mo Nga Mea
Maori O Te Kaunihera mo runga mo te Pitihana Nama 17 a
Ko te Komiti mo nga mea Maori i tukuna atu nei ki a ratou te Pitihana
a
E inoi ana nga kaipitihana kia whakahokia atu ki a ratou etahi whenua i Opo-tiki, ko to ratou take e ki ana ratou ko Harata te Aupiro, i mahue atu ra i a ia taua whenua i era atu whakatupuranga.
I runga i ta te Komiti i ahei ai ki te kimi, kei roto taua whenua i nga rohe o te Raupatu, ko te mea tika ia ma nga kaipitihana me i tono ratou ki te Kooti Whakarite i tu ra ki Opotiki i te tau 1887, me te tau 1888; tetahi hoki me-hemea he uri nga kaipitihana no tetahi wahine i riro herehere i a Ngapuhi i mua, kua tae nei ki te whitu tekau tau o tona rironga atu, e kore pea e maharatia e te Kooti he take ano to ratou.
Noreira ka kore he kupu atu a te Komiti.
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o te Kaunihera
mo runga mo te Pitihana Nama 12 a
E ki ana nga kaipitihana i whaitake ratou tahi ko etahi atu tangata ki te whenua o mohiotia nei ko Okahukura kei Kaipara. I te tau, 1877, i hoko etahi o nga tangata whaitake ki a Whi-titera, engari kaore a Hemana Whiti te matua o nga kaipitihana i whakaae ki te hoko i tona paanga ki taua whenua, ahakoa i tohe tonu a Whititera, no muri nei ka tahi ia ka whakaae i runga i te whakaae atu a Whititera kia whaka-hokia atu ano e ia ki a Hemana tona kainga hei kainga nohoanga mona, i haina ano a Whititera i te Kirimene whakaae atu ki te hoko atu i te 100 eka o taua poraka ki a Hemana mo nga moni £50, me te kite ano o te Roia i tana tuhinga i tona ingoa ki taua kirimene. I utua e Hemana taua £50 ki a Kerenana Kaiwhakawa utua ana ano hoki e ia te moni £17—mo te wea o taua 100 eka, me tana noho tonu i runga i taua whenua e tu ra tana whare i reira tae noa ki te tau, 1880. No taua wa ka tono a Whititera ki te Hupirimi Kooti kia pana atu a Hemana i taua whenua. Whakamana ana te tono a Whititera i runga i te tikanga o te ture. No muri mai ka tono a Whititera kia whakamana te whakatau a te Kooti, tukuna ana ia ki runga ki tana whenua e te Heriwhi. No muri tata mai i tera ka tahuna e Whititera te whare o Hemana me nga taonga o roto. Whakataua ana e te Kooti kia utu a Hemana i te moni kia £70, kaore auo nei kia taea te utu taua moni, me te kore moni hoki ana ki te tono whakawa mo te kore o Whititera e whakamana i tana kirimene. Noreira i runga i te mahi tahae a Whititera kua riro to ratou kainga, kua kore hoki he kainga hei nohonga mo ratou. E tono ana ratou ki te Paramete kia whakaritea mai he ora mo ratou i runga i tenei mate.
Kua whakahaua ahau kia ki peoei:—
I runga i nga whaikorero kua tae mai nei ki te Komiti, ko te tino
whaikorero hoki na
He tino mahi tinihanga, he mahi he rawa tenei kua korerotia nei, i
tino riri rawa nga Maori o te hapu o Hemana, i te wa hoki i tahuna
ai te whare o Hemana i tino hiahia ratou ki te mahi kino i a
Whititera hei utu mo taua mahi ana, engari i araia ratou e te Kito
te Mihinare o te Hahi Wetiriana e noho ana i taua takiwa, ahakoa to
ratou mamae i runga i te mahi tahae me te pakeke o nga whakahaere a
Whititera i pai tonu to ratou noho, me to ratou mahara ma te
Kawanatanga e whaka-tika to ratou mate. I tono ano nga Maori i te
whakawa mo Whititera kia
E mahara ana te Komiti he mea tika tenei hei mahinga ma te Kawanatanga, e mahara ana hoki te Komiti me tona atu ki nga Roia o te Karauna kia whiriwhiria mai he huarahi e puta ai te tika ki nga Maori, a mehemea e whaitikanga ana me mahi mai e te Kawanatanga he Ture hei whakarite pai i taua take.
Meiha Ropata.—Ka tuku au i taku motini e mau nei ki
toku ingoa, ara: Kia perehitia te Pitihana Nama 16 a
Whakataunga a te Komiti Huihui o nga Whare e Rua mo
nga Ke-reme Maori o te Waipounamu.
Ko te Komiti huihui o nga Whare e rua i whakaritea hei whiriwhiri hei wha-katau i nga kereme Maori o te Waipou-namu, e whakaatu ana i te mahi ano te Komiti i tenei huihuinga o te Paramete ki te whiriwhiri i te keehi mo Otakou.
I te mutunga o te mahi a te Komiti i tera huihuinga o te Paramete i
mea te Komiti, i te wa kaore e noho mahi ana te Paramete me rapu te
ahua o nga kupu tohutohu a te Kawana i tonoa atu ra e Meiha
Ko te tino mahara tenei a te Komiti, i runga i nga korero me nga pukapuka i tae mai ki te Komiti, e kore e tika kia ki atu ratou e pa ana tana tikanga "whaka-tekau" ki te poraka o Otakou. Otira e mahara ana ano ratou, i te mea kaore i te noho whiwhi whenua nga uri o nga Maori na ratou ra taua hoko, e whiwhi ai ratou i te oranga mo ratou, e kore e tika i runga i te ngakau rangatira o tenei koroni kia kaua ratou e aroha-tia atu. I runga i nga whaikorero i te aroaro o te Komiti i tenei tuunga o te Paramete, e kitea ana ko nga whenua kua whakaritea atu kaore rawa i te nui. Noreira i mahara ai te Komiti, me ata whiriwhiri i naianei tonu enei putake, ara:—
Ko wai ma nga uri e ora nei o aua tangata na ratou ra taua hoko.
He aha anake o ratou whenua me o ratou oranga inaianei.
Kia pewhea he whenua hei whakarite tika atu mo era tangata e kitea ana he mea tika kia arohatia atu.
Ko ewhea whenua e watea ana e ahua tika ana hoki hei whakarite pera atu.
E tino mahara ana te Komiti e tono atu ana hoki kia herea nga whenua e whakaritea peratia ana, kia kaua e taea te hoko te pewhea ranei. tetahi hoki kia hohoro tonu te whiriwhiringa i aua take.
Ko nga whiriwhiringa i tonoa atu ra i roto i te ripoata o tera Paramete mo Ngaitahu me Akaroa me Murihiku e tika ana pea ma taua apiha ano e wha-kahaere ara ma te apiha e whakaritea ana hei whakahaere tikanga mo te Ota-kou Poraka.
Komiti mo nga Mea Maori o te Kau-nihera whaikorero
a
Te mate nui kua pa. No te tau I860 ka retia e nga Maori te rahui mo te utu iti me te mohio ano o nga Maori me nga Pakeha. kia mutu nga tau e rua tekau ma tahi, me waiho katoa te whenua me nga whare, me te kore utu whakarite.
No te mohiotanga o nga Pakeha mea ake mutu a ratou riihi, ka wehi kei
hoki nga whare ki nga Maori. Katahi ka mahia tetahi ture, tona ingoa
ko "Te Ture Rahui Maori, 1883." Ka murua e
Ko te mate nui tenei o aua ture. Ko te rironga ma te Paremete e mahi he ture mo runga i nga whenua motuhake ki nga tangata noaiho. Ki taku titiro mo te taha ki au me te titiro hoki a era tangata whai take kaore i te tika te mahinga ture kia riro nga utu mo nga whare me nga whakapainga i nga pa-keha tuatahi nana nei nga riihi. Note-mea na nga tangata whaitake tonu era rawa katoa.
Ki te whakaaro o nga tangata whai-take he mea tenei ma te koroni o tenei whenua e whakariterite i runga i tetahi utu nui rawa, ki ta te tika i mahara ai mo runga i enei take raruraru nui.
E te Tiamana me nga mema, me whakaaro ano taku hiahia me taku e tono nei mo runga i enei take taimaha rawa. e hara i te mea pai kia kiia he tono hanganoaiho taku tono engari he kore noku e marama ki nga mahi o enei ture, e hoatu nei te oranga o nga tangata whaitake hei whakanui rawa atu i nga tangata kaore nei a ratou take tika ki aua whare me aua mahi katoa. Ko taku e korero nei mo nga tangata reti tuatahi. Kaore aku korero mo nga tangata reti tuarua, he take ke tera.
Kaore rawa au i kite i te marama o te mahi whakahaere a te Kaitiaki mo te Katoa i a ia e whakahaere nei i nga tikanga me nga moni o nga Rahui i Mawhera.
I runga i enei take katoa e mau i runga ake nei e mahara ana ahau, me-hemea ka mahara te Komiti, kaore i tino marama i a ratou i te tata o te wa e mutu ai te noho o te Paremete, hei rapu i enei raruraru taimaha. Ko te mea tika marama me rapu tetahi tika-nga e taea ai te whakatika enei raru-raru katoa.
Ka inoi atu au kia whakaarotia paitia tenei inoi.
—E te Tumuaki, i te mea katahi nei
ano au ka kite i te whakamaoritanga tika o tenei Pire, kaore ano au
kia watea noa ki te whiri-whiri i ona putake. Kaore ano kia taea e
au te titiro nga rarangi kia mohiotia ai e au nga tikanga o roto.
Tetahi hoki e whakahe ana au mo te tukunga mai o te Pire nei i te
mea kua tata rawa te mutu o te Paremete. Me ki
No te taenga atu o te touo a te Whare o Raro kia tukuna atu etahi
mema o te Kaunihera kia korero tahi ratou ko etahi mema o te Whare o
Raro mo runga mo nga rarangi o taua Ture i patua ra e te Kaunihera,
kia whakaatu mai ratou i nga take i hiahia-tia ai kia tu ano aua
rarangi; katahi a
Meiha Wahawaha.—Tera ano pea e pai kia whakaaetia
atu te tono a tera whare, mehemea ka whakaae mai hoki ratou kia
patua ano te tekihana 10. He take ano i hiahia ai au kia whakakorea
taua tekihana. E mea ana hoki ka ahei te Kooti ki te roherohe i nga
whenua, ahakoa kaore e hiahia ana nga Maori kia roherohea.
Te Matara.—E motini atu ana au kia nekehia tenei
korero.
—Ko taku whakahe mo tenei hui o nga
Kaiwhakahaere o nga Whare e rua, ko te tata o te mutu o te Paremete,
e kore e taea e ratou i te poto o te wa hei mahinga. E mohiotia ana
ano ko tenei Pire he mea tuku mai i runga i te tono a etahi tangata
e hiahia ana ki te hoko whenua Maori, a na ratou i
whakahaere he tikanga i tono ai ano te Kawanatanga kia whakaurua ano
aua rarangi. Ka tautoko au i te motini kia nukuhia te korero.
Pootitia ana, nukuhia ana te korero mo te wiki kotahi.
No muri ka tonoa ano e te Whare o Raro kia mana ano taua Pire i runga i tona ahua i mahia ai e te Kaunihera, a whakaaetia ana.
Ki te Tumuaki me nga
No te tau 1885 i whakawakia tetahi whenua e te Kooti Whakawa Whenua
Maori i Waiomatatini tona ingoa ko Waipiro Poraka e takoto ana i te
takiwa o Waiapu kei te
I tono atu a koutou Kaituku Pitihana kia tuaruatia te whakawa mo taua wheuua.
I whiriwhiria e te Tumuaki o te Kooti Whakawa Whenua Maori nga tikanga o taua tono, a katahi ka whakaaetia kia whakawakia auo taua whenua. I puta hoki te kupu a taua Tumuaki o te Kooti Whenua Maori kaore i tino marama nga korero mo nga take ki te whenua o tetahi taha o tetahi taha ranei, i te whakawa tuatahi. No reira pea i ahua pohehe ai te whakataunga a te Kooti tuatahi.
I tu te whakawa tuarua i te marama o Oketopa, 1886, i Kihipane ko te
Tumuaki o te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ko te Makitanara raua ko
Tiati Paki nga Kaiwhakawa, me Tamahau he tangata Maori hei Ateha. I
kitea e aua Kaiwhakawa me to Ateha
No muri mai i taua whakataunga tuturutanga ki ta te Ture tikanga katahi ka tonoa e tera taha kia hangaia tetahi ture hou kia taea ai te whakawa tuatoru i taua whenua.
No te Paremete kua hori ake nei i hangaia tetahi Ture e mohiotia ana
ko "
I raro i te mana o taua Ture i tu te Kooti Whakawa Whenua Maori ki Kihipane i te 20 o nga ra o Hanuere, 1890, ko nga Kaiwhakawa ko Tiati Wirihana raua ko Tiati Patene me Tarawhiti he tangata Maori hei Ateha.
Ko te taha ki te taha ki o koutou Kaituku Pitihana i karangatia i te
tuatahi. He tokomaha nga kaikorero mo te taha ki a matou. He tino
kaumatua te nuinga o aua kaikorero he tangata
A mehemea ka tirohia i nga pukapuka o te Kooti nga korero mo taua
whakawa ka tahi kakitea te tino
Na no te 20 o nga ra o Hauuere, 1890, taenoatia ki te 14 o nga ra o Pepuere i haere tonu te korero i te aroaro o te Kooti Whakawa mo te taha ki o koutou Kaipitihana.
Engari no te roanga haeretanga o te whakawa ka pa te mamae ki te
ngakau o o koutou Kaipitihana no te mea i puta ake tetahi raruraru i
waenganui i nga kaiwhakawa tokorua. Te take i tipu ake ai taua
raruraru—koia nei—ara ko Tiati Wirihana he tangata mohio ki te reo
Maori, ko tona hoa ko Tiati Patene kaore ia e mohio. Na ahakoa he
Kaiwhakamaori i roto i te Kooti i tohe touu a te Wirihana ki te
korero maori ki te Kaiwhakahaere o tera taha. Nate kore marama o nga
korero a
No te 20 o nga ra o Maehe, 1890, he Kaiwhakawa hou me tetahi Ateha hou me Tiati Wirihana nga Kaiwhakawa. Ko Tiati Wirihana he mea tono na tera taha kia tu.
Na haere ana te whakawa whakataua ana i te 23 o nga ra o Mei, e ki ana te Kooti kore rawa atu he take a o koutou Kaipitihana ki taua whenua ki Waipiro.
Ki ta koutou Kaipitihana e koro e tika tenei whakataunga, no te mea e
tino maraina ana nga korero mo o ma
Na ki ta o koutou Kaipitihana i whakaaro ai ko tetahi tino take nui i he ai te whakataunga o te taha ki a matou i roto i tenei whakawa mo Waipiro na te raruraru i te tuatahi i waenganui i nga Kaiwhakawa. Me i kore taua raruraru i puta ake ai e kore pea matou e whaitikanga kia tuku atu i tenei Pitihana ki te Paremete—ko tetahi mate tenei no roto i taua raruraru a nga Kaiwhakawa i pa mai ai ki o koutou Kaipitihana, koia tenei.
I te tuunga ano o te Kooti i te 24 o nga ra o Maehe ko nga korero a
nga Kaikorero ki te taha ki o koutou Kaipitihana i whakamaoritia i
te pukapuka o te Kooti i panuitia kia rongo ai te Ateha Maori. E ono
nga ra e panui ana enei korero ara nga korero a nga kaikorero katoa
i timataria i te 20 o nga ra o Hanuere tae noatia mai ki te ra i
riri ai nga Kaiwhakawa—Koia anake te mahi mo te Kooti. E ono tiuo ra
e panui ana nga korero a nga kaikorero ki te taha ki o koutou
Kaipitihana ara nga korero i pau i te aroaro o
Ko nga ra i whakapaua i roto i te Kooti i nga Kaikorero mo te taha ki
o koutou Kaipitihana e toru wiki ko nga ra i whakapaua i te
pauuitanga a te Kaiwhakamaori e ona nga ra, heoi; ka mutu te
panuitanga, ka tahi ano ka timataria e te Ateha te tuhi i nga
korero, a haere tonu te whakawa taenoatia ki te 22 o nga ra o Mei,
kei te 23 o nga ra o Mei i whakataua ai—Ki a o
Na e mea ana o koutou Kaipitihana kia whakaatutia ko tenei raruraru
kei waenganui i nga Maori anake, e hara i nga Pakeha me nga Maori. I
te whakaaetanga a te Paremete kia hangaia "
Na e inoi ana o koutou Kaituku pitihana kia ata whakaarotia e te Paremete tenei mate nui kua pa mai ki a matou, kia whakaae mai ano hoki te Paremete kia whakapuare ano te huarahi kia taea ai te whakawa ano o te whenua o Waipiro, kia ora ai te ngakau o a koutou Kaipitihana e noho mate ana i roto i te wahi pouri kerekere a ka inoi tonu a koutou kai inoi.
Kua whakahuatia ano, i roto i te pitihana kua tukuna atu nei e
He mea uaua tenei te whakapoto atu i o matou take tupuna, otira ka
tukuna atu e au enei putake ka tuhia iho nei e au, mo runga mo te
taha ki au me aku hoa, ara ko etahi o nga take e tono atu ai matou,
a e inoi atu aua matou kia ata whakaarohia paitia mai e to koutou
Komiti me te Paremete. Ko matou e
Na ka whakaatu atu matou i enei putake ki te Komiti:—
E whakaaetia ana ano te pananga atu a te hunga o tetahi kainga ke i
tetahi wahine me ana tamariki tokorua, i era atu whakatupuranga,
patua ana aua tamariki, mahue iho ana ana ngakinga i to ratou
kainga. No te paanga mai o tenei mate ki taua wahine me ona
tamariki, katahi ia ka tono atu ki tetahi tangata he whanaunga nona
kia aroha atu ki a ratou ko ana tamariki kia tukuna atu he kainga mo
ratou. Utua atu e ia kaore ana whenua hei tukunga atu ki a ratou,
engari i mea atu ia me haere taua wahine ki tana tungaane e noho mai
ana i tetahi kainga matara ke atu, e noho ke mai ana hoki taua
tangata i Waipiro i te taha ki te Tonga o te awa o Waikawa, no mua
tata atu hoki i patupatua ai e ratou te iwi nana i noho taua whenua.
