Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2008, by Victoria University of Wellington
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
Te Whai korero a Te Kawana me nga korero a nga
I whakatuheratia te Paremete Tuawhitu o Niu Tireni
e te Kawana i te Taete te 9 o Hune, 1881, i pai ia ki te whakapuaki
i tenei
Enga Rangatira o te Runanga Whakatakoto Ture, me nga Rangatira o te Runanga Nui,-E mihi atu ana ahau ki a koutou
ka kite tuatahi nei ahau i a koutou, ka whakapai atu hoki mo runga i
te nui haere o te koroni i roto i te tau kua pahure nei, inahoki kua
kite tatou i te kaha o te tupu haere o nga mahi katoa me te
whakapono o te katoa tera e tupu haere tonu a mua ake nei. Kei te
mahia tonutia nga tikanga i whakatakotoria e te Paremete hei
whakaoti pai i nga raruraru e takoto ana ki tetahi takiwa o to Tai
Hauauru o tenei motu, a kitea ana te pai haere o nga mahi kua oti
nei ki taua takiwa. Kei te whakatuturutia inaianei nga kupu tohutohu
a nga Komihana i whakaritea hei whiriwhiri i nga raruraru i kiia e
tau ana ki nga Maori o taua takiwa; a ko aua raruraru ahua kino kei
te pai haere inaianei i runga i te manawanui ki te hapai i te mana o
te Kuini me te kaha ki te takahi i nga mahi kino, i runga hoki i te
ngakau pai ki te whakariterite i nga tono tika a te iwi. Ko te
nuinga o nga whenua i whakaritea mo nga Pakeha ki taua takiwa kua
oti inaianei te hoko a kei to nohoia e ratou. Ko nga herehere i
puritia nei taea noatia tenei takiwa i runga i te whakaaro he mea
tika kia pera te pupuri i a ratou kia tau ai te pai ki nga iwi e
rua, ara ki te Pakeha ki te Maori, kua oti ratou inaianei te tuku a
kua whakahokia ki o ratou kainga, he ruarua nga mea e toe ana, a
meake hoki ka tukua ratou kia haere; e whakaaro ana hoki oku Kai
Whakahaere e kore e pera me mua te uaua kia whai take hoki ano ki
runga ki enei tikanga taimaha hei hapai i te rangimarire me te
whakahaere pai i nga mahi ki taua takiwa. Ka whakatakotoria ki o
koutou aroaro nga pukapuka whakaatu i nga mahi o te Hui i tu nei ki
Poihakene i nga ra o Hanuere kua pahure nei, i tae atu tetahi o nga
Minita o tenei Kawanatanga ki taua hui. Ka
Enga Rangatira O Te Runanga Nui,—Kua
kaha te whakaiti iho i nga moni e riro ana hei utu i nga kai mahi o
te Kawanatanga, ahakoa kua peratia kei te haere tika tonu nga mahi.
Ko nga pukapuka ka whakatakotoria ki o koutou aroaro mo nga moni ka
pau a te tau e haere ake nei, ka ata mahia i runga i te iti o te
moni kia tika ai te whakahaere i nga mahi a te Kawanatanga. Kei te
pai hoki te ahua o nga moni kua puta mai i tenei tau. Kei te nui atu
hoki nga moni e puta mai ana i nga reriwe, tae ana ki te toru pauna
me te te kau hereni te hua o nga moni i pau mo te hanga i nga
reriwe.
Enga Rangatira Te Runanga Whakatakoto Ture Me Nga
Rangatira O Te Runanga Nui,—Ka whakatakotoria ki
o koutou aroaro he Pire whakarite hou i nga Mema mo te iwi, he Pire
whakahaere i te Pootitanga Mema, a e hiahia ana ahau kia ata
whakaarohia e koutou inahoki kua tata te mutu o tenei Paremete. Kua
tukua mai tetahi pukapuka e nga Komihana i whakaturia hei whiriwhiri
i te tikanga me nga ritenga me nga mahi whakahaere o te Kooti
Hupirimi me era atu Kooti o te koroni, kia kitea ai he tikanga e
hohoro ai te whakahaere i nga mahi whakawa kia iti iho ai hoki nga
moni utu whakawa, a ka whakatakotoria aua pukapuka ki o koutou
aroaro. Ae koa ana ahau ki te ki atu ki a koutou e whakaaro ana nga
Komihana ka oti ta ratou mahi i roto i nga ra o Hurae e haere ake
nei. A ka whakatakotoria pea ki te aroaro o tenei Paremete he Pire
hei whakamana i to ratou mahi. Ka whakatakotoria ki o koutou aroaro
he Pire hei unu i nga here e tau ana ki nga whenua, engari ka
tiakina tonutia nga rahui i whakaritea i raro i taua tikanga. Ka
whakatakotoria hoki ki o koutou aroaro etahi Pire whakahaere i te
tuku moni ki nga Turoro me nga Rawakore, hei whakakotahi hei
whakatika i nga Pire Raihana Waipiro, hei whakatikatika hoki i nga
Ture Whakahaere i nga Whenua Rahui Maori, hei whakarite hoki i nga
utu reiti mo nga whenua o te Karauna, hei whakarite hoki i etahi
tikanga tuku moni ki nga Mahi Nunui o etahi takiwa. Kua tae ahau
inaianei ki nga takiwa maha o te koroni. A i ahau e haereere ana i
kite ahau i te tupu haere o te ora, me te nui haere o nga kainga, me
te kaha o te iwi ki te whakahaere i nga mahi katoa puta noa i te
koroni. Kei te pera hoki te whakaatu o nga pukapuka tatau i te iwi
kua oti nei te mahi, inaianei, me etahi atu pukapuka hoki e whakaatu
ana i te nui o nga mahi hokohoko taonga aha ranei, me te tupu haere
o etahi mahi hou i roto i nga takiwa me te nui hoki o nga moni e
puta mai ana i runga i te hoko whenua me etahi atu mea i roto i te
tau kua pahemo nei. I runga i toku whakahaere i nga mahi taimaha kua
tukua mai nei e te Kuini ki ahau, ka tohe tonu ahau ki te whakahaere
i aua mahi i runga i nga ture me nga tikanga o mua, ka whai tonu i
te tika i runga i te ngakau pai pera ano me to tatou Kuini aroha nui
e tu nei ahau i roto i a koutou hei kai-whakarite i a ia. Kia mahara
koutou ka kaha tonu toku tautoko i a koutou ki te whakamana i nga
mahi o te Paremete, a e hiahia ana e whakaaro nui ana hoki ahau kia
tau te atawhai a te Atua ki runga ki a koutou mahi, kia ora ai te
koroni, kia tuturu ai nga mahi kia noho pai katoa nga pononga a te
Kuini e noho ana i roto i tenei Koroni.
Na Te Ramana, tetahi o nga mema Kaunihera i tono
kia whakaaetia te korero whakahoki ki a te Kawana.
Na Wi Tako Ngatata i tuarua taua tono. Koia nei ana
korero:—E te Tumuaki ka tu ake ahau ki te tautoko i te
motini a
Na Te Whitika tenei Pire i tuku ki te Runanga kia
whakaaetia. Koia nei taua Pire, ara:—(1.)
I whai kupu a Te Watarauhi kia mohio ai nga mema ki
nga tikanga Maori.
Ka tu a Wi Tako Ngatata, ka ki, e tika ana nga kupu
a
Whakaaetia ana taua Pire e te Runanga.
—E hiahia ana au ki te
whaikupu mo runga i te Pire Hohipera me te awhina i nga Rawakore. He
maha noatu nga pakeha penei o te takiwa ki te pito ki raro o
Akarana. He maha noatu nga turoro kaore nei e tae atu ki nga
hohipera. Ki taku titiro kahore i mahia tenei Pire mo nga tangata i
nga takiwa o waho, engari i mahia ketia mo nga turoro me nga
rawakore o nga taone. Kaore he oranga i roto i tenei Pire mo nga
tangata e mate ana i nga takiwa o waho, me pehea hoki tona haere atu
ki te hohipera, he matara rawa atu hoki. Engari me whakatu he
hohipera ki nga takiwa o waho kia ahei ai te tae atu. He maha nga
tangata i mate, kaore nei i tae atu ki te hohipera kia mahia o ratou
mate. Ki taku whakaaro i mahia tenei Pire mo nga taone rahi penei me
Akarana, me Poneke me etahi atu, a kaore i mahia hei painga mo nga
takiwa o uta. Mehemea i whakaritea e te Kawanatanga kia whakaturia
he hohipera ki nga takiwa o waho—ara, i nga takiwa e
tawhiti ana i nga taone—katahi au ka tino tautoko ia
ratou. E kore au e korero roa mo tenei Pire. E rite tonu ana hoki ki
nga mea i mahia i roto i nga tau kua pahemo ake nei, i mahia mo nga
iwi e noho ana i roto i nga taone. Kia Komititia te Pire nei, kei
reira pooti ai au ki aku e pai ai.
Meiha Te Wheoro.—E te Tumuaki, e hiahia
ana au ki te whaikorero mo tenei Pire, na te mea e pa ana etahi o
nga rarangi ki nga iwi e rua. E kai ana nga tane me na wahine me nga
tamariki o to matou iwi i tenei mea i te waipiro. Ki taku mohio e
kore e rite te kai a te Pakeha, ki ta te Maori kai i te waipiro. E
kitea ana te Maori e takoto ana i roto i te paru, kaore i te mahara
he tangata, kaore hoki he whakaaro mo te whare hei takotoranga mo
ratou. Ka hari ahau mehemea ka taea e tenei Whare te tutaki i nga
hoko waipiro i aua wahi, ka tautoko au i tera mehemea ka motinitia
peratia. Rereke te tuku wipiro a nga tangata i nga hotera ki nga
Maori me nga Pakeha. Ko te waipiro e hokona ana e ratou ki nga Maori
e rite ana ki te purutone, ki te tupeka, me te pepa, a ko nga
waipiro pai ma nga Pakeha anake. Ka mutu te kai a nga Maori i aua tu
waipiro kino nei, ka pangia ratou e te mate, ki te mate rewharewha,
me te mate manawa rua, a mate noa ratou, kaore e ora ana. Kaore nga
Pirihimana o nga takiwa Maori e tiaki e titiro ranei i nga waipiro e
hokona ana ki nga Maori, no reira i hiahia ai ahau kia ata mahia he
tikanga e te Whare nei. Ki taku whawhaaro tera pea e pai me whakatu
he Pirihimana Maori hei titiro i nga waipiro; a ki te kitea e ia he
waipiro purutone pepa i roto i nga hotera me whaina rawa taua
tangata. Engari ko taku tino hiahia me kore rawa he waipiro ki nga
takiwa Maori. I te mea e komititia ana te Pire nei, ka komotia atu e
au he menemana hei tiaki i nga Maori i nga takiwa e tu nei nga
paparakauta.
Meiha Te Wheoro.—Patai ki te Kawanatanga,
mehemea ka mahia e ratou he tikanga hei whakahaere i nga utu ki
Te Hooro tana kupu whakahoki.— Kaore te
Kawanatanga i te whakaaro kia tukua he Pire pena ki te Whare.
Meiha Te Wheoro.—Patai ki te Kawanatanga,
mehemea ka taiapatia e ratou te Urupa i Taupiri, pera me te mea i
whakataua e te Komiti mo nga mea Maori i runga i taku Pitihana i te
tau 1876? I tera tau i ki mai te Minita mo nga Mahi Nunui, ka
taiapatia taua wahi. Kua kite ahau i tetahi taiapa i reira, kotahi
pea tiini te roa, hawhe tiini te whanui, i mahue atu te nuinga o te
urupa ki waho o taua taiapa. Kei te takoto kau nga tupapaku kua
hahuatia i te mahinga i te huarahi.
Te Roretana tana kupu whakahoki. Ka mahia e te
Kawanatanga taua taiapa, pera ano me ta ratou kupu whakaae i te
tuatahi. Katahi ano au ka tonoa kia titiro ki taua
, Patai ki te Kawanatanga; Mehemea e
mohio ana ratou kei te noho mangere nga kai-tiaki o te Kara i Maiki,
Ratara, kaore hoki i te whakairi kara mo nga kaipuke e haere ana ki
roto i te awa? Nga ingoa o aua tangata ko
Te Akitini, Tana kupu whakahoki: —E pouri
ana au i taku rongonga atu ki nga kupu a te Mena kua korero mai nei
i te mangere o nga kai-tiaki o te pou kara. Kua puta aku kupu
whakahau kia pai te tiaki me te whakahaere; me te ki atu hoki kia
whakairia te kara i nga ra whakangahau katoa.
.—Patai ki te Kawanatanga.
Kua taemai ranei te ripota a nga Komihana mo nga hoko whenua o te
Waipounamu; a mehemea kua tae mai, awhea ka tukua mai te
whakamaoritanga ki te whare?
Te Roretana.—Kupu whakahoki. Kua tae mai
ki te Kawanatanga te ripota a aua Komihana. Kua tukua atu ki te
perehi a kei te taia mai, kia oti ka tukua ki te tepu o te Whare.
Kei reira ka whakamaoritia i raro i nga ture o te Whare.
—Patai ki te Minita mo te
taha Maori. Mehemea ka pai ia ki te whakahau i nga rangatira o nga
tari Kawanatanga i nga takiwa o raro o Akarana, kia mahia e ratou
nga Maori o taua takiwa kei pangia e te mate koroputaputa? Te take i
pataia ai tenei, he mea kia araia atu te mate kino i Poihakena, kei
pangia nga Maori e taua mate. Kaore he Rata o taku takiwa, no reira
i pataia atu ai e au.
Te Roretana tana kupu whakahoki. Kei te tu nga
tangata mahi i tau mea i nga takiwa katoa o te Koroni. Kaore au e
mohio ana mehemea ranei e tae atu ana ki nga Maori katoa, otira maku
e ata patai, ma te Kawanatanga e whakarite he tikanga e puta atu ai
nga kai-mahi okaoka hei arai mo taua mate, kia taea ai hoki e nga
Maori.
patai ki te Minita mo nga Kura.
Mehemea ka whakaturia e te Kawanatanga he Kura i waenganui o Kaumutu
me
Te Tiki tana kupu whakahoki. E hara tenei i te mahi
ma te Kawanatanga, notemea kei nga Poari o nga takiwa te mana mo
runga i nga kura katoa o roto o aua takiwa. Mehemea ka tukua atu ki
te Poari whakahaere kura o te takiwa whakararo o Katipere, tera pea
e taea te whakarite. Ko tera anake te Poari e whaimana ana ki te
whakahaere i era mahi, e kore e taea e te Kawanatanga te takahi i te
mana o nga Poari o te Koroni. Ko tenei te huarahi tika ma Taiaroa
hei whakahaere i tana hiahia, ara me tono atu ki te Poari mo te
takiwa o raro o Katipere. Kahore ia i mohio ki te take i ki ai te
Tiamana o te Poari, me pitihana ki te Whare, natemea e mohio ana ia
kaore i te Kawanatanga te tikanga mo tenei tu mahi.
—Patai ki te Minita mo te
taha Maori. Mehemea ka tukua e te Kawanatanga nga Karauna Karaati mo
nga whenua i whakataua e Komihana Ianga i te
Te Roretana tana kupu whakahoki. Heoti ano taku i
mohio ai i runga i aku whiriwhiringa e kore e taea te whakaputa i
nga Karauna Karaati, kia mutu rano te ruri i aua whenua, a he mahi
roa rawa tera.
Meiha Te Wheoro.—Patai ki te Kawanatanga.
Mehemea ka whakaritea e ratou he takuta mo nga Maori o te takiwa ki
Waikato. Kaore he takuta o te takiwa ki Waikato, kei te mate hoki
nga Maori o taua takiwa i te kore rongoa mo ratou, kei te mahia ano
ratou ki te rongoa Maori nei ano, kaore hoki ratou e ora ana.
Te Roretana, tana kupu whakahoki. Kei te
—Patai ki te Minita mo te
tana Moari Mehemea ka tukua e te Kawanatanga he mana ki tetahi
Komihana ki te whakatau i nga take a nga kaiwhakakapi mo nga tangata
mate i whaitake ki nga whenua Maori o te Waipounamu? He maha nga
wahi i te Waipounamu kua mate nei nga tangata whaitake ki nga whenua
a kaore hoki he Kooti hei whakatau i nga take ki aua whenua. Kei te
mohio ano au ki te Ture o te tau 1876, e ki ana taua Ture ma te
Kooti Whakawa Whenua Maori e whiriwhiri aua take, otira ki taku
whakaaro ka tika ke mehemea ka whakaturia he Komihana hei whakatau i
nga kaiwhakakapi i nga tangata mate. E kore pea e tu wawe he Kooti
ki te Waipounamu, natemea kaore i maha nga kereme i roto i te tau.
Ho mea pai kia
Te Roretana, tana kupu whakahoki. Kaore au e kite
take e pai ke ai te mahi a aua tu Komihana i te mahi a te Kooti
Whakawa Whenua Maori, Kaore hoki au e mohio ki te take e nui atu ai
nga moni e pau i te haerenga atu o te Kaiwhakawa o te Kooti, e iti
iho ai nga
Meiha Te Wheoro—E
—Patai ki te Kawanatanga.
Mehemea ka tukua mai e ratou tetahi tikanga e taea ai te hoko te
kurutete ranei i nga Rahui Kura i te Taone o Hokianga? No mua noatu
i whakaritea ai a Hokianga hei taone. He whenua ano no te kura kei
roto i te taone e kore nei e taea te hoko. No reira i kore ai e kaha
te haere atu o nga pakeha ki te noho i reira, i te mea kaore e taea
te hoko. Kei te ki ano nga pakeha o taua takiwa, koia te take, e ki
aua hoki ka nui
Te Roretana.—Tana kupu whakahoki. E pouri
ana ahau ki te korenga oka e mohio mai i te tuatahi ki te tikanga o
te patai a te rangatira na. Kaore i mohio te Kawanatanga e whaitake
ana kia mahia mai he Pire penei. Engari ko nga Komihana o nga kura
nga tangata whaimana mo enei mahi, me ata patai atu ano kia ratou
mehemea e tika ana kia hokona katoatia aua rahui, etahi ranei o aua
rahui.
—Ki taku whakaaro me panui
te pitihana nei, kia mohio ai te Whare ki nga kupu e whakahengia
ana; kei reira ka whakamarama atu ai au i nga take i pera ai nga
kupu o taua pitihana. E whakaaro ana pea te Whare tera he kupu kino
kei roto i te pitihana, kihai i tika kia rongona i roto i tenei
Whare. Ko nga kupu o taua pitihana ko te ahua tonu o te whaikorero a
nga Maori i roto i a ratou tautohe whenua. No reira i mea ai au me
panui ki te Whare kia rongo nga mema i aua kupu e whakahengia nei.
Na te Minita ano mo te taha Maori i tuku mai tenei pitihana; otira
na nga Maori ano o toku takiwa. No reira i hiahia ai ahau kia
panuitia ki te Whare.
—Tera pea e taera e au te
whakamarama i etahi o nga tikanga o tenei Pitihana. E tata ana taua
whenua ki Hokianga kua whakawakia e te Kooti Whakawa Whenua Maori.
He whenua iti noaiho, otira e rua nga iwi e pa ana ki taua whenua,
ko te Rarawa me Ngatikorokoro, i tae pea ki te rua rau ingoa o enei
iwi i roto i te Tiwhikete mo taua whenua. Kahore i mana tera
whakataunga a te Kaiwhakawa raua ko te Ateha. I te tau Tahi mano
waru rau whitu te kau ma iwa ka tukua ano taua whenua ki te Kooti, a
mahue atu ana te nuinga o te hunga whaitake ki taua whenua, takitahi
nei i uru ki te Tiwhikete. No muri ka tukua atu ki Akarana mahi ai.
E ui ana aua Maori inaianei mehemea kua hoatu taua whenua ki nga
tangata e
Meiha Te Wheoro.—Kaore ano nga Mema Maori
i kite i te whakamaoritanga o te Pire, kaore hoki e mohio ana ki nga
tikanga o roto. Tetahi take e tika ai kia nukuhia atu te
korerotanga, ko to ngaronga o te Mema Maori mo te
Meiha Te Wheoro.—E te Tumuaki, i mua atu
i te
—Ahakoa ka tu atu au i muri
ano i tetahi o nga Mema Maori, ara te Mema mo Waikato, otira kei te
tika ano taku tu atu, natemea he maha nga putake kei te aroaro o te
Whare nei, a kia watea ai koutou nga Mema pakeha ki a koutou
tautohe. Ka korero ahau inaianei mo runga i te Pire e takoto nei i
te aroaro o te Whare, e mea nei kia utu takoha nga whenua Maori.
Kaua hoki koutou e ki, na nga Mema kua korero nei i mua i au i
whakaako mai ki ahau enei korero Engari ka korero au i ta, taku
ngakau i mohio ai, i runga hoki i te nui o toku pouri ki te paanga o
tenei Pire ki nga whenua a nga Maori; ara ki nga whenua papatipu i
tukua mai nei e o ratotu tipuna. Kei te mohio au kua rongo a Te
Akitioi i te reka o nga whenua a nga Maori o Taranaki i riro nei i
te Rau o te Patu, a kua hiahia ano inaianei kia kai atu ano i nga
waahi whenua e toe ana ki nga Maori. I korero whakahe atu a te
Akitini kia
—E te tumuaki, ka whai kupu
au mo runga i te Pire i te aroaro o te Whare nei. E kore pea e tino
marama aku kupu i te mea kaore au e korero atu kia koutou i runga i
toku reo ano. I ki a Kapene Rata kaore ia e pai kia reiringia e te
Meiha Te Wheoro.—E
—I mua i te korerotanga o
nga ota o te ra, e hiahia ana au ki te whaikupu mo runga i tetahi
korero pokanoa mo te Whare nei. Ara mo etahi kupu i roto i tetahi
nupepa ko te
"Kua penei te whakahoki a te Komiti o te Paremete. Mo runga i nga mea Maori kaore e whakaaetia te tono kia tukua houtia nga riihi mo nga Rahui Maori i Mawhera e riihitia nei e nga pakeha. Ko te nuinga o taua taone kei runga i nga whenua Maori e tu ana, kei te hiahia nga pakeha kia whakahoutia nga riihi kia ahua tuturu ai to ratou noho."
Kaore au i te mohio i penei te tikanga o te mea i tukua atu ki te
Komiti mo nga mea Maori. E he ana nga tangata o te Komiti e
whakapuaki nei i nga mahi a te Komiti i te mea hoki, kaore ano kia
tae mai te ripota a te Komiti ki te Whare. Kahore rawa he kupu o
roto o te pitihana a
Te Tumuaki.—Ka taea e koe te tono kia
kawea mai ki konei te kai-tuhituhi o taua nupepa kia whakawakia, kia
kiia mai e ia na wai i whakaatu ki a ia nga mahi o te Komiti.
—E kore au e kaha ki te ki
atu, engari ma te Whare e whakahau. He mea ke taku kia rongo te
Whare, hei whakatupato hoki i taua tangata kia kaua ia e mahi penei
a muri ake nei.
Henare Tomoana.—E
patai ki te Peremia. He
"Kai-mahi Kawanatanga' tona tikanga ko nga tangata Kai-mahi a te
Kawanatanga o te Koroni, ko te tangata e mahi,
E hiahia ana au kia ata tirohia tenei take kia kitea mehemeae tika ana kia noho te tangata e mahi pera ana, hei mema mo te Kaunihera.
Meiha Akitini, tana
Meiha Te Heoro, patai ki te
Te Roretana, tana kupu whakahoki. Kei te
whiriwhiria e te Kawanatanga taua take. Ko te tikanga o taua patai,
mo runga i te Poraka whenua o
, patai ki te Minito mo te taha Maori.
H. Tomoana, patai ki te Kawanatanga. Awhea
whakamauaia ai te whakataunga a te "Komiti mo runga i nga mahi me
nga takoha o te Koroni, "kia tapiriahia he takoha ki te kaanga e
utaina mai ana i tawahi, penei me te witi, me to pare, me era atu
hua o tawahi e utu takoha ana?
Te Akitini, tana kupu whakahoki. Kahore ano i ata
tau te whakaaro a te Kawanatanga mo taua mahi otira kei te tukunga
mai o te Pire Takoha Tiuti mo nga mea pera, ka whakaritea hoki tera.
Kia kotahi wiki pea ka tukua mai taua Pire ki te Whare.
, patai ki te Minita mo te taha Maori.
(1.) Ka peheatia ra e te Kawanatanga te whakaaro, e tika ai nga
tikanga Maori o te Waipounamu, i runga i te mahi whakakore a te
Kawanatanga i te Apiha ia te Waata, o te takiwa mo Otakou, raua ko
Inaianei kua whakakorea te mahi a te Waata raua ko te Taka, kua kore
rawa he tangata hei whakamaori i ana pukapuka i te takiwa o Otakou,
o Tautahi a he maha noatu nga pukapuka kei reira
Te Roretana tana kupu whakahoki Ko te Make te apiha
whakahaere i nga i
te noho tuturu i reira, engari ka hokihoki tonu atu ia ki
reira. A i runga i te mahi whakamaori i nga pukapuka, e hara i te
mea ma te Apiha a te Kawanatanga, engaai nia nga Kai-whakamaori i
raihauatia ano e mahi. A ma te Kawanatanga e
M. Tawhai—E te tumuaki e hiahia ana ahau
ki to
Ko te kupu tenei a te Kuini i roto i nga matua korero
o taua Tiriti;—
"Ko Wikitoria te Kuini o Ingarangi i tana mahara atawhai ki nga
Rangatira me nga Hapu o Niu Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia
ki a ratou o ratou rangatiratanga mo to ratou whenua." No runga i
enei kupu o taua Tiriti ta rarangi tuatait a taua Tiriti e penei ana:—"Hei
whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga o
te Kuini, ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa
o Niu Tireni, ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa, rite tahi ki
ana mea ki nga tangata o Ingarangi."
Na tena he aha kia kore ai enei ritenga me enei mana i a matou? He
aha te take i kiia ai kia tangohia i a matou era tikanga me nga mana
i homai nei e
"E hiahia ana au kia whakaritea rarangi tuarua,
"Ko te Kuini o Inga-
Tena kua pewhea? Ko te Kawanatanga i whakaritea nei e
H. Tomoana.—E
Heoi aku kupu.
Nga whaikorero mo runga i te menemana a Rira Wuru, ara:—"Kia whakakorea te pooti motuhake a te iwi Maori, a kia whakakotahitia ratou me te iwi pakeha, i runga i te pootitanga mema."
—E
Meiha Te Wheoro.—E pa ana te menemana o
te mema mo Waitemata (a Rira Wuru) ki te taha Maori no reira ka whai
kupu ahau mo runga i tera. Ki taku whakaaro he pai rawa tana
whakaaro mo te taha Maori no reira e kore e roa taku korero mo runga
i taua tikanga no te mea i penei ta matou whakaaro, me mau tonu
tenei pooti a nga Maori, inaianei i a me mahi ano tena pooti hou hei
whakamatau penei me ta te pakeha, kia mohiotia te ahua. I tae atu
ano tetahi o nga mema Maori ki te Kawanatanga ki te korero kia ratou
mo taua tikanga, kia waiho tenei pooti ia matou nei kia
whakamatauria tena mea hou, kihai i whakaaetia mai; ara kaore i
whakaaetia mai aua tu pooti e rua. I hiahia matou kia peratia
notemea i whakaaro matou, mehemea ka whakakorea tenei tu pooti ia
matou nei i te Maori, tera pea e kore e tu mai he mema Maori ki te
Whare nei, engari te Pakeha. I pahitia e tenei Whare te Ture
whakamana i nga Maori kia pooti mo to mema Pakeha mehemea kua
rehitatia ratou, a kaore i kitea he he i runga i tera, na no muri
nei ka mahia te Ture e tenei Whare
H. Tomoana.—E pirangi ana au ki te korero
mo runga i tenei menemana, no te mea ki taku mahara i mutu te taha
pakeha o te Pire i tera po. Kua timata hou te korero i naianei mo te
taha Maori. Katoa nga korero mo tenei menemana, ahakoa pewhea, e ahu
katoa ana ki runga ki nga Maori; e eke ana ki runga ki te ture e tu
nei nga mema Maori. E kore e ngaro i au te mihi atu ki te mema mo
Waitemata mo ona kupu pai mo te iwi Maori. I marama rawa tona
whakahaere i nga take i whakatakoto ai ia i tona menemana. Me te
mema hoki mo Nutana (
Te Ranana.—Ko te kupu a
Meiha Te Wheoro.—E
I tu nga mema o tenei Pire ki te ata-po, katahi ka tu atu a.
M. Tawhai.—E
No konei ka tukua te Pire kia komititia.
H. Tomoana, i patai ki te Kawanatanga; mehemea kua
rapua e ratou he tikanga mo te pitihana a Tamakiterangi? I
whiriwhiria taua pitihana e te Komiti mo nga mea Maori, whakataua
ana ma te Kawanatanga e rapu nga take o roto.
Te Roretana, tana kupu whakahoki, kua tae mai he
ripoata ki te Kawanatanga mo runga i taua pitihana, a mehemea e
hiahia ana a Tomoana kia kite i taua ripoata, e pai noa atu ana au
ki te tuku atu kia kite ia.
, e hiahia ana au ki te whakaatu ki te
Whare nei ka pooti au ki tenei Pire. E whakatika ana au i tenei
Pire, e mea ana hoki kia akona nga tamariki ki te Karaipiture. E
rongo ana au e whakahengia ana te korero i te Paipera natemea he
maha nga hahi, a e rereke ana a ratou whakaaro. E wehi ana etahi
hahi kei whakaakona a ratou tamariki e nga kai-whakaako a etahi atu
hahi, no reira i kore ai e whakaae kia korerotia te Paipera. Ki taku
whakaaro kahore e tika kia waiho ko te rereketanga o nga hahi, hei
take kia kaua ai e akona te Paipera i roto i nga kura. Ki au nei ko
nga tikanga o roto o te Paipera nga tino tikanga hei ako atu ki nga
tamariki, natemea he nui nga painga e tau kia ratou, hei whakahaere
tika ia ratou i tenei ao. He maha nga mea tika i roto i te Paipera
hei ako atu ki nga tamariki, he maha hoki nga tikanga o roto e tau
ai te rangimarie kia ratou i nga ra e haere ake ana. Ka ki atu ano
au ki te Whare, ka pooti au ki te tautoko i tenei Pire.
, patai ki te Kawanatanga, Mehemea ka
hoatu e ratou kia £500—ki runga ki te Pukapuka
Moni hei whakaoti i te huarahi ki te Upoko o Taiaroa?
Te Hooro, tana kupu whakahoki; kua tuhia ki nga
Pukapuka Moni mo nga mahi, etahi moni (£250) e nui ana hei
whakaoti i tera.
H. Tomoana, patai ki te Kawanatanga, Kua pehea ta
ratou whakahaere mo runga i te pitihana a Iene Tapihana, i whakataua
ra e te Komiti mo nga mea Maori i te 25 o Hune, 1880, kia tukua atu
ma te Kawanatanga e whiriwhiri?
Te Roretana, tana kupu whakahoki, E toru te kau ma
iwa eka kua whakaritea i Te Puke mo Iene Tapihana i runga i te kupu
whakaae a
, tana patai ki
Te Tiki, tana kupu whakahoki; ko te nuinga o aua
moni e pootitia ana e te Whare i ia taui ia tau. He moni iti e tae
ana ki te £100—i te tau e puta mai ana i te 2000
eka i Hokanui.
H. Tomoana, patai ki te Kawanatanga; Mehemea ka
tukua mai e ratou he Pire hei whakamana i te whakataunga a te Komiti
o nga mea Maori mo runga i te Pitihana a nga Maori o Waipawa, mo te
whenua i te raana a Haringi?
Te Roretana, tana kupu whakakahoki; Kua mahia
tetahi pire mo taua mea, a kua tonoa hoki kia whakaaetia te tukunga
ki te Whare.
Meiha Te Wheoro.—He kupu ano taku mo
runga i nga korero a
—E hiahia ana au kia korero
itiiti nei mo runga i te menemana a
, ka whaikupu au mo runga i te hiahia a
taku hoa a te mema mo Taranaki. E ki ana etahi o nga mema me mutu
taua mahi. Na me ata patai atu e au, e tae ana ranei nga tima me nga
kaipuke ki
H. Tomoana.—E mea aua au kia mohio mai te
Whare kei te whakaae au ki tenei Pire; engari pai atu ki nga mema
Maori mehemea he pukapuka kirimini kei te Kawanatanga, a i tuhia e
te Arawa, me whakaatu mai e te Kawanatanga. He Iwi nui a te Arawa,
he maha nga hapu rangatira o roto, a tera pea kaore katoa aua hapu
nei e whakaae ana ki tenei Pire. E hiahia ana au kia whakamarama
rawatia mai ki toku ngakau mehemea ranei na nga hapu katoa o te
Arawa i tono tenei Pire kia hangaia. Mehemea hoki kua oti i te
Kawanatanga raua ko te Arawa te whakatakoto etahi ritenga penei me
enei kua korerotia nei, heoi ko te mea tika ma te Kawanatanga he
whakaatu mai ki a tatou i aua whakaritenga. Kaore au e tino pai ki
te rarangi tuarua o tenei Pire, e tuku nei i te mana ki te Kawana
hei panui i nga takiwa katoa o te Koroni. Ko tenei Pire e pa ana ki
nga takiwa katoa o te Koroni, ki nga wai-wera o ia wahi, ki nga awa,
ki nga roto, me nga wai katoa. Ki taku whakaaro me waiho tenei Pire
mo te takiwa anake o te Arawa, no te mea ko ratou te iwi e tono mai
nei kia hangaia atu tenei Pire. Me kaua e tuku tenei Pire kia pa ki
etahi atu takiwa o tenei Koroni. Tera pea etahi o te Arawa e whakaae
ana ki tenei Pire, ko etahi pea kaore i te whakaae, otira ko taku
hiahia kia mana anake ki te takiwa o te Arawa tenei Pire. He nui nga
ngawha i etahi atu takiwa, kei Taupo etahi puia nui, na kaore au i
te marama ka pewhea ranei aua wahi i tenei Pire. Tera ano etahi o te
Arawa kei te whakahaere i nga waiariki o to ratou takiwa, na e
whiwhi nui ana ano i runga i aua whakahaere, e puta ana he pai ki a
ratou. Mehemea pea e meatia ana tenei Pire kia pa ki nga waiariki
katoa o tera takiwa e kore a Tuhourangi e whakaae. E kore ratou e
whakaae kia whai-mana tenei Pire ki o ratou nei takiwa, no reira au
ka mahara me whakarongo i te tuatahi ki nga kupu a nga rangatira o
Tuhourangi. Kaore ano tenei Pire i paahi heoi e whai takiwa ana
tatou ki te ata korero ki a ratou. He taonga nui aua waiariki na te
Maori;—tenei ano tetahi korero tipua mo aua
mea—I mua i nga
—He kupu ruarua nei ano aku
mo tenei Pire. Ko au e korero nei no Ngapuhi tetahi taha, no te
Arawa tetahi taha. Ka korero au i te tuatahi i tokou taha Arawa, hei
muri toku taha Ngapuhi. E pai ana au ki te tono a te Arawa kia
nohoia to ratou whe-nua, kia hangaia nga taone ki reira. E hiahia
ana au kia whakaaturia mai ki au te pukapuka whakaaetanga i tuhi ai
a te Arawa. E hiahia ana au kia kite rawa i nga ingoa i tuhia ki
taua pukapuka kia mohio ai au i te tika i te he. Mehemea ka kite au
i te pukapuka kirimini a te Arawa heoi era e mutu taku korero, ka
tatu hoki taku ngakau; ka hiahia au kia ora ratou i runga i ta ratou
mahi. Ka korero au i naianei mo tera iwi oku mo Ngapuhi; tera ano
tetahi waiwera kei Ohaeawai; na ko tenei Pire e mea ana kia mahia
katoatia nga waiwera o
Meiha Te Wheoro.—E pa ana tenei Pire ki
tetahi whenua no te Arawa. He mea ano kua ata whiriwhiria e ratou,
no reira e pai ana au kia ata whakaarohia ano e nga mema o te Whare
te tono a nga rangatira o te Arawa; me whakaae atu ano o ratou
hiahia; engari ki taku whakaaro ko te mana o tenei Pire me tau anake
ki runga ki nga ngawha a tera Iwi, a te Arawa me kaua e pa ki nga
waiwera katoa o te Koroni nei. Me whakamatau tenei Pire i te tuatahi
ki te takiwa o te Arawa, na ka kitea te pai hei reira whakamana ai
etahi atu takiwa. I naianei me waiho tonu he mana ki nga Maori o
waho o te takiwa o te Arawa, kia ahei ai ratou te whakarite tikanga
mo a ratou nei waiariki, nga tikanga e maharatia ana e ratou he pai.
E kore au e whakaae kia tu tenei Pire ki roto ki te takiwa e tu nei
au hei mema, no te mea kaore au e mohio ka whakaae mai ranei nga iwi
katoa o waho i taua takiwa; otiia ki te hiahia ratou ki tenei Pirie
a muri ake nei ma te Whare anei e whakaae atu ki a ratou hiahia. E
kore au e pai kia eke tenei Pire ki runga ki nga tangata o toku
patai ki te Minita mo te taha Maori.
(1.) Mehemea kei te atawhai te Kawanatanga i nga Maori katoa, i
etahi ranei o nga Maori o te Waipounamu, i Wairau, Kaikoura,
Kaiapoi, Rapaki,
Te Roretana.—Tana kupu whakahoki. Ki taku
mahara kaore he take kia pohara ai nga Maori o te Waipounamu. Ki
taku mahara na te he o te whakahaere i nga Rahui i rawakore ai nga
Maori o reira. Ka ki atu ano hoki au, kei te tukua atu ano he oranga
ki nga Maori i etahi wahi o te Waipounamu, e hiahia aua hoki te
Kawanatanga kia kaua e noho mate nga tangata rawakore me nga turoro,
a kua puta hoki te kupu whakahau kia
H. Tomoana.—Ka motini au kia korero
tuaruatia tenei Pire. He mea tenei e hiahiatia ana e nga Maori katoa
o te Koroni. I era Kawanatanga i tu i mua ra ko te mahi a nga Maori
he tuku pitihana mai kia whakaturia he ture penei. I whakaaro hoki
nga Maori kei te Kawanatanga te mana o nga mea katoa o te
Koroni—te whenua, me etahi mea katoa—na ko te
mea pai me tono atu ki te Kawanatanga kia tukua tetahi mana ki te
maori kia whakahaere ai ano te Maori i a ratou nei mahi i roto ano i
o ratou takiwa. E mohio ana te Maori mehemea e tukua
, tana patai ki te Kawanatanga; kua
pehea ratou mo runga i te pitihana a Mahurehure o te tau 1880, i mea
te Komiti mo nga mea Maori, me panui e te Kawanatanga kia mohio ai
nga Maori o tenei motu o Aotearoa, e ahei noa atu ana ratou ki te
tono kia tiakina e te Kooti? Whenua Maori o ratou take ki nga hiinga
ika me nga paru moana.
Te Roretana tana whakahoki; I te whiriwhiri au i
nga tikanga mo runga i tenei patai, a ki taku whakaaro me taku i
kite ai, kei te mohio ano nga Maori e taea ana e ratou te tuku i
enei tu take ki te Kooti Whenua Maori. I tukua ano tetahi whakawa
penei ki te Kooti Whenua Maori i te Teemu i etahi tau kua pahure ake
nei. Ki taku whakaaro, koia nei te tino huarahi tika kua mahia nei e
te rangatira e patai mai ana ki au, ara hei huarahi panui ki nga
Maori kia mohio ai ratou, ka taea noa tia atu e ratou te tuku i o
ratou tono penei ki te Kooti Whenua Maori.
H. Tomoana.—Ki taku titiro he rereke
tenei tu mahi, ara; te waiho i tenei Pire tikanga nui mo te ra
whakamutunga rawa o te Paremete katahi ka tuku mai; e whakapai ana
au ki nga korero a te mema mo te Teemu, a
—E
"Ka ahei te Kawana i ia wa, ki te whakatu i tetahi tangata tika ki
tana e pai ai, ki te whakamutu ranei i a ia, hei KaiTiaki mo nga
Rahui ki te Whakataunga o te
"Ka tukua ki taua Kai-Tiaki kia mau ki a ia kia whakahaerea hoki e ia
nga tikanga me nga mana katoa mo nga rahui ka tukua ki a
Mehemea ka hoatu te mana katoa o enei whenua ki te Kaitiaki, e kore
tatou e mohio ka pewhea ranei tana whakahaere. E kore e pai nga
maori kia penei te tuku i to ratou mana ki tetahi atu, mehemea hoki
e haere ana te Minita mo te Taha Maori ki reira whakamarama atu ai i
tenei tikanga ki a ratou, tera tonu ratou e whakapuaki i ta ratou
whakahe ki a ia. E mohio ana tatou ki nga mate nui e puta ana i roto
i taua mahi Kai-tiaki, i te mahi Kooti Whenua, me etahi atu tikanga
tiaki. E mohio ana hoki tatou he maha nga tukunga a te Kai-tiaka i
nga rawa e tiakina ana e ia, a, mate ana ko nga tangata no ratou aua
mea. Ki taku whakaaro ko nga rahui kua whakataua atu ki nga Maori o
tera takiwa me tuku Karauna Karaati atu ki a ratou, me whakamau atu
ranei ki a ratou i runga i etahi huarahi ke o te ture. E hiahia ana
au kia mutu te raruraru o Taranaki, na ki taku whakaaro hoki koia
nei te taima hei whakaotinga pai i aua raruraru, a me tahuri te
Kawanatanga ki te whakaoti. Mehemea e ngakau nui ana te Kawanatanga
kia muta te raruraru o te
Meiha Te Wheoro.—Mo runga i te Pire e
korerotia nei i roto i te Whare, kua rereke aku whakaaro inaianei mo
nga whenua o te
H. Tomoana.—He patai taku ki te
Kawanatanga: He aha te take i unuhia ai e ratou te Pire mo te Whenua
Raruraru i Waipawa?