Haere atu ana taua wahine me ana tamariki ki reira noho ai. No tana
taenga atu, katahi ka hoatu e Pakanui etahi ngakinga mana; he toa
hoki taua tangata he whanaunga ano hoki ki taua wahine, whakahuatia
ana
Ki ta matou mahara e he ana taua whakataunga e kore e kitea he
tikanga maori hei tautoko i taua whakataunga
Ko te Manene tetahi
I roto i taua pukapuka o te Paremete kua whakahuatia ake nei, e ki
ana a
E ki ana hoki a
Na ko aua tu tuku whenua e whakahuatia ana e te Manihera, kei te
mohiotia ano ki te
Me whakamahara atu ano matou ki te Komiti, i te whakawa tuarua i tu
nei i mua atu o te paahitanga o te Ture mo Waipiro me Ngarara i tino
marama to matou take tika ki te wahi nui tonu o taua whenua, a
marama ana ano ki te whakaaro o te Kooti nana ra i whakawa. I tu ano
te Tumuaki o te Kooti raua tahi ko te Paki hei Kaiwhakawa, e
mohiotia ana ano hoki he tangata mohio tera a
Na i runga i te whakawa o muri nei,
Na i runga i enei take kua whakamaramatia atu nei, e mahara ana
matou, tera te Komiti e kite i te tika o ta matou korero, me te nui
o te pouri me te taimaha e tau ki to matou hapu mehemea ka panaia
atu ratou i to ratou whenua i tukuna iho nei e o ratou tupuna me o
ratou matua, tau iho nei ki a ratou, tae atu hoki ki o matou urupa
me nga wahi i tu ai nga whare runanga o o matou tupuna, e mau tonu
nei nga ingoa o aua tupuna, e mau tonu nei
E whakaatu atu aua hoki matou he mate nui tenei e pa ki te iwi nui
mehemea ka kore e whakamana mai tenei inoi. Heoi ano hoki ta matou e
tono atu nei kia tukuna mai he Kooti hei whakawa i o matou take. E
inoi atu ana inatou mo te taha ki o matou hapu me o matou wahine me
o matou tamariki. He kore rawa nga take i whakaaetia ai e tera
Paremete te ture naua nei i tupu ake ai tenei raruraru. E hara hoki
tenei i te mea hou e tonoa atu nei. E rongo ana
E whakahe ana au ki nga putake korero o roto o te
Pitahana a
Te Tiamana: E hara tenei i te mea e hiahia ana te
Komiti kia rongo i nga korero katoa o te keehi. Kua tuhia katoatia
hoki ena korero i te aroaro o nga Kaiwhakakawa.
Paratenc: E whakaatu atu ana au i enei take kia
mohiotia ai i tika te whakatau a te Kooti. E hiahia ana au ki te
whakamarama atu ki te Komiti e rua rawa nga putake o to matou keehi,
ko te ahika me te parenga, me te haerengaketanga o nga tangata nana
i pare ki wahi ke noho ai.
Te Witimoa: Kua tae atu pea enei korero ki te
aroaro o nga Komihaua me te Kooti whakamutunga. E kore e tika kia tu
tenei Komiti hei Kooti whiriwhiri putake. Heoi te mea tika mau, ko
te korero i au mahara mo runga mo nga putake o roto o te whaikorero
a Tuta e maharatia ana e koe e hara i te korero tika, e ki nei ia
kaore i mahia-tikatia te taha ki a ia i roto i te Kooti whakamutunga
nei.
Paratene: I te tuunga o Tiati Wirihana raua ko
Tiati Patene kaore raua au i rongo i a Tuta e whakahe ana mo raua i
roto i te Kooti, a kaore hoki au i rongo i a Tuta e whakahe atu aua
i te aroaro o te Kooti i te Tumuaki me Tiati Wirihana me te Ateha.
Kaore au i rongo i a Tuta e whakahe ana i te aroaro o te Kooti. No
te mutunga o te noho o Tiata Patene i roto i te Kooti, i tukuna he
waea e nga Maori o nga taha e rua ki te Tumuaki tono atu ki a ia kia
whakaturia e ia he Kaiwhakawa hei riiwhi mo Tiati Patene, na Keanana
i tuhituhi ki te reo pakeha, ko ia hoki te kaiwhakahaere mo te taha
ki a Tuta, hainatia ana taua waea e nga Maori o nga taha e rua. Tera
e taea e te Ko miti te tono atukia tukuna mai taua waea. Ko Keanana
te kaiwhakahaere mo Tuta i roto i taua Kooti. Kaore he kupu whakahe
o roto o taua waea mo Tiati Wirihaua.
Te Witimoa: Me utu mai e koe tenei kupu mo Tiati
Wirihana. E ki ana a
Te Witimoa.] He tika ranei te kupu e ki nei kaore i
whakaae atu koutou kia tu nga kaumatua o to koutou taha kia korero i
te tononga mai a tera taha kia tu atu ratou?—E kore au e kaha ki te
tino whakahe atu mo tena kupu. I karanga ano au i etahi o aku
kaikorero, tonoa mai ana e Tuta kia karangatia ano e au etahi
kaumatua kia korero, I kite hoki au e kaha ana nga korero a aku
kaikorero kua karangatia ra e au, no reira au i mahara ai kaore he
tikanga kia karangatia ano hoki etahi atu tangata. Tokotoru aua
tangata i mea ra au kia tu ki te korero, ko Pineamine, ko Hirini
Kahotea, ko
Te Witimoa: Kaore ranei i araia a Tuta i runga i
tana hiahia ki te karanga i a ratou?—I reira ano ra ratou e noho ana
i roto i te Kooti, a mehemea i hamenetia e ia e kore ano matou e
pupuri i a ratou kia kaua e korero. I tu ano aua kaumatua ki te
korero i roto i nga Kooti tuatahi, tuarua, i tuhia ano hoki a ratou
korero i te aroaro o te Kooti,. e patu anake ana hoki a ratou korero
i te taha ki a Tuta. Mehemea hoki i tu ano ratou ki te korero, kua
korerotia ano e ratou aua korero ano i whakina ra ki te Kooti
tuatahi me te Kooti tuarua. E whakahe ana hoki au i. te rarangi 12 o
te whaikorero a Tuta, e mea nei i tono matou kia noho tono ano a
Tiati Wirihana i taua Kooti. E kore e kitea e koutou tetahi pukapuka
tono a matou kia noho a Tiati Wirihana hei Kaiwhakawa mo Waipiro,
ahakoa kimihia i roto i te Tari o te Kooti Whenua Maori, i roto
ranei i te Tari o te Kawanatanga i whea atu ranei. Heoi ano ta matou
pukapuka i tuhituhi ai ko taua pukapuka whakaae kia uru mai te
Tumuaki hei Kaiwhakawa mo taua keehi, a no muri ke tera no te
mutunga o Tiati Patene. I roto i taua pukapuka i whakaae atu matou
kia tu ko te Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, hei
whakaoti i te whakawa mo Waipiro, na e rereke ana tenei i nga kupu o
te rarangi 12. Na mo runga mo te rarangi 15 e ki nei a Tuta kaore
ano he whenua kia penei me tenei te nui tae rawa nei ki te 30,000
eka kia riro i runga i te mana o te tuku.
Te Witimoa: Heoi ano ta te Komiti he whiriwhiri
mehemea i mahia taua whakawa i runga i nga huarahi o te Ture,
mehemea ranei na tetahi mahi he i pa ai he mate ki a Tuta.
Paratene: E korero ana au mo tera notemea hoki kei
roto taua kupu i te Pitihana me te whaikorero a Tuta, otiia mehemea
kaore e paingia mai ana me mutu taku korero mo tera. Me whakaatu
penei atu au, he maha nga tuku pera a te Maori, he tuku nui he tuku
iti, ko tona tikanga tera a te Maori. E kore au e korero mo tera
mehemea ra kaore tera take e paingia kia korerotia e au. Me whakaatu
atu au i tenei kupu aku, ko aua tangata e 353 na ratou nei taua
pitihana kaore i noho i runga i taua whenua, kore rawa kia kotahi o
era
Te Witimoa.] Ko wai te ingoa o taua Ateha?—Ko
Pepene Eketone.
Tuta Nihoniho.] Mo runga mo te rarangi 2, kaore
ranei te taha ki a koe i whaikorero ki te aroaro o te Komiti mo nga
mea Maori i te mea e whiriwhiria ana e ratou te Pire i te tau 1889,
haunga ia i te aroaro o nga Komihana?—Kaore au nei e mohio ana, he
rongo anake taku i mahia taua Pire e nga Whare e rua o te Paremete,
me taku mohio he mema ano a Meiha Ropata no te Kaunihera, a tera pea
i whaikorero ano ia. I Waikato ke au nei. Kaore au i mohio.
Tuta Nihoniho.] Kaore koe i te mohio i whaikorero
ano a Meiha Ropata raua ko Te Make?—Engari] ano ra nga mema o te
Komiti e mohio ana, ko au nei kaore i te mohio.
Tuta Nihoniho.] Mo runga mo to whakahe mo te kupu e
ki nei i tono to koutou taha kia uru a Tiati Wirihana ki taua Kooti,
kaore ranei koutou i tuhi pukapuka tono atu ki te Tumuaki kia noho
tonu a Tiati Wirihana ki te whiriwhiri i taua whakawa?—Heoi ano taku
pukapuka i mohio ai, ko taua pukapuka whakaae atu kia noho tahi te
Tumuaki hei hoa mo Tiati Wirihana me te Ateha, he mea tono mai tera
na te Tumuaki, he mea haina hoki tera na nga taha e rua.
Tuta Nihoniho.] Kaore ranei te Tumuaki i tono atu
kia whakaae koutou kia tu ko ia me tetahi atu Kaiwhakawa. e hara i
te mea kia noho ko raua ko Tiati Wirihana?—I ki mai te Tumuaki kaore
he Kaiwhakawa e watea ana, engari ki te whakaaetia atu ko ia ka
haere tonu te whakawa ki te kore e whakaaetia atu me neke te
whakawa.
Tuta Nihoniho.] I ki koe kaore au i tu ki te
whakahe i roto i te Kooti. Mehemea ka kite koe i aku waea ki te
Kawanatanga me te Tumuaki whakahe mo Tiati Wirihana me a ratou kupu
mai ki au kia mutu taku whakahe, e kore ranei koe e mahara he take ano tera e kore ai au e whakahe atu? — Kaore ra au e mohio ana ki au pukapuka atu ki te Kawanatanga ki aua whakahoki atu ranei. Kia kite rano au te mohio ai au.
Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo aua kaumatua
tokotoru, i whaikorero katoa ranei ratou i te aroaro o te Kooti
tuatahi i Waiomatatini?—I whaikorero ano a Pineamine i te Kooti
tuatahi me te Kooti tuarua, no te Kooti tuarua ka korero a Hirini
raua ko Henare.
Tuta Nihoniho.] I whaikorero ranei aua kaumatua i
te Kooti whakamutunga nei?—Kaore.
Tuta Nihoniho.] Kaore ranei koe i mahara ka haere o
ratou korero ki te whakatika i te taha ki au? —Kaore aku whakaaro
pena i kore ai e karangatia e au, notemea hoki kua korero noatu
ratou i mua, e whakahe ana a ratou korero i te taha ki a koe. I tae
ki te whitu ki te waru ranei aku kaikorero i karanga ai, kaore au i
kite take kia karangatia atu ano etahi atu kaikorero.
Tuta Nihoniho.] E mahara ana ranei koe he tika ke
atu nga tangata o waho hei kaikorero i a koutou kaumatua, i kore ai
koe e karanga i a ratou?—Tokowha nga kaikorero i karangatia e au ko
Tuta Nihoniho.] He aha te take i karanga ai koe i a
ratou te karanga ai i nga uri o aua tupuna e waiho nei hei take mo
te taha ki a koutou?—Kua ki atu ano au kua korero noatu aua kaumatua
i te aroaro o nga Kooti tuatahi ano.
Tuta Nihoniho.] Na mo runga mo te Ateha, e mahara
ana ranei koe e taea e ia te pupuru i roto i tona mahunga nga korero
i tae nei ki te ono rangi e panui ana, i tae nei ki te rua marama me
te hawhe e korero ana ki te aroaro o te Kooti?—Kua ki atu ano au he
tangata mohio taua Ateha ki te korero ki te tuhituhi reo Pakeha me
te reo Maori, kaore hoki oku take hei kiinga maku i mangere ia ki te
titiro i nga pukapuka o te Kooti. E toru ona marama e noho ana i
reira me te watea noatu ki te mahi pera.
Tuta Nihoniho.] E mohio ana koe no Waikato ia e
noho ana hoki koe i reira? —Ae no Waikato ia no tetahi iwi ano o
reira.
Tuta Nihoniho.] He pewhea te tikanga o te tuku a
Tuwhakairiora ki a Iritekura?—
Te Tiamana.] Ko nga tino take e hiahia nei te
Komiti kia whakamaramatia mai, ko nga whakahe mo Tiati Wirihana, e
ki nei kaore i whakaaro tikatia te taha ki a
Tuta Nihoniho.] I haere tonu ranei te mahi korero
reo Maori a Tiati Wirihana ki nga kaiwhakahaere i muri i te putanga
atu o Tiati Patene ki waho o te Kooti?—E kore au e kaha ki te ki
pono atu mo tena, notemea hoki e korero Maori ana ano i etahi wa i
roto i te Kooti, engari e kore au e kaha ki te ki atu i hangai atu
ana korero ki nga taha tautohe. I korero Maori mai ano ia ki au i
tetahi rangi i tana riringa i au e patai ana ki a te Hira, tera pea
i korero Maori atu ano ia ki nga taha tautohe. I te wa e tu ana ano
a Tiati Patene e korero Maori ana ano a Tiati Wirihana e tuarua ana
i nga patai e ka mutu te panui atu a te Kaiwhakamaori, me tana ki
atu ki te Kaiwhakamaori kia whakapakehatia e ia tana patai, nukuhia
atu ana te Kaiwhakamaori ki te taha o Tiati Patene, kia
whakapakehatia atu e ia, me e tana whakamaori hoki i nga mea pakeha.
.] I tuhia ranei nga korero a nga
kaikorero o roto o nga Kooti e toru?—Ae.
E ki ana nga Kaipitihana i whakawakia te Poraka
o Waipiro 30,133 eka e te Kooti Whenua Maori i Waiomatatini i te
tau 1885. I whakahe nga kaipitihana ki te whakatau a taua Kooti,
tono atu ana ratou kia ara he whakawa tuarua. Whakahaua ana e te
Tumuaki o taua wa kia ara te whakawa tuarua. I whakawakia
tuaruatia taua keehi i Nowema, 1888, e te Tumuaki e Maketonore
raua ko te
I te mea kua rongona nga whaikorero a
Kua whakahaua ahau kia ki penei:—
I runga i te ata whiriwhiringa a ta koutou Komiti i taua putake e
mahara ana te Komiti i haere te whakataunga ate Kooti i runga
ano i te
He mea whakamana i taia ai,
I Runga i te Motini a te Miterehana i whakahaua kia whakaturia tetahi Komiti kia
tokoiwa nga mema me te tuku atu i te mana ki taua Komiti kia pa atu
ki tetahi Komiti o te Kaunihera pera te ahua hei whiriwhiri me te
tuku i nga ripoata mo runga i nga take o nga Maori o te Waipounamu
kahore nei ano i whakaotia, me nga whakahau a te Make mo runga i aua
mea o te 5 o nga ra o Mei, 1887 (
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te whakahoki kupu
mo tenei take nui. E kiia ana na te Kawana tenei whaiko-rero, otira
e mea ana ahau ehara i-aia engari na te Kawanatanga. I toku ki-tenga
i tetahi o nga mema o te Kawana-tanga i tera rangi i mea mai ia "Aue
na wai koe i tuku ki waho?" ki atu ana ahau ehara i to whaikorero i
Kuinitaone nana ahau i whakaputa. I whaikorero te
Minita Mo Nga Mahi Nunui i Kuini-taone a i muri iho ka tahuri ki te wha-kamarama i taua whaikorero no te mea kua mea te Kawanatanga kia rukuhia ia ki roto i te waiwera. Ko ana wha-kamarama tenei.
Ko nga take tenei i whakahua ai ahau i roto i taku whaikorero.
Tuatahi ko nga rori hei whakatuhera i nga whenua Karauna i nga wahi
kahore ano e nohia e te tangata: 2. Ko te hoko i nga whenua maori
hei whakanoho noho ta-ngata i Aotearoa: 3. Ko te nama moni hei
whakahaere i nga mahi takiwa: 4. Kia nohia nga whenua nunui e
puritia ana i runga i te Mokete e nga kamupani me nga Peeke. Akuanei
i roto i te whaikorero a te Kawana e penei ana etahi rarangi. Ka
tere rawa te noho-noho o te whenua mehemea e whaka-haerea ana tetahi
tikanga hei hanga rori hei whakapuare haere i nga
o taua Ture whakatikatika ki aua whenua. Mehemea i pahi taua ture i
te Paramete kua hori ake nei kua pehea ra nga Maori inaianei? A tera
no tetahi Ture ko tona ingoa nei ko te Ture whakatikatika i te Ture
Whakawhiti Whenua, ko te tikanga o te rarangi tuawaru o taua Pire he
mea hei whakamana i te hoko o tetahi miriona eka i te
Taipua.—E hiahia ana ahau ki te ki a atu kua hoha
ahau i te whakarongonga ki enei korero, no te mea ehara tenei i te
wa tika hei korero i etahi take e korerotia nei. Mehemea e hiahia
ana etahi mema ki te whakahe ki te Kawanatanga ko te mea pai me
tatari ratou kia tukuna mai e te Kawanatanga a ratou tikanga
whakahaere, kei reira pea te makona ai nga mema. Heoi taku i
tumanako ai kia kaua te Kawana e riri ki nga whakahe kua
whakapuakina mo tana whaikorero. He poto nei ano i noho ai ia i
waenga i a tatou, a he mea kino te whakahe ki nga korero e purua atu
ana ki roto i tona waha e nga Minita. E hiahia ana ahau ki te korero
atu ki te Whare i aku whakaaro mo runga i tenei take e korerotia
nei. E hiahia ana ahau ki te korero atu ki te Whare i nga painga e
mohio ana au i puta mai ki nga Maori i runga i nga whakahaere a
tenei Kawanatanga. Kei te pai rawa nga Maori o toku takiwa ki te
whakahaere a te Minita Maori ara mo runga i tana whakahaere i nga
hoko whenua Maori. Kahore te Koroni i mate i runga i nga hoko a taua
Minita erangi i tatari marire ia kia, ata kitea nga take e te Kooti
katahi ka hokona e ia. Kei te mohio koutou kua oti te whakawa nga
take e te Kooti o tetahi whenua o Ngatimaniapoto i neke ake i te
miriona eka a kahore ano i hokona tetahi eka kotahi ki te
Kawanatanga. Ki taku mohio he whakaatu tenei kihai te Kawanatanga i
kaika ki te hoko whenua. Kua mea a Ngatimaniapoto i naianei kia
whakatupu hipi ratou ki runga i ta ratou whenua. Ki taku mohio he
tohu tenei e tahuri ana nga Maori ki te kimi i tetahi ora mo ratou.
I te mea tonu tenei Kawanatanga ki te whakatika i nga he i puta mai
i runga i nga whakahaere a te Kooti o mua; i tahuri ratou ki te
whakatika i aua he i whakaekea ki runga i nga Maori i runga i nga
hoko whenua i te wa i tu ai te mema mo Whanganui ki taua Tari.