Te Roretana.—(Tona kupu whakahoki). Ko
te take i kore ai e tohea tenei Pire kia oti i tenei Paremete, he
kite no te Kawanatanga e kore ano e oti tenei Pire i te mea era e
nui nga korero mo runga, a he nui ke atu no etahi mahi. Tetahi
whakaaro aku ka taea ano te whakaoti pai tenei raruraru i muri iho o
tenei Paremete.
H. Tomoana.—E
Meiha Te Wheoro.—E rite ana te mate o nga
Maori mo runga i tenei whenua ki te mate o nga Maori o Taranaki. I
tahuri ano te
—Ki taku mahara kei te
pohehe nga mema o te whare nei. I tae tenei korero ki te aroaro o te
Komiti mo nga mea Maori, a kua whakataua e taua Komiti. Mehemea he
mate to nga Maori he aha te take i kore ai ratou e whakaorangia?
Mehemea e ata titiro ana nga mema ki nga putake o taua raruraru tera
ano ratou e kite he mate ano to nga Maori, tuatahi na te ruri, na i
muri mai na te he o nga rohe. Kua noho noa atu nga Maori i runga i
to ratou wherua, a kei reira tonu e noho ana i naianei, kaore ano
ratou i haere ki tua o te raina i whakatakotoria i te tuatahi,
erangi ko taua raina kua pakaru koi na te take i whakahe ai nga
Maori. Mehemea he mate tenei no te pakeha kua oti noa atu i tenei
whare te whakatau. Kei te whakaaro ke tenei whare ki a
Meiha Te Wheoro.—Mehemea e tika ana au i
nga ture o te Whare nei, e hiahia ana au ki te whai kupu, mo nga
nupepa e tuhituhi nei i nga korero mo te
H. Tomoana.—Ki taku whakaaro, me
whakatupato atu te Kawanatanga ki aua nupepa, kia kaua e panui i aua
tu korero, natemea e oho ana te Maori me te Pakeha i aua rongo, e
kore hoki e mohiotia ka pehea ranei te mutunga mai. Kei te tika pea
ta te mema kua korero atu nei. He kore mahi pea no reira. Tera ano
etahi tangata i taua takiwa e kimi oranga aua mo ratou. E he ana te
mahi a nga nupepa e whakarereke nei i nga korero.
—E tika ana kia whaikupu atu
nga Maori mo nga korero nupepa. He tere tonu nga nupepa ki te panui
i nga korero titotito mo te taha ki nga mahi Maori. I te huinga o
Ngapuhi ki te korero mo te Tiriti o Waitangi, i mea nga nupepa me
tuku atu he hoia ki reira. Me enei korero hoki o nga nupepa, ki taku
mohio he tito, he mea kia tukua atu
Te Hooro.—E hiahia aua au kia patai atu
te Kai-whakamaori ki nga Mema Maori mehemea e taea e ratou te ki mai
ki te whare, kua tae mai he rongo kia ratou, a i whakina mai enei
korero i runga i ta ratou i rongo ai.
Meiha Te Wheoro.—Kaore au e mea atu kaua
e tupato te Kawanatanga. E tika ana kia tupato ratou ki nga mahi o
taua takiwa. Engari e mea ana au kaua ratou e whakapono ki nga
korero o roto o nga nupeka. Kua rongo au i etahi kupu ano o waho, e
mea ana kaore i te tika nga korero o aua nupepa, kaore hoki he take
kia wehi ai tatou. E mohio ana au mehemea he tika, kua tae noa mai
te
Te Hooro.—Tenei taku kupu atu ki nga
rangatira nei. E mihi atu ana au ki a ratou mo te pai o a ratou
whakaaro mai mo runga i enei mea. E mea mai ana ratou, kia kaua e
wehi te Kawanatanga. Kahore te Kawanatanga i te wehi. Kei te mohio
te Kawanatanga ki nga mahi me nga korero katoa o Parihaka. Kua ki
mai hoki ratou me tupato tonu te Kawanatanga. Kei te pena noa iho ra
te Kawanatanga. Kaore i te wehi te Kawanatanga natemea kei te mohio
tonu, e kaha noa atu ana ratou ki te arai atu i te raruraru me ka
puta mai i reira. Mehemea hoki ka putu ake he raruraru ka mohio
matou ki te pehi, engari e kore matou e haere atu ki te arataki i te
raruraru. I pouri au ki te ki mai a nga Mema Maori, na nga pakeha o
taua takiwa i tuku mai enei korero kia nui ai he moni mo to ratou
takiwa, natemea e mohio ana te Kawanatanga kahore i te tika ena
kupu. E hiahia ana au, e mohio ana hoki au, ma te ngakau mohio ano o
nga Maori o taua takiwa
, tana patai ki te Kawanatanga, ka
pehea ratou ki re whakataunga a te Komiti mo nga mea Maori, i runga
i te pitihana a
"He mea tenei ma te Kauti Kaunihera, otira e kitea aua na te Kawanatanga i utu te mahinga o taua rori, e mea ana te Komiti me puta he whiriwhiringa whakaotinga mo tera mea, ka tuku atu ai i te whakataunga ki aua Maori.
"26 Akuhata, 1881."
Te Hooro, tana whakahoki, I mea te whakataunga a te
Komiti, he mea ke ma te Kauti Kaunihera e whakaaro te tono a nga
Maori. I tono ano hoki te Komiti kia ata whiriwhiria e te
Kawanatanga aua putake. Kahore ano kia watea noa te Kawanatanga ki
te whiriwhiri. I pootitia ano te £6,000 hei mahi i nga
huarahi i te pito ki Raro o Akarana, a whakapaua ana e te Kauti
Ko Wi Tako Ngatata.—E whakaaro ana au he
mea tika kia whai korero ahau mo runga i tenei mea, inahoki he Pire
hei whakarite tikanga tenei mo etahi rangatira tokorua o toku iwi. E
hiahia ana
Ko Wi Tako Ngatata.—He maha oku tau e
noho ana hei mema mo tenei Kaunihera, a e kite ana ahau e tukua mai
ana he Pire i ia tau i ia tau hei mahi tikanga mo nga whenua Maori.
E whakaae ana ahau ki te kupu a Kanara Whitimoa i ki nei na nga roia
i raruraru ai nga mahi a te Kooti Whenua Maori. Ko taku kupu mo
runga i te Pire nei a te Kawanatanga, he mea pai, e kite iho ana au
i etahi tikanga marama i roto. He mea tika mehemea i tukua enei Ture
kia whai mana, kia kaua nga roia e tukua hei whakahaere, notemea he
raruraru kau ta ratou mahi. I timata mai te mate a te iwi Maori i te
ra i tukua ai nga roia kia uru ki roto ki nga Kooti Whenua; kua pau
i a ratou nga moni nui noa atu a nga. Maori me nga Pakeha hoki e
tuku nei i a ratou whenua kia whakawakia. I pai ke atu a matou
tikanga whakahaere i te wa kaore ano nga roia i ahei te mahi, a e
hiahia nui ana ahau kia tutakina e te Kawanatanga nga tatau o nga
Kooti Whakawa Whenua kia kaua taua iwi muru, ara, te roia, e tomo ki
roto, inahoki ratou e whai haere nei i nga nohoanga o te Kooti,
ahakoa kei waenga parae hei aha ma ratou tae noa atu ana ratou ki
reira kia whiwhi ai ki te moni a te Maori. E
Wi Tako Ngatata.—E hiahia ana au ki te
whakapuaki i etahi kupu mo runga i tenei Pire. Kua tae inaianei ki
te kotahi te kau o oku tau i roto i te Paremete, a katahi ano ka
kite i te Ture taimaha rawa mo nga whenua a te iwi Maori. Na, ka ki
atu ahau ki te Kaunihera, ahakoa na te Kawanatanga na wai ranei
tenei pire, ka tu ahau ki te whakahe. I nga tau katoa ko taka mahi
he tautoko i nga tikanga a te Kawanatanga, erangi e kore ahau e kaha
ki te tautoko i tenei pire a ratou notemea e ahua taimaha ana nga
ritenga. No taku kitenga iho i tenei mea, ka whakaaro ahau e rite
ana ki te taniwha e haere nei i te moana te kino, ka waiho hei
horomi i te iwi Maori me o ratou whenua. Ko wai ka mohio ki nga
tangata e puta ki waho o tenei Ture? Ki taku mohio ka tau ki a matou
katoa He mea tika kia utu reiti nga
—E hiahia ana au
Kahore i whakaaetia tenei tono.
Wi Te Wheoro.—E te Tumuaki, ka whai kupu
au mo runga i te Whaikorero a te Kawana, me te rarangi o taua korero
e pa ana ki te Takiwa Hauauru o tenei motu, natemea hoki ko au te
mema o taua takiwa. E whakapai
—E te Tumuaki, e tu ana au
ko Tawhai tuarua. Ko Tawhai hou au inaiauei, a e hiahia ana au kia
whaikupu mo runga i te Whaikorero a te Kawana. Ko taku kupu tuatahi
he mihi atu ki te Kuini mo tona oranga i te mahi o te kai-kohuru i a
ia. E hiahia ana hoki au ki te whakahonore ki te Kuini, natemea he
nui tona pai me tona aroha ki ona iwi i raro i tona maru, tae atu ki
te iwi Maori i arohatia uei e ia i te tau 1840. No reira i koa ai au
kia ora tonu to tatou Kuini. Kati aku kupu mo te Kuini. Me whaikupu
au inaianei mo runga i te £100,000 i pootitia i tera
Paremete. E kiia ana i pootitia taua moni e te Whare nei; no reira i
tika ai kia whaikupu au mo runga i tera. Ki taku mahara he maha nga
mema kaore i mohio ki te pootitanga o taua moni. I puta oho rere ake
hoki i roto i te Whare i te mea kua tae te nuinga nga mema ki runga
ki te tima, e hoki ana ki o ratou kainga, i te mutunga o te
Paremete. I peratia pea te pooti kei whakahengia e nga Mema Maori.
No reira pea i tukua mai ai i muri i to matou haerenga. i mohio ano
te Kawanatanga e pootitia ana aua moni hei moni whaka mate mo nga
Maori o Taranaki e rite nei ano kia matou ki nga Mema Maori o te
Whare nei te ahua. E kore au e korero roa mo te raruraru i te Tai
Hauauru, engari ka tatari au ki te tukunga mai o te Pire ki te
aroaro o te Whare kei reira ka roa atu ai aku korero, ka tuku atu ai
hoki
, tana patai ki te Minita mo te taha
Maori, mehemea ranei e whakaae te Kawanatanga ki te tuku pukapuka ki
nga Maori i runga i te reo maori hei whakaatu i te whakatipunga me
te mahinga o te tupeka?
Te Paraihe, tana kupu whakahoki kaore te
Kawanatanga i te kite tikanga kia mahia enei tu pukapuka, e rua hoki
nga take: ko te tuatahi, kaoro i te maharatia he huarahi tika tenei
hei maki i te mea e hiahiatia nei e te mema na; tetahi take, ka taea
noatia atu e nga Maori te mahi kia whakamaoritia nga pukapuka pakeha
mo runga i nga mahi tupeka. I roto i enei tau i te akona tonutia nga
tamariki Maori ki te reo pakeha anake, a kua ngawari noaiho te
huarahi hei whakamaoritanga mo ana pukapuka. Kei te makara hoki to
Kawanatanga e kore e tahuri nga Maori ki te mahi tupeka i runga i te
tukunga atu o aua tu pukapuka.
, tana patai ki te Minita mo te taha
Maori. Mehemea ranei ka tahuri te Kawanatanga ki te whakarite i nga
kupu i etahi ranei o nga kupu whakataunga a te Komihana i whakaturia
hei whiriwhiri i nga kupu whakaae kaore i whakatuturitia ki nga
Maori o
Te Paraihe, tana kupu whakahoki ki te tiriro a te
Kawanatanga ki nga tohutohu mai a aua Komihana, otira ki a raua
whakaaro, e kore rawa e taea te mahi, no reira e kore te Kawanatanga
e tahuri ki te whakamana.
—E te Tumuaki, e hiahia ana
au ki te whaikupu mo runga i tenei Pire, ara mo te rarangi e mea nei
kia kaua a
Henare Tomoana, tana patai, Ko wai te iwi nana i
hoko a Whakaari Moutere i waho ake o
Te Paraihe, tana whakahoki mai, e hara tenei i te
hoko a te Kawanatanga, no reira ka kore e mohio te Tari Maori ki te
roanga o nga korero mo runga i tau mahi. Engari i runga i nga mea e
kitea ana e te Kawanatanga, he mea hoko taua moutere na etahi
rangatira o Ngatiawa kia Tapihana, i mua atu i te tunga o tenei
Koroni, a na nga uri o taua pakeha i tuku ki te Kooti whakawa whenua
Maori, a whakataua ana i te tau 1866.
—Tana patai. Ekore ranei te
Kawanatanga e ahei ki te unu ki waho i te kupu e ki nei i roto i te
17 o nga rarangi o to Ture Raihana Waipiro, 1881, he takiwa Raihana
Maori a Mangonui, a Pewhairangi, a Hokianga?
Te Tiki, i mea mai, kaore i tino
Meiha Te Wheoro, E mea ana tenei Pire kia kaua e
whakawakia a
Meiha Te Wheoro.—Patai ki te Minita mo te
taha a Maori, mehemea e whakaaro ana te Kawanatanga ki te muru i te
hara o te Kooti raua ko Purukutu. e noho mai nei i te takiwa. o
Waikato? He patai naku mehemea ka tukua e te Kawanatanga he tono ki
te Kawana kia tukua he kupu muru i te hara o te Kooti raua ko
Purukutu. He rereke nga hara o enei tangata e rua. I hara a te Kooti
ki tona tinana ake a hopukia ana ia ki te whareherehere. No te
hopukanga a nga apiha a te Kawanatanga i etahi tangata o taua takiwa
i uru ki te whawhai, kawea ana ki Wharekauri kawea tahitia ana hoki
a te Kooti. Kaore ia i uru ki te whawhai, engari i hopukia ia mo te
tahae. I oma tahi mai a to Kooti me nga Maori i kawea atu ra ki
reira, hoki mai ana ratou ki te taha kiingi noho ai. Kahore a te
Kooti i tahuri ki te muru ki te kohuru i nga Pakeha o Wharekauri,
engari i pai tana hoki mai, ko nga pu anake i tangohia mai. No te
taenga mai ki tenei Koroni ka tahi nga Maori Kawanatanga me nga
apiha ka tahuri ki te
Te Tumuaki.—E roa ke ana to kukume i o
korero mo tenei putake, ka tono atu au kia whakapotoina o korero.
Meiha. Te Wheoro.—E whakaatu ana au i nga
tino take o taku patai. Koia tenei kua oti nei te whakaatu atu.
Te Paraihe.—Tana kupu whakahoki. I mohio
ano au e roa ke ana te whakahaere a te Wheoro i nga putake o tana
patai, engari i waiho e au kia korero ana kia whakaaturia mai e ia,
e hara tenei i te patai tika kia mau ki runga ki te Pukapuka o nga
Ota o te Whare. E tika ana tana whakaatu mai i nga tikanga i pa kia
taua take, engari tera ano etahi atu kaoro i oti i a ia te
whakapuaki mai. Ka taea hoki te tohu atu i tenei kupu, kahore ano
kia mohiotia inaianei e te Ture, mehemea
—Tana patai ki te
Kawanatanga, he tika ranei ko nga moni e £28,683.231 i
nama mai i Ingarangi, e taea ana ki te £53 10
Te Akitini.—Tana kupu whakahoki. Kaore i
tae nga moni nama ki ta te: Mema e ki mai na, i muri i te tangohanga
i etahi moni whakaea e toe aua te £27,680,000 nga moni
nama, Ki te wehewehea tenei moni ki nga tangata o tenei Koroni hui
tahi ki nga Maori 44,000 e rite ana ki te £50 8
—E hiahia ana au ki te whai
kupu ki te Whare mo runga i to Pire kua tukua mai nei e te
Kawanatanga a e huaina ana ko te Pire Whakapumau i te Rangimarire o
te
H. Tomoana, tana patai ki te Kawanatanga, ka pehea
ratou mo runga i te whakataunga a te Komiti mo nga mea Maori o tera
tau mo runga i te pitihana mo Omarunui, a whea hoki te mahia ai; mo
runga hoki i te pitihana mo Waipawa?
Te Paraihe, tana kupu whakahoki. E rua ena putake
Meiha Te Wheoro.—Tana patai ki te
Kawanatanga. Kei te pehea to ratou whakaaro mo te whakataunga a te
Komiti mo nga mea Maori i runga i te pitihana a
Te Paraihe.—Tana whakahoki mai, kua roa
nga mahinga me nga whiriwhiringa mo taua take e pataia mai nei, a ki
taku mohio kua penei te putanga, ara:— Kua pai te haere, a
tera pea e mutu pai i roto i enei wiki e haere tata ake nei. Kaore
au i te mohio he tika te mahara i whakawehiwehia nga Maori kia hoko
i etahi wahi o aua whenua. Engari e tika ana kia whakaaturia i runga
i tenei pitihana, kaore ano kia kitea i roto i nga whiriwhiringa e
whaitake ana te kai pitihana ki taua wahi. Kaore hoki tona ingoa i
roto i nga rarangi ingoa o nga tangata e whaitikanga ana kia pa ki
etahi whenua i reira, a mehemea hoki e whaitake ana ano ia, me wehe
ke te whiriwhiringa i ana take.
—Tana patai ki te Minita mo
te taha Maori, mehemea ka tukua mai e ia he Pire hei whakamana i te
kupu whakatau a te Komiti Maori mo runga i te pitihana a Rewi
Koruarua ma?
Te Paraihe.—Taua kupu whakahoki mai, kei
te hiahia ano te Kawanatanga ki te tuku mai i tetahi Pire i naia
tata nei, hei whakarite i tenei mea.
H. Tomoana: E
—E hiahia ana ahau ki te whai
kupu mo runga i te menemana nei, a, ka haere ano aku korero ki runga
ki te pitihana a
Meiha Te Wheoro.—Ka korero au i runga i
te menemana nei mo runga i te pitihana kua whakatakotoria nei ki te
tepu o te Whare. He tikanga nui rawa tenei e pa nei kia
Meiha Te Wheoro.—Kei te hiahia au ki te
tuku menemana mo runga i tenei Pire i mua i te tukunga ki te Komiti
o te Whare. E hiahia ana au kia tukua mai a
H. Tomoana.—Kaore ano au kia ata mohio ki
nga tikanga o tenei Pire, engari e hiahia aua au ki te whakapuaki i
aku whakaaro mo runga i tenei putake. Kaore i te hoatu e tenei Pire
e etahi atu Pire ranei he mana ki nga Maori hei whakahaere i o ratou
whenua. I kitea ano i mua te kaha o nga Maori ki te whakahaere i o
ratou whenua, a no te maha o nga Pire i mahia, i kore ai e taea e
nga Maori nga tikanga rereke o roto o aua Pire. I tukua mai ano
tenei Pire i tera tau, a tukua atu ana e nga Mema Maori etahi
menemana, kia mana ai ano nga Maori ki te whakahaere i o ratou
whenua. Kei te metia ano inaianei kia hoatu ma te Kaitiaki o te
Katoa e whakahaere aua rahui. Ki te whakahe nga Maori i nga tikanga
o enei pire ka kiia kei te takahi ratou i te Ture, na e whakahe kau
ana ratou natemea kaore i hoatu he mana kia ratou hei whakahaere i o
ratou whenua; no reira e kore ratou e kaha ki te whakaae ki te Pire,
engari me hoatu he mana ki nga Maori hei tiaki i a ratou whenua. He
nui rawa nga mana e hoatu ana e tenei Pire ki te Kaitiaki o te
Katoa, me te Kawanatanga hoki, engari kaore rawa i hoatu he mana ki
nga, Maori. Mehemea ka whakatikatikaina etahi o nga rarangi tera pea
e tautoko au i te Pire nei.
Meiha Te Wheoro:—E whakaae ana au ki te
tikanga tiaki i te iwi Maori, engari ki taku titiro ki tenei Pire he
nui rawa tenei mana whakahaere e hoatu ana ki te ringaringa o te
Pakeha. E tino whakaae ana ano au me here etahi o nga whenua kei
taea te hoko, otiia ki taku whakaaro ko te tikanga pai mo nga Maori
me tino here rawa atu i o ratou whenua i runga i te hoko; tera ano
hoki nga tangata kore whakaaro o roto i te Maori era e tahuri ki te
whakamate i a ratou ake, ki te hokohoko i o ratou whenua. E ra au e
tautoko i tetahi Pire e uru ana tenei tu tikanga here ki roto. E
kore au e whakahinga i tenei Pire engari e mahara ana au ka taea ano
te whakatikatika i roto i te Komiti. Ki taku whakaaro me tuku ano
tetahi wahi o te mana whakahaere ki te Maori, ara, me whakauru atu
ano etahi Maori ki roto ki te poata whakahaere mo nga rahui. Kei te
mohio hoki tatou ki nga mahi o mua ko nga tangata o roto i te
Karauna karaati e hoko ana i te whenua, e hara i te mea no ratou
anake te whenua engari no ratou tahi me etahi atu; na i runga i ta
ratou hoko ka mate ko te nuinga. Kaore taku i te whakahe ki nga
tangata o roto i te karaati engari ko taku whakahe mo te Ture ke
: He kupu itiiti ano aku mo runga i
tenei Pire notemea e pa ana ki te iwi maori. e pa ana hoki ki nga
whenua o nga maori o raho o tenei Whare me nga whenua o nga maori o
roto i tenei Whare no reira ka tika no a atu ki te korero. Taku kupu
tenei ki nga mema o tenei Whare kaore ano kia kite, kaore ano kia
matau nga maori o waho ki tenei Pire. He tika ano i perehitia i tera
Paramete engari kaore i te mohio koia nei ano taua Pire ra. Ko nga
Pire e pa ana ki te iwi pakeha e tukutukua ana ki waenganui i a
ratou i te tuatahi kia mohio ai te iwi pakeha tenei nga ture e mahia
nei mo ratou. Kaore i pena te whakahaere mo nga Pire Maori kaore i
panuitia ki waho ki nga Maori i te tuatahi; ko tetahi huarahi e
mohio wawe ai te iwi pakeha ko nga nupepa ki te whakaatu atu ki a
ratou i nga ture e hangaia ana mo ratou. No reira kaore au e pai ki
te mahi a tenei Whare e mea nei kia paahitia tenei Pire, notemea
hoki ko nga tino tangata e pangia ana e tenei Pire kaore ano i te
matau kaore ano i kite kia mohio ai ki nga tikanga o roto. He aha te
Whare kia tino whakaaro rawa ai ki nga kupu a te Minita mo te Taha
Maori e ki nei "me paahi tenei Pire" te ata whakaaro te Whare ki nga
tangata no ratou te whenua kihai nei ano kia tukua ki a ratou
whiriwhiri ai? Kei waho ke i tenei Whare nga tangata maori no ratou
nga whenua, na kaore ano nga mema o tenei Whare i mohio kei te
paingia kei te kinongia ranei te Pire nei e
—Ki taku whakaaro e rite ana
tenei Pire ki tetahi iko iti, he aua te ingoa, me tupato te kai kei
raawa te tangata. Kei te Komititanga o te Pire ka tahuri au ki te
tango i nga whenua ki waho, kei raawa te iwi Maori. Mehemea ka mahia
etahi rarangi i te Komititanga o te Pire hei pupuri i nga
—Tana patai ki te
Kawanatanga. "Mehemea ka homai e te Kawanatanga he Pire hei
whakakore atu i te rarangi 55 o te Ture Kooti Whakawa Whenua Maori
1880?" I te tunga o te Kooti Whakawa Whenua Maori ki taku takiwa i
utu moni nga Maori i raro i te 55 o nga rarangi o "
Te Paraihe.—Tana whakahoki mai. Kaore te
Kawanatanga e tahuri ki te mahi Pire hei whakakore i taua rarangi e
korerotia mai na e te rangatira na.
—E hiahia ana au kia
whakaaetia mai e te Kawanatanga te motiui e mau nei i taku ingoa, he
mea poto hoki, e kore e roa te mahinga mai i aua pukapuka. Tukua atu
ana te motini kia pataia atu ki te Whare. "(1.) Kia whakatakotoria
ki te tepu o te Whare nga pukapuka katoa e pa ana ki te whakawa mo
nga whenua Maori i riro i te Rerewe o Mawhera, me te
whakamaoritanga; (2.) Te nui o Te whenua i pau i taua Rerewe; (3.)
To utu tika o taua whenua; (4.) Me te utu i whakataua e te Kooti.
Te Honehana.—Na te Make taua tono mo te
taha ki nga Maori kia utua taua whenua i tangohia mo te Rerewe o
Mawhera. Heoti ano ta te Kawanatanga i mohio ai, ko te tukunga o
taua kereme, a i runga hoki i ta ratou whakaaro he nui rawa te moni
i tonoa, no reira i tukua atu ai ki te Kooti Whakarite. Kei te mohio
te Kawanatanga ki te nui o te moni i whakataua e te Kooti, engari
kaore i te Kawanatanga nga pukapuka me nga korero i whakapuakina ki
te aroaro o te Kooti i whakahaeretia ai te whakataunga a taua Kooti.
Ko nga moni i tonoa e taua kereme e £9,701 7
—Me unu e au taku motini,
kua tae mai hoki ki au nga pukukapuka i muri mai i taku tukunga i
tenei motini.
—I whaikupu ano au mo tenei
i tera tau, i tono hoki au ki te Minita mo nga kura kia tukua he
moni ki runga ki nga pukapupa moni hei hanga i tetahi kura ki
Taumutu. I ki mai te Minita i reira kia tonoa e au ki te Poari Kura
o Katipere. I tukua ano e nga Pakeha me nga Maori o taua takiwa he
pitihana ki te Poari Kura, me te whakaatu hoki i te nui o nga
tamariki o taua takiwa, ki mai ana te Poari kaore he mana i a ratou
mo nga kura Maori, engari me tono ki te Kawanatanga. Ki mai ana hoki
nga Mema o te Poari e he ana te ki a te Minita kia tukua ma ratou
anake e mahi natemea kaore he mana i nga Poari o nga takiwa ki te
mahi i nga kura Maori, kei te Kawanatanga ke te tikanga mo nga kura
Maori. Na te tukunga mai pea o taku patai i tera tau i pohehe ai te
:—E tika ana te kupu a te
Mema mo Akaroa e ki mai na ia, e toru maero te tawhiti atu o te kura
i te kainga o nga Maori, he kino rawa hoki te ara hei haerenga atu.
Ko etahi o nga Pakeha i tuhituhi ra i te pitihana kei ko atu kei te
taha ki te Tonga, a tera pea e tae ki te rima maero te roa o to
ratou haerenga atu ki te kura. I tuhituhi atu ano au ki te
Kawanatanga ki te whakaatu atu i te kupu mai a te Poari, engari
kaore he mea i puta ake; kaore hoki i whakaaetia mai kia mahia, no
reira i tuku ai ano au i tenei patai.
,—No te takiwa e tu ana he
kura ki Waiwera i kore ai e whakaaetia kia uru atu nga tamariki
Maori, no reira au i tono ai kia hanga he kura Maori.
Whakaaetia ana te motini.
, tana patai, Ka pai ranei te
Kawanatanga ki te homai Pire hei wewete i te here o nga Rahui Kura i
roto i te Taonehipi o Hokianga kia taea ai te hoko, me hoatu ranei
etahi atu whenua a te Karauna? I patai atu auo au i tenei patai i
tera tau, a i whakaaturia atu ano tenei mea kia
Te Roretana, tana kupu whakahoki, kaore e taea, te
whakahe i te kupu e kiia nei na aua Rahui i kore ai e tipu haere a
Hokianga, a me ki atu ano
Meiha Te Wheoro, tana patai, Ka pehea te whakahaere
a to Kawanatanga i raro i te Ture Whakahoki Whenua Raupatu o Waikato
ki nga hunga hapu kua tae mai nei a ratou tono ki te Kawanatanga mo
to ratou whenua i riro nei i te Raupatu.
Te Paraihe, tana kupu whakahoki, I tu te Ture
Whenua Raupatu o Waikato mo nga tau e rua, a ko te tikanga o taua
Pire he mea kia mana ai te Kawanatanga ki te whakahoki i etahi o aua
whenua ki nga Maori mau patu e hoki mai ana inaianei. Na puta ake
ana te whakaaro a te Kawanatanga ko te hoki a hapu mai te mea pai ke
i ta hoki takitahi mai. Ki taku mohio kua maha nga tono a te tangata
takitahi nei, me etahi tono a nga hapu kua tae mai. Engari kaore ano
kia whakahokia etahi whenua i raro i nga tikanga o taua Ture. Kaore
e mana taua Ture i muri atu i te mutunga o tenei huinga o te
Paremete, engari kei runga ano i te Ota-pepa tetahi Pire hei
whakaneke atu i te mananga o taua Ture mo nga tau e
Meiha Te Wheoro, tana patai ki te Kawanatanga. "Na
tehea mana, ko tehea hoki te Pire i puta atu i tenei Whare i
whakamana i nga Kauti
Te Tiki.—Tana kupu whakahoki mai. Kei
raro i te 37 o nga rarangi o "
Meiha Te Wheoro.—Kei te whakahe au i
tenei Pire e mea ana hoki kia kaua a
Meiha Te Wheoro.—E whakaaro ana au me
apiti atu he kupu ki tenei Pire hei whakarite i nga taonga o nga
Maori. E tono ana te Kawanatanga kia whakatikaia a ratou mahi, a kei
te mau herehere tonu a
Meiha Te Wheoro.—E hiahia ana au ki te
whakaatu i nga take e pooti ai au i taku pooti mo runga i tenei
Pire. Ki taku mohio ma tenei Pire e ngawari ai te huarahi atu o nga
tamariki Maori ki te mahi roia. Kaore e taea e nga matua te utu i
runga i te huarahi o naianei. He maha noatu
H. Tomoana.—E hiahia ana au kia
whakanekehia atu te korerotanga no tenei mea nui. E whakaae ana au
ki te Pire a
Meiha Te Wheoro: He nui rawa nga tikanga o roto i
tenei Pire, a i te mea katahi ano ka tae mai nga whakamaoritanga ki
a matou ki nga Mema Maori me tuku kia roa atu ano he tirotirohanga
ma matou. He maha nga tangata kei toku takiwa e hiahia ana kia
unuhia nga here i runga i te whenua kia ahei ai ratou ki te roherohe
a ki te hoko hoko hoki. Mehemea ka tohe tonu te mema nei kia
paahitia tona Pire tera au e motini kia pa anake ki te Takiwa o te
: He mea tika kia mahia tetahi Pire
penei, a e hiahia ana au kia pahitia tenei Pire, tetahi Pire ahua
rite ki tenei i tenei huihuinga o te Paremete. Ki te mate tetahi
tangata i raro i te tikanga Tiota Tenata, e kore ona hea e tau iho
ki ana tamariki, engari ka riro ke ma nga tangata e mau ana o ratou
ingoa i roto i te karaati, ko taku hiahia kia whakakorea nga karaati
i raro i te tikanga "Tiota Tenata" kia whakaputaina i raro i te
tikanga "Teneti Kamana." Kua ki mai te Minita mo te taha Maori ka
tukua mai e ia tetahi Pire ahua rite ki tenei, no reira au i mea ai
me waiho tenei Pire, kia tae mai rano tera kia kotahi ai te
tirohanga i aua Pire e rua, kia kitea ko tehea te mea pai. Mehemea
ka kitea he mea tika kia whakakorea nga karaati "Tiota Tenata," ma
reira ka taea ai e nga Maori no ratou aua whenua, te tuku atu i a
ratou whenua ki raro i te Ture Rahui Whenua Maori. He whenua ano kei
taku takiwa e takoto ana i raro i nga tikanga e whakahuatia ana i
roto i te Pire nei, ko aua whenua kua riihitia, engari kaore e taea
e nga tangata no ratou aua whenua te wehewehe, notemea kaore ano kia
mutu te riihi. I tae nga tono ki te Kooti kia wehewehea aua tu
whenua, ki mai ana te Kooti kaore a ratou mana ki te pera. Ko etahi
o aua tangata kua hoko i o ratou hea ki etahi Pakeha, na ko nga
tangata kaore nei i riihi i o ratou whenua e hiahia ana kia wehea o
ratou hea, kia hoatu ai nga whenua o nga tangata i hoko, hei utu mo
nga moni i riro i a ratou.
—Kaore aku kupu whakahe
whakatika ranei mo tenei Pire, engari ki taku whakaaro me tuku kia
paahi i te korero tuarua i naianei, katahi ka waiho i kona kia tae
rawa mai te Pire a te Kawanatanga hei reira whiriwhiri ai ko tewhea
rauei te mea pai o raua.
Whakaaetia ana te korero tuarua o tenei Pire—engari waiho hoki kia puta mai ta te Kawanatanga ka timata ano te korero i roto i te Komiti.
Meiha Te Wheoro. Tana patai ki te Minita mo nga
Kura. Kei te pewhea te takoto o nga whenua rahui i hoatu e nga Maori
hei kura whakaako i nga tamariki Maori i Kohanga Taupiri me Te
Awamutu; kei a wai aua rahui, a ko wai hoki kei te whakahaere, na
tewhea mana i whakarereke te tikanga o aua rahui? Ko te tikanga o
tenei patai mo etahi whenua i hoatu e nga rangatira Maori hei kura.
Kaore nga Maori i te mohio kei te peheatia ranei te whakahaere o aua
rahui, kaore hoki i te mohio kei te peheatia aua whenua i hoatu nei
e ratou hei kura whakaako i o ratou tamariki. Kaore i mahia he kura
ma nga tamariki o nga tangata na ratou nei i hoatu aua whenua hei
kura mo a ratou tamariki.
Te Tiki.—Tana kupu whakahoki. E hara enei
whenua i te whenua kei te Kawanatanga nei te tikanga whakahaere
Engari he whenua ke enei kei te Hahi Mihingare, na taua hahi aua
whenua, kei a ratou hoki nga tikanga whakahaere. Engari ka taea ano
e au te whakaatu i te mahinga o aua rahui inaianei. Ko te whenua i
Meiha Te Aheoro.—E te Tumuaki e tautoko
ana au i tenei Pire i te aroaro o te whare nei, i tauto ko ano hoki
au i te Pire tuatahi e whakaroangia nei e tenei. I hiahia tonu au
kia hohoro te mahi a te Kawanatanga i nga tono a nga Maori, a e
hiahia ana hoki au ko nga tono a nga hapu i tukua tuatahi mai, ko
era e whakarite tuatahi Mehiemea ka peneitia, ka kite etahi atu
hapu, kua whakaritea nga tono a nga hapu tuatahi, kei reira ka tono
hoki ratou i etahi whenua ma ratou. I penei tonu aku whakaaro, na no
muri nei ka roa te whakaritenga i nga tono a nga hapu i tono
tuatahi, no reira i kore ai e hohoro te tono mai a etahi atu hapu.
Kei pohehe te Whare he kore hiahia no nga Maori ki te tuku mai i a
ratou tono i raro i te Ture tuatahi, engari na te kore kupu atu a te
Kawanatanga ki nga tono tuatahi i kore ai e hohoro te tono mai a
etahi; ki taku mohio koia nei hoki te take i ki atu ai ratou kia
kaua etahi hapu e tuku i a ratou tono. Kaore i whakaaetia mai a
ratou tono no reira i kore ai etahi e tuku tono i raro i taua Ture.
Kua kite pu au i nga tono a Ngati Hinetu o Rangiaohia me Ngati Hine
o Waikato me
—Ka tautoko au i te Pire e
tukua mai nei e te Minita mo te taha Maori. Ki taku whakaaro ko
tenei te hurahi pai hei whakarite pai i nga raruraru e takoto ana i
waenganui o nga iwi e rua. Ma tenei
I whakahaua e te Whare i runga i te motinia Taiaroa,(1) Kia
whakatakotoria ki
I whakahaua e te Whare i runga i te motini a Taiaroa. Kia
whakatakotoria
I whakahaua e te Whare i
, I runga i taku tukunga atu i te
motini e mau nei ki taku ingoa, me ki atu ano au, i runga i taku
tono i tera tau, i whakaaetia e te Kawanatanga kia hoatu ki te
pukapuka o nga moni he £250—hei mahi i taua
huarahi. Kua tae ano au ki taua wahi kua kite ano hoki au kaore i
mahia te huarahi ki taua £250. Tera pea i utua aua moni ki
nga mahinga o mua kua kite ano hoki au kua kino aua mahi inaianei,
kua pakaru kua kino hoki taua rori. Ko te huanui e hiahia nei au kia
mahia ko tera pito e haere atu nei ki te
Tukua ana te Motini a Taiaroa kia pataia ki te Whare, ara:—Kia tukua atu he kupu tono ki te Kawana, kia whakahaua e ia kia tukua he £500—ki runga ki te Pukapuka Moni hei whakaoti pai i te huarahi ki te Upoko o Taiaroa.
Te Honetana,—Tana kupu whakahoki, ki taku
whakaaro kahore ano kia whakaaturia mai e te Mema na he take e tika
ai kia whakaae te Whare kia pai ke atu te whakarite i tenei mahi i
nga mahi tokomaha o te Koroni nei, he tiuo whaitikanga rawa nei
etahi o aua mahi. Kua ata tirotiro au ki nga moni kua pau i runga i
tenei huarahi, kite ana au i hoatu ano he £500, ki roto ki
te pukapuka moni i te tau, i runga ano i te tono a te Mema na. No
muri nei ka apitiria atu ano etahi atu moni, a tae mai ki naianei
kua tae ki te £800 te moni kua pau ki runga ki tenei
H. Tomoana:—Ka tu atu au i runga i te
menemana ki te whakapuaki atu i etahi kupu itiiti nei, mehemea kaore
tenei menemana kua kore au e tu atu. He maha nga tikanga o roto i
tenei Pire e pouri ana toku ngakau, ko etahi wahi o tenei Pire era e
taumaha ki runga ki nga Maori, me whakaaro hoki ki nga mate i pa ki
a ratou i nga ra o mua, Me whakaaro koutou i nga ra o mua, ka
whakahaua nga whakahaere nunui kaha rawa nga Maori ki te awhina i
nga Kawanatanga o era wa; a i nga tono ki nga Maori o etahi takiwa
kia hoatu he whenua hei nohonga mo nga Pakeha, a kia awhina ratou i
nga Apiha a te Kawanatanga, tere tonu ratou ki te homai whenua, ki
te awhina hoki i nga Apiha a te Kawanatanga. Ta ratou titiro ki nga
Pakeha e noho ana i waenganui i a ratou hei hoa mo ratou a ma ratou
e atawhai. Tae noa ki nga takiwa whawhai i mau tonu nga Maori ki nga
tikanga o te Tiriti o Waitangi, i mau tonu to ratou piri-pono ki a
Meiha Wi Te Wheoro, e
: E koa ana ahau ki te menemana nei, ma
konei hoki e rua ai aku korerotanga mo runga i tenei Pire. I taku
korero tuatahi i whakaritea e ahau te Pire nei ki te aua, he nui
hoki no nga wheua, taku mahi he tangotango i nga wheua o taua ika
kihai ano i taea, heoi kua kite ahau i naianei e hara te ika nei i
te aua engari he ngoiro, kei te upoko ke te wahi kiko na ko te hiku
he wheua katoa, whaihoki, ko te hiku tenei kua parea mai e te
Kawanatanga ki nga maori ko te upoko kua puritia atu ki a ratou. Kua
ata tirohia e ahau nga rarangi katoa o tenei Pire te kite ahau i
tetahi wahi e puta ai he pai ki te Maori, kaore he kupu i roto hei
whakaatu i muri i te rironga atu o te whenua ki te Kai-tiaki ka kaha
ano nga Maori ki te haere ki runga ki taua whenua noho ai. E tino
matau ana ahau ki nga whakaaro me nga tikanga Maori, engari ko tenei
Pire kaore rawa ahau i te matau ki tona tikanga, ki taku titiro atu
he kino rawa te ahua, heoi ano te wahi e Maori ana ko te ingoa
anake, ko katoa atu he taku ke i te whenua me ona tikanga katoa ki
te Kai-tiaki. I pera me te Tiriti o Waitangi, i roto i taua Tiriti o
Waitangi he maha nga tikanga nunui i whakaaetia ki nga Maori engari
ko aua tikanga katoa i whakaaetia ra kua kore i naianei me te whenua
kua riro anake i te Pakeha. Na ko te tikanga o tenei Pire ki taku
titiro he tango i te whenua o te Maori a he hoatu mo te Kai-tiaki
anake. E hiahia ana ahau ki te patai atu ki te Kawanatanga mehemea
ki te tukua te mana o nga rahui ki te Kai-tiaki, a ki te haere atu
nga Maori no ratou te whenua ki runga noho ai, mahi kai ai, e kore
ia
No te taenga ki tenei wahi ka tutukui nga korero a
I runga i te motini a Meiha te Wheoro i whakahaua e te Whare, kia
whakatakotoria ki te tepu, he pukapuka whakararangi i nga moni i
utua i roto i te hoko o Waitoa me Piako, i raro i te rarangi e ki
nei i pau i etahi atu tikanga e tae nei aua moni ki te
£3991 7
H. Tomoana.—E patai ana au ki te
Kawanatanga, mehemea ka whakaae te Kawanatanga ki te hanga i tetahi
teihana kara mo te kotahi rau rima te kau Maori e noho ana i
Waipawa, e haere tonu ana aua Maori ma runga i taua reriwe, e tae
ana pea ki te maero te matara atu o to ratou kainga i te teihana
reriwe, a e haere atu ana ratou ma runga i te piriti o te reriwe, me
te nui o to ratou wehi? Me whakaatu atu au, e tae atu ana ki te mano
putu te roa o te piriti, a ko te papa e takoto ana hei ara mo nga
Maori ki te teihana o te reriwe e ono inihi pea te whanui. I nga
takiwa ua, waipuke hoki, e tae ana ano ki te rua wiki e noho mate
ana nga Maori, i te kore e taea te kawe mai i nga kai i nga taonga
hoki, i te teihana. Ko Waipawa hoki te kainga hei huihuinga mo nga
Maori e haere mai ana i Wairarapa i Porangahau me etahi atu takiwa,
na e haere katoa ana ratou ma runga i taua papa, e ka haere atu i te
teihana ki te kainga Maori. Tera ano tetahi pakeha he koata maero
pea te roa atu i te teihana, na kua hanga he teihana kara ki reira
ma tona kotahi ko te nuinga o nga Maori o taua kainga e tae ana ki
te rua rau, kaore i te iti iho i te tahi rau rima te kau, na he
tawhiti rawa to ratou kainga i te teihana. E hiahia ana au kia
whakaaetia mai tenei tono aku.