Mehemea e waiho ana tenei Minita kia tu ana tera e tika tana mahi. E
tino whakaae ana ahau ki nga korero a nga mema mo Whanganui me
Waitotara mo runga i te he o te whakatunga o nga Tiati Kooti Whenua
Maori. Ko tetahi o enei Tiati ko Kanara Tirimara he mema nei ia no
te Whare i mua, kua whakawa ia i nga poraka e rua, he poraka nui aua
poraka, a kua puta nga tono whakawa tuarua mo aua poraka. Kei taku
ringa nei e mau ana tetahi pitihana whakahe mo tana whakataunga. Ki
taku mohio he tohu tenei ehara ia i te tangata mohio, i te mea hoki
e tukua ana nga whakataunga a e nui ana nga whakahe ki aua
whakataunga he tohu tena e he ana nga whakotinga. Ki taku mohio he
mea pai rawa kia mohio nga Tiati ki te reo Maori. Ko nga Tiati
kahore e mohio ki te reo Maori kahore ratou e matau ki nga tikanga
Maori; ko ta nga Maori hoki i hiahia ai kia whakahaerea nga whenua i
runga i nga tikanga me nga ritenga Maori. Kua ki ahau i mua i roto i
tenei Whare mehemea e peneitia ana te mahi katahi ka tika ki nga
tangata katoa. I taku meatanga kia whakanukuhia ake nga mana o nga
Komiti Maori, kihai te Whare i whakarongo ki aku kupu. Kotahi anake
te kupu i mahue i au mo runga i tenei take, ara ko tenei, kahore au
e pai kia
Te Miterehana.—E pai noatu ana au kia waiho marire
tenei Komiti taihoa e whakarite.
Tame Parata.—He patai nana ki te Pirimia, Mehemea
ka whakatikaia e te Kawanatanga te Ture Pane Kuini i tenei tunga o
te Paremete, ara mo runga mo nga takoha e utua nei i runga i nga
whenua Maori, i runga ano hoki i te mana o tana kupu whakaae mai i
tera huinga o te Paremete ?
Te Miterehana.—I runga i te patainga a te mema na i
tera tau, i mea atu te Pirinia i reira ka ata whakaarohia e te
Kawanatanga taua putake. I te whai whakaaro ano ratou i muri mai i
tera tunga o te Paremete, a kei te whiriwhiri tonu ano inaiianei; a
i mua mai o te mutunga o tenei tuunga o te Paremete ka panuitia e to
Kawanatanga ki te Whare nga mea o roto o te Ture Pane Kuini e
maharatia ana tera e taea te whakatikatika.
Hoani Taipua.—I patai ki te Minita mo te Taha
Maori, mehemea kua ata whakaarohia e te Kawanatanga nga pitihana a
nga Maori i tukuna atu ra i tera tau e te Komiti mo nga mea Maori.
Me whakamarama atu e ia te take i patai atu ai ia i taua patai. E
mahara ana ia kaore i te mahia e te Kawanatanga nga pitihana i
tukuna atu ra e te Komiti mo nga mea Maori. Ko te take i penei ai
tana mahara, he tuhituhi tonu mai no nga Maori ki aia, he patai tonu
mai mehemea kua pewheatia a ratou pitihana, a i pataia e ia tenei
patai kia ahei ai te utu atu i a ratou pukapuka. He maha aua
pitihana i tukuna atu e te Komiti mo nga mea Maori kia ata
whakaarohia paitia e te Kawanatanga, a e tino hiahia ana ia kia
marama rawa te utu mai a te Minita mo te Taha Maori mo tana patai.
Te Miterehana.—Ko etahi o nga ripoata a te Komiti
mo nga mea Maori i tukuna atu ra ki te
I runga i te motini a te Kaa i whakahaua kia whakatokotoria ki te aroaro o te whare nga pukapuka me nga korero katoa e pa ana ki te hokonga o te Taone o Rotorua.
Te Miterehana.—Ka tono atu au ki te Whare kia
whakaritea nga mema mo te Komiti mo nga mea Maori.
Hoani Taipua. —E hiahia ana ahau ki te
Hirini Taiwhanga.—He patai taku ki te Minita mo te
Taha Maori, mehemea kua tukuna mai ki a ia e te Kaitiaki mo te katoa
nga moni o te reti o te whare Maori i Waipapa Akarana, i whakahaua
ra e te Ture i whakamana i tera tuunga o te Paremete; me whakaatu
mai hoki me ka pewheatia te whakapaunga o aua moni?
Te Hihirope.—Kei te pohehe te mema e patai mai na.
Kaore i paahiatia te Pire i tukuna mai ra i tera tau, no reira i
kore ai e tukuna mai e te
Te Hatihana. Patai ana ki Te Minita Maori, awhea
whakapuaretia tetahi takiwa hei korerotanga ma te Whare mehemea e
tika ana kia whakapaua nga moni o te koroni kia kaha ai te kawe
keehi ki te Piriwi Kaunihera e era kua hinga i te whakawa. Mehemea
ranei ka taea te whakahoki mai i te moni o te koroni e £300, kua oti
te utu hei punga mo taua whakawa ana mauria ki tawahi taua keehi. A
me puta mai taua moni i tewhea kaute? Ko te mea tika pea me utu hoki
nga moni o tera taha ara te moni a nga Maori.
Te Hirope ka mea, tera e hohoro te Kawanatanga ki
te homai nga pukapuka katoa e pa ana ki aua mea ki te aroaro o
tetahi Komiti, kia rapua e ratou mehemea e tika ana kia mahia tonu
tia taua whakawa ki Ingarangi, a ma taua Komiti e whakaaro te tika
kia utua nga moni e pau i nga taha e rua ki taua whakawa. Erangi kua
oti te tikanga me hoki mai taua £300 mehemea ka ki te Komiti kaua te
Kawanatanga e awhina taua keehi.
Ta Hori Kerei patai ana ki te Kawanatanga me kore
ratou e whakaae kia hikitia te whakawa o taua poraka kua panuitia
kia tu ki Mateue, ki Moaowhango, te kainga o nga tino tangata whai
take ki taua whenua. Me whakaae rawa te Whare ki tenei tono tatemea
he mate nui ka pa ki nga Maori mehemea ka haere mai ratou i te
whenua pamamao. Ahakoa he rarangi o te ture kei te arai kia kaua e
whakaaetia taua tono, pai noa atu kia paahitia he ture motuhake hei
whakamana i te hiahia o nga kai tono.
Te Hirope.—Ko te ra me te wa e tu ai nga Kooti
Whenua Maori, kei te
Ta Hori Kerei.—Kua oti taku whakaaro ara, tera e pa
he mate mamae kino mehemea e kore e hikitia taua Kooti. E hiahia ana
ia kia korero nga mema Maori me era atu mema.
Hoani Taipua.—Me korero ano ahau ahakoa he maumau
korero ina hoki kua puta te kupu a te Kawanatanga. Kua korero noa
atu ahau ki te Minita Maori mo te raruraru o tenei keehi, me tu
ranei ki Matene, ki Hehitingi ranei. Ko nga tangata katoa o
Rangitikei e mea ana me tu ki Matene te Kooti. Ko nga tangata katoa
o Hehitingi e ki ana me tu ki Hehitingi. No tera tau tenei
korerotanga a whakaaetia ana e te Minita me tu ki Matene, Otiia
inaianei kua tono etahi tino tangata whai take ki te whenua, me tu
ki Moaowhango te Kooti, a e tono ana ahau me ata whakaaro te
Kawanatanga ki tenei. Kaua e parea ki te Tumuaki o te Kooti, erangi
me tohu tohu tonu ki te Kooti i nga wa katoa e tika ana, kia tahuri
ai te Tumuaki ki te ata rapu rapu tika i nga take katoa ana ara ake
he raruraru i roto i nga Maori. Mehemea ka kitea a muri ake nei kua
pa he raru ki nga Maori, tera ratou e tuku pitihana mai ki te whare.
Me mahara hoki, ko te toru kai tangata tenei, ara ko te hotoke, a
tera pea nga kaumatua o Moaowhango, he tangata mohio ki te whenua,
kaore e kaha ki te haere rawa mai ki Matene, kua oti hoki te whakawa
i te rohe potaeimua, a ko te tino whakawa tenei ka tu nei, ara te
whakawa wehewehe, na reira e tika ana me ata whakaaro te Kawanatanga
mei kore e taea te kawe taua keehi ki Moaowhango, mehemea koa kei te
pera te hiahia o te nuinga, i te mea hoki, kei te ahua tawhiti a
Matene i nga kainga a nga Maori, na reira ka pau nui a ratou moni i
te nohoanga i roto i te Taone Pakeha. I te keehi o
Te Tana.—E tautoko ana ia ia Ta Hori Kerei i te mea
e kite ana ia i te mate e pa ana ki te iwi Maori, tae noa ki o ratou
kaumatua i te mauranga o nga whenua ki kainga ke noa atu whakawa ai.
Pai atu ki aia mehemea e haere rawa ana nga Tiati ki runga tonu i te
whenua e whakawakia ra. Me aroha rawa te Whare ki te iwi Maori, kua
pau tetahi moni nui a nga Maori o Moaowhango ite hanganga i te whare
mo te Kooti. Tetahi he huarahi kino te huarahi o Moaowhango ki
Matene, e whitu pea te kau maero, a ko te makariri hoki tenei. Me
ata whakaaro nui te Minita Maori i tenei putake.
Kapene Rata.—E tika ana kia tupato ano te
Kawanatanga, kaua hoki ratou e rere noa atu ki te whakararuraru i
nga whakahaere o te Kooti, i te mea hoki e tino ki ana te ture "Me
noho te Kooti ki nga wahi me nga wa e oti te whakarite e te
Tumuaki." Ahakoa pewhea te hiahia o te Kawanatanga, e kore e ahei te
pokanoa. Tera pea e raruraru mehemea ka tohu tohu te Kawanatanga ki
te Kooti.
Ko Piukenana.—Kua roa rawa e tu ana te Kooti ki
Kereitaone a kua hui katoa nga Maori ki reira me a ratou, wahine,
tamariki hoki, me te pau kino o a ratou rawa, nuku atu pea i te utu
o nga whenua e whakawakia ana, me te noho huihui i roto i nga whare
whakahouhou, mate mate ai. Me tahuri rawa te Whare ki te hanga ture
e ahei ai te
Tame Parata.—I tae mai ano etahi o nga Maori e whai
paanga ana ki tenei whenua ki aia, a nui atu te tika o ta ratou ki
kia tu tonu te Kooti ki runga ki te whenua. E mohio ana ia he nui te
mate e pa ana ki nga Maori mo te kawenga i nga whenua ki nga wahi
tawhiti. Mehemea ka taea te hanga he tikanga e mutu ai tenei tu
whakahaere, nui atu te pai, otiia i runga i te korero a te Heketari
o te Koroni e kore e ahei te Kawanatanga ki te rere atu ki runga mea
ai. Otiia no nga Mema Maori ano te pohehe, te whakaurua e ratou
tetahi rarangi ki te Pire Kooti Whenua Maori i tera tau mo enei tu
keehi erangi e tika ana te aue a nga Maori, e tau ana ano nga mate
ki runga kia ratou.
Te Puruiti.—Ahakoa tona mate e kore ia e noho puku
i te mea e tino aroha ana ia ki te mate e pa ana ki te iwi Maori.
Kua oho rawa tona mauri i tona kitenga i te he o te haerenga mai o
nga Maori ki nga taone noho noa iho ai, ngaua ai e te mate kai, e te
makariri e te mate kino whakarihariha noa atu. Ki tana whakaaro kaua
e whakaturia enei Kooti ki nga taone Pakeha, a ko te wahi tika hei
whakawakanga mo tenei poraka, ko Moaowhango tonu, otira he nui ano,
ara ko te nuinga o nga tangata whai paanga e mea ana, me tu tonu
tenei keehi ki Matene, engari he nui ano tona aroha ki te motini a
Ta Hori Kerei te mema mo Akarana waenga.
No te taenga ki te hawhe paahi o te rima mutu ana tenei korero.
Meiha Tuari.—I tukuna mai e ia te Pire Rehita Kuri,
ko te tino putake o taua Pire he mea kia whakaritea me rua hereni me
te hikipene te utu mo nga kuri a nga tangata whiu hipi kau ranei me
nga hepara tiaki hipi.
Hoani Taipua.—E tono atu ana au kia nekehia atu
tenei Pire mo te Wenerei korero ai, notemea hoki e pa ana ki nga
Maori, a kaore ano kia whakamaoritia, kaore ano hoki ratou kia ata
marama ki ona tikanga. Ki taku mahara he Pire pai ano tenei engari
kaore ano kia whai takiwa hei tirotirohanga; a e hiahia ana hoki au
ki te tuku atu i aku kupu whakatikatika mo taua Pire, E tono atu ana
au inaianei kia whakaae mai te mema na hia nekehia atu.
Hirini Taiwhanga.—E tonu atu ana hoki au ki te mema
na kia whakaae mai ia kia nekehia atu tana Pire, notemea hoki e
hiahia ana nga Maori ki te
Tame Parata.—Kaua ra te Mema na e pohehe mai kei te
turaki nga Maori i tana Pire, engari e hiahia ana kia nekehia, kia
whakamaoritia hoki kia taea ai te whakatikatika. E ki ana etahi Mema
kaore tenei Pire e pa atu ki nga Maori, engari ki au nei e pa ana
ano ki nga Maori. E hiahia ana au kia nekehia atu tenei Pire kia
watea ai te tuku kupu atu ki roto kia kaua e utu nga kuri Maori e
tiakina ana hei mahi kai. Ko nga Maori e noho ana i Murihiku e tiaki
kuri ana hei mahi manu hei kai ma ratou. I te korerotanga o tetahi
Pire penei i tera tau i ki atu ano au ki te Whare he hipi ano a nga
Maori o toku takiwa, a he kuri ano a ratou hei tiaki i aua hipi, hei
patu hoki i nga rapeti Engari ano te nuku atu i te Pire nei ma tera
e hohoro ai te puta, ki te kore ka turaki nga Maori i te Pire me ka
waiho ano i tenei ahua o te Pire.
Hoani Taipua.—He kupu atu taku ki te Tumuaki
mehemea ranei e hara i te Ture o te Whare te 363 o nga
Te Tumuaki.—Ko taua rarangi o nga Ture o te whare e
mea ana mo nga Pire e tino hangai ana ki te iwi Maori. E kore au e
kaha ki te ki atu e tino hangai tika ana tenei ki te iwi Maori.
Timi Kara.—Ka motini atu au kia nekehia atu tenei
Pire kia toru marama ka korero ai.
Hoani Taipua.—I ki tetahi Mema me whakaae te korero
tuarua o tenei Pire. E whakaae ana au kia peratia ahakoa te
noho-puku tonu mai te Mema na a Meiha Tuari.
Meiha Tuari.—Mehemea ka whakaaetia te korero tuarua
inaianei me waiho rawa mo te 17 o Hurae ka korero ai ano.
Whakaaetia ana te korero tuarua.
Tame Parata.—He patai taku ki te Minita mo te Taha
Maori, mehemea ranei i te mahia he tikanga hei whakatau i nga kereme
a nga Maori a Ngatikuia me Rangitane e noho ana i te Hoiere me
Wairau? I tu ano he Komihana hei whiriwhiri i nga kereme a aua
Maori, tukuna mai ana te ripoata ki te Kawanatanga me te Whare, a
heoi ano te mea e toe ana ko te whakarite i tetahi wahi whenua hei
oranga mo aua Maori. I rongo au e whakaaro ana te Kawanatanga mo
tetahi wahi kia hoatu mo ratou, a ko taku hiahia tenei kia mohio au
mehemea ranei kua oti te whakarite kei awhea hoki te whakataua ai.
Kua tukuna mai e aua Maori ki te Minita te rarangi ingoa o nga
tangata mo taua whenua.
Te Miterehana.—Kua roa noatu te
Kawanatanga e whiriwhiri ana i taua mea. I tuhia atu ano he kupu ki
a ratou i te tau 1888, kua oti hoki i te Kawanatanga te whakarite he
whenua mo ratou i te Kenepuru Raana; otira kihai i rite i a ratou
kaore hoki ratou i kaha ki te whakaae mai ki tera. Na no naianei kua
whakaae te tokomaha ki taua wahi. Ko taua whenua kei te retia
inaianei a e rua ano pea tau te mutu ai te riihi; a kia watea taua
whenua ka tahuri te Kawanatanga ki te whakatau i taua whenua ki a
ratou, engari hoki kaore i rite rawa te pai o taua whenua ki ta te
Kawanatanga i hiahia ai hei whenua ma ratou.
Hirini Taiwhanga.—Ka whaikupu atu au mo te Pire
nei, a ka pooti hoki au kia korero tuaruatia. Ko te take, e hiahia
ana au ki te whakauru atu i tetahi rarangi hou e ka tae ki te
Komiti, he mea naku kia rua pooti ma nga Maori pera ano me ta te
Ture o te tau 1867. I taua wa i uru ano matou nga Maori ki nga rouru
pooti mema Pakeha me ta matou pooti ano mo te taha Maori. I te tau
1874 i whakawakia a
"Notemea i runga i te ahua rereke o nga take Maori ki o ratou whenua,
me etahi atu take pera, kaore i ahei nga tangata Maori o Niu Tireni
kia rehitatia ratou hei kai-pooti e mana ai ratou ki te pooti mo nga
mema o te Paremete o nga Kaunihera Porowini ranei o taua koroni; a
notemea e tika ana kia whakaritea he tikanga motuhake e tu ai he
kaiwhakarite mo nga pononga Maori a te
A i te 11 o nga rarangi o taua Ture e penei ana,—
Ka whaimana te Hupiriteneti me te Kaunihera Porowini o ia porowini,
ki te hanga ture e tika ai kia pootitia tetahi etatahi ranei o nga
mema o taua Kaunihera Porowini e nga tangata o taua porowini kua
whakainana nei e tenei Ture kia pooti ratou mo tetahi mema o te
Na i runga i te mana o taua Ture i tika ano nga Maori kia uru ki nga
rouru mehemea e whiwhi ana ki te whare, a he maha o ratou i whiwhi
ki te whare, a pooti ana mo te Hupiriteneti o te Porowini o Akarana,
me nga mema Pakeha, me nga mema Maori ano hoki. Na kua ki ake nei au
no te tinihangatanga e
Taiwhanga.—Patai ana ki te Kawanatanga, Pewhea
ana ratou mo te Whakawa o
Ka utua e taua. roia tenei Waea. "E pai ana ka whakaae au ki to
waea, erangi kei au te ra e tu ai te whakawa i runga i te
whakaatu poto,
Te Tumuaki.—Kaua e awhio te korero e te honore
mema, erangi me poka tonu i te mea e patai kau ana ia.
Taiwhanga.—Heoi ra te mea pai ki tana whakaaro
me hanga i waho he tikanga e oti marama ai.
Te Miterehana.—E korero ke ana te mema he take
ke noa atu, inahoki kaore i whai paanga te hokonga o Rotorua ki
te take e pataia nei e ia. A ko tona utu tenei mo taua pataira.
I te mea kua mauria taua take ki roto ki te Kooti Hupirimi, kati
e kore to Kawanatanga e arai i taua whakawakanga.
Taiwhanga patai ana ki te Minita mo nga mahi nunui
ko awhea oti ai nga maero te kau marua o taua rerewe kua tukua kia
mahia?
Te Pakuha.—Tera e oti i te marama o Oketopa,
1891.