Te Honehana, tana kupu whakahoki, ka mahia taua
piriti ki te paraki, kia kore ai e wehi wehi nga tangata e haere ana
ma runga i taua piriti, ma tera mahi e kite ai te Mema rangatira na
kua kore he take kia tu ai he teihana ki te wahi e kiia mai na.
Meiha Te Wheoro.—E patai ana au ki te
Kawanatanga, mehemea ka whaka ngawaritia te huarahi hei hokonga
paura ma nga Maori o Otaki, Ohau, Waikanae me Porirua, kia taea ai e
ratou te hoko i etahi paura hei pupuhi manu, kia kore ai te roa me
te raruraru o te tuku ma te Kai-whakawa i Rangitikei e tuku nga tono
paura ki te Minita o te taha Maori, he tawhiti rawa hoki te kainga o
taua
Te Paraihe, tana kupu whakahoki, e rua nga mea e he
ana i roto i te patai a te rangatira na: Tuatahi, ko tana ki kaore a
te Wari e tae ana ki Otaki, tetahi, ko tana ki me tono rawa ki te
Minita mo te taha Maori. Me panui atu e au te pakapuka kua tukua e
te Kawanatanga ki nga Apiha o ia takiwa:—"Kua timata
inainanei te takiwa e puhia ai nga manu, no reira kua whakahana ahau
e te Minita mo te taha Maori, kia ki atu au ki a koe, e whaimana ana
koe ki te tuku raihana paura, ki nga Maori tika, noho pai, me ka
tono ratou kia koe, mau e hoatu te pukapuka kia ahei ai te Apiha i
raro i te 'Tore Pu, Paura,' ki te tuku i enei mea hei pupuhi
manu—ara, kia 1 pauna paura, kia 10 pauna hoota, kia 250
keepa. Kia tupato koe kei tukua he raihana ki te tangata tutu ki te
tangata ranei e mohio ana koe e hara ia i te tangata piri pono ki te
Kuini, e hara ranei i te tangata mahi tika, me ata mohio hoki koe i
runga i to whakaaro hei paura pupuhi manu, e kore hoki e kohia kia
takoto topu ana. Ko nga tono kia mahia nga pu pakaru, me tuka rawa e
koe ki te Minita kia whakaetia e ia. Me tono atu hoki au kia tukua
mai e koe he rarangi ingoa o nga tangata e hoatu ana e koe he
raihana i raro i tenei mana." Me ki atu ano au, ki taku mahara, kia
kotahi kia rua atu ranei nga tau, ka taea te whakangawari nga
tikanga e here nei i te tuku paura ki nga Maori, tera ranei e taea
rawatia te whakakore; engari inaianei e mahara ana au e whai ana ano
au i te tikanga o te Ture i au e tuku nei i aku panui pera ki nga
Apiha. Mo runga i te patai mo Porirua me Otaki, tera pea he roa rawa
pea te tono atu kia te Wari, engari me ata rapu e au te tikanga me
kimi hoki he hurahi hou e hohoro ai te whakahaere i nga tono o taua
takiwa.
Meiha te Wheoro.—E patai ana au ki te
Kawanatanga, mehemea kua whai whakaaro ratou mo nga tono a Tawhiao
kua whakatakotoria nei ki
Te Paraihe, kaore au i mohio i puta mai he tono a
Tawhiao hei whakaoti pai i etahi raruraru i waenganui i a ia me te
Pakeha. Engari e whakaaro ana au i ata tupato a Tawhiao kei puta i a
ia te whakahua i etahi tono. E mea ana nga
, tana patai ki te Kawanatanga, e mana
ana ranei te Kooti Whenua Maori ki te Waipounamu; a mehemea kua kore
te mana ki reira nonawhea i kore ai, na te aha hoki i kore ai?
Te Paraihe, kua kiia mai ki au, e whaimana ana te
Kooti Whenua
—E patai ana au ki te
Kawanatanga, mehemea ka whakaritea te tono a nga rangatira o te Taou
hapu o Ngatiwhatua, mo nga teihana reriwe e tu nei i runga i o ratou
whenua, ara nga teihana i, Reweti, i Waimauku, me
Te Honehana.—Tana kupu whakahoki. Ko taua
reriwe e korerotia na kei runga i te raina reriwe i waenganui o
Meiha Te Wheoro.—I tera taenga mai o
tenei Pire ki tenei Whare i whakaritea i reira kia nekehia kia whai
taima ai te Kawanatanga ki te tuku mai i ta ratou, kia rua ai hoki
nga Pire hei whiriwhiringa ma nga mema. Tera pea etahi tikanga i
roto i te Pire a
,—E tika ana te ki a te Mema
mo te
Meiha Te Wheoro.—He ruarua noa aku kupu
mo runga i tenei Pire. E whakapai ana au ki te Mema mo
—Kanui toku koa i te mea e
whai huarahi ana ahau ki te korero, kanui ano hoki taku koa mo te
tukunga mai o tenei Pire, a tera ano ahau e whai kupu a muri ake nei
i te wa e tukua mai ai te Pire a te Mema Maori mo tera motu mo te
Waipounamu. E pai ana ahau ki te Pire kua tukua mai nei e te Mema mo
Nekehia ana te korerotanga mo nga wiki e rua.
H. Tomona.—E patai ana au ki te
Kawanatanga, mehemea e mohio ana ratou
Meiha Akitini, tana whakahoki, kaore te Kawanatanga
i rongo kua wera taua whare. He mea whakarite na te Kawanatanga kia
utua te £40, i te tau ki etahi tangata e noho ana i taua
takiwa kia tiakina te raiti kia ka tonu ai i reira, ko taua whare na
aua tangata ake. No reira, mehemea kua wera taua whare e kore e
hanga houtia e te Kawanatanga.
Tomoana.—E motini ana au kia korerotia
tuaruatia tenei Pire, e hara i te mea he hiahia noaiho naku kia tuku
Pire au ki te Whare, engari i tukua mai e au i runga i te tono o te
iwi nui. I te tunga tuatahi mai o nga Mema Maori ki te Whare, i tono
mai ano nga Maori kia tukua mai e au he Pire penei. He maha noatu
nga iwi e hiahia ana ki tetahi tikanga penei, no reira i tukua mai
ai e au. I mahia ano e au he Pire penei i tera tau, a no muri mai ka
tukua e au kia kite nga iwi Maori, he maha noatu hoki nga reta a nga
Maori kua tae mai ki nga Mema Maori, tono kia tautoko ratou i taua
Pire kia pahitia. E hara i te mea he takahi i nga tikanga e mana ana
inaianei, engari he mea kia mana nga Komiti Maori ki te mahi i nga
raruraru e tipu ake ana i roto i o ratou takiwa. He komiti ano a nga
Maori inaianei hei whakawa i nga tangata e kai ana i te waipiro,
engari ko etahi o ana Maori kaore i te rongo ki te utu e whakataua
ana e nga komiti. Ka mutu ka tukua ano ki te Kooti Pakeha, kei reira
ka kite taua tangata he taimaha ke te whiu mona i ta te komiti i
whaka tau ai. E kore e roa taku korero inaiane mo runga i te Pire
nei, natemea i tera tau, i taku tukunga mai i te Pire, i
Taiaroa.—He mea pai ki
Te Paraihe.—E mohio ana au kore e pokanoa
te Mema nei (a Taiaroa ki te whakakotiti ke i aku korero, heoi
—Tera pea i
Tawhai.—Ka tu atu au ki te
Taiaroa.—E tautoko ana au i te
menemana. Ka hiahia nga Mema Maori kia karangatia he kai-korero ki
te komiti, ka ki mai te tiamana e kore e taea e ia i te nui o te
moni e
Tawhai.—E te
Tomoana, E patai ana au ki te Minita mo te
taha Maori, he pehea te whakaaro a te Kawanatanga mo te reta a
te Penetana Tumuaki o nga Kai-whakawa mo Omarunui, i tuhia i te
13 o Oketopa, 1881; mehemea ranei ka whakahaerea e ratou i runga
i te tohutohu a te Penetana? Me panui atu e au taua reta, e
penei ana:—
E Pa,—I au e tuku atu nei i nga kape o nga kupu i tuhia i te whakawakanga mo Omarunui, me ki atu ano au e kore e taea e au te pehi i taku whakaaro i pohehe te mahi a te Kooti.
"I uru tahi nga tekihana e rua (A me
"Ki taku mahara ka taea te whakakore i taua karaati i runga i te tikanga o te Ture.
"Ka tukua tahitia atu e au te mapi.
Heoi ra Naku, Na,
Te Paraihe.—He tikanga pakeke rawa
kei roto i te patai a te Mema na. Kei te mohio au i tae mai ano
taua mea ki etahi komiti o te Whare, i whakaatu ano au i era
rangi ki te Mema na i etahi huarahi e taea ai e ia te tuku kia
whiriwhiri ano taua mea; engari kaore te Mema na i haere i runga
i taku tohutohu atu. Na mo runga i te mahinga a te Ture mo runga
i taua mea, tera pea i pohehe te mahinga. Ka whakahokia tetahi
patai pena ano i tera Whare e tetahi tangata mohio ke i au. Me
tono atu e au ki te Mema na kia waiho tana patai mo te wiki
kotahi, kia watea ai te Kawanatanga ki te whiriwhiri i taua
mahi. Kei reira pea te taea ai e au te whakahoki tuturu atu i
tana patai.
Taiaroa.—He korero itiiti nei ano
aku mo runga i tenei mea; kei te pouri au mo te nui o nga korero kua
puta ake i roto i tenei Whare mo runga i te motini kia hamenetia a
Te Mete kia haere mai ki konei whakapuaki korero ai. E hara tenei i
te mea hou, kua tata te
Tawhai.—Kua rongo au nga korero
katoa nei mo nga mono miriona pauna e pau i runga i te tono a nga
Maori kia whakatuturutia nga kupu whakaae o te hoko tuatahi. E tono
ana hoki nga Maori o te Waipounamu kia whakaritea nga kupu whakaae i
te hokonga o taua whenua kia whakahokia kia ratou te tahi tekau eka
i roto i te rau eka, me etahi atu tikanga hoki. I te pehi tonu nga
Kawanatanga o taua takiwa tae noa mai ki naianei i aua kereeme, no
reira i tae ai i naianei ki te £3,000,000. Mehemea i
whakaritea aua tikanga i te wa ano i whakaaetia ai, kua kore e penei
te nui o nga moni i pau, kua kore hoki e penei te nui o te tono. Kei
te pohehe pea etahi o nga mema na te mema anake o te Waipounamu taua
kereeme. I pera ano hoki taku whakaaro i roto i nga tau e toru kua
pahure ake nei, no naianei ka tae au ki te Waipounamu ka kite hoki i
te iwi o Ngaitahu, ki mai ana ratou na ratou katoa ano te whenua. No
reira i awhina ai au i te mema mo te Waipounamu, mu, na ka tautoko
hoki au i tenei mahi ana. Ki taku titiro he marama rawa te ripoata a
nga Komihana, e whai ana hoki i ta te mema o te Waipounamu e korero
nei. He mea tika kia karangatia te Komihana, natemea na te
Kawanatanga ia i whakarite e hara i nga Maori katahi pea ka tika te
whakahe. Me hohoro tonu te
Tomoana.—Kua waiho tonu tenei hei mahi,
ara te korero roa i nga pitihana e tukua mai ana e te iwi Maori ki
tenei Whare; tera pea e toe te moni o te koroni mehemea kaore e tuku
pitihana mai ana te Maori, otira me pewhea ke atu hoki he huarahi,
ka mutu tonu ko tenei anake te Whare hei tukunga mai ma te Maori i
ona mate, notemea hoki kua whakakorea nga Kaunihera Porowini. Ko
tenei e korerotia nei he mea kia tonoa tetahi kai-whaaki korero kia
haere mai ki te aroaro o te komiti mo nga mea Maori korero ai,
mehemea ranei e tika ana kia utua e te koroni tona haerenga mai. Ki
taku whakaaro he mea tika ma te koroni e utu, i te mea ko te tangata
e tonoa nei kua rapu nui i nga mate o nga Maori o te Waipounamu,
heoi era he tikanga nui kei ana korero. Engari e mahara ana ano au
ahakoa whakataua ki nga Maori, ko taua ahua tonu, e kore hoki e
whakamanaia. He nui te moni kua pau i runga i nga mea hanga noa iho,
kaore he pai e puta mai ana i roto, engari ko tenei ki te pau he
moni i runga i te haere mai o te tangata e tonoa nei tera ano he pai
e puta i roto. E hiahia ana au kia pootitia tenei korero.
Taiaroa.—He motini taku e mau na i
taku ingoa; ko te take i takoto ai taku motini ki runga ki te Ota
Pepa, na tetahi mema hoki i motini kia whakatakotoria ki runga ki te
tepu o te Whare nei nga moni katoa i utua ki au i te takiwa e tu ana
au hei mema, me nga moni hoki i pau i runga i aku haere mai ki tenei
Whare me oku hokinga atu ki te kainga. Ki taku whakaaro he mea he te
whakaatu ko nga moni anake i pau i au, te whakaaturia e taua motini
nga moni a nga mema katoa penei me aku; kaore hoki au e pai kia kite
te koroni katoa ko au anake te mea kai ana i nga moni o te motu nei.
Heoi ano taku he tono atu i runga i te whakaaro tika kia
whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare nga pukapuka whakaatu i
nga moni kua pau i nga mema katoa. Tetahi mea i roto i nga pukapuka
i tukua mai nei hei whakaatu i nga moni i pau i au, e noho ana e
£28, ko tera moni i utua mai e te Kawanatanga ki au mo te
rironga o taku whenua i a ratou hei wahi pupuhitanga ma ratou; kaore
au i te mohio e hia ranei nga tau i a ratou—tera pea
kotahi te kau. Wahi iti atu kua tahuri ratou ki te kimi i aku mea
ake e pa ana ki toku tinana, a ka kawe mai ki roto ki te Whare nei
takoto ai. Heoi koia tenei te take i tuku ai au i tenei
motini:—Motini, ara: "Kia whakatakotoria he pukapuka ki te
aroaro o tenei Whare whakaatu i nga moni katoa kua utua ki nga Mema
o te Paremete timata mai i te tau 1872 tae mai ki te tuanga o te
Paremete o te tau kua hori ake nei; me uru hoki ki roto nga moni utu
ki nga Mema, nga moni e pau ana i runga i ta ratou mahi, me nga moni
a te katoa e kainga ana e ratou i runga i nga mahi pewhea, aha atu
ranei e mahia ana e ratou."—( H. K.
Taiaroa.)
Na nga mema i roto i te Whare i inoi atu kia Taiaroa kia unuhia tona motini, na ki ana ia e pai ana i te mea kua whakapuakina e ia ona mahara mo runga i taua mea.
Unuhia ana te motini.
Tawhai.—Ka patai au, e pehea ana te
whakaaro a te Kawanatanga mo te whakataunga o te komiti mo nga mea
Maori i tetahi Paremete, kia wehea
Te Paraihe.—Kaore i panuitia katoatia mai
e te mema na te ripoata a te komiti mo nga mea Maori mo runga i taua
mea, me panui katoa atu e au taua ripoata, kei reira kite ai ia
kaore i pera te ngawari o te whakataunga me tana i whakaatu nei ki
te Whare. E penei ana taua ripoata:—"E ki ana nga
kai-pitihana he mea hoatu noa e ratou te whenua mo te reriwe i
waenganui o te Awaroa o Pitoitoi kahore he utu, i runga i te
whakaritenga kia haere utu kore nga Maori i runga i te reriwe, kia
whakaturia hoki he whare mo ratou a e ki ana ratou kua hapa ratou i
enei mea e rua koia ratou i tono ai kia whakaputaina he ora kia
ratou." "Kua whakahaua ahau kia ki penei atu au ki te
Whare:—Kahore rawa he take mo te kupu e ki nei i
whakaaetia kia haere utu kore nga Maori i runga i te reriwe mo nga
tau e toru i runga i ta ratou hoatu noa i nga whenua mo te huarahi o
te reriwa ki Kaipara. Engari kua kitea e tika ana i whakaae ano a Te
Hiana i te wa i homai ai te whenua kia whakatapua he wahi unga ki
uta mo nga Maori i te teihana i te Awaroa i te teihana i Waitemata a
kia whakaturia hoki he whare hei nohoanga mo nga Maori e haere ana i
runga i te reriwe. E ki kaha atu ana te komiti kia tere tonu te
whakaea i aua kupu whakaaetanga ra."