Te Puruiti.— Patai ana ki te Minita Maori mehemea
kua rongo ia i te mate nui i pa ki nga Maori e noho nei kei
Taumarunui i te mea i huia pokanoatia ki roto ki te poraka o
Waimarino ahakoa i oti i mua te tikanga e kore e hokono tetahi wahi,
erangi kia matua oti pai te whakawa i nga take katoa o nga tangata
ki roto ki te poraka o te Rohe Potae £1,700 kua pau mo te ruritanga
o taua Rohe Potae poraka i runga i te tikanga e kore e hokona nga
whenua i te mea kaore ano kia oti katoa te whakawa i o ratou take ki
te whenua, a kootitia ana taua Waimarino ki tetahi whenua mamao
rawa, ara ki Whanganui 130 maero. Heoi nui rawa te pouri a nga Maori
mo tenei.
Te Paranihi.—I tuku pitihana mai nga Maori e mea
ana i hokona ngarotia ta ratou whenua a Waimarino, a mahia ana taua
pitihana e te Komiti Maori, ki mai ana taua Komiti kaore a ratou
Te Miterehana.—I homai tenei take e ana hoa Minita
i to ratou hokinga mai i Waimarino, a kua kitea e ia i uru ano
tetahi wahi o
Te Puruiti.—Ko te mea tika me ata rapu marire,
mehemea he pono i ata whakaritea tenei tikanga ki nga tangata o Te
Rohe Potae, e kore e hokoa tetahi wahi o te whenua i te mea kaore
ano kia oti te whakawa.
Te Miterehana.—He nui tona kimihanga mehemea i
whakaotia he tika pera, kore rawa e kitea etahi pukapuka e pa ana ki
tenei mea. Otiia mehemea e pai ana te kai patai ka tahuri ano ia ki
te ui ui.
Taiwhanga. — Patai ana ki te Minita o nga Ture
mehemea e whai mana ana nga Kaute Kaunihera ki te whakaeke reiti i
runga i nga Maori a ki te mea kia utu hoki ratou i te taake Kuri, a
mehemea e pera ana ratou, no runga i tewhea Ture tenei mana?
Kapene Rata.—Ko te mahi ma te Kawanatanga he hanga
ture, e hara i te whakaatu i nga ritenga o aua ture ki katoa o te
hunga patai, otiia e pai ana ia ki te utu i taua patai ahakoa e hara
ia i te roia. I raro i te 4 o nga rarangi o te Ture Rehita Kuri,
1880, e mea ana, me utu katoa nga tangata e whiwhi ana i nga kuri,
na reira e tika ana kia utu tahi nga Maori me nga Pakeha. Otiia i
raro i te 3 o nga tekiona o taua Ture e whai mana
ana te Kawana ki te panui kia kapea tetahi takiwa o te koroni ki
waho o nga ritenga o taua Ture. A mo runga mo nga reiti, e ai tona
titiro ki te Ture i raro i te rarangi 6, o te tekiona 2, o te Ture
Reiti 1882, nga whenua katoa a te Maori, kaore e ekengia ana e te
reiti, taake ranei.
I runga i te motini a Te HATIHANA ka whakaaetia kia homai ki te Tepu
o te Whare te kaute o nga moni £1,500 kei te rarangi 63 o nga
pukapuka moni hei whakarite i nga mahi i raro i "
I runga i te motini a Te HIROPE i whakahaua kia whakaturia he komiti
Te Mete.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori ka
peheatia e ia te whakaoti i ana whakaaetanga i whakaae ai ia i te
Paremete kua hori ake nei me era atu Paremete i mea ra ia ka hokona
e ia ta Waikopiro Poraka me etahi atu Poraka Maori kia whakanonohia
ki te tangata pera ano me te whakahau i roto i te Ripoata whenua
Karauna o te tau kua hori ake nei. Na me ki ake au ka maha nga
whakaaetanga a te Minita Maori mo runga i tenei take erangi kahore
ano tetahi mea i meatia.
Te Miterehana.—Tana whakahoki kua tukua etahi moni
kia te Pirihi te Kaiwhakawa Tuturu o Nepia hei hoko i nga take a
etahi ki aua poraka whenua, kua hokona nga hea a etahi erangi i
whakauaua rawa te hoko i etahi hea a nga Maori i te nui o te utu e
tonoa ana e ratou a ko etahi kahore rawa e pai ki te hoko, erangi e
mohio ana te mema na i te akiaki tonu nga Maori i te Kawanatanga ki
te hoko i Waikopiro Poraka a kei te hiahia tonu te Kawanatanga ki te
hoko, erangi kua tukuna tetahi tono kia whakawakia tuaruatia taua
whenua a ka tu tonu taua whakawa inaianei ano i muri tonu iho e te
mutunga o te Kooti e noho nei i Matene. Ko Manawakaitoi Poraka
kahore ano kia whakawakia e te Kooti erangi ka
whakawakia tonutia taua poraka i muri tonu iho o te whakawakanga i
Waikopiro Poraka.
Timi Kara.—E tika ana ano te panui a te Kawanatanga
i runga i Porangahau Poraka otira kahore i mohiotia mehemea i tika
te whakaekenga o taua panui ki runga i taua Poraka. Erangi e penei
ana aku whakaaro kahore i tika te tukunga o taua panui. Tutahi no te
mea kahore ano taua whenua i whakawakia e te Kooti Whenua Maori a
kahore ano kia mohiotia nga tangata whai take. Tuarua no te mea
kahore ano kia utua etahi moni e te Kawanatanga ki nga Maori i te wa
i tukuna ai taua panui, ko tetahi kahore rawa nga Maori i
Taipua.—I rongo au e korerotia ana na te mema o
Wurupere i whakahaere i nga tikanga i whakaekea ai nga here ki runga
i Porangahau Mangamaire Poraka. Mehemea i whai take ia mo te tono
kia whakaekea nga here ki runga i taua whenua e tika ana ano taua
whakahe kia unuhia nga here. Ki taku whakaaro me tika nga whakaaro a
taua mema. I rongo
Te Mete.—E mahara ana ahau kihai i marama i te
Minita Maori te whakahoki kupu mai mo runga i ana korero mo taua
Poraka. I ki te Minita Maori na etahi Maori hui atu ki te mema mo te
Timi Kara.—I mea i penei taku korero I utua e te
Kawanatanga o mua ake nei nga moni ki nga tangata Maori tera pea e
kitea a muri ake nei ehara ratou i nga tangata whai take ki te
whenua. Kei te raruraru tonu nga take ki taua whenua, kua whakakorea
hoki te whakawakanga o mua i runga i te tohe kia whakawakia
tuaruatia.
Te Mete.—I te mea kua
Timi Kara.—E hiahia ana ahau ki te whakatika i
tetahi korero i makere mai i te mema kua noho nei ki raro I ki taua
mema i whakahaere ahau i nga tono a nga Pakeha mo runga i taua
Poraka. E hiahia ana ahau ki te ki atu e tino whakahe ana ahau ki
tena korero kahore ahau i whakahaere i tetahi mea ma
TE METE.—Heoi ra e whakaae ana ahau ki nga korero a te rangatira na—A hinga ana te motini kia hikitia te Whare.
Taipua.—E patai ana ahau ki te Minita Maori ahea
noho ai te Kooti Whenua Maori ki te whakawa i te whakawakanga tuarua
mo Maraeroa- Hurakia me te Hurakia Poraka i whakaritea nei he ture i
te Paramete kua hori nei. Ko taku i hiahia ai kia hohoro tonu te
noho o tetahi Kooti hei whakawa tuarua i Maraero a me Hurakia Poraka
inahoki kua puta te ripoata a tetahi Komihana mo runga i enei
poraka. Ko te take i patai ai au he huhua no nga pukapuka a nga
Maori whai paanga ki aua whenua kua tae mai ki ahau.
Te Miterehana.—E pouri ana ahau ki te ki atu kahore
ano te Tiati Tumuaki i watea ki te tuku i nga Tiati tokorua hei
whakawa i enei whenua. He tika ano ia ta te mema e ki mai na i
paahitia tetahi rarangi hei whakauru ki roto i te Ture o te Paramete
kua hori nei hei whakahau kia whakawakia taua keehi. Erangi ekore te
Tiati Tumuaki e wareware ki te whakahaere i taua mea me te tumuanako
tera e rua nga Tiati e watea mo taua mahi i roto i nga marama e rua
e haere ake nei.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita o
nga Whenua he aha te take i kore ai e tukuna nga mapi kia Tiati Maki
mo Moeraki, Punamaru, Waihao, Waimate,
Te Retihana.—E kiahia ana ahau ki te ki atu i oti
te mapi mo Moeraki i te wiki kua hori ake nei, a kua tukua ki te
Tiati Tumuaki. Erangi kahore ano kia oti nga mapi mo era atu rahui,
a kei etahi o aua rahui kahore ano kia oti te ruri. He nui rawa te
raruraru i tau ki te Kawanatanga i runga i te mahi wehewehe i aua
whenua kia tau tika ai ki te hunga whai take. Erangi ekore e roa e
whakaoti ana i aua ruri.
Te Kere.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehehemea e tika ana nga korero nei kei te tuku moni te Kawanatanga
ki etahi Maori i Rotorua hei arai i te tono i runga i te whakataunga
a Tiati Konore mo runga i tetahi Wira i tukuna kia Eruini Ropitini.
Kua hemo tetahi rangatira Maori ko Taupua te Whanoa te ingoa a hanga
ana e ia tetahi wira hei painga mo Eruini Ropitini me te tuku i ona
whenua me ona taonga katoa ki aia. Otira heoi nga whenua e taea e
taua Eruini Ropitini te tango ko era anake kua whakawakia e te
Kooti. Ko tetahi wahi o taua whenua kei roto i te rohe o nga Whenua
o te Takiwa Ngawha, akuanei i te whakataunga o taua whenua i waho o
nga Ngawha ki taua tangata ka mea te Tiati ekore e ahei e ia te tuku
atu i te Tiwhikete mo tera wahi i roto i te rohe o te Takiwa Ngawha
me tana ki mai ko te mea tika me mau taua keehi ki te Kooti Hupirimi
a nia taua Kooti e tono i te Kooti Whenua Maori kia tukuna he
Tiwhekete.
Te Miterehana.—E mea ana ahau kihai i tino tika nga
korero a te mema na mo te taha ki te Kawanatanga, kahore te
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea e tae e ratou te ki mai i te take i roa ai te whakaoti o nga
mapi o Waimarama Poraka inahoki ka rima nga tau i muri iho i te
otinga o te ruri whakamutunga, a na tenei i whakanui i nga utu ma
nga Maori i runga i te whakaroa o te wehewehenga o ratou hea ki taua
whenua. I retia tenei whenua ki tetahi Pakeha a ka wha nga tau i
kore ai e puta nga moni reti ki nga Maori i runga i nga tautohe i
waenganui i a ratou ano, a puta ake ana te whakaaro heoi te huarahi
tika me tuku taua Poraka ki te Kooti Whenua Maori kia wehewehea. I
te nohoanga o taua Kooti i muri tata ake nei i Hehitingi ka kiia mai
ki nga Maori tera te Kooti e tahuri ki te wehewehe i taua whenua ina
tata nei. Heoi kihai i wehewehea, tau ana te raruraru ki nga Maori i
te kimihanga i tetahi whare nohoanga mo ratou, e toru nga wiki i
tatari ai ratou ka tahi ka kiia mai ekore e ahei te Kooti te
wehewehe i te whenua no te mea kahore ano nga mapi i oti. I te mohio
ano ahau ko te ruri e whakaaturia ana ka wha nga tau i muri iho i te
otinga. I te hiahiatia kia tukuna mai te tiwhikete a taua Tari otira
kihai taua tari i mahi i tana niahi, a tau ana te raru ki runga i
nga Maori i te nui o a ratou moni i pau i te nohoanga kautanga i
reira me te hiki i te keehi kia nehera mahi ai. E hiahia ana ahau
kia mohio hei runga i o wai pakihiwi tau ai tenei he notemea kahore
aku hiahia ki te whakatau i te he ki runga i te Kooti Whenua Maori
mehemea ehara i taua Kooti te he.
Te Retihana.—Tana whakahoki i mea kei te pohehe te
mema na mo runga i tenei mea, tanei kihai i tukua mai he korero tika
ki te tari mo runga i taua whenua. Kahore he korero i tae mai ki te
tari kua oti te ruri taua whenua, otira ka tukuna e ia tetahi patai
mo tenei mea hei kimi mehemea no te tari te pohehe.
Tama Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea ka tukua tana
Te Meterehana.—Kahore ano kia whakahaerea tetahi
tikanga pena me ta te mema e tono na, ekore ano hoki e taea te
whakakore atu, erangi ka tahuri ahau ki te whakaea i taua tono.
Taipua patai ana ki te Minita Maori mehemea kaore
ia e pai kia perehitia nga ture katoa e pa ana ki te iwi Maori, a me
whakatopu me tuku kia hokona i runga i te utu ahua ngawari, a tera e
pai rawa nga Maori ki te hoko hoko mehemea ka
Te Miterehana.—I roto i enei tau ruarua nei kua
taha ake, e peratia ana nga ture Maori ia tau ia tau, e tukuna ana i
runga i te hereni kotahi
Tame Parata.—Patai ana ki te Minita Mehemea kua
mahia tetahi tikanga e taea te whakaoti i nga ota o te Kooti Whenua
Maori mo nga keehi o te Waipounamu i whakawakia i te tau 1887. He
tini noa atu nga ui me nga waea e tae mai ana ki aia e patai ana
heaha te take i roa te whakaputanga o enei ota o te Kooti. Nui atu
tona hiahia mehemea ka whakamarama pai mai te Minita, tera e tere te
whakarite i enei mea ite mea hoki kei te tatari matapopore nga Maori
ki o ratou tiwhikete, ota, hoki, kia whakaputaina kia ratou.
Te Miterehana.—Ka mea, ko te take o te roa, he nui
no nga mahi, kua oti katoa aua ota inaianei mo nga riiwhi tupapaku,
kua rite kia whakaputaina. Ko etahi o aua mea tera e tere te mahi. I
te mea ko te Make te Tiati nana i whakawa enei keehi, na reira kua
tohu tohu te Tumuaki o te Kooti ki aia, i te mea ka oti ana mahi i
Wairarapa, kia tere te haere ki te Waipounamu ki te whakaotioti i
ana mahi katoa i timatatia e ia i mua. Taihoa e whawha atu ki tetahi
atu Kooti. Engari kia opito rawa enei mahi e takoto hapa ana.
Tame Parata.—Patai ana ki te Minita mo nga Moana,
Mehemea ka whakaaetia te mahi patu kekeno i tenei tau? Tera e mohio
te Minita ki te take o tenei patai. He penei tonu tana patai ki te
Kawanatanga ia tau ia tau, ko nga Maori me nga hawhe kaihe e noho
ana i Murihiku kei te uiui tonu ko awhea ratou tukua ai ki te patu
kekeno. He nui a ratou patai mai ki aia. Kei tenei tau puare ai,
awhea ranei. Ko taua iwi he hunga noho pai i raro i te maru o te
ture, kaore a ratou hiahia ki te takatakahi i ona ritenga.
Te Pakuha.—Kei te tuhituhia nga ritenga whakahaere
mo taua mahi inaianei, mehemea ka haere ake te honore mema nana te
patai ki tona Tari, a ka kitea kei te pai nga ritenga e mahia nei,
heoi me whakaputa tonu aua mea inaianei tonu kia haere te mahi patu
kekeno.
Timi Kara.—Patai ana ki te Kawanatanga mehemea e
kore ratou e pai ki te whakatika i
Te Hirope.—Kei te raruraru ano taua mea otiia kei
te whakaaroaro te Kawanatanga mehemea e kore e taea te whakawhanui i
te ture kia pa ki nga keehi penei me tera e whakaaturia mai ra e te
honore mema.
Tame Parata.—Patai ana ki te Minita Whenua mehemea
kua puta te whakahau ki te Tumuaki Kai Ruri i Tanitini kia tahuri ki
te wehewehe i nga rahui i Purakanui, Rongopiti (
Te Ritihana.—Kua puta nga kupu whakahau kia rurutia
nga rahui Maori i Purakaunui me Omaui. Erangi kaore ano kia tae mai
he tono a nga tangata whai paanga ki Rongopiti ki Tuturau kia
rurutia era. Otiia i te mea kua korero ano te honore mema mo enei,
kati me whakahaere ano te ruri mo enei.
Meiha Tuari patai ana ki te Kawanatanga mehemea e
whakaaro ana ratou kia tu nga Kooti ki
Te Kere.—Patai ana ki te Minita, ko awhea whakaotia
te whai paanga o te Karauna ki taua poraka i te mea he whenua pai
tera kia whakanohoia he tangata ki runga?
Te Miterehana.—Kei te hoko hea te apiha o te
Kawanatanga i taua takiwa otiia e mohio ana te kai patai he nui te
raruraru i tau ki runga ki te Kawanatanga mo tenei mea i raro i te
mahi kino a tetahi kaiwhakahaere Pakeha, he hoatu moni ki nga
tangata ke noa atu kaore nei i whai paanga ki te whenua, a mau ana
taua tangata me tetahi Maori ki te whare herehere. He nui nga hea
kua hokona e te Kawanatanga, a mehemea kua mutu te hiahia hoko a nga
Maori, ka wahia te whai paanga o te Karauna, ka tukua atu ki te Tari
Whenua kia wehewehea, kia whakanohoia; erangi ka haere tonu te hoko
a te Kawanatanga, otiia, e tino taimaha ana te utu i whakaritea mo
taua whenua, ara te 10, mo te eka.
Taiwhanga.—He aha te Kawanatanga te mau mai ai i
tetahi Pire ki te aroaro o te Whare hei painga mo te katoa a kaua e
momou i te taima o te Whare. Ko tenei mea ko te reriwe o te Aro he
mea kau hei hopu pooti ehara i
Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
ka peheatia e ratou te tono a te Komiti mo Nga Mea Maori mo
runga i te pitihana a
"No te iwi o Ngatiapa nga kai-pitihana a e ki ana e whai take ana ratou i runga i te take tupuna ki tetahi whenua nui e takoto ana i waenganui o Whangaehu me Turakina a i wehea taua whenua kia 18 nga poraka a i te whakataunga a te Kooti Whenua Maori whaharereketia ana te whakataunga mo te poraka i uru ai nga kai-pitihana ki etahi atu o aua poraka a kua tau tetahi mate ki nga kai-pitihana i runga i taua whakataunga. E inoi ana ratou inaianei kia whakakorea taua whakataunga me te whakataunga a te Tiati Tumuaki kia kaua e tukuna he whakawa tuarua.
"Kua whakahaua ahau kia ki penei: (1.) Kua kitea e tika ana nga korero o roto i te pitihana. (2.) Me whakawa taua keehi e te Kooti Whenua Maori a me hanga e te Kawanatanga tetahi ture kia ahei ai te tu taua whakawa. (3.) Ki te whakaaro a tenei Komiti ko te huarahi tika me whakahaere te whakawa mo tenei poraka i runga i nga tikanga me nga ritenga Maori pera ano me te whakawakanga o era poraka tekau ma whitu i whakawakia i raro ano i taua Tiiti tuku.
Te Miterehana.—He take tino raruraru tenei
keehi. Kua roa ahau e whiriwhiri ana i tenei mea a kua pa atu
ahau ki te roia whakahaere mo aua Maori me te Tiati Tumuaki hoki
a kua mea ia ahakoa pehea te whakahaere o taua keehi ka tau he
mate ki tetahi taha ki tetahi taha ranei o nga Maori. Heoi te
huarahi hei whakahaere i taua mea ki taku titiro me hanga he
ture mo taua keehi me pakaru ranei i te Karauna Karati. Kua mea
ahau kia pa atu ano ki te Tiati Tumuaki mo runga i taua take kia
whiriwhiria te whakahaere ara ki te whakahaerea. Erangi e tino
mohio ana ahau ahakoa pehea te whakahaere tera e tau he mate ki
tetahi taha ki tetahi taha ranei.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea kua whakaarohia te keehi a
Te Miterehana.—I ki atu au i
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka kiia atu ki te Komihana i raro i te Ture Whakatikatika
1889 i te Ture Kooti Whenua Maori kia whakahokia iho nga utu e
whakahengia ana e te hunga whakahe i raro i nga tikanga, a mehemea
ka tuhia ki runga i te pukapuka moni nga moni hei whakaea i nga moni
kua pau a nga Maori o Tokomaru i te haerenga atu ki te Kooti a te
Komihana, na te mema hoki o te
Te Pika—E kore e tukua e ahau enei tu korero kia
whakapuakina.
Taiwhanga.—Ko taku whakaaro ra tera, otira kei te
he pea ahau, a ka unuhia mai era kupu aku. Kua tukua e au tetahi
Pitihana kia Komihana Erueti a kua tukuna tana keehi i naianei ki te
aroaro o te Kooti Hupirimi. I toku taenga ki reira ka kitea e ahau i
runga i nga ture o taua Kooti me utu e ahau te £10 erangi heoi ta te
mema mo te
Te Miterehana.—Kua puta te whakaaro o te
Kawanatanga i muri iho i te kitenga i te Komihana. I te mohio tonu
te mema na i te paahitanga o te Ture Kooti Whenua Maori i tenei
Paramete kua hori nei i meatia e kore nga utu o taua Komihana e
whakataua ki runga i te koroni na konei i whakataua ai kia pera te
rahi o nga utu. Erangi ka whiriwhiria e te Kawanatanga mehemea i
rahi rawa nga utu i tonoa a mehemea e taea e te Kawanatanga te
whakauru i etahi moni ki te pukapuka moni hei utu i nga moni i pau i
nga Maori i nga Pakeha ranei i tae atu ki taua Komihana.
Taiwhanga. — E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori: (1.) Mehemea e whakaae ana ia ki te mahi a
Te Retihana. Ki taku whakaaro kua tau noa atu tenei
raruraru ki raro; na nga wahine Maori i arai te hanga o te tiriki
teihana. Kua maha nga kinga atu ki taua kairuri kia hanga he tiriki
teihana ki reira, no tenei mahinga ana ka araia ia e aua wahine. I
tahuri nga wahine Maori ki te tango i nga kaheru i nga ringaringa o
nga kairuri e keri ana i
Hoani Taipua.—E patai ana ahau ki te Minita Maori
ka pehea te whakahaere a te Kawanatanga ki te
Te Miterehana.—Tana whakahoki i mea kua hanga he
Pire e te Kawanatanga hei whakahaere mo tenei take, a kei te
perehitia i naianei. Ka oti te perehi ka tukuna atu e ahau te kape
ki te mema na kia titiro ai ia mehemea e rite ana ki tana i pai
ai.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whakatikatikaia nga "Ture Kooti Whenua Maori Ture
Whakatikatika, 1889," tekiona 20, kia ahei ai te whakauru atu te
kupu "Maori," mo te kupu "Neituwhi."
Te Miterehana.—Kahore te Kawanatanga e marama ki te
whakamana i te tono a te mema na.
Taiwhanga.—Taku patai atu tenei ki te
Kawanatanga mehemea ka whakaaturia mai e te Minita Maori ki te
Whare,—(1.) Mehemea e tika ana nga ki nei i tonoa nga Maori whai
take ki Pakowhai Poraka, ki Maraetaha, me etahi atu poraka
whenua i Papati Pei kia tuku huhua kore i a ratou hea katoa i
roto i aua poraka kia te Riihi raua ko
Te Miterehana.—E kore e ahei e ahau te ki atu
ki te mema na mehemea no te tau 1879, i whakahaerengia ai te
whakahaere tuatahi e mau ra i te patai tuatahi. Erangi ki taku
mohio ki te korero mai a nga Maori, he mea tono ratou kia tukuna
o ratou whenua i runga i te mea kahore he utu he whakaeanga
ranei i runga i nga <?> roto i te kamupani. I
rongo ahau kua hokona tetahi wahi o taua whenua kia Teonehona mo
nga moni e £3,000 a i utua aua moni ki a
"Mo te patai a
Na mo runga i te patai e pataia nei mehemea i hokona e te Riihi a
Pakowhai Poraka kua oti noa ake nei te mokete ki te Peeke o Niu
Tireni mo nga moni £15,000 e kore eahei e ahau te utu atu, ki
taku mohio kahore ano i hokona taua Poraka. Erangi i hokona i
tukuna ranei ki te Kamupani Whenua o te
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori,
mehemea ka whakaaetia te tono a nga Maori o Mohaka kia whakaturia he
wahi pootitanga i to ratou kainga notemea ka puta te tupuhi kahore
ratou e ahei te whakawhiti i te awa ki tera taha. Kua tae mai tetahi
pukapuka a nga Maori o Mohaka, ki au e mea ana kua tuhituhi ratou ki
te Minita Maori, me te tono ki aia kia whakaturia he wahi pooti ki o
ratou kainga notemea ki te tuku iho te wai puke i te ra pooti kahore
e taea e ratou te whakawhiti i te awa.
Te Miterehana tana whakahoki kua whiriwhiria te
tono a aua Maori, a ki te mea e kitea ana he mea tika kia meatia he
wahi pooti ki o ratou kainga ka whakamana ta ratou tono. Inaianei ka
ui atu aia ki te Mema mo taua takiwa mehemea he mea tika kia
whakamana taua tono.
Taiwhanga.—Ka patai atu ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka tukua mai e ratou te Pire Whare Manuwhiri Maori i Akarana
i tenei Paremete.
Te Miterehana.—I mea kahore a te Kawanatanga
whakaaro ki te tuku mai i taua Pire i tenei Paremete.
Te Kere.—E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te
Kawanatanga, mehemea kua tahuri ratou ki te whakamana i te ripoata a
te Komiti Maori mo runga i te pitihana a Korowhiti Tuataka, a
mehemea kahore ano kia whakamana, he aha i kore ai? Ka tekau nga tau
i whakahaere ai taua keehi ki te aroaro o te Komiti Mo Nga Mea
Maori, me te Kooti Whenua Maori
Te Miterehana.—Kei te whiriwhiria taua keehi e te
Tiati Tumuaki, a kei tona taenga mai i Akarana, ka panui atu ia ki
nga Maori whai take ahea ia whakawa ai i taua keehi. A e whakaaro
ana ahau kei taua whakawakanga te tau ai te tika ki te
kai-pitihana.
Te Miterehana, I motini me unu te Ota Nama 178, kia
ahei ai te whakatu kia tekau ma wha nga mema mo te Komiti hei
whiriwhiri i nga pitihana katoa, me nga ripoata, me nga pukapuka
whakahoki korero, me etahi atu pukapuka e pa ana ki nga mea a te iwi
Maori e mauria mai ana ki te aroaro o te Whare i tenei Paremete me
te tuku mai i nga ripoata mo runga i aua mea i ia wa ki te Whare me
te whai mana hoki ki te karanga i nga tangata me nga pukapuka; kia
tokotoru o ratou hei koramu ara ka mana te mahi a taua Komiti i aua
mema e toru mehemea kahore e neke ake te maha o nga mema e tae atu
ana ki taua Komiti: ko nga mema i whakaingoatia mo taua Komiti ko
Ata, ko te Paranihi, ko te Paraihi, ko te Kere, ko te Moka, ko Timi
Kara, ko Ta Hori Kerei, ko te Ropiha, ko te Hatihana, ko Parata, ko
te Omana, ko Taipua, ko Taiwhanga, me te Kaituku i te motini.
Taiwhanga.—E whakahe ana ahau ki te memea Pakeha mo
te
Te Matana.—E whakahe ana ahau ki te mahi whakapae i
tenei Paramete mo te mema mo te
Timi Kara. — Ki taku mahara ehara i te mea tika ma
te mema o Taranaki te whakaha anake ki nga mema Maori. Kahore aku
whakahe ki te mema mo te
Te Moka. — I te mea he mema ahau no taua Komiti i
te tau kua hori nei me ki ake ahau ko te take i whakarere ai te mema
mo Tauranga i tona nohoanga kua whakahuatia nei, he mea nana kihai i
tino oti nga korero i te aroaro o te Komiti e ahei ai te tuku i te
whakataunga. Na ki taku whakaaro me kaua e riri erangi me tuku
tetahi mihi ki taua mema mo te huarahi i whakahaerea e ia i runga i
taua keehi.
Hoani Taipua. — I te whakaingoatanga tuatahi o taua
Komiti i tino whakahe ahau ki taua Komiti, otira ko tona tukunga iho
kahore te Komiti i whakaturia, a kua roa te wa e takoto kau ana aua
mahi. Na konei ahau i ki atu ai ki te Minita Maori kia whakaturia he
Komiti. kua kore hoki aku whakahe inaianei. Kei te whakahaerenga pea
o te keehi mo Tokomaru ka puta koa etahi mema ki waho.
Te Kere. — Ko te mea e whakahuatia nei e te mema
Maori mo te taha whakararo i tukuna mai i te wa e korerorerotia e te
Whare te whakatu i te Komiti i era wiki, a i whakamarama atu ahau he
penei te tikanga o taua mea ara tera tetahi pitihana kei te aroaro o
te Komiti he mea kokiri mai e te mema Maori mo te
I runga i te motini a Meiha TUARI, i whakataua kia tukua mai nga
pukapuka whakatu i te takoto o nga mea i raro o "
Hoani Taipua.—Motini ana kia whakatakototia ki te
aroaro o te Whare tetahi ritana ara he pukapuka e whakaatu ana—(1)
kia whakaaturia nga ingoa o nga kai riihi i raro i nga riihi kua
whakamana i te Takiwa o nga Rahui Whakanohonoho o te
Te Matene.–Tono ana kia apititia atu ki tera i
runga ake tetahi pukapuka e whakaatu mai ana i era atu riihi o nga
rahui Mari e wohakahaerea ana e te Kai-tiaki o te Katoa kei te taha
Hauauru o tenei motu, kua oti te tuku e taua Kai-tiaki me nga tau me
nga whakaritenga mo nga whakapainga Ma utua, kia whakahoutia pewhea
ranei.
Whakaaetia ana enei motini e rua.
I runga i te motini a Te RANAKA kia whakaae mai te Kawanatanga e kore ratou e whakatu he tangata hou hei mema mo te Whare o Runga, ara mo te Kaunihera.
Taiwhanga.–E hiahia ana ahau ki te korero kupu
ruarua mo tenei motini. Ko te mea tika me karanga etahi Maori kia
tokorua hei mema mo te Kaunihera, kaua e whakatu etahi Pakeha
tokoru, ta te mea e tino iti ana nga mema Maori i roto i nga Whare e
rua mai ano i te paahitanga o " Te Ture Mema Maori, 1867." Kahore
hoki tetahi Mema kei taua Kaunihera mo te takiwa ki Ngapuhi, erangi
no to pito Tonga, me
Pootitia ana taua motini—
Taiwhanga patai ana ki te Minita Maori, ka pewhea nga Pire Maori i
homai e ia, ara te Pire Kooti Whenua Maori, Pire Tiaki Maori, Pire
Ruri Whenua Maori me te Pire Whakapumau Take Tika? Te take o taua
patai, kua unuhia pea enei Pire. I tukua e te Kawanatanga etahi Pire
i tera tau, ki te Kaunihera, te take i peratia, kei kitea e ia, e
Taiwhanga, aua mea. A kei te pera tonu te Kawanatanga, inaianei. I
homai ana Pire ki runga ki te Ota Pepa i te Wenerei, a i te Taite
kua ngaro. Me ki atu ia ki te Kawanatanga, me uuu
Te Miterehana ka mea, kei te pohehe te honore mema,
kihai ano i unuhia i roto i te Ota Pepa, a kahore te Kawanatanga e
unu i aua Pire.
Te Ropiha patai ana mehemea ka pai te Kawanatanga
ki te whakatakoto ki te aroaro o te Whare te ripoata a Takuta Tinita
mo te paanga o taua mate ki nga tangata Maori o Rotorua? E hara i te
mea kei Rotorua anake taua tu mate, erangi kei etahi atu wahi ano
kei te pito ki raro o te motu nei, a notemea pea kei te pito ki raro
e ngau haere ana koia pea i whakahaweatia ai, Otiia e tino tika ana
kia ata whakaarohia tenei mea kei nui haere te rongo ki tawahi a ka
kino te ingoa o tenei motu ki era koroni me Ingarangi hoki. A ko te
mea pai me kimi te Kawanatanga i tetahi Takuta tino mohio ki tenei
mate, ara ko Takuta Pekewara, ko Takuta Karorana o Akarana. E kore e
nui te moni e pau, a tera e tau te mauri mehemea ka kimihia nga
ritenga o tenei mea.
Te Hirope kua utua tetahi patai penei ano i enei
rangi kua hori ake nei, me tana whakaatu atu i reira, kua taki tahi
haere tenei mate; tera i mua, he nui noa atu. Kua tae mai tetahi
ripoata ia Takuta Tinita erangi kaore ano kia whai taima ia ki te
titiro; taihoa ka homai e ia ki te tepu o te Whare. Engari kaore he
mate penei i te takiwa o Rotorua inaianei.
I runga i te motini a Hoani Taipua, i whakaaetia
kia whakatakototia ki te aroaro o tenei Whare: (1.) He ritaana e
whakaatu ana i nga riihi katoa haunga nga riihi kua whakamana, kei
te takiwa o te
I runga i te motini a Hoani Taipua i whakaaetia kia
homai ki te aroaro o tenei Whare tetahi ritaana hei whakaatu ko
ewhea riihi o te
Taiwhanga.—E mohio ana ahau ki tenei rerewe, ko
maua ko te roia i oma kahaki ra i a matou moni £1,600 nga
kaiwhakahaere mo Parore. I arai maua i taua rerewe kia matua homai
te utu e £2,000, mo te haerenga i waenga o te whenua Maori.
Whakaturia ana e matou he panui, a mehemea i whai roia tika matou.
Kaore e puta taua rerewe a kua kore e pau kino nga moni o te koroni.
I meatia kia waiho tenei raina hei kawe mai i nga rakau kauri i
Waoku, i Maunganui, i Opouteke, me Opanake, otiia kahore ano kia
puta te utu mo enei poraka. I homai Pire ahau i te tau 1887 e tono
ana te £400,000 kia utua
Hoani Taipua patai ana ki te Minita Maori mehemea
kua mahia he takanga hei whakaoti i nga kereme a Ngatitamaoho i
Waikato. I patai ano ahau ki te Kawanatanga i tera tau mo tenei take
ano whakahoki mai ana e te Minita ma
Te Miterehana e ki pono atu ana ahau ki te honore
mema na kua tuturu taku kupu whakaae i tera Paremete. I ki atu au ki
te Wirikihana kia haere ia ki nga wahi katoa puta noa i Waikato, ki
te rapu i nga ingoa o nga tangata Maori katoa kaore a ratou whenua.
Ko tana ripoata, tenei kua tae mai, he mea noa rawa, a kua tukua atu
ki te Tumuaki o nga kai ruri kia whakahaerea Akuanui i runga i te
raruraru nui o te taua Tumuaki i runga i tetahi mahi nui, kihai ia i
ahei te haere ki Waikato i te raumati kua hori nei. Erangi ka pahure
mai te hotoke nei katahi ia ka haere a ka tahuri raua ko Te
Wirikihana ki te wehe i tetahi whenua hei kainga mo nga Maori whenua
kore.
Timi Kara i patai ki te Minita Maori, Mehemea kaore
e meatia ana tetahi Pakeha e riihi ana i te whenua Maori i raro i te
tekiona 11 o "Te Ture Kooti Whenua Maori 1886 Ture Whakatikatika,
1888," kia utua ki nga kai tuku riihi kia rite tonu te moni ma ia
tangata ma ia tangata, ahakoa etahi tautohe i waenga ia ratou mo
runga i o ratou whai paanga? E mohio ana ia ki etahi keehi i puritia
ai nga moni reti e nga Pakeha, me ta ratou ki atu ki nga Maori,
kaore he Ture hei mea ia ratou kia utu i nga moni reti; kia
wehewehea rano te whenua e te Kooti ki ia tangata whai paanga. He
mea uaua rawa te whakataki mai i te Kooti ki etahi wahi tu ai, no
reira kaore e taea e nga Maori te wehewehe o e ratou hea i te kore
Kooti. Ahakoa tena he mea he rawa kia whai mana te Pakeha i a ia te
riihi ki te pupuri i nga moni i runga i tenei ki hanga noa iho,
kahore ano i wehewehea te whenua. Me whakaatu ia ki te Minita Maori
i tetahi keehi pera ko Waimarama Poraka. Kua oti taua wahi te riihi
ki te Pakeha, a e toru e wha ranei nga tau e takoto nama ana te moni
reti, kaore ano kia puta. Kahore te Pakeha e whakaae ki te whakaputa
i taua reti, kia oti ra ano te wehewehe te hea o ia tangata. I
whakaarahia taua poraka ki te aroaro o te Kooti i tera marama kia
wehewehea, otira i te wareware o te
Te Miterehana.—Kua tukuna e au tetahi patai mo
tenei take a kua rongo ahau kaore he Ture hei mea i nga kai-riihi
kia utu i nga moni ki nga Maori whai take. Ko te tekiona 10, e
whakarite ana me utu nga moni reti ki roto ki tetahi kaute tiaki,
takoto ai; a i te mea ka whakawakia ka marama i te Kooti te rahi o
nga whai paanga o ia tangata o ia tangata, katahi ka tukuna te ota
kia whakaputaina te moni kia ratou. Tekiona 11 o taua Ture e rite
tonu ana ona tikanga ki ta te honore mema i korero mai nei. Ka rapua
e au mehemea e kore e ahei te whakahaere i tetahi tikanga kia utua e
nga Pakeha riihi nga moni reti e tika ana kia puta inaianei ki nga
Maori, ara kia kawea ki roto ki tetahi kaute tiaki takoto ai.