Tawhai.—Tenei ahau ka tu atu i muri
i te Minita mo te Taha Maori, notemea ki te tu he Kawanatanga hou
tera ahau e karangatia hei Minitia Maori. Ka whaaki atu
Tomoana, E patai ana au ki te Minita mo te taha
Maori, he pehea te whakaaro a te Kawanatanga mo te reta a te
Penetana Tumuaki o nga Kai-whakawa
Te Paraihe, ko taua whenua kei raro i te Ture Tuku
Whenua, no reira i kore ai he karaati mo taua whenua, natemea ma te
tuku whakakore ra ano i te karaati ka taea ai te tuku ki raro ki
taua Ture. I raro i enei tikanga e kore e taea te whakarite i nga
kupu tohutohu o roto o te reta o te Penetana Tumuaki o nga
Kai-whakawa. Me ki atu ano au kua whiriwhiria ano aua mea e te
Kawanatanga, engari e mahara ana au koira ano te hurahi tika i
tohutohua atu ra e au i mua ake nei ki te mema na. Kua maha
Tawhai.—Tenei ano etahi kupu itiiti
nei aku mo runga i te korero tuaruatanga o tenei Pire. I tera
whaikorerotanga aku i whakaritea e ahau tenei Pire ki tetahi ika e
ki katoa ana i te wheua, no muri mai i tera kua ata tirohia. e ahau
nga wahi katoa o tenei Pire heoi kaore tetahi e paingia ana e toku
ngakau. Tera pea he kuare noku ki enei tu Pire, he ahakoa, kaore he
wahi marama ki taku titiro. Ko te tuturutanga i roto i ahau e penei
ana, e, ko te tikanga o tenei Pire he hoatu katoa i nga Rahui Maori
ki raro ki te mana o te Kai-tiaki, na he Pakeha taua tangata. I
mahara ahau ko ahau anake pea te tangata e whakaaro ana he Pire
taimaha tenei ki runga ki te iwi Maori, katahi ka tukutukua e ahau
he kape ki nga Maori, na ko a ratou whakahoki mai e penei ana ano me
aku whakaaro kua whakapuaki atu nei, no reira ka tika tonu taku
whakahe i tenei Pire i te mea hoki e tautoko ana i te hiahia a toku
iwi, me taku kupu atu hoki i naianei kaore
Tawhai, E te Tumuaki, i te tunga o te Minita
mo te taha Maori ki te whaikorero mo runga i te Pire Rahui Whenua
Maori, ki ana ia e haere tahi ana enei pire e rua; engari kua kite
au i naianei e ki ana te rarangi tuarua e kore tenei e pa ki nga
Rahui Maori. Kaore au e kite i te paanga o tenei Pire ki te Pire
Rahui. Na te Minita mo te taha Maori i tuku mai enei Pire e rua,
engari kaore tenei rarangi tuarua i te rite ki te kupu i kiia mai
nei e ia. I korero mai ia i aua kupu kia whakaaetia ai tana Pire e
nga mema, a pooti pohehe ana rotou. Ki taku titiro e rite tonu ana
enei Pire e rua, a kotahi tonu taku tikanga whakahe mo aua Pire. Kei
Tomoana.—Ko aku korero mo tenei Pire
ka waiho e au mo te tukunga atu ki te Komiti. Kei reira au whaki ai
i aku whakaaro tuku atu ai hoki i etahi menemana.
Paahitia ana te korero tuarua o tenei Pire.
Tawhai, he
Te Honehana, kua tukua e au taua Pitihana ki te
Tumuaki o te Poutapete i Akarana, kia whakaaturia mai e ia mehemea e
tika ana kia whakaturia he poutapete ki reire. Kaore ano kia tae mai
tana ripoata ki au, no reira e kore e taea e au te whakohoki tuturu
atu i to patai i naianei.
Taiaroa, e patai ana au ki te Minita mo nga
Whenua, mehemea ka tukua mai e te Kawanatanga he Pire i tenei
Paremete, hei whakamana i te tukunga o te Karauna karaati mo te
urupa i Murikauhaka, e tata ana ki Mataau? Ko aua urupa kei roto i
nga whenua a te Karauna. He kainga ano taua wahi no nga Maori o mua
rano tae noa mai ki tenei ra, e tata ana ki te huanui, e wehe ana au
kei wareware te Kawanatanga, kei tukua hoki kia hokona. I whakaaetia
ano hoki e te Minita mo te
Te Roretana, kua puta ano te kupu whakahau kia
rahuitia taua whenua hei urupa, e kore e riro ke mo etatahi atu
tikanga. Kaore he tikanga kia karaatitia taua wahi, natemea ka
rahuitia hei urupa.
Taiaroa.—E motini ana au kia
Komiti te Whare kia whiriwhiria tetahi tono pai ki te Kawana,
tenei e tu nei hei Kai-whakahaere mo te Kawanatanga; he tono atu
kia whakanohoia kia £800 ki runga ki nga Pukapuka-moni
hei hanga i tetahi kura Maori me tetahi whare mo te kai-whakaako
ki Taumutu, e tata ana ki Tautipiriti (
Te Tiki (Minita o nga Kura). Ko taku kupu
tenei, i tera taenga mai o tenei motini ki te aroaro o te Whare
i whakaaetia e au i runga i te mea me ata whiriwhiri ano e au.
Na kua kore he take i naianei e tohe ai te mema nei ki tona
motini. E kore e taea e te Kawanatanga te whakanoho kia
£800 ki runga ki nga pukapuka-moni, engari kua tata te
oti tetahi whakaritenga e rite ai te hiahia a te mema nei a
Taiaroa,—ara kua tuhi reta te Kawanatanga ki te Poari
Kura o Kautipere Nota; a kua penei i naianei te takoto o tenei
mea: E whakaae ana te Kawanatanga ki te utu i te hawhe o nga
moni mo tenei kura, notemea e ahua nui ana nga tamariki Maori
kei reira; na, e whakaae ana hoki te Poari Kura ki te utu i
tetahi hawhe notemea he tamariki pakeha ano kei taua takiwa.
Heoi ano te mea e raruraru ana i waenganui i te Kawanatanga me
to Poari Kura, ko tenei na,—ma tewhea ranei o raua e
tiaki te Kura. I naianei kei te hiahia te Poari Kura ma te
Kawanatanga e tiaki te Kura, a, e hiahia ana te Kawanatanga ma
te Poari ano e tiaki. Ki taku whakaaro ko te mea pai ma te Poari
e tiaki te Kura, e whakaae ana te mema o Akaroa ki tenei; koia
hoki tetahi o nga tangata o taua Poari, a ki taku mohio tera ia
e mea atu ki te Poari kia peratia. Ko tenei ka hangaia ano te
kura, ko te mea anake kaore ano kia rite ko te hunga mana e
tiaki; otira i runga i nga kupu a te mema mo Akaroa e whakaaro
ana au tera ano e whakaae te Poari ma ratou e tiaki
Taiaroa. E whakapai ana au ki nga kupu a
te Heketari o te Koroni (a Tiki) ma te Kawanatanga e utu te
hawhe o nga moni, ma te Poari Kura tetahi hawhe. E hara taku i
te hiahia anake ko nga moni kia whakaaetia mo taua mea, ko taku
hiahia nui ke kia whakaakona nga tamariki o nga iwi e rua e noho
ana i reira. Ko nga tamariki Maori o reira e nui atu ana i te
20, ko o ratou ingoa katoa i ata tuhia ki roto ki te pitihana i
tukua atu ki te Poari. I mua tata ake nei i haere au kia kite i
oku whanaunga i reira, na ka kite au i nga tamariki e tae ana
nga tau ki te 19, a iti iho etahi. e haereere noa iho ana i
reira kaore rawa he mea he whakaako i te matauranga ki a ratou.
E hara i te mea mo aua tamariki anake i kaha ai au ki te tohe i
tenei kura, engari e whai ana au kia tu he kura hei painga
tuturu mo nga tupuranga o muri ake nei. E whitu maero te mamao
atu o te Kura o Tautipiriti i Taumutu, no reira ko nga tamariki
o Taumutu e haere ana ki taua kura, e pau ana ia ratou nga maero
14 te haere i te ra kotahi. I te haerenga o te Mema Maori o te
Pito Whakararo (
"E Ta,—E tuhi atu ana au ki a koe mo
te Pitihana i tukua mai nei e koutou e nga tangata o
Taumutu,—Maori, Pakeha—ki te Poari; e tono
nei keutou kia hanga he kura ki taua takiwa; i tae atu tau
Pitihana ki te Poari i te Taite nei. Ko taua kura hei kura ke mo
nga Maori te nuinga, na ko aua kura kei raro ke i te
"E Ta,—Kua whakahaua ahau a te
Minita mo nga kura kia utua atu to reta o te 17 o Hanuere, 1882,
mo te whakatu kura ki Taumutu.
"Kua whakahaua ahau kia tuhi penei atu ki a koe. I runga i te ata whiriwhiringa mo tenei mea, e hara te Kura o Tautipiriti i te kura tutata ki Taumutu, engari ko te kura i te tahataha o Waihora e toru maero me te hawhe te matara atu i to kainga, ko te huarahi e tika ana ma roto i te tekihana e noho na koe i runga.
Kaore e kitea he take kia hanga te kura e tonoa na e koe i roto i to pukapuka.
Koia nei te take o taku motini, notemea i kite au i rereke te reta a te Kawanatanga i ta te Poari. Engari i naianei kua ronga au i nga kupu a te Minita mo nga Kura (a Tiki) e whakaae ana te Kawanatanga ki tenei tono, heoi me whakaae hoki au. Ko taku hiahia nui me tu tonu i naianei te kura, ko tenei ka unuhia e au taku motini.
Tawhai.—Kua rongo ahau i nga korero
a te Minita mo te Taha Maori mo tenei Pire. E hara i te mea ko tenei
anake te Pire e kore e painga ana e nga Mema o tenei Motu. E kiia
ana hoki e nga Mema o tenei Motu ko nga Mema o
Taiaroa.—E miharo ana au ki Te
Minita mo tana menemana. Mehemea i penei ia mo te
Tomoana.—Ki taku mahara e pohehe ana
te titiro a etahi o nga mema kua korero nei mo runga i nga rarangi o
te pire nei. I rongo au i nga kupu a te Roretana Minita mo nga
whenua raua ko te mema mo Taranaki mo runga i tetahi rarangi. I ki
aua mema o mea ana te rarangi 16 me tino whai te Kooti Whakawa
Whenua Maori i nga whakataunga a a te Kooti, engari kaore raua i
korero tonu i nga kupu whakamutunga o taua rarangi, mehemea hoki i
korero tino raua i taua rarangi, kua kite raua e penei ana nga kupu,
ara:—"A, me kaua e riro ma tetahi mea i roto i tenei, e
arai te whakawa a te Kooti, te whakatau ranei i tetahi whakawa, i
runga i nga huarahi e whakaritea ana etahi atu Ture e mana nei mo te
whakahaere Kooti, aua; mehemea e kitea ana e te Kooti he tika kia
pera." E kore e roa aku kupu whakamarama atu i naianei, engari me ki
atu au mo runga i te hiahia a etahi mema kia whakatikaia etahi o nga
rarangi o te pire, e pai noatu ana au kia menemana ano i roto i te
Komiti. Na mo runga i nga kupu a etahi mema e korero kupu mai nei mo
o matou tinana. E kore au e tahuri ki te utu i aua kupu, kei
whakanuia ratou i runga i taku whakahoki atu.
Pootitia ana te motini "kia komititia tenei Pire." "Hinga ana.
Pootitia ana te motini "kia komohia atu te menemana kia ono marama ka komititia ai tenei Pire."
Rite tonu nga pooti mo tetahi taha mo tetahi taha.
Te Tumuaki.—Kua riro i naianei maku e
whakatau tenei pooti. Mehemea ka pooti au ki te "Ae" ka kore tonu
iho tenei Pire. E pai ke ana au ki te tuku i taku pooti kia taea ai
ano e te whare te whiriwhire i te Pire nei. No reira ka tukua atu e
au taku pooti ki te whakakore i te motini mo te ono marama komiti ai
te pire. Kei te penei te tikanga, i runga i te pooti tuatahi i ki te
whare kaua e komititia i tenei ra. Riro ana ma taku pooti e patu nga
kupu "mo te ono maramo komititia ai te pire. Ka ahei i naianei te
mema nana tenei Pire ki te tuku motini kia komititia tenei Pire i
tetahi atu rangi.
Tawhai, kua rua marama e takoto ana tenei
Pire ki te aroaro o te Whare nei whiriwhiri ai, kua oti hoki te
panui ki roto ki nga nupepa o taua takiwa. Na kua ata whiriwhiria e
te komiti nga putake o taua mahi, e kore au e korera roa mo tenei
Pire. Ka motini au i naianei, "Kia whakaaetia te ripoata a te
Tawhai.—E te Tumuaki e tu ake ana
au ki te whakapuaki i aku whakaaro mo runga i te inotini kua
whakatakotoria nei ki te aroaro o te Whare. I roto i enei ra e ki
ana te apatihana kei a ratou ahau, e ki ana hoki te taha Kawanatanga
kei a ratou ahau, engari ki au, kei au ano ahau. Na ka whakamarama
atu ahau i aku whakaaro. Me ki atu au i te tuatahi ka tautoko ahau i
te menemana a te mema mo Akaroa. E ki ana nga mema e tautoko ana i
te motini nei kia kaua e riro he moni hei mahi reriwe mo tenei motu;
na e ki ana hoki tetahi taha e hiraki ana ratou i te motini kia puta
ai aua moni ki tenei motu. Ka tautoko au i te motini a te mema mo
Akaroa natemea e haere ana tera ki te whakakore i te nama moni, kia
kaua e taimaha te takoha ki rungu ki te iwi. Ka hoki rawa au ki mua
noatu, ki te kohikohi mai i nga take whakamarama i taku tikanga mo
runga i tenei motini. Ko tenei tikanga nama moni mai i Ingarangi, he
aitua mo nga iwi Maori o enei moutere. I te tuatahi i namaa mai i
Ingarangi, te whitu miriona, a puta mai aua i reira te mate mo te
iwi Maori, mate tangata mate whenua, pera me Waikato me Taranaki.
Mate ana ratou i runga i taua namanga moni. Me te nuinga o taua moni
i pau i runga i nga whawhai i waenganui o nga iwi e rua, i te Pakeha
me te Maori. He toto tangata te uta o taua whitu miriona pauna. No
te tunga o te Kawanatanga o te Pokuru ka nama mai ano he moni, pau
katoa ana te nuinga i runga ano i taua huarahi. A no te tunga o te
Kawanatanga o Kerei ka nama ano tetahi atu rima miriona: pau ana i
runga i te whakahaerenga i te raruraru i te
Tawhai.—E rongo ana ahau ki nga
riri a nga mema kia ratou ano mo no ara ki te taha turaki. Ko te take i pooti ai ahau ki te
taha turaki he korero tonu hoki naku nomua me mutu tatau te nama
moni i Ingarangi. Kahore ahau i marama ki nga korero e kia nei na te
kaha o tenei Kawanatanga i ora ai tenei koroni, i whiwhi nui ai ki
te moni. Na e hiahia ana ahau kia mohio kei whea katoa enei moni kua
whiwhi nei te koroni i runga i nga mahi o tenei Kawanatanga, a he
aha hoki i tahuri ai tatau ki te nama ano inaianei? Te mahi a te
Kawanatanga he ki i to ratou tuunga i muri i te Kawanatanga o Kerei
ma, he nui rawa te mate o te koroni, engari na te kaha o ratou ki te
mahi i hoki mai ai ano te ora me te rawa ki te whenua. Tena kei whea
katoa enei moni? Mehemea hoki he tika kanui te ora o te koroni, kati
kei te nui ano te moni kei a tatou; na me hanga o tatou reriwe ki
aua moni, ki nga moni o te koroni. Erangi i runga i taku titiro ki
te kaha o te tohe kia namaia he moni i Ingarangi kahore e marama i
ahau tera kupu e kiia nei kei te ora nui te koroni. E tino matau aua
ahau ko nga moni katoa ka namaia mai nei i Ingarangi ka waiho ko nga
whenua Maori he whakarite atu ki nga kai tuku mai. Kua rongo hoki
ahau e korerotia ana he nui te whenua kei nga Maori e pupuri ana, a
he mea tika kia hokona etahi o aua whenua. Koia ahau i whakaaro ai
ko tenei moni ka whakahaerea ki runga ki nga whenua Maori; heoi e
tika ana ano taku pooti i runga i enei take kua korerotia nei e
ahau, i pooti hoki ahau kia hinga atu enei moni kia ora ai toku iwi,
notemea kei te whakapono ahau ki nga kupu e hono ana te korero i
roto i tenei Whare, e he iwi e ngaro haere ana te Maori. Ki te tukua
tetahi motini ki tenei Whare penei me taku kua korero ake nei e mea
ana ahau ma te mema o Motueka e kokiri notema he mema tera e
Tawhai.—E te Tumuaki e kite iho ana
au e ahua pukuriri ana nga mema, maku pea e whakakakata. E rite ana
tenei pire ki te pire i pahitia i tera tau, na ko nga mema hou anake
kei te arai i naianei. Engari e kite ana au i tetahi rarangi hou i
roto i tenei pire, e mea nei kia tanumia tetahi taha o te moana, na
e tino aroha ana au ki nga ika ka aruarumia atu nei i reira. Ka
tanumia atu hoki nga kai a nga ika ki raro ki aua paru. Ka hoki au i
naianei ki te takiwa o mua ki te takiwa i ora ai o matou matua. Kua
ngaro noatu pea te wahi i noho ai ratou ki te tekau putu ki raro. I
te hokonga a nga Maori i nga whenua ki te Pakeha, ko runga anake i
ruritia, kaore i hou ki raro o te whenua ruri ai, mehemea i pera kua
mohiotia te hohonu o te whenua i hokona e ratou. I runga i te Tiriti
o Waitangi e mea ana kia waiho tonu ki nga Maori a ratou taonga,
ahakoa i runga i te whenua i raro ranei i te whenua, ko runga anake
o te whenua i hokona e nga Pakeha. Heoti ano taku kupu i naianei ka
tautoko au i tenei Pire natemea e rite tonu ana ki te pire i pahitia
i tera tau. E hiahia ana au kia pahi tenei pire i naianei, me mutu
te korero
Tawhai.—I runga i taku tono atu kia
korero tuaruatia tenei Pire ka korero atu ano ahau i etahi kupu
itiiti nei hei whakamarama i te ahau. I tera korerotanga o tenei
Pire i ki te Minita mo te Taha Maori kaore i tino marama i ahau nga
tikanga, a tetahi kupu ana i mea tera ano tona huarahi hei mahinga i
tenei mea me kaua he Pire. Na e hiahia ana ahau kia whakamarama atu
ko tenei whenua ko Orakei e toru nga taenga ki te aroaro o te Kooti
Whenua Maori; i te toru o nga taenga ki te Kooti hei tino whakawa
whakaotinga, ka whakaputaina he Karauna karaati ki etahi tangata e
mau na o ratou ingoa kei roto i taua karaati; na meatia aua e aua
Maori o roto i te karaati kia tau he here ki runga ki te whenua kia
kore ai ratou e ahei ki te hoko. Kua hiahia ana Maori i naianei kia
paahitia e
I ki a Te Paraihe mo te korero a Tawhai e kore ia e
whakahe i te Pire mo Orakei, engari ka tukua e ia kia haere i
tana haere.
Taiaroa.—He patai taku ki
Honehana (Minita).—Ko taku
whakahoki tenei, a te takiwa e tangohia ai tena whenua mo taua wahi
ma
Taiaroa.—He patai taku ki te Minita
o te Taha Maori mehemea ranei ka tahuri te Kawanatanga ki te
whakahaere tikanga mo te rori haere atu i te taone i te ngutuawa o
Kuruta ki Karoro, kua tutakina hoki e nga tangata whai whenua ki
reira? Tetahi kua pewhea ranei te Kawanatanga ki tetahi rori mo nga
tangata o tera, takiwa? Kua tae mai etahi reta ki au i naia tata
nei, na nga Maori o reira, whakaatu mai kaore he rori hei haerenga
mo ratou; kei te kore ratou e kaha ki te haere ma runga pari. E hara
i te mea ko ratou anake e mate ana i te kore rori, engari ko ratou
tahi ko nga Pakeha e noha ana i reira.
Te Paraihe.—Ko tenei mea e tika ke ana ma
nga Kawanatanga takiwa (Rori Poata) e mahi, kaore hoki i raro i te
mana o te Tari Maori.
Tawhai.—E te Tumuaki e hiahia ana
au ki te whakapuaki i aku whakaaro mo runga i te mea e korerotia
nei. Kua tu ano au ki te whawhai ki te Mema mo Taranaki i roto i te
Whare nei, engari i naianei ka tu au ki te tautoko i a ia. Te take i
tu ai au ki te tautoko i a ia natemea i muri i tana whakataunga i te
po nei i haere ia ki te Tumuaki ki te patai atu ki a ia, no tona
kitenga i he tona whakataunga hoki mai ana ia ki te whakatika. Ki
taku titiro he mahi rangatira tana i a ia i hoki mai nei ki te
whakatika tana whakataunga i te po nei. Kaore au i te kite take kia
korero tonu tatou mo rungai tenei, kua ki mai nei hoki ia kaore i
rite tana whakataunga tuatahi ki ta te Tumuaki. Mehemea ko ia te
Tiamana tuturu o te Komiti o te Whare, kua tika kia tautohe tatou,
engari ko tenei, he Tiamana ia i whakaturia mo te po kotahi mo nga
po e rua ranei, e hara ia i te Tiamana Tuturu, ki taku whakaaro me
mutu ta tatou tautohe i naianei. Mehemea hoki ko ia tonu te Tiamana
Tuturu kua tika kia pana atu e tatou kia whakaturia he Tiamana hou.
Mehemea hoki ka pana atu ia e tatou na me whakarite ano hoki tetahi
atu tangata hei whakakapi i te ngaronga o te tatou Tiamana tuturu.
Me whakamahara atu au ki nga mema he po tenei mo nga pire a nga
Mema, kua roa tatou e korero ana i tenei me te takoto noaiho o nga
pire kaore ano kia mahia. Kua moumou noaiho tenei po a nga Mema
Tawhai.—E hiahia ana ahau ki te
tautoko i tenei Pire notemea tera e mama ona tikanga ki runga ki te
iwi Maori. Mehemea hoki ki te paahitia tenei Pire hei ture, era e tu
hei ture mo nga tangata katoa o Niu Tireni tae atu hoki ki nga
Maori. I naianei ko te mahi a nga roia mo nga whenua a nga Maori e
tino taimaha rawa ana, e nui rawa ana a ratou pire
hei utunga ma nga Maori. Kei mahara mai nga Mema he korero kau taku
kaore he take i penei ai ahau, engari maku e ki atu kanui te mate o
nga, Maori i nga roia. Kua kiie pu ahau i te mate o nga Maori, kua
rongo hoki ahua. Maku e korero atu tetahi keehi o roto i tetahi
Kootitanga hei whakaatu i te ahau nui o te mate e pa ana ki te Maori
i runga i te mahi a nga roia; a, i ki ai ahau era e ora etahi o nga
mate o te Maori i tenei Pire. Ko te mate ka korero ake nei ahau i
puta i roto i te mahi a nga roia i roto i te Kooti Whenua Maori;
mehemea hoki ka penei tonu te haere e kore e tae ki te takiwa e tu
ai etahi o nga Maori hei roia ka pau katoa nga whenua te horo e
tenei iwi e te roia. Ka korero atu ahau i naianei i tetahi pire a te roia mo te whakawakanga a te Kooti
whenua Maori i tetahi Poraka whenua ko Rangatira te ingoa; ko nga
eka o taua Poraka 19,500. No te taenga o taua poraka ki te aroaro o
te Kooti, ka uru atu nga roia, na katahi ka kumea te whakawa kia roa
pau ana nga ra e ono te kau. E rua nga roia i roto i taua whakawa ko
nga moni taunaha mo raua £105 ma tetahi £105 ma
tetahi, hui katoa e £210—no mua tenei kaore ano
te whakawa o te whenua—katahi ka whakaritea nga utu mo ia
ra ma aua roia, noha ana ki te £10 10 ronqotaima) ko ratou. E uru ana ano te
Kawanatanga ki era mea, e whakararararu ana ratou i nga Maori. He
penei te mahi a te Kawanatanga ko ratou ki te whakahau i te roia kia
haere ki roto ki te Kooti na ka waiho ma nga Maori e utu tetahi
hawhe o nga moni mo aua roia. I penei taku rongo mo etahi keehi. Ki
taku whakaaro mehemea ka waiho tonu kia tu te ture o naianei tera e
mate te Maori, engari ki te paahitia tenei Pire hei ture era e tu
tonu ko nga Maori mohio hei whakahaere i o ratou keehi whakawa. Koia
nei nga take i tu ai ahau ki te tautoko i te Pire a te Mema o
Akarana ki te Rawhiti (Ta Hori Kerei).
Meiha Te Wheoro.—Ki taku whakaaro he Pire
pai rawa tenei, mehemea e whakaae mai ana te Minita mo te Taha Maori
ki taku, ara, kia whakarerea te wahi o tenei Pire e ki nei kia kore
te Ateha. Koia nei anake te wahi o tenei Pire e he ana ki taku
titiro, ko te whakakore i enei kupu o roto i te tekihana 35,
ara:—"Te ingoa o te Ateha e noho tahi ana hei hoa mo tau
Kai-whakawa"—notemea koi na te mea e tino whakapono ai nga
Maori ki te Kooti Whakawa Whenua Maori. Mehemea ki te pai te Minita
mo te Taha Maori ki te whakarere i tenei wahi o te Pire nei ki waho,
katahi ka pai rawa ki taku whakaaro. He matua nga he e
whakatikatikaia ana e tenei Pire, na a te taenga ki roto ki te
Komiti e hiahia ana au kia hoatu he menemana ki roto whakakore i nga
roia. Tetahi kia whakaurua atu he tikanga ki roto hei whakahoki i te
mana o te Kawana me te Minita o te Taha Maori ki runga ki nga mahi a
ta Kooti Whenua, Maori, ara; e hiahiatia ana kia tau ano te mana o
te Kawana me te Minita ki runga ki te
Tomoana.—E whakaae ana au ki tenei
Pire, a te taenga ki roto ki te Komiti tera au e whakamatau ki te
whakauru atu i nga mea e hiahiatia ana e matou; mehemea hoki ra e
whakaae ana te Minita mo te Taha Maori ki nga kupu e ahu atu ana i a
matou. Kanui to matou pai ki tenei Pire, notemea ko te mahi a te iwi
Maori he tonotono mai kia whakatikatikaia etahi wahi he o nga Tare
Whenua Maori. E mea ana au kia ngawari mai te Minita Maori ki a
matou, a, i te taenga o te Pire ki te Komiti me whakaae ia ki a
matou menemana.
Tawhai.—E te Tumuaki he kupu hoki
aku mo runga i tenei Pire. Kotahi tonu te rarangi e tino pakeke ana
ki au, engari ka korero au mo runga i te Pire katou. E mea ana
tetahi rarangi o te Pire nei kia kaua e noho tahi te Ateha me te
Kaiwhakawa pera me tera i whakaritea ra i roto i te rarangi 2 o
tenei Pire, e ki ana: I te tekihana toru-te-kau-marima ka whakakorea
nga kupu "Te ingoa o te Ateha e noho tahi ana hei hoa mo taua
Kaiwhakawa." Me tono e au ki te Minita mo te taha Maori kia
whakakorea enei kupu o te Pire nei. Ka tono atu au ki a ia kia
unuhia, natemea ki taku whakaaro he whakaiti tenei i nga Ateha
Maori. Mehemea ka whakakorea aua kupu o te Pire nei, tera pea e pai
nga tikanga o roto. Ka tono atu ano hoki au ki te Minita na mehemea
ka taea te whakauru i tetahi rarangi ki tenei Pire kia kaua e uru
nga roia ki te Kooti Whenua Maori. Kei te mohio ano te Mema na ki te
nui o te mate kua pa ki nga Maori i runga i taua rarangi i whakaurua
ra ki roto ki
I runga i te motini kia Komititia te Pire ka tu
ko.
Taiaroa.—E hiahia ana au kia korero
i etahi kupu iti nei mo runga i tenei Pire. Te take i tu ai au he
maha no nga pitihana a nga iwi Maori o tenei motu e whakahe ana ki
tenei Pire, ko aua pitihana e haere ana ki te aroaro o te Komiti mo
nga Mea Maori, na ko nga ripoata katoa e penei ana, ara; i te mea e
pa ana tenei korero ki nga tikanga whakahaere mo te katoa me tuku
atu ma te Whare e mahi—kua whakahokia mai aua pitihana
katoa ki te Whare nei, no kona, ka mahara au he mea tiaka ki tahuri
tatou ki te whiriwhiri i Tari whakahaere i era
mea. Na i muri i te whakaritenga i enei mea katoa heoi ano te toenga
e puta ana ki nga Maori £1,000 me etahi rau nei. E tae ana
ki te 20 nga tangata no ratou era rahui, na me ki a— waho
e au £100 ma te tangata kotahi: Titiro koutou! Ko te
Komihana anake e kai ana e £700 i te tau. Tena he aha te
korero a tenei Pire? E mea ana kia whakahaerea nga rahui hei ora he
pai mo te iwi Maori; ki taku whakaaro e he ana tena, e hara tenei
Pire i te mea kia puta he pai he ora ki te iwi Maori, engari kia
puta he pai he ora mo nga Apiha i te Kawanatanga; ko tenei Pire hei
whangai i nga Apiha a te Kawanatanga. E kore au e kaha ki te noho
puku i runga i tenei mea, ki taku whakaaro e kore hoki e noho puku
oku hoa notemea kei te whiwhi katoa matou ki te whenua, a era e taka
aua whenua ki raro ki te mana o tenei Pire, ka riro ke ma te
Kai-tiaki e whakahaere. Kua toru nga marama e takoto ana tenei Pire
i te aroaro o te Whare, heoi, he takiwa tenei hei tirohanga ma nga
mema katoa i tona ahau me kore pea e taea te whakarereke kia tika
ai. E mohiotia ana kei te whakahe katoa nga Maori o te Motu ki tenei
Pire, a ahakoa ki nga mema he pohehe nga Maori ki te whakahe, ka ki
au e hara ratou i te pohehe, notemea e whakaaro ana au he nui atu
toku mohio ki enei mea, i te mohio o nga mema e tautoko nei i te
Kawanatanga; na ko taku kupu tenei kaore matou i te pohehe ki te
turaki i tenei Pire. Mehemea hoki e tukua mai ana tetahi Pire ki te
Whare penei me tenei mo nga whenua a koutou a te Pakeha tera koutou
e tu ki runga whakahe ai penei me au e whakahe nei. Heoi e Te
Tumuaki ka tono atu au i naianei kia nekehia te Komititanga o tenei
Pire kia ono marama timata atu i tenei ra.
Meiha te Wheoro.—Ki taka whakaaro tera
etahi tikanga kei roto i tenei Pire era e taimaha ki runga ki te iwi
Maori. Ki taku mahara e kore e kaha tetahi tangata ki te ki i tenei
takiwa era e pai tenei Pire a muri ake nei. He nui rawa te mana e
hoatu ana e tenei Pire ki te Kawanatanga, kia riro atu nga whenua
katoa o te Maori ma te Kawanatanga e whakahaere hei painga ke mo a
ratou Kai-whakahaere, kiia ana mo te Maori. Kaore nga Maori e pai ma
tenei Pire e hoatu a ratou whenua ki te Kawanatanga anake te mana
whakahaere. E mohio nei te Kawanatanga kei te whakahe katoa a nga
Maori ki tenei Pire he aha ratou i tohe ai kia paahitia: Ko etahi
Mema pohehe i roto i tenei Whare e ki ana he whakahe noa iho ta nga
Mema Maori kaore he take. Otiia kaore matou i te pena; notemea kua
whakamaoritia tenei Pire ki te reo Maori, kua kite te kanohi Maori
kua tirohia nga korero o roto, na kaore he mea pai o roto e kitea
ana e ratou, e tika ai te korero a te Kawanatanga he Pire pai tenei
mo te iwi Maori. Katahi te korero hanga noa iho ko tenei! E ki nei
hei tiaki tenei Pire i te iwi Maori kei moumouria o ratou whenua.
Kaore rawa e kitea e au tetahi
Tawhai.—E te Tumuaki ka nui taku
koa mo te motini kua tukua nei e te mema mo te Waipounamu, no reira
au i tu atu ai ki te korero tuawha mo runga i tenei Pire. I te rapu
ahau i etahi korero hou maku mo runga i te Pire nei. Kaore hoki te
whaikorero i rite ki te awa e purua nei hei wai huri mira, ka mutu
ka puru ano hei mahi tonu i taua mahi. Kei te mohio ahau i etahi wa
ka whakaae nga mema ki nga Pire e tukua mai ana, ko etahi kaore i te
whakaae; kei te penei hoki i naianei. Kua tu ano nga mema ki te ki
he Pire pai tenei, ka nui te pai o nga tikanga whakahaere, engari ko
a ratou whakaaro kau ena i ta ratou nei titiro. Kua titiro matou nga
Mema Maori ki nga tikanga o tenei Pire, na kaore i kitea he mea pai
i roto. E ki ana te mema mo
Tomoana.—E
Na Taiaroa i motini kia apitiria atu ki te
rarangi 3 o te Pire Rahui, enei kupu:—"Ahakoa nga tikanga
o tenei Tare, kaua etahi o aua whenua e tau ki raro ki nga tikanga o
tenei Ture kia ata whakaae rano te nuinga o nga tangata whaitake ki
te whenua kia tukua a ratou whenua kia whakahaerea i raro i tenei
Ture."
I pootitia e te Whare, hinga ana tenei menemana.
Na Tomoana i motini kia hanga tenei rarangi hou,
ara: "E kore e mana te roia ki te haere ki te Kooti hei
kaiwhakahaere hei hoa ranei mo tetahi tangata. E whakakorea ana e
tenei te Tekihana ono-tekau-ma-toru o "
I pootitia e te Whare, hinga ana tenei menemana.
Na Kanara Timipara i mau mai te ripoata a te Komiti
Maori i runga i te pitihana a Taiaroa raua ko Tainui, na motinitia
ana e ia ki
Taiaroa. E
Ka korero etahi Mema, a, riro ana i ta Taiaroa kia whakahokia ano te ripoata ki te Komiti.
Tawhai.—Ko aku korero tuatahi mo
nga mea i mahia i te Komiti. Kua korero te Tiamana o te Komiti
kotahi anake tona pooti; e tika ana tena, erangi e hoatu ana ia i
taua pooti mo ona hoa; kei te mohio noatia atu te pooti a te
Tiamana, ki te kore te Kawanatanga e pai ki te pitihana a tetahi
Maori hoatu ai te Tiamana i tona pooti ki te Kawanatanga. Ko tenei
ripoata na te Tiamana tonu i tuhituhi e hara i tetahi tangata ke
atu. I ahua whakaae ano te ripoata ki te mate o nga Maori otira
kahore i rite ki nga mea i whakaaetia e te ripoata a te Komihana. Ko
taua Komihana i whakaturia hei whakawa i nga tono o te Waipounamu,
na te Kawanatanga i whakatu tetahi o nga Komihana na nga Maori
tetahi, a, i mahi nui aua Komihana i nga mahi i whakaritea ma raua,
kahore hoki raua i raruraru ki etahi mahi ke erangi i pou katoa o
raua whakaaro ki ta raua mahi. I kohikohia e raua nga korero katoa e
pa ana ki aua tono, a tukua mai nei ta raua ripoata. Kahore te
Kawanatanga i pai ki taua ripoata koi na te take i tukua mai ai
tenei ripoata i runga i tenei pitihana. E ki ana te Minita mo te
Taha Maori e kore e pai kia whakahokia tenei pitihana ki te Komiti,
na e rite ana tena ki te ki he tika atu te whakatau a te Komiti i te
whakatau a te Komihana, ahakoa i roa nei te Komihana ki te
whiriwhiri i aua tono o tera motu. He kupu tenei naku ko etahi o nga
mema o te Komiti kahore i mohio ki te take o ta ratou pooti notemea
kahore hoki i tae ake i te takiwa i korerotia ai te pitihana, kahore
ratou i rongo i nga korero, heoi i whai kau ratou i te Kawanatanga i
te mea kua rongo ratou e whakahe ana te Kawanatanga ki te inoi o te
pitihana. Ki taku whakaaro kei te tika te ripoata a nga Komihana
notemea i whakaae tonu te Kawanatanga he mate ano to nga Maori,
engari he hiahia no ratou kia whakarereketia te ripoata kia kore ai
ratou e whakamana i nga mea i whakahaua e nga Komihana he tika kia
mahia. Ko te mea pai mehemea i ki te Kawanatanga "Kahore matou e
whakaaro i te mate o nga Maori o te Waipounamu; kahore he tono a
ratou e tika ana kia whakaaetia," engari i ahua whakaae te
Kawanatanga he tika ano taua mate me to ratou kore kahore e
whakaputa he ora mo reira. Ki taku whakaaro me whakaae te menemana a
te Mema Maori mo te Waipounamu kia whakahokia ano tenei ripoata ki
te Komiti mo nga Mea Maori kia ahei ai te tae etahi Maori ki te
Komiti korero ai. He maha nga Maori kai-whaaki korero kihai i tonoa
ki a haere ki te aroaro o te Komiti. Kahore te Kawanatanga e pai ki
te ripoata a te Komihana e pirangi ke ana ki te ripoata a te Komiti.
Mehemea ka tono nga Maori kia tu he Komihana tera ahau e pooti kia
tu.
Taiaroa.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea ranei kua whakaputaina e ratou he Karauna
karaati ki nga Hawhe-kaihe i raro i "
Te Paraihe.—Kei te tika tonu te korero a
te Mema nei. Ko etahi karaati kua whakaputaina i raro i taua Ture,
ko etahi kaore ano. Mehemea e pai ana a Taiaroa kia whakatakotoria
ki
Tairoa.—He patai taku ki te Minita
mo nga Whakawa, na tewhea mana i tangohia ai e
Te Paraihe.—Ko te rahui e korero ana te
Mema nei e 800 nga eka, he mea rahui i roto i te pukapuka hoko o
Pooti Kupa. Na i roto i taua pukupuka hoko i tino whakaritea me mana
te haere o te rori ma roto i taua piihi; koia hoki tena kua
whakahaerea te rori ma reira. Na mo te wahi i waenganui i te tai-ki
me te tai-timu kaore au i te mohio kei nga Maori tena.
Tomoana.—E te Tumuaki e hiahia ana au
ki te whakamarama atu i etahi o nga kupu a te mema mo Nepia (Te
Tatana). I ki ia mehemea ka taea te tuku i te kupu whakatupato hei
arai i te karaati ka taea hoki te mahi pera i nga karaati mo nga
takiwa katoa o Nepia. He tino he rawa taua kupu ana. E toru nga
tukunga o tenei mea kia whakawakia e te Hupirimi Kooti, hinga ana
nga Maori i aua whakawakanga. Kaore rawa nga Maori i mahara i he
ratou. Engari i whakaaro ratou kaore i tika te whakataunga a te
Kooti, titiro hoki ki to ratou kaha ki te tohe tonu ki te pitihana
ki tenei whare kia whiriwhiria taua raruraru. Ko te patai kua
panuitia nei ki te whare e haere ana mo runga i te Karauna karaati
me nga tangata e pa ana ki taua whenua ara mo
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea kua whakamanaia e ratou nga whakahau i roto i
nga ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a
Te Paraihe.—Ko te patai tuatahi e pa ana
ki etahi whenua i Waikato i kiia kia whakahokia ki nga iwi-hauhau.
Ko nga Karaati mo era wahi e meatia ana kia whakaputaina ki ia
tangata taki-tahi erangi ko etahi Karaati na nga Maori ano i tono
kia taki-rua ki roto ki te mea kotahi. Ko etahi o aua Karaati kua
whakaputaina, ko etahi kei te hangaia i naianei. Na mo te pitihana
tua-rua e pataitia mai nei e rereke ana tena. He mea ke tena mo raro
i te Ture mo nga Whenua Raupatu o Waikato. Kua oti ano i au te
whakahoki i mua ake nei tetahi patai pena me tena. Otira i muri tata
i tenei Paremete tera au e tahuri ki te mahi nui i taua Ture.
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea ranei ka whakaturia e ratou tetahi Rata tuturu
mo nga Maori i roto i te Takiwa o Waikato? Kaore tahi he Rata a te
Kawanatanga i reira hei rongoa i nga Maori. Tera ano tetahi tangata
mahi rata kei reira engari kaoae e mahi ana i nga Maori. E hiahia
ana au kia whakaarohia e te Kawanatanga tenei mea.
Te Paraihe.—Ki taku mahara ahakoa
whakaturia kia kotahi
I runga i te motini a Taiaroa i whakatakotoria ki te aroaro o Te
Whare te pukapuka whakaatu i nga Karauna karaati kua whakaputaina ki
nga hawhekaihe i raro i "
Tomoana.—Tera au e tahuri ki te
tautohe i tenei Pire. He maha nga Pire kua tukua mai e te
Kawanatanga i tenei tunga paramete a e kino katoa ana ki nga Maori.
I te tukunga mai i tenei Pire i tera tau ka ki au i reira me kaua e
pa he reiti ki nga Maori notemea ko te nuinga kua riro noa itepakeha
te hokohoko mo te kore noa iho. He maha nga whenua na te waipiro i
hoko, ko etahi na te 2 kapa me te 3 kapa mo te eka. He nui nga
whenua a te Maori kua rau-patutia, na ko ena nga whenua hei
reititanga ki taku whakaaro. Tera auo tetahi Pire ko te Pire Rahui
Whenua Maori kua pahitia i roto i tenei Whare he tango tera i nga
whenua rahui a te Maori ka hoatu ki te Kai-tiaki whakahaere ai.