Taiwhanga.—E te Tumuaki i taku rongonga ka tono te
Hatihana Whakapae Komiti ki te Peeke o Niu Tireni mo enei pukapuka I
mohio au e kore rawa e riro mai i a ratou. Ko te take i penei aku
hamumu i turia tetahi hui nui e nga tangata whai hea i roto i te
Peeke o Niu Tireni i Akarana, i te
Te Hori Kerei.—Kei te mohio te Whare i te
timatanga o te Paremete i whakamahara atu ahau ki te Whare i te
tukunga o tetahi ota e te Tiati Tumuaki kia turia tetahi Kooti
Whenua Maori ki Matene. Me taku whakaatu kua tuhituhi mai nga
Maori ki ahau mo te nohoanga o te Kooti i to makariri a he roa
te haerenga o etahi Maori kia tae atu ki taua Kooti a kahore he
Whare nohoanga mo ratou ahakoa e ahei ana ratou te utu mehemea
tera he Whare. A he mea uaua te kimi i te kai, a kei te mate nga
koroheke o taua iwi me etahi o nga kaiwhaki korero. Me te tutata
mai o nga Paparakaute me te kino o te noho i reira, me te ki a
nga Maori mehemea ka noho i reira tera etahi o ratou e mate. I
penei nga kupu o taua pitihana. He tino inoi na matou tenei ki a
koe kia hikitia te Kootitanga o Awarua Poraka ki to matou kainga
kei runga tonu i taua whenua e whakawakia nei, he kainga kahore
he Paparakaute hei whakararu i nga tangata e tae atu ana ki taua
Kooti. Kahore o matou koroheke e ahei te haere ki Matene i te
roa o te huarahi me te kino o nga rori i nga takiwa tupuhi. Ko
tetahi e tau ana he mate nui kia matou mehemea ka noho i roto i
te Taone Pakeha i waenga i te hunga mahi tutu, i te wahi hoki e
hokona ana aua wai me etahi atu whakawainga me te noho i roto i
te paru me te matao, ko tona tukunga iho ka pera ano me to matou
mate ia i Whanganui i te whakawakanga a te Kooti mo taua poraka
ano. I turia tenei Kooti i te wa kino rawa o te
Te Miterehana.—I mea kei te mohio pea te Whare
ki te mea e korerotia nei e te mema mo Akarana. I tino korerotia
tenei take a pau katoa tetahi ahiahi o te Whare e korero ana. He
tika ano ia ta te mema mo Akarana e korero nei ara he tokomaha
nga kaumatua Maori, i roto i taua iwi a he maha a ratou kiinga
mai ki ahau me te Tiati Tumuaki kia tu te Kooti ki Moaowhango
kaua ki Matene. Kei te mohio ano pea nga mema kei to Tiati
Tumuaki tonu te tikanga ki te ki kei te whea wahi te Kooti tu
ai. He mea kihai i taea te arai te tunga o taua Kooti i te
makariri, a he tika ano hoki tenei mehemea i kawea to Kooti ki
Moaowhanga kua pera ano te roa o te haerenga o nga Maori e noho
ki te taha ki Poneke o te Maunga i Rangitikei me Turakina. A i
te mea ko ratou te hunga tokomaha e whai take ana ki Awarua
Poraka a kua neke ke te mate ki runga i a ratou mehemea i
nukuhia te Kooti ki Moaowhango a kaua a Matene. I tukuna mai e
te mema na te waea ki ahau i tae mai ki aia i te ahiahi o nanahi
nei he tono ano ki au kia whai
Taiwhanga.—I te wiki tuarua i muri iho o te
nohoanga o te Whare i karangatia he hui o te taha turaki e te mema
mo Waimate hei whiriwhiri i taua take. Ko ahau ano tetahi. E toru
tekau nga mema i tae mai ki te hui, erangi kihai i tae katoa mai nga
mema i whakaingoatia mo taua Komiti; ko taua mema ano tetahi. Na kei
te tautoko aua mema i aia i naianei no te mea pea i mea ia me
whakatu he mema mo tenei Komiti. E tino whakaae ana ahau ki nga
korero a te mema mo Maniatoto i aia i ui nei he aha ratou haunga te
Kawanatanga i noho ai ki te whiriwhiri i tenei motini. He motini ano
taku hei kokiri ki te Whare. He aha ra te Kawanatanga i kore ai e
hapai i taku motini, a ka tuhi hei motini tuatahi i runga i te Ota
Pepa? Kahore ratou e pera no te mea he mea e taumaha ana i runga i a
ratou. Kei te hanga Pire ratou i naianei hei whakamana i nga hoko o
Rotorua. No reira ahau i mea ai ka pooti ahau kia kaua te Whare e
noho a te Mane. I toku taenga atu ki te hui kua
Heoi ka pootitia aua kupu kia noho te Whare i te hawhe-paahi o te whitu i te ahiahi o nga Mane, tona tukunga iho—
E whitu te nukunga ake o nga ae.
Tame Parata.—E te Tumuaki, e pouri ana ahau i te
mea ka korero ahau mo runga i tenei motini, erangi e mahara ana ahau
he mea tika ano kia korero tia. I mea te mema mo Tanitana ki te
Hauauru me whakahoki iho nga utu mo nga mema o te Whare kia £50 a ki
ana ia ko te take i pera ai ia no te mea kua whakahokia iho nga utu
o nga kaimahi a te Kawanatanga. E mohiotia ana i puta ake tenei
whakaaro i runga i te motini kia whakahokia iho nga moni i roto i te
pukapuka moni kia £50,000. Mehemea i haere motini a te mema nei i
runga i te huarahi kia mahi noa nga mema o te Whare, a kia pera ano
hoki nga Minita o te Karauna kua taukoto ahau i tana motini, heoi i
te mea kihai i pera te huarahi o tana motini kahore aku whakaaro mo
runga i tana motini. Me whakaaro taua mema ka nui te mate o Nui
Tireni i naianei, heoi he mea tika kia whakahokia iho nga utu a nga
kaimahi a te Kawanatanga e tae nei o ratou utu ki te £600 ki te
£700. Ekore e tau he mate ki runga i aua tangata i te tangohanga i
te £50 i runga i o ratou utu. Kahore he pai e kitea e ahau ina
pahitia e tatou tenei motini. Ki taku whakaaro ko te mea tika me
paahi he Pire hei whakatikatika i te Ture utu mema. Kua tupu mai te
whakaaro i roto i ahau tera ahau e pai ki te korero roa mo runga i
tenei take erangi kahore
Taiwhanga.—Ka pooti ahau ki te turaki i tenei
motini. Mehemea e whakahokia iho ana nga utu mo nga mema me whakaae
nga Minita o te Kawanatanga kia tangohia kia £500 kia £400, ranei i
runga i o ratou utu. Kahore au e whakaae ki tenei mahi whakahoki iho
i nga utu mo nga kaimahi a te Kawanatanga. Heoi te mahi a nga Minita
he noho i roto i o ratou tari me te pene i roto i o ratou ringa, hei
haina i o ratou ingoa ki runga i nga pukapuka. A kei nga heketari te
taimahatanga o te mahi. Ko te mea tika kia rite tonu te utu a aua
heketari ki a ratou mahi. I konei ka pootitia kia mau tonu nga utu i
meatia kia patua.
No nga Ae e, 49; ko nga No te, 19.
Whakakorea ake te menemana a kia whakaitia nga moni huri ana te Whare ki te whakaputa moni mo te Koroni.
I runga i te motini kia haere ki roto ki te Komiti o nga Moni,
Tame Parata ka mea,—He menemana taku ki taua
motini. Ara koinei: "I te mea kia whakakaha te mahi whakanohonoho o
nga whenua Maori, e whakaaro ana tenei Whare ko to takoha e utua ana
i raro i "
Nama 173, 320, 322, 324, 327, 329, 376, 377, 378, 389, 400, me 401,
1889.— Pukapuka-inoi a
"E ki ana nga kai-pitihana he nui to ratou mate i runga i nga tikanga o te rarangi 3 o te Ture Pane Kuini. E inoi ana ratou kia unuhia taua Ture i runga i a ratou rahui katoa. Kua whakahaua ahau kia ki penei: E whakaaro ana te Komiti me whakahaere tetahi tikanga hei whakamutu i enei tono no te mea he taumaha rawa te Ture Pane Kuini ki runga i te iwi Maori no te mea e tangohia ana aua moni i roto i nga moni reti. Kotemea tika me utu aua moni i roto i ia tau o nga tau o te riihi. No konei ka tukua e te Komiti te pitihana ki te Kawanatanga kia ata whiriwhiria paitia e ratou. 21 o Akuhata, 1889."
I toku haerenga ki te arahi haere i te Minita Maori ki nga kainga
Maori i
Te Wari.—E tu ake ana ahau ki te tautoko i tenei
motini ahakoa kaore oku hiahia ki te whakaroa i te Whare, otiia e
pehi kino ana tenei Ture i nga tangata e hiahia ana ki te whakamahi
i nga whenua Maori. E penei ana nga ritenga o tenei Ture: mehemea ka
retia e tetahi tangata tetahi whenua Maori mo nga tau e rua tekau ma
tahi, £100 mo te tau, me matua utu ia ki te Karauna te tako ha e
£200. Tona tukunga iho, e kore e riro tetahi paku whenua a te Maori
i e tetahi tangata moni iti, erangi ma te hunga whai moni nui anake,
ka taea te riihi. Na reira kei te mahia tetahi tikanga whakaninihi e
kore ai ratou e utu, a ruihi ana te koroni, me te arai hoki i te
whakamahinga o nga whenua parae hei painga nui mo te hunga nona tae
atu ki te koroni katoa hoki. Koia ahau i tino hiahia ai me awhina
nga mema katoa i te motini kia paahitia e te
Ko Ata.—E tuake ana ahau ki te tautoko i nga korero
katoa a era mema tokorua. E mohio ana ahau ki nga keehi kei toku
takiwa tonu, kaore e kaha nga tangata moni iti ki te riihi whenua
Maori i runga i tenei ture kino. Tera tetahi Pakeha ko
Te Waka.—E tino whakatika ana ahau ki nga korero
katoa a era kua hamumu i te tuatahi. Hua noa ahau tera e whakamana
te Kawanatanga i te kupu whakaae a te Pirimia i whakapuaki ai i tera
tau, iaia e ki ana ko taua takoha te tekau paiheneti, he mea he rawa
atu kia whakaekea ki runga ki nga riihi. Tera tetahi rahui Maori kei
toku takiwa e tata ana ki Ahipatene Rangitata tera oneone e takoto
kau ana, e powhiri ana ki nga tangata ahu whenua kia ngakia ki te
kai. Maketitia kia riihitia mo nga tau e 21. Whakaae ana tetahi
Pakeha ki te utu e 4
Te Miterehana.—E kore e taea te kohi taua moni
mehemea ka utua tau tia.
Te Waka, mama noa ake; inahoki ko era atu Takoha me
nga reiti, me nga taake e kohia ana era ia tau ia tau kaore he
raruraru. E tono ana ahau kia whakaae te Minita ki tenei motini
tika.
Te Paranihi—Tera ano e ahua hoha te kohi kohi i
tenei tiuti ia tau. Otiia me whakamutu tenei utu i runga i nga
riihi, me kati ko nga hoko anake nga whakahaere e eketia e tenei 10
paiheneti. E tino arai ana tenei ture i te whakanohonohonga onga
whenua Maori, a kore iho he painga, mo te Koroni. Tangohia, tangohia
atu, e kore e nui te moni i ngaro.
Te Keremana.—He pono tonu te whakaaetanga mai a te
Pirimia i tera tau, a heaha te aha? Kei taku takiwa, ara kei
Hauraki, he nui nga tekiona paku paku a nga Maori e retia ana ki nga
Pakeha moni iti, he £10 he £12 pea mo te tau, otiia me matua utu
ratou i te £21. Tena mehemea he whenua
Hoanitaipua.—E hapai ana ahau i te motini o te mema
mo
Te Matene.—E tika ana kia whakahoretia tenei Ture
erangi me utu nga Maori i nga reiti katoa mo a ratou whenua penei me
nga Pakeha.
Pitihapeti.—Pai rawa atu mehemea ka paahitia tenei
motini. I era Paremete i whakamatau ahau kia whakatikaia te Ture,
whakaae mai ana te Minita, a mutu tonu, kaore i whakatikaia. Mehemea
ka hokona tetahi whenua Pakeha heoi te mea hei utu ma taua tangata e
15/- i roto i te £100. Na mehemea he whenua Maori, me utu kia £10
15
Te Moka.—Me hanga he ritenga e utu ai nga Maori i
nga taake kia kore e mau tonu kia ratou nga whenua nui. Me utu ratou
i nga reiti katoa penei me o ratou hoa Pakeha. Otiia e tino kino ana
te tekau paiheneti nei he taimaha rawa. Inahoki mehemea e riihitia
ana e te Pakeha he piihi whenua Maori £100 mo te tau mo nga tau e
rua tekau ma tahi me matua utu ki te karauna te £210. E whakahe ana
ahau ki nga mema Maori e pooti nei ratou ki te whakaeke taake ki
runga ki nga Pakeha, kaore hoki ratou nga Maori e utu pera ana. Me
hohoro te haere ake o nga Maori ki te hanga tikanga mo a ratou
whenua nunui kia ahei ai ratou te utu i nga reiti me nga taake.
Taiwhanga—Kei te ahua porangi te mema hua noho iho
nei i te mea hoki kei te pai noa atu nga Maori ki te utu reiti. E
mohio ana tatou ki nga korero mo te
Te Oka.—Kaore ahau i hoko ngaherehere kauri moku,
erangi he kaiwhakahaere ahau mo tetahi
Te Ritihana (Mema mo Kaiapoi.) —Kei toku takiwa kei
te takoto mangere nga whenua Maori, ahakoa kei te hiahia ratou kia
riihitia erangi ko tenei ture kei te arai i to ratou hiahia. Kanui
te akiaki mai o Maori ki au kia whakangawaritia tenei ture a e tino
hiahia ana ahau kia hikoia e te Kawanatanga tetahi hikoi hei
whakamana i te mea e tumanaako nei nga Maori.
Te Mete.—E koree taea e te hunga moni iti te riihi
whenua Maori i raro i te taimaha o tenei ture. Mehemea ka
whakangawaritia nga ritenga ka riihitia nui tia nga whenua Maori a
ka whai oranga te koroni i runga i te mea ka kapi haere nga wahi
takato kau i te tangata, i te taonga. Mehemea ka pupuri te
Kawanatanga i tenei ture kia mau tonu kati e whakahoa ana ratou ki
nga Pakeha moni nui. E haara i te mea he motini tenei e anga atu ana
ki te turaki i te Kawanatanga, erangi he kimi kau no te mema nona
tenei motini ki te ora mo tona iwi, na reira e mea ana ia me whakaae
touu mai te Kawanatanga kia wawe te niutu.
Te Teiea.—Ka tautoko hoki au i te mea e hiahia ana
ahau kia whiwhi nga tangata iti i tetahi paku whenua mo ratou. Kanui
toku whakarongo pai ki te whai korero a te mema Maori mo te Tai
Rawhiti.
Te Miterehana.—E pouri ana ahau i te mea kaore te
Pootitia aua nga tangata i whakaae kia whakangawaritia taua ture—
Honi Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita mo
nga Kura, Mehemea e whai mana ana te kai-whakaako o tetahi kura
Kawanatanga ki te pana atu i nga tamariki Maori me nga tamariki
Te Hirope.—I mea e rite tahi ana te mana o nga
tamariki Maori me nga tamariki hawhe-kaihe ki etahi atu tamariki ki
te haere ki aua kura. I te whakamahara mai te mema na ki ahau i te
tonoa etahi tamariki Maori ki te haere ki aua kura a kihai i
whakaaetia. Kua tuku patai atu ahau ki te Tari o nga Kura o taua
takiwa me te patai atu ki te take i araia ai aua tamariki, a ka tae
mai te utu mo taku patai, ka tukua atu e ahau te utu mai ki te mema
na.
Honi Taipua e patai atu ana ahau ki te Minita
Maori, Mehemea ka whiriwhiria e te Kawanatanga te tikanga whakaneke
ake i te mana o nga Komiti Takiwa Maori kia ahei ai ratou te
whiriwhiri i a ratou take ki a ratou wheuua i mua o te tukunga atu
ki te Kooti? Ko etahi o aua Komiti kei te takiwa o Whanganui. Heoi
te rahi o to ratou mana inaianei e £20 anake. E hiahia ana ahau kia
tukua mai e te Kawanatanga tetahi Pire hei whakanui ake i to ratou
mana ki te whiriwhiri i a ratou take ki o ratou whenua me etahi atu
mea. Kua kite ahau kei nga keehi e whiriwhiria ana e nga Maori a ka
tukuna atu ki te Kooti e tino pai rawa ana nga whakataunga a kahore
e ara ake he raruraru, mehemea e tukua mai ana he Pire penei ka tahi
ka ahua pai te whakataunga o nga whenua.
Te Miterehana.—I ki ahakoa e mohio ana ahau ki te
pai o te mahi a nga Komiti Maori i mua ake nei i runga i te awhina i
te Kawanatanga i etahi huarahi maha me te awhina hoki e te Kooti
Whenua Maori ki te kimi i nga take ki nga whenua. Kahore i marama i
te Kawanatanga te whakamana i te tono a te mema na i runga i te tuku
Pire mai hei whakamana i te tono a te mema na, otira ka whiriwhiria
e au taua touo. E tino mohio ana ahau e pai rawa ana nga mahi a aua
Komiti i runga i te whakataunga i nga take ki nga whenua me etahi
atu mea.
Tama Parata i patai atu ki te Minita o nga Kura,
Mehemea kua whiriwhiria e te Kawanatanga te pitihana a Ropata
Paraone, o Taieri, me te touo a Irai Tihau me etahi atu o Waiwera,
me te tono a nga Maori o te Temuka mo te whakatu i etahi whare kura
ki o ratou kainga.
Te Hirope i mea mo runga i te kura i Taieri kua
tukuna atu etahi kupu ki te Poari kura o Otakou, a kua tukua mai te
ripoata whakaae ki tetahi ropu a te Paori hei whiriwhiri i taua mea,
a ka tae mai te utu mai a te Poari, ka whakina atu e ahau ki te mema
na te peheatanga mo taua tono. Na mo runga i te tono mo te kura i
Waiwera, kua patai atu ahau ki tetahi hunga kia mohio ai ahau a ka
tuku atu ki te mema na. Kua tuku patai atu ahau ki te Poari Kura o
Katapere mo runga i te kura i te Temuka a i whakaae te Paori ki te
hanga kura ina tukua mai e te Kawanatanga tetahi moni hei tautoko. A
e whakaaro ana ahau ka taea e ahau te tautoko i te
Tame Parata e patai atu ana ahau ki te Minita mo
nga Whenua, Mehemea kua timata te ruri wehewehe a te
Te Retihana i mea kahore ano a te Hei kia timata
noa i taua ruri, i whakahaua tetahi kai-ruri, a me ki atu ahau ki te
rangatira na kua oti taua ruri inaianei.
Tame Parata e patai atu ana ahau ki te Minita
Maori, Mehemea kua tahuri te Kawanatanga ki te whakahaere tikanga i
runga i te Ture mo te rereke o te whakahaere o te whenua tautoko i
te kura i Motueka? E patai ana ahau i tenei kupu no te mea kua tae
mai tetahi pukapuka ki ahau a nga Maori o Motueka e patai ana ka
pehea te whakahaere o taua whenua.
Te Miterehana.—I ki kua tukuna tetahi tono ki te
Roia o te Karauna kia whai tikanga ia i roto i te Kooti Hupirimi mo
runga i tenei take a mehemea kahore ano kia tukua atu aua tohutohu
ki aia, ka tukuna inaia tata nei.
Meiha Tuari.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori—(1.) Mehemea kua whakakorea te noho o te Komiti Whakahaere i
nga Take Whenua Maori o te Waipounamu, a mehemea kua pera, he aha te
take? A mehemea kahore i whakarerea te noho o taua Komiti mehemea ka
taea e ia te ki mai a hea te Komiti tuku ripoata ai ki te Whare?
(2.) Mehemea e meatia ana kia hanga he Ture i tenei Paremete mo
runga i taua take?
Te Mitereihana.—Kua whakarere taua Komiti i ta
ratou mahi mo te tetahi wa nei ano,
Timi Kara. — E patai atu aua ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whakamana e ratou te hanga i tetahi rori poto ki
waenganui i nga Tekioua 12 me te 13 o te Pukaingataru Poraka kia
ahei ai te tae. atu ki nga tekiona e takoto mai ana i muri. Kua
whiwhi ano te Kawanatanga ki etahi wahi o te Pukaingataru Poraka, a
i runga i te whakaritenga i tetahi tikanga ki te aroaro o te Kooti
Whenua Maori whakaaetia ana e nga Maori kia tau te wahi mo te
Kawanatanga ki te taha tonu o te huarahi. I muri iho hokona ana e te
Kawanaianga te wahi i a ratou ki te Pakeha heoi kihai i whai huarahi
atu nga Maori ki te wahi i a ratou. Kotahi pea maero te mataratanga
atu o o ratou kainga i te rori, a heoi ta ratou huarahi atu ma
tetahi
Te Retihana. — I mea he mea tenei kua whakapuakina
ki te Kawanatanga i mua. Kahore e ruarua te whakaaro mehemea e hanga
ana tenei wahi rori paku ka taea e nga Maori te haere i taua huarahi
poto ki te huarahi nui tonu otiia he iti nei te whenua e toe ana hei
hanga rori, a kahore e whakaarohia he mea tika kia rukea he moni hei
hanga i taua rori notemea tera ano he huarahi hei taenga atu ki te
huarahi nui tonu ahakoa he roa taua huarahi.
I runga i te motini a ATA i whakahaua kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te whare tetahi ritana hei whakaatu i nga utu mo te Kooti Whenua Maori me nga moni e puta mai ana i runga i nga huarahi katoa hui atu ki nga tiuti i utua e nga Maori mo te tau kua hori nei, a ki te taea me tuku mai hoki te kaute o nga moni i riro mai i runga i nga tiuti o nga Tiiti hoko riihi ranei o nga whenua Maori.
I runga i te motini a TAIWHANGA i whakahaua kia whakatakotoria ki runga i te tepu o te Whare nga korero katoa i waenganui i te Minita Maori me nga Kaiwhakahaere o nga Maori o Rotorua koia nei ko Hauata raua ko Taiwhanga.
Te Miterehana. — E whakaatu ana ahau ki te Whare,
kua oti te hanga he tikanga e poto ai te noho o te Paremete. Ko te
uuinga o nga Pire e mau ana i runga i te Ota Pepa, ka whakarerea. E
rua tekau pea nga Pire ka mahia, ko te Pire Whakatikatika i te Ture
Kooti Whenua Maori tetahi.
Taiwhanga.—Ka whakatetea kinotia tena Pire kei
paahitiia.
Hoani Taipua. —E hiahia ana ahau ki te patai ki te
Minita Maori mo runga mo te whakahaere o nga mahi o te Whare nei.
Kei au tetahi Pire kei runga i te Ota Pepa, hei whakahaere i nga
Rahui o
Taiwhanga.—E ki ana te nupepa o Poneke nei, kua oti
te hanga tikanga te upoko o te Kawanatanga me te upoko o tera taha
mo nga Pire ka tukua kia paahitia, a e whakahua ana i nga ingoa o
aua Pire. Na ahakoa te whakaaetanga e korerotia nei, kahore au e
whakaae ki tena ritenga. E kore au e tuku kia meinga hei Ture etahi
o nga Pire Maori nei. Kua kaumatuatia te iwi Maori, kua tauria e te
hina, a kua ahei ratou ki te hanga Ture hei whakahaere ia ratou
inaianei. Kaore e pai kia whakatamarikitia ratou. Kei
Tame Parata.—Me korero ahau i tetahi kupu i taka
mai ia
Te Kere patai aua ki te Minita mo nga whenua
mehemea kua whakahaerea e te Kawanatanga tetahi tikanga e taea ai te
whakatu i tetahi taone ki Maketu. Mehemea kaore ratou e pai ki te
whakahaere pera, kati me tuku atu ma nga Pakeha rawaho e mahi.
Te Ritihana. — Kua tirohia e te Kawanatanga tenei
mea a kitea iho kanui te raruraru o nga take Maori ki taua wahi ra,
tuarua he moro iti noa taua wahi. Engari ko nga Maori kua oti te
whakawa o ratou whenua e ahei ana ki te hoko atu mehemea e hiahia
ana ratou ki te pera.
Te Kere.—Patai ana mehemea tera e whakaae te
Kawanatanga ki te whakakahore i taua Ture kia watea nga Maori ki te
riihi ki te hoko ranei i
Te Miterehana.—Kaore e marama i te Kawanatanga te
whakakahore i te Ture Ngawha,
I runga i te motini a Te HIROPE kia, whakaturia he komiti kia tokorima nga mema hei whakatakoto tikanga mo taua mea.
Hoani TAIPUA ka mea. Me uru. atu he mema Maori kotahi ki taua Komiti.
Tame Parata.—Mea ana ko
Ko Kouri motini aua kia kowhakiria kia £3,700, kia
tukua hoki
Tame Parata.—Kei te pai rawa te haere o nga kura
Maori o
Timi Kara.—E hara pea i te mea e hiahia nui ana nga
mema ki te whakakahore i nga moni, erangi he tuku atu te whakahaere
o nga Kura ki raro i te Poari. Engari ki toku mohio kaore ano kia
tae ki te wa e tika ana te pera. Taihoa rawa e pera, me matua
tirotiro marie. Kei te rereke hoki te takoto me te ahua o te kura
Pakeha ki te Maori kura. Ko aua kura hoki hei nga wahi mata ara a e
nui ana te mahi ma nga kaititiro te haerere ki te tirotiro, kia mau
mai, taihoa e tuku te whakahaere ki nga Poari, kaore ano hoki kia
tino kotahi nga ritenga o enei iwi e rua. Titiro hoki, e pana pana
ana nga tamariki Maori me nga hawhe-kaihe ki waho o te kura i
Rotorua, a raruraru ana. Me waiho tenei moni kia mau ana ma tera
Paremete e whakaaro marire.
Hoani Taipua.—E tino pouri ana ahau mehemea ka
whakahoki iho tenei moni, ta te mea e whai take ana te koroni kia
aroha ki nga Maori. A ko nga kupu whakaae i korerotia i mua, kua
takahia inaianei. He nui hoki nga whenua i tukua e nga Maori hei
oranga mo nga kura, kore rawa i pene te tohu aroha a nga Pakeha.
Mehemea ka kaiponuhia nga moni mo nga kura Maori, kati me whakahoki
mai aua tini whenua ra ki nga Maori. Mehemea ka tukua nga kura ki
raro i nga Poari, a ka ahua ouou nga tamariki, heoi ka tutakina
tonutia. I toku takiwa kua peia nga tamariki Maori ki waho o nga
kura Pakeha, he whakahihi pea no etahi Pakeha. Tangohia ana e £700.
Pootitia ana, £14,000.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita,
Maori, mehemea ka tono ia kia unuhia tonutia inaianei te Panui i
runga i Mangatainoka 1
Te Miterehana.—Ko taku whakahoki atu tenei ka tae
mai nga whakaatu o nga wahi i tangohia mo te reriwe ka unuhia
tonutia nga Panui i runga i taua whenua.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori,
mehemea kua tahuri te Kawanatanga ki te whakamana i te ripoata a te
Komiti Maori mo runga i te pitihana a Mehaka Tokopounamu (No. 257),
i whakahaerea i te Paremete kua hori nei? E hiahia ana ahau kia
whakamaramatia mai e te Kawanatanga ta ratou mahi mo runga i tenei
take, i whakaarohia i te pohehe nga Maori i runga i tenei keehi no
te mea, ko taku i rongo ai kua tuhituhi atu te Kawanatanga kia ratou
mo runga i taua mea erangi kihai ratou i whakaae ki nga tikanga i
tonoa e te Kawanatanga kia whakaritea e ratou. Ko te take i tuku
patai ai ahau mo tenei mea he mea kia
Te Miterehana.—I tahuri tonu ahau i muri iho i te
rironga mai o te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori ki te tuhituhi
atu ki te Tiati Tumuaki nana nei i whakahau i a Tiati Wirihana i aia
e noho ana i te Kooti i Rotorua kia tuku patai ia mo runga i nga
korero e mau ana i roto i te pitihana, Tukua ana e Tiati Wirihana
ana patai pera ano me nga tohutohu i tukuna atu ai ki aia, a tukua
ana tana ripoata whakahe mo nga Pakeha i hoko i taua Poraka me tana
whakahau me tuku tetahi patai ki te roia, i runga i te mea kihai i
tika te rironga o taua whenua i taua Pakeha, a me whakakore te
raihana a te Kaihoko a Pati A whakahaerea tonutia e te Kawanatanga i
runga te tikanga o taua ripoata, a whakakorea ake te raihana a te
kai-whakamaori, na mo runga i te hoko i pa atu te Kawanatanga ki te
roia o te Karauna, a i tono ia kia tukuna he arai kei tahuri tetahi
tangata ki taua whenua a me tono i nga Maori kia tukuna taua keehi
ki te Kooti Hupirimi hei whakakore i te take a Pati ki taua whenua,
I reira ano ka tuhituhi atu ahau ki nga Maori me taka ki atu ki a
ratou i
Ta Hori Kerei.—I patai atu ki te Kawanatanga
mehemea ka hurihuria e ratou te ripoata a te Komiti i runga i te
pitihana a
Taiwhanga.—E whakaae ana ahau ki ta te mema mo
Tanitana ara he momou te mau pitihana mai e nga Kaipitihana ki teuei
whare. I ki atu ahau ki a Ngapuhi he momou te tuku piti hana mai no
te mea ekore rawa e ea ta ratou mate i taua huarahi. Ahakoa he pehea
nga tono a te Komiti kahore rawa te Kawanatanga e tahuri ki te
whakamana. Kua £7,000 nga moni a taua hakui kua pau i roto i nga tau
e whitu e waru ranei kua taha ake nei i runga i te whakahaerenga o
ana kereme, notemea he hoa a te Kereama kua mate nei no te
Kawanatanga i taua wa heoi tahuri ana ia ki te whakawhiu i taua
hakui e kimi ra i tetahi orangi tika mona. I whakahoa te Kawana
tanga kia Kereama ekore ana hoki e taea te whakahe i tenei korero
aku, kua tae mai taua kuia ki tenei Whare a ekore e taea te ki ka
whia ranei ona taenga mai, a kua tae ano hoki ia ki te Hupirimi
Kooti. I mea te Pirimia i te Paremete kua hori nei ka tuhia e ia
etahi moni ki roto i te pukapuka moni i runga i te tono o te Komiti.
Heoi kihai i tuhia aua moni.
Kapene Rahera.—E ahua raruraru ana ahau, notemea i
au e utu atu ana i te patai i taua wa ekore ahau e ahei te whakahoki
kupu ki etaha whai korero e whakapuakina ana erangi e hiahia ana
ahau kia haere ra waho i nga whai korero i runga i te ki e tino
whakapono ana ahau ki ta te mema mo Akarana i ki ai mo te mate i
runga i taua keehi. He mea hoki e tau mai ana te wehi ina pokanoa te
whakarereke i nga whaka-haere o nga Kooti o te Koroni. Otira kihai i
ruarua te whakaro i tau ano tetahi mate i runga i tenei keehi erangi
meake nei ahau tahuri ai ki te whakama rama i nga take katoa o taua
keehi ki oku hoa o te Kawanatanga.
I runga i te motini a HOANI
I runga i te motini a Meiha TUARI i whakahaua kia whakatakotoria ki
runga e te tepu o te Whare tetahi ritaana Apiti ki te
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea e taea e ia te whakaatu mai ki te Whare a hea te
Komiti Huihui o Nga Take Maori o te Waipounamu te tuku mai ai i ta
ratou ripoata?
Te Miterehana.—I tukuna ano tetahi patai penei te
ahua i era rangi e te mema mo Waimate a i ki atu ahau i reira i te
raruraru etahi mema o te Komiti mo nga Take Maori o te Waipounamu ki
te Komiti mo runga i nga Rahui Whakataunga o te
Hoani Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori,—(1.) Mehemea e mohio ana ia he tokomaha nga Maori e whai take
ana ki nga rahui o te
Te Miterehana.—E mohio ana ahau he tokomaha nga
Maori o te
Te Rore.—I patai ki te Minita Maori mehemea ka
tahuri ia ki te whakariterite i nga mahi ma nga kaiwhakamaori i
runga i to ratou matauranga kia
Te Miterehana.—Kua oti te whakatu tetahi hui
Kaiwhakamaori, a kua tukuna atu ki a ratou nga take o tenei patai.
Ehara hoki tenei take i te mea ma te Kawanatanga e whiriwhiri.
Erangi ki te whakahaerea aua tikanga e tana hui ka awhina te
Kawanatanga i a ratou.
Timi Kara.—E patai ata ana ahau ki te Minita Maori
kua pehea ara. Mehemea e tika ana kia whakahaerea tetahi tikanga
pera me te ripoata a te Komiti Mo Nga Mea Maori mo runga i te
pitihana a Eru Pahau No 286 me etahi atu o te Paremete kua hori nei
mo runga i Manutahi Poraka?
Te Miterehana.—I ki atu ano ahau i te Paremete kua
hori nei tera ahau e haere ki te
Hoani Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori e pehea ana nga whakaaro a te Kawanatanga mo runga i te
pitihana (No. 134) a
Te Miterehana.—Tana whakahoki kua tukua taua keehi
ti te Tiati Tumuaki kia tukuna mai tana ripoata mehemea he take
tenei hei whiriwhiri ma te Kawanatanga, a ka tae mai taua ripoata i
te Tiati Tumuaki ka tuku atu ahau i nga korero ki te mema na.
Hoani Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea ka tukua e ia he whakahau kia tuhatuhaina nga Pukapuka
Korero Paremete i muri tata iho i te mutunga o te Paremete? E hiahia
ana ahau kia whakahaerea tetahi tikanga e ahei ai te tuku wawe i aua
pukapuka. E whai kupu ana toku iwi pooti i te roa o te tukunga o aua
pukapuka, me te tika ano hoki o ta ratou ki e tere tonu ana te
whakaputa o a nga Pakeha no reira e hohoro tonu ana te matau o nga
Pakeha ki nga korero o te Paremete.
Te Miterehana.—He take tena me patai atu ki te
Tumuaki o te Whare ekore e tau maku e utu i tena patai.
I runga i te
Te Miterehana.—I runga i te korerotanga tuarua o
tenei Pire me ki ake ahau ko te take i tukuna mai ai taua Pire he
mea hei whakamana i te ripoata a te Komiti Mo Nga Mea Maori o te
Kaunihera me tetahi ripoata a te Komiti Maori O
Tame Parata.—He maha nga tau i mahi ai a Horomona
ki te kimi i tetahi ora a he whakamana ta te Pire i te aro-aro o te
Whare nei i te tono a te Komiti Mo Nga Mea Maori kia tukuna tetahi
ora ki aia. Heoi taku i whakawhirinaki ai me pera ano hoki he
tikanga a te Kawanatanga me te Whare ki nga tangata e tika ana a
ratou take.
A paahi ana te korerotanga tuarua o te Pire.
Te Hirope.—Ko te tikanga o tenei Pire he mea hei
karo i tetahi raruraru i ara mai i runga i nga take o te Ture
Turanga Kura Maori ara i runga i te tukunga a te hunga whai take i o
ratou take i raro i tetahi tiaki motuhake a ma te whakawa anake i
roto i te Kooti Hupirimi e ahei ai te whakarereke i taua tiaki, a ko
nga tikanga o tenei Pire hei whakakore i aua whakawa, a ma konei
hoki e ahei ai nga Poari Kura te whiwhi ki nga take o aua whenua me
te tuku atu ano hoki i te tika ki te hunganana i tuku i aua whenua.
Tame Parata.—Kahore ano tenei Pire i whakamaoritia,
a i te mea e meatia ana ma tenei Pire e whakahaere i nga Rahui
Maori, ka tono atu ahau ki te mema nana i tuku mai i tenei Pire kia
nukuhia te korerotanga no te mea kahore etahi o nga mema Maori i
konei. E tino mohio ana ahau tera e tahi o aua mema e hiahia ki te
korero mo runga i tenei Pire. E motini ana ahau kia nukuhia te
korero. Heoi nukuhia ana te korerotanga.
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Kawanatanga
mehemea ka whakatikaia te Ture Pane Kuini kia ahei ai te whakamana i
te whakataunga a te Whare i mua tata ake nei?
Te Miterehana.—E whakaaro ana te Kawanatanga ekore
e taea te hanga i tetahi Pire i tenei Paremete hei whakaea i ta te
mema e tono nei, erangi ka hanga e te Kawanatanga he Pire hei
whakarite i taku i ki ai i te wa i korero ai ahau mo runga i te
motini i pahitia e te Whare, kia ahei ai te Whare te paahi i tetahi
Pire a tenei Paremete e haere ake nei.
I tukua mai e te MOKA ki te Whare te ripoata a te Komiti Mo Nga Mea Maori i runga i te pitihana a Tata Nihoniho me etahi atu. I penei nga korero o taua ripoata kahore ratou te Komiti e kite i tetahi take e whakahau ai ratou i te Kawanatanga kia hanga tetahi ture hei whakawa ano i Waipiro Poraka, a ka motini ia kia whakatakoria te ripoata ki runga i te tepu o te Whare.
Taiwhanga.—Ka motini ahau kia whakahokia ano tana
ripoata ki te Komiti mo nga mea Maori. Ko te take i penei ai taku
tono notemea tokotoru tokowha anake ranei nga mema o te Komiti i
reira i te whakataunga o taua ripoata. He take nui to taua pitihana,
a e whakaaro ana ahau kia tokomaka mai nga mema o tana Komiti hei
whakatau i tenei keehi. Tokowha anake i tae ki taua Komiti i te
whakataunga o taua ripoata a i tono te mema Maori mo te
Te Moka.—E whakahe ana ahau ki te tono kia
whakahokia ano te ripoata ki te Komiti. Erangi e whakaae ana ahau ki
ta te mema Maori mo te
Timi Kara.—I te aroaro ano ahau o te Komiti i te
ata i te tuhinga o te ripoata erangi i kumea ahau ki tetahi atu
Komiti me taku ki atu me nuku te whiriwhiringa o te ripoata mo
tetahi rangi kia tokomaha mai ai nga mema hei whiriwhiri. I mahara
ahau i whakaaetia taua tono aku i te wa i puta mai ai ahau i taua
Komiti, no naianei ka tahi ahau ka mohio kua paahitia te ripoata,
erangi me ki ake ahau kahore he mea i roto i taua ripoata e whakahe
ai ahau.
Taiwhanga.—Ko te take i kore ai ahau e whakahe i te
wa i korerotia ai te ripoata e te Tiamana i te tuatahi, notemea i
whakahe te mema Maori mo te
Te Moka.—I he taku ki atu ki te Whare e wha anake
nga mema i te Komiti i te whakataunga i taua ripoata erangi e rima
te mea tika—a
Whakaaetia ana te motini.
Te Hetana.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea ka whakaturia e te Kawanatanga tetahi Roiara Komihana hei
whiriwhiri me te tuku ripoata mo runga i te mahi a taua Tari. Ki
taku mohio ko tetahi tenei o nga take nui hei whiriwhiri ma te
Whare.
Oho ake ana i konei te karanga a nga inema o te
Te Hetana.—E mohio ana ahau ko te take i puta ake
ai te kupu ka tika a nga mema he mahara na ratou kei te tika ano aku
korero. Kei te tautokona enei korero aku e nga tini mema o te Whare
me te nuinga hoki o te iwi o te Koroni kua tuku atu i etahi take ma
taua Tari e whakahaere.
Te Tumuaki.—E whakamahara atu ana ahau ki te mema
na kei te whakaara putake korero ia.
Te Heetana.—Ka whakatikaia taku huarahi korero i
runga i te motini kia nukuhia te korero o te Whare. Na mo te Tumuaki
o taua Tari kahore he kupu aku e pa ki aia ake notemea i runga i aku
paanga katoa ki aia i tino ngawari mai ia ki ahau. He tika ano kia
pera taku korero mona kia mohio ai nga mema kahore aku whakapae mo
tona tinana ake. Erangi ko te hunga i tuku i etahi take kia
whakahaerea e taua tari kua whakaatu mai ki ahau kihai taua tari i
whakahaere pai i nga take i tukuna ma taua tari e whakahaere. Na me
whakaatu ahau i tetahi keehi hei whakamarama i aku korero. I mutu te
riihi a tetahi tangata mahi pamu, ko taua riihi i runga i te rahui o
Arahura, a i tika kia riro he riihi hou i raro i te "
Ma te Kooti Whenua Maori kia £20,438.
Te Paranihi.—I mahara ahau kahore te Tari
Whiriwhiri i nga moni i whakaae tia utua nga utu tau ma Tiati
Tirimara.
Ka whakahokia atu e te Miterehana ka mea i paahitia
e te
Timi Kara.—E mea ana ahau mo runga i nga whakawa
Whenua Maori kua roa e whiriwhiria ana enei take e te Paremete
erangi kahore ano tetahi takuta o te Paremete i ahei te whakatu mai
i tetahi huarahi hei whakahaere i nga tikanga i whakahuatia e Takuta
Numana. I puta mai nga raruraru ki runga i Awarua Poraka i runga i
te whakawakanga tuatahi notemea kihai i wehewehea i reira ano ki
waenga i nga iwi, mehemea i wehewehea i taua wa kua kore e penei te
nui o te raruraru o te Kooti wehewehe. Mehemea i wehewehea i te wa e
marama ana nga tikanga i te Tiati me te Ateha kua kore e ara mai nga
raruraru e whakahuatia nei e Takuta Numana, e nui ana hoki te
whakatete a nga Maori kia ratou ano i
Tame Parata.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea kua tuhia e ia te ritaana i whakaaetia e ia mo runga i
te whakapaunga o nga moni e £7,000 i raro i te Rarangi Hiwiri. He
take motuhake to te Kooti Whenua
Timi Kara.—Me matua ki e ahau i te tuatahi he hunga
purei hoko whenua Maori a te Mete me etahi atu. E mohio ana hoki
taua hunga ki nga tikanga o te ture. I mohio ratou e he ana te hoko
whenua Maori i raro i te Ture o te 1873
I runga i te motini a HOANI TAIPUA, i whakahaua kia whakatakotoria ki
runga i te tepu o te Whare he ritana whakaatu i te maha o nga Maori
kahore e whakaae ki te tango i nga moni rete o a ratou whenua i roto
i te takiwa Whakataunga Rahui o te
Te Moka.—I tukuna mai te ripoata a te Komiti Mo Nga
Mea Maori mo runga i te pitihana a Winiata te Wharo me etahi atu, i
inoi kia hanga he Ture kia ahei ai te Kooti Whenua Maori te whakawa
tuarua i Mangaohane Poraka. I penei hoki te ripoata a taua Komiti,
ki te whakaaro o tenei Komiti kihai i tino nui nga take i korerotia
mai e nga kai-pitihana e ahei ai te Komiti te tono kia hanga he
ture.
Tame Parata.—E tautoko ana ahau i nga whakaaro a Ta
Pootitia ana kia whakahokia ki te Komiti kia mahia tuaruatia. Hinga ana te motini pera.
Taiwhanga.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
a whea tukukua mai ai nga pukapuka ki te Whare mo runga i te hoko o
te Taone o Rotorua? Ki taka mohio kei te takoto ano nga pukapuka i
runga i te tepu o te Whare erangi e hiahia ana ahau kia whakaae mai
te Minita Maori kia perehitia kia tuhatuhaina.
Te Miterehana.—Me ki atu ahau ka rua nga rangi i
takoto ai aua pukapuka i runga i te tepu o te Whare a kahore e pai
ana te Kawanatanga kia perehitia.
Timi Kara.—E patai atu ana ahau ki te Minita Maori
mehemea kua tukua nga pukapuka hei tino whakaatu i te ahua o te
piihi whenua i tangohia mo te Reriwe i roto i Mangatainoka 1
Te Miterehana.—Kua tae mai te pukapuka whakaatu i
te wahi i tangohia mo te reriwe a ka unuhia te Panui a tenei wiki e
haere ake nei i runga i te Panui ki roto i te
Te Miterehana.—Kahore ahau e whakaroa i te Whare i
runga i te korerotanga tuarua o tenei Pire no te mea ka tono ahau
kia paua ma te Komiti Mo Nga Mea Maori e whiriwhiri, a i te mea kua
tata te mutunga o te Paramete tera e tono te Komiti kia kaua e
whakamana etahi o nga rarangi Otira he maha nga rarangi kei roto i
te Pire i mahara ai te Kawanatanga he mea tika kia meinga hei ture.
Ko te rarangi tikanga nui o aua rarangi ko te rarangi 5, e mea nei
kea unuhia nga here i runga i nga whenua Maori. Kahore hoki e ahei e
te Kawanatanga te hoko i nga whenua e hiahiatia ana kia hokona i
runga i te arai a te ture, a he whenua aua whenua e hiahiatia ana
kia hokona kia whakanonohia ki te tangata, a i hanga tenei rarangi
hei whakaea i te raruraru kua tupu ake i runga i te he o te Ture i
paahitia i te Paremete kua hori nei. A he rarangi tikanga nui ano
hoki te rarangi 2, he nui hoki te raruraru o nga Maori inaianei i
runga i te nui o a ratou moni e pau ana i te haerenga atu ki te
Kooti ahakoa e tino mohio ana te Kooti e kore e taea te whakahaere i
aua keehi no te mea kahore ano kia oti nga tikanga whakahaere, ara
kahore i oti nga mapi a kahore hoki e mohiotia he whenua rahui he
whenua Karauna ranei nga whenua e tukuna ra nga tono no reira kahore
e taea te whakawa erangi mehemea e tukuna mai ana nga tono me panui
ki roto i te Kahiti kei reira ka
haere nga Maori ki te Kooti. Na e meatia ana kia kaua te Tiati
Tumuaki e panui i nga tono whakawa i nga take ki nga whenua Maori,
mo te wehewehe ranei mo te tono ranei kia tu te tangata hei riiwhi
mo te tangata mate, mo tetahi atu mahi ranei kua whakaritea e te
tekiona rima tekau mawhao "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1886," kia
oti rano nga inea katoa te mahi e nga tangata e tono ana kia ahei ai
te Kooti te Whakawa i te take e mau ana i roto i te tono. He maha
hoki nga tekiona
Taiwhanga.—Heoi nei taku ki me whakamutu e te
Kawanatanga te hanga Pire Whenua Maori i te wa e noho ana ahau i
roto i tenei Whare. Kahore ahau e mohio i te take i korero ai ahau
otira me korero ano ahau, i tenei ara ma te hohoro tonu o te
whakamutu o te hanga i nga Pire Whenua Maori e te Kawanatanga katahi
ka puta he ora ki te koroni. E rite ana enei whenua ki nga whenua o
te
"Ka whai mana tetahi Maori whai take ki te hoko ki te tuku ranei kia te Kuini a ka ahei te Kuini te hoko te whakawhiwhi ranei i iaia ki tetahi whenua hea whai paanga ranei ki tetahi whenua ahakoa nga here kua whakaekea i mua a muri ake nei ranei whakaekea ai kei hokona aua whenua."
Ki taku mahara ka ahei te whakawhiti i te korero o tenei rarangi a me
timata atu to korero o tenei rarangi i te mutunga: Tera ano tetahi
keehi whakatete a matou ki te Kawanatanga
Hoani Taipua.—He maha aku whakahe ki tenei Pire a e
whakahe ana hoki ahau mo te waihotanga kia tata ki te mutunga o te
Paremete ka tahi ka tukua mai. Ko tetahi mea hoki i pouri ai ahau ko
tatatou mahi whakatikatika i ia tau i nga Pire e pa ana ki nga
whenua Maori, Ko taku i tino hiahia ai ki te oti i a tatou tetahi
Pire hei painga mo nga Pakeha me nga Maori me kaua tatou e tahuri ki
te whakarereke erangi me waiho tonu taua Pire kia mana ana. Na ki te
mea ka tohea kia paahitia tenei Pire i nga ia whakamutunga o te
Paremete ko tona tukunga iho he mate mo nga Maori pera ano me te
paahitanga o te Ture o te tau 1887, ara ko te Pire mo "Te
Whakataunga Rahui o te
Tame Parata.—E tautoko ana ahau i te whakaaro o te
Mema Maori mo te
Tame Parata.—I te mea kua whakaae mai te Minita
ekore ahau e whakaroa i te Whare no te mea ka ahei te ata whiriwhiri
nga rarangi e taua Komiti.
Timi Kara.—Ki taku whakaaro he mea tika kia pahitia
tenei Pire no te mea ka ahei te Whare te whakamana i te kirimaene ki
waenga i te hunga i hangaia ai taua kawenata. Kua oti taua raea te
whakawa i roto i nga Kooti i runga hoki i etahi huarahi atu, a heoi
te mea tika he whakahaere i tetahi huarahi hei whakamutu i nga
tautohe ki waenga i taua hunga, a ko tenei Pire tana huarahi. He
tika ano te kupu a Ta Hori Kerei i ki nei mo te raana kore ki te
whakahaere i taua wheuua i te wa i whakahaerea ai te hoko o taua
whenua e te Pakeha e riihi nei inaianei. Ko taua Poraka whenua he
mea whakatau i raro i te tekiona 17 o te Ture, 1867, na kona i
mohiotia ai ko tetahi tera o nga Poraka i whakaekea he here ki
runga. A ahakoa taua here tahuri ana a
Pahitia ana te korero tuarua.
Timi Kara.—E hiahia ana ahau kia utua mai e te
Minita Maori taku patai mehemea ka pa atu ia ki nga roia o te
Karauna mo runga i tenei mea.
Te Miterehana.—Ae ka pa atu ahau kia ratou.
Taiwhanga.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki kupu
mo
Tame Parata.—Ko te take i whai kupu ai ahau no te
mea e meatia ana kia honoa atu tenei koroni ki era atu koroni. Ki
taku whakaaro he take nui tenei a me kaua e hanga noa iho te whiri
whiri erangi me ata
Hoani Taipua— E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori mehemea kua tukua mai te ripoata a te Roiara Komi-hana i
whakaturia hei uiui i te takoto-ranga o nga rohe o Awarua Poraka me
etahi atu i te
Te Retihana.—Kua tukua mai te ripoata kia te Kawana
a ka tae mai i te Kawana ka pai ahau ki te whakatakoto ki runga i te
tepu o te Whare. I te mea ano ia te Kawanatanga kia korero-tia atu
nga tikanga o te ripoata a taua Komihana ki nga Maori whai take ki
Awarua Poraka.
Hoani Taipua.—E patai atu ana ahau ki te Minita
Maori e pehea ana te tikanga a te Kawanatanga ki nga o Aotea nio
runga i
Te Miterehana.—I te patai ano ahau ki te Tari Maori
i nga tikanga. o tenei tono, a kahore kau he Apiha o te Tari i te
mohio. Na kua ki mai te mema na, na nga Maori e noho ana i Aotea i
roto i Waimarino Poraka tenei patai, a he hunga kihai i tae ki te
Kooti ki te whakahaere i a ratou take e ki nei ratou ki taua whenua.
Katahi nei ka rangona i te noho aua Maori i tera wahi o te poraka, a
he mea tika kia uru ratou ki taua whenua. Ekore e taea inaiauei te
whakapuare i te keehi mo Waimarino Poraka kua oti noa ake hoki taua
Poraka te whakatau a kua riro taua whenua i te Karauna haunga ia nga
rahui i wehea mo nga Maori, erangi me ki atu ahau ki te mema na ka
tukuna e au he patai mo tenei tono, a ki te kitea kahore o ratou
whenua i etahi atu wahi, a kahore hoki i whai mana ki tetahi whenua.
Ka ata whiriwhiria tetahi tikanga ki a ratou.
I runga i te motini kia Komititia tenei Pire ka tu ake a.
Timi Kara.—Ka mea. E hiahia ana ahau ki te whakaatu
i tetahi he e mau ana i roto i te Pire kua tukua mai nei ki te
Komiti. I tukuna auo tenei Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori i tera
rangi a i roa e
Hoani Taipua.—E te Tumuaki i tae ano ahau ki te
Komiti Mo Nga Mea Maori i te whiriwhiringa o te Pire Wha-kawhanui I
Nga Turanga Kura Maori. He nui a matou korero mo runga i taua Pire a
ki taku whakaaro i pai te mahi-nga o taua Pire. I hiahia matou i a
matou e whai korero ana ki te Whare i tera ahiahi me nuku te hanga o
tenei Pire mo a tera Paremete kia ahei te hanga i tetahi Pire hei
whakahaere tika-nga mo
Tame Parata.—E te Tumuaki e tino mohio ana ahau i
patua te rarangi 27 o tenei Pire kua kite nei ahau kua tuhituhia hei
rarangi 13 i roto i te Pire kua whakatikatikaia. Ki taku mahara
mehemea e tukua ana tetahi Pire ki te Komiti Mo Nga Mea Maori, a ki
te patua e taua Komiti etahi rarangi kaua aua rarangi e whakaurua
ano a ka tuku mai ki tenei Whare. I tino whakataua e te Komiti me
kaua e wha-kaurua etahi rarangi kua patua i mu-ri iho i te mea kua
kapea ke waho. E kiia ana e pa ana tenei rarangi ki Whangara Poraka
anake, erangi ki taku mahara kei te pa ki etahi atu whenua. Mehemea
mo Whangara Po-raka anake taua Pire ka marama mai ki a matou. Otira
ki taku whakaaro e pa ana ki nga whenua katoa o tenei Motu. I mea te
Ture i hanga i tera tau me tuku ripoata mai te Komihana ki tenei
Whare mo
Taiwhanga.—Ki taku whakaaro me nuku te korero o
tenei rarangi mo apopo kia kore ai e momoutia te taima o te Whare.
Ko te take i penei ai ahau, i whakaae te Komiti Mo Nga Mea Maori i
tenei rangi ki tetahi mea i whakaaro ai ratou he mea pai erangi kua
rereke i naianei. E pa ana tenei rarangi ki Ingarangi ki Atareria ki
etahi atu wahi ranei no reira i whakaaro ai ahau me whakaae te
Minita kia nukuhia te korero mo apopo kia ahei ai te hanga i
E kore rawa tenei
Tame Parata.—E pouri ana ahau i te mea kua nukuhia
te korero mo runga i tenei Pire i te mea kua oti te whakariterite a
e marama ana enei ra-rangi ki a
A korerotia tuatorutia ana te Pire.
Hoani Taipua.—E te Tumuaki kua tino hoha ahau i te
whakarongonga ki nga korero mo tenei mahi. Ki
Taiwhanga— Kahore teuei raruraru i pa ki nga Pakeha
anake erangi i pa hoki ki nga Maori heoi e mea ana ahau ma te hohoro
tonu o te mutu o tenei raruraru te tau ai te pai ki nga iwi e rua.
He aha ra te take i whakarere ai ratou i ta ratou mahi. Kei te mohio
ano ahau ki te whakarerenga a nga Pakeha o Ingarangi i ta ratou mahi
erangi i whakarerea
Te Miterehana.—E tono atu ana ahau ki nga mema
Maori kia ki raai ratou mehemea i
Timi Kara.—He nui nga raruraru kei waenganui i nga
Maori me te Kamupani me te Peeke o Niu Tireni. Na nga Maori i
pitihana ki te Kawanatanga kia haere ratou ki reira ki te titiro i
te whenua me te uiui i
E whai honore ana te Komiti Mo Nga Mea Maori ki te tuku ripoata penei me tenei e mau iho nei.
Ko nga pitihana i mahia e tenei Paramete i te tau 1890 e 53. Me enei Pire hoki e mau iho nei ara:—
Ko te Pire Whenua o Whangara.
Ko te Pire Whakatikatika I Nga Ture Whenua Maori.
Ko nga pitihana kihai i whakahaerea e 71.
A e whakaaro ana tenei Komiti ekore e taea e ratou te mahi i nga mahi i parea ma ratou e mahi i te nui o aua mahi, a e mea ana ratou kei a muri ake nei me whakatu e te Kawanatanga kia rua nga Komiti hei whiriwhiri i nga pitihana Maori a ko nga pitihana kihai i mahia e tenei Paramete me panui nga ingoa o nga kaipitihana ki roto i nga pukapuka korero Paramete.
Mo runga i nga pitihana a nga tangata e mau iho nei o ratou ingoa.
E pouri ana te Komiti Mo Nga Mea Maori i te poto o te wa i tau ki a ratou na konei i kore ai e ahei te tuku ripoata mo runga i nga pitihana e mau ake nei.
Taiwhanga.—I ki atu ahau ki te Kawanatanga i ta
ratou tukunga tuatahi mai i tenei Pire ki te whare me whaka-mutu ta
ratou hanga Pire mo runga i nga whenua Maori ma reira hoki te tau ai
te pai ki waenganui i nga iwi e rua a hei painga hoki mo te koroni
katoa. Na tenei ano ratou te tuku nei i tetahi Pire tohe ki ahau kia
whakahokia ano ki taua Whare me te ki mai
Ttmi Kara.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i
etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei Pire. E pouri ana ahau i
runga i te mana kore o nga Pire Maori i tukuna mai e tenei
Kawana-tanga mo te taha ki nga mema o tenei Whare e whakahaere nei i
nga take Maori. Ki taku whakaaro kahore rawa he huhuatanga o nga
mahi e mahia nei e tenei Whare hei whakaora i nga mate o nga Maori
ehara hoki i te mea e araia ana anake e tenei Whare erangi kahore he
ngoi o te Kaunihera ki te hanga i etahi tikanga. He mea whakapouri
rawa tenei i nga mema e tino hiahia ana kia
No te 5 o nga haora i te ahiahi o te Wenerei te 17 o nga ra o Hepetema i mutu ai te noho o te Paremete.
He mea whakamana i taia ai,