Kaore au e marama ki tenei Pire. Katoa nga Pire a te Kawanatanga e
pa ana ki te Maori kanui rawa te taimaha. Kua riro te nuinga o nga
whenua Maori i te pakeha. He iti rawa nga whenua e toe ana i naianei
ki nga Maori o Heretaunga (Haake Pei). I te hokonga i te nuinga o
era whenua he mea mahi ki te waipiro no reira i whakahe ai au ki
tenei Pire. Tera ano tona ra a muri ake nei e tika ai pea kia tukua
mai he Pire penei me tenei. Ahakoa e kiia ana he Pire tenei hei
whakaora mo nga rori hei haerenga mo nga Kareti, me nga Kaata me nga
rerewe ka ki tonu au me kaua e reiti nga whenua Maori E kore rawa au
e whakaae ki tenei Pire ahakoa paahi i tenei Whare, tenei Pire ka
whawhaitia
Tawhai.—Me tu atu
Meiha Te Wheoro.—He kupu ano taku me
tenei Pire. I tae mai ano ki tenei whare i tera tau, na, i
whakahengia ano e au i reira, heoi kaore ano kia rereke aku
whakaaro, notemea ko taua Pire tonu ra tenei. Kotahi anake te wahi
hou i roto i tenei Pire e kite ana au, ko te tikanga mo nga whenua e
rima maero nei te tatanga ki te rori, engari ko te tikanga nui tenei
e mau nei i roto i tenei Pire; ara, te reiti i te whenua Maori. E
whakaaro ana au e mea pai kia reititia nga whenua Kawanatanga, koi
na nga whenua hei reititanga, notemea ki taku titiro no te koroni
era whenua, na ko nga rori e hangaia ana he mea hei whakapai i era
whenua. E hara taku i te ki me kaua rawa e reiti nga whenua Maori,
engari hei nga wahi anake e tono ana nga Maori kia hangaia he rori
ki o ratou whenua, na hei reira te reiti. Kua ki etahi mema i roto i
te Whare, nei kaore i te utu takoha nga whenua Maori. Ka patai atu
au kei whea nga moni o nga whenua Maori? Ara, te kotahi te kau pauna
i roto te rau kotahi. Kei te haere tena moni ki te Kawanatanga e
tangohia ana e ratou mo a ratou mahi. Titiro ki te maha o nga Ture
Maori kua whakamanaia e tenei Whare, te Ture mo te Kooti Whenua
Maori me etahi atu, na kei te utu takoha te Maori i raro i enei Ture
katoa. E kiia ana e tetahi mema he tere nga Moari ki te tono kia
whiwhi tahi ratou ko nga pakeha ki nga mea pai, na ka tae ki nga
taimahatanga e kore te Maori e pai kia waha i tana wahi o te taua
kawenga. E tika ana pea tena engari he aha te mea e riro ana
Taiaroa.—E te Tumuaki, e hiahia ana
rima maero te matura atu i te huanui e puare ana e watea ana
ki nga kaata me nga paki me nga mea pera, ko aua whenua katoa me utu
reiti i raro i "
I runga i te menemana a Taiaroa, "Kia ono marama korero
tuarua ai tenei Pire."
Tawhal—E whakatika ana au i te kupu
a Makeanaru e mea nei ia, kaore nga mema hou i te mohio ki nga
tikanga o tenei Whare. Ko ta ratou e hiahia ana kia pooti atu matou
ki nga mea e paingia ana e ratou. I raro i nga Ture Kaute e utu ana
ano nga Maori i nga reiti, e uru ana ano hoki ki nga mahi
whakahaere. Kua utu etahi o nga Maori i enei reiti, ko etahi kaore i
utu. E utu ana ano au i nga reiti, he mema ano hoki au no te Kaute
Kaunihera o toku takiwa. Kua Karauna karaatitia toku nei whenua; i
utu au i nga reiti, no reira au i ahei ai kia uru ki roto ki nga
mahi whakahaere o toku Kauti. Ko tenei Pire e mea ana me utu reiti
nga whenua papatipu, engari kaore i te whakarite huarahi e mau ai
nga ingoa o nga Maori ki runga ki te rouru. Me pewhea e mohiotia ai
te take o te tangata i te mea kaore ano kia whakataua e te Kooti? I
ki te mema mo Nepia (a Tatana) ka tautoko ia i te Pire nei, natemea
ki tana titiro he Pire pai. Engari me ki atu au ki a ia, e kore ia e
kaha ki te whakahe i te mea e tukua mai ana e te taha Kawanatanga,
natemea hoki he rereke o ana mahi ki nga Maori. Mehemea ka mahue i a
ia tona taha Kawanatanga ka hohoro tonu tona raru; no reira i
tautoko ai ia i tenei Pire.
Te Tumuaki.—Me whakatupato atu au i te
mema na kia kaua ia e whakapae ki tetahi mema o tenei Whare, kia
kaua hoki ia e ki kaore i te mema tona whakaaro ake mo ana mahi.
Tawhai.—E pai ana ra kia riria mai
Pire natema kaore i te rite nga tikanga o roto ki ta matou i hiahia
ai. Mehemea ka whakaae nga mema kia patua te tekihama 10, ka tahi au
ka whakapono ki a ratou kupu. Ka nui taku pouri mo te mema mo
Tanitini o te
Meiha Te Wheoro.—Ka tu ano au ki te
whakapuaki i taku whakahe mo tenei Pire kia takoto mai ai aku korero
i roto i nga Hanita. Kei te mohio toku ngakau kei
te hiahia te nuinga o nga mema o tenei Whare kia paahitia tenei
Pire; he maha o aua mema kua korero kia kotahi ture mo te pakeha
raua ko te Maori; na, e rua oku takiwa i Waikato e utu reiti tonu
ana nga Maori engari kaore ratou i te whai reo ki roto ki nga Kauti
Kanihera o reira. Tena kei whea te kotahitanga o te ture ki nga iwi
e rua? Kaore e uru ana te Maori ki nga poari whakahaere takiwa, a he
aha i kiia ai he mea pai tenei mo ratou. Tenei ano tetahi,
—ko nga Maori katoa, kei te whakahe ki tenei Pire, na e
tono mai ana koutou ki a matou, ki o ratou mema, kia whakaaetia te
mea e kinongia nei e ratou; kaore tena i te marama he mangai hoki
matou no o matou iwi. E ki ana koutou he mea tika kia pa tenei Pire
ki nga Maori, a he aha hoki i kore ai e whakaaetia atu nga mea e
tono nei ratou? Ara kia tukua atu ano kia ratou nga mana e
kaiponuhia nei e koutou. Ka tae ki nga Pire taimaha ki te Maori ka
ki koutou "e, he mea pai kia kotahi tonu te ture mo nga iwi e rua"
na ka taka ki etahi mea ke atu kore rawa koutou e pai. A te urunga o
tenei Pire ki roto ki te Komiti tera au e tono atu ki
Tomoana.—He kupu ano taku mo tenei
Pire, mo te taha Maori anake taku korero, e kore au e whai kupu mo
te tika o te reiti i nga whenua Karauna. Ki taku whakaaro me ata
whakarongo te Whare ki nga korero a oku hoa; he maha hoki nga mea e
pa ana ki te iwi Maori kihai i ata whakaarohi e tenei Whare; na i
runga i tenei Pire kaore rawa au e marama ki te pai hei putanga ki
nga Maori. E mohio ana hoki au ki nga ture e hangaia ana i mua kanui
nga he o roto, a i nui rawa te mate i pa ki te iwi Maori i runga i
aua ture, i runga hoki i nga mahi a te Kawanatanga. Penei ano to
korero mo tenei Pire me nga korero o nga Pire katoa e ki nei kanui
te pai mo te Maori; ki taku mohio e rite katoa ana, he mate anake
kei roto, no reira au kaore rawa e whakaae ki tenei Pire, he Pire
taimaha rawa, e kore ano hoki e whakaaetia e taku iwi. E korero ana
au mo oku nei takiwa, ara, mo Wairarapa, mo Nepia, mo te Wairoa, me
Turanga. E tika ana kaore ano i utu reiti nga Maori o era takiwa,
otira kei te iti rawa hoki te whenua e toe ana ki a ratou i naianei,
ko te nuinga o ratou whenua i riro he i te pakeha, na nga mahi
tinihanga i riro ai; koia nei te take ka whakahe tonu au ki tenei
Pire. E tika ana ano te kupu a te mema mo Haake Pei e ki nei he
poraka whenua to nga Maori kei Nepia era e tae ki te £30
mo te eka, engari ko te nuinga o tena whenua kua riro katoa i te
pakeha, he iti noa iho e toe ana ki taku iwi; koia nei te take o
taku pouri, he maha nga Maori kua kore rawa he whenua, kei te noho
noa iho i runga i nga Karauna karaati o etahi. Tetahi whenua nui o
matou i riro i runga i te wira a tetahi o matou, ara na te wira a
Karaitiana katahi ka riro tera o matou ki roto ki te ringaringa o te
mema mo te Teemu (
Meiha Te Wheoro.—E patai ana au ki te
Kawanatanga mehemea ka tahuri ratou ki te taiapa i te urupa i
Taupiri, i runga i te whakataunga a te Komiti mo nga mea Maori? I ui
atu ano au i tenei patai i tera tau, kiia mai ana ka mahia, ka tukua
atu hoki he Apiha o te Kawanatanga kia haere tahi maua kia tohutohua
atu e au nga rohe o te urupa. Kaore ano kia mahia noatia, no reira
au i patai atu ai ano i taku patai.
Te Honehana.—I whakahaua ano kia mahia
taua taiapa, engari na te kore noho hui tahi o nga tangata
whaitikanga ki reira i roa ai te whakaritenga. Kei te
Taiaroa.—I te tukunga atu o te
ripoata kia whiriwhiria ano e te Komiti, i whakahokia atu kia tae
atu ai etahi kai-korero mo te taha ki nga Maori, na ki taku whakaaro
e hara i te mea tika kia kaua au e tukua kia whaikorero mo runga i
taua pitihana notemea hoki ko au ano tetahi o nga tangata e whaitake
ana. Ko te tikanga o tenei ripoata he whakaneke atu mo tera tau, mo
tetahi atu tau ranei, no reira e kore au e kaha ki te ki atu he tika
tenei mahi a te Kawanatanga. E hara i nga Maori na ratou i whakaroa
tenei mea, engari ko te Kawanatanga ke na ratou i pana atu tenei mea
i whakaneke haere, i roto i nga Paremete i ia tau i ia tau. Kaore te
ripoata mo tenei pitihana i haere i runga i te whakaaro pai me te
ngakau tika, engari i haere ke i runga i nga mahi whakahaere taha o
te Whare nei, na i runga i tenei tu whakataunga e kore au e kaha ki
te ki atu he mea tika kia penatia, natemea hoki e mohio ana au kua
tatu noatu nga whakaaro o te Minita mo te taha Maori me te Tiamana o
te Komiti ki te whakahe i te taha ki nga Maori. Ko nga mema o te
Komiti kaore i tae atu i te whiriwhiringa a te Komiti, kaore hoki i
rongo i nga kupu a nga kaikorero; engari no te taenga ki te rangi
hei whakataunga i te ripoata, katahi ka haere te wepu a te
Kawanatanga ki te wepu mai i nga mema o to ratou taha, mo reira i
taea ai te whakarite pera i te whakataunga a te Komiti kia whakahe
ai i te taha ki nga Maori. Kaore au i te whakahe ki nga Pakeha,
kaore hoki au i te pouri ki to ratou whiwhingi ki te
Meiha Te Wheoro.—Kaore au i te wehi ki te
kupu a te Minita mo te taha Maori e ki mai na ia me whakore atu te
Komiti Maori. E kore au e wehi mo te whakakorenga na to mea kaore
ona mana. E rongo tonu ana au ki te Tiamana e ki ana, "Kaore he mana
ki te mahi i tenei." E tika ana te ki a te Minita mo te taha Maori e
pooti tonu ana matou nga mema Maori ki te taha ki nga Maori, ki te
hapai i a ratou tono, na te mea nana ano matou i whakaako ki te
pera, e ki tonu ana ia kaua e whakaaetia nga tono a nga Maori kei
waiho hei tauira mo etahi atu tono pera. Ko matou ko nga mema Maori
o roto o taua Komiti kaore e tautoko aua i nga tono he a nga Maori;
engari e pooti kau ana matou ki nga mea e tika ana. I te tau tuatahi
i noho ai au i roto i taua Komiti e rongo tonu ana au i nga mema o
te taha Kawanatanga e ki ana kaua e whakaaetia etahi mea kei waiho
hei tauira. Kei te mohio au kaore ano kia puta he oranga mo nga
Tawhai.—Kei te koa au ki te tukunga
o te menemana a te mema mo te Waipounamu, kia watea ai au te korero
mo runga i te ripoata me te Pitihana a te mema o te Waipounamu. Me
whaikupu au i te tuatahi mo runga i te korero a te Minita mo te taha
Maori e ahua riri mai ana ia ki nga mema Maori. I mahara au i
pootitia mai nga mema o tenei Whare hei kai-whakaora i nga mate e pa
ana ki o ratou kai-pooti, ki te tautoko hoki i nga mea hei painga mo
ratou. Kua ki mai nei hoki te Minita mo te taha Maori, ki tana
whakaaro me whakakore i te Komiti mo nga mea Maori i runga i te ahua
a nga mahi tautohe a nga mema Maori.
Te Paraihe.—Kaore; kaore au i pena atu.
Tawai.—Ki taku mahara i pena mai
koe, i mea mai ranei tera e whakakorea i etahi tau e haere ake nei.
Te Paraihe.—I ki au tera pea e
whakaarohia e te Whare kia peratia; kaore au i ki atu i taku
whakaaro ake.
Tawhai.—Ko taua tikanga ano ra
tena. E tohutohu atu na hoki koe ki
Tomoana.—E whakaae ana au ki nga
korero a oku hoa mema Maori mo nga mahi a te Komiti mo nga mea
Maori. Kua tautohetohe ano matou ko te Tiamana o taua Komiti engari
kaore i tae rawa ki te kino. Na mo tenei pitihana a Taiaroa, kua roa
rawa e takoto ana i o matou aroaro, kua nui rawa ta matou whakaaro i
taua pitihana, a e mea ana matou he tika ano kia whakamanaia nga
Meiha Te Wheoro.—E
Tawhai.—E te Tumuaki kua tu tenei
Pire i naianei. Kua pahi hoki i te Komiti, e kore e roa aku korero.
Ko te tino hiahia a nga mema o Taranaki me Akarana ko te huarahi kia
hanga atu i Akarana ki Taranaki, kua pootia nei e tatou te tahi
mirioua hei hanga i taua rori. Ko matou ko nga mema Maori i pooti ki
te whakakore i taua moni, hinga ana matou i nga mema o Taranaki me
Akarana. Na tenei pire i ora ai matou, natemea i raro i enei tikanga
e kore rawa e puta tenei rori i Taranaki ki Akarana, notemea ka kite
nga Maori mehemea ka whakaae ratou kia puta taua rori, ka meatia kia
utu reiti ratou mo runga i o ratou whenua. Na tenei i rite ai te
pooti a nga Mema o Otakou natema e kore e pau aua moni i runga i te
mahinga i taua rori, Kua rite to ratou hiahia i te Pire nei, e kore
hoki nga Hauhau, nga Maori o te takiwa ki te Kiingi e whakaae kia
puta tenei huarahi, ka nui toku koa mo toku pooti i reira kua rite
nei i naianei. Kaore i tu i reira te pooti a nga mema o Otakou,
engari na te Pire a te mema o Taranaki i rite ai ta ratou
Tomoana.—He Patai taku kite
Kawanatanga Mehemea ranei ka utu ratou i te wahi o taua whenua i
tangohia nei mo te reriwe ara, taua whenua i hokona nei e Waata raua
ko Paama i te tau 1876. Kua marama atu ano i taku patai i roto i
taku reta i tuhia atu ki te Minita mo nga Mahi Nunui. Kua tono nga
tanga o roto i te Karauna Karaati kia utua ratou, na, kaore ratou e
mohio ki te take i kore ai e homai aua moni. Kaore au i te mohio na
te Kawanatanga ranei te he, na etahi tangata ranei o waho, engari e
hiahia aua au kia marama mai i te Minita te whakahoki mai i taku
patai.
Te Honehana (Minita mo nga Mahi
Nunui).—Kaore au i te mohio he mea whakararuraru tenei na
tetahi tangata o waho; engari he nui ano te raruraru o nga whenua i
tangohia mo te rerewe i Nepia; kua waiho era mea ma
Tomoana (i te mea e ngaro ana a Te
Hoomu).—He tono taku ki te Kawanatanga mehema ranei ka
mahi ratou kia mana te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo te
Poraka o Omarunui, i roto i te Takiwa o Haaki Pei?
Te Paraihe.—Kei te mohio tonu te mema na
a Tomoana kua mahi nui te Kawanatanga ki te whakaoti i te kupu
whakatau a te Komiti, engari kihai i taea. I te mutunga mai o tera
Paramete i whakahaerea ano e te Kawanatanga taua mea i runga i
tetahi reta a
Meiha Te Wheoro.—He Pire tenei kua hiahia
noa atu au kia tukua mai ki tenei Whare; kua tuku patai ano au i mua
ake nei mo nga tangata e whai-tikangatia ana e tenei Pire. Ko toku
hiahia ano tenei kia paahitia he Pire kia mana ai te Kawanatanga ki
te muru i nga hara o nga tangata e kiia nei he tangata whai-hara. Ko
nga takiwa i whawhai nei te Maori ki te pakeha kei te noho
awangawanga tonu te ngakau Maori, kaore e tatu i nga kupu penei na
taihoa ka tukua mai he Pire penei me tenei; engari kua tukua mai
hoki tenei Pire i naianei katahi ka ora te ngakau Maori. E kore au e
ki ko wai ma nga tangata hei mahinga ma tenei Pire, ka waiho e au
tena ma te Kawana e whiriwhiri. Ko tenei hoki te take o taku patai i
mua tata ake nei he ui atu naku mehemea ranei ka tukua mai e te
Kawanatanga he Pire Muru Hara. Ahakoa tere te mahi i tenei Pire, roa
ranei, kua mutu te ohooho o te ngakau Maori i te mea kua paahi te
Pire. Kua maha aku nei tono ki era Kawanatanga engari katahi ano
tenei Pire ka tukua mai. Ka koa rawa au ki te tautoko i tenei
Pire.
Meiha Te Wheoro.—E hiahia ana au kia
mohio ki nga tikanga o tenei Pire. Ki taku mohio e toru nga wahanga
o tera whenua; kotahi ki a Whanganui, kotahi ki a
Tawhai.—He tauhou au ki enei poraka
whenua e pangia ana e tenei Pire, otira me korero atu au i aku i
mohio ai. No te tau 1874 pea i riihitia ai tenei whenua e te
Kawanatanga, kua tae ki te waru tau i naianei; kua rongo hoki au i
hiahiatia kia noho he Kooti hei whakawa i taua poraka, no te tau
1881 i tu ai te Kooti whakataua ana nga take ki te whenua. E rua nga
poraka whenua ko Rangipo tetahi ko Murimotu tetahi, wehea ana te
whenua e te Kooti ki etahi hapu. Ko Ngatitama i whaitake ki Rangipo,
na i tae ki te wha-tekau o ratou kaore i haina i te Kirimene. Ko te
hapu o
Tomoana.—Kua rongo ano au i nga korero
mo tenei mea, ara, i te riihitanga a nga Maori i te whenua ki te
Kawanatanga engari ko nga tikanga katoa o roto kaore au i te mohio,
no reira ka patai haere te ahua o aku rorero. E pirangi ana au kia
mohio ka pewhea ranei tenei Pire ki nga hea o nga Maori i whakaae
tuatahi ki te riihi i te whenua ki te Kawanatanga mehemea ranei he
whakamana ta tenei Pire i taua whakaaetanga a ratou. Heoi ano taku e
mohio ana na Topia me tona iwi i riihi te whenua ki te Kawanatanga,
a na te Kawanatanga i riihi ki a
Taiaroa, he patai taku ki te Kawanatanga, ka
pewheatia e ratou te whakahaere mo
Te Tumuaki, kei te tuku rawa mai koe i nga putake
tautohetohe ki roto ki to patai.
Te Tiki, E hara tenei i te mea hei mahinga ma te
Kawanatanga i runga i ta ratou i kite ai. He mea ke ma te Kaunihera,
a ka waiho atu ano ma te Kaunihera e whakaaro.
He mana i whakahaua, i Taia ai o
E nga Rangatira o te Runanga Whakatakoto Ture, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
He nui rawa taku koa i tenei taku kitenga tuatahi i a koutou i te huihuinga o te Paramete.
I muri i tuku tuunga hei Kawana mo tenei Koroni, i paingia nei e Te Kuini kia whakaritea ko ahau hei Kawana, kua tae ahau ki etahi atu wahi o nga moutere nei; no reira kua mohia ake au ki etahi o nga takiwa, kua mohio hoki au inaianei ki etahi o nga tangata whenua. E hiahia ana au kia haere inaia tata nei ki nga wahi e toe nei kia kite hoki au i reira.
He pai rawa te mihi mai a te hunga o nga kainga kua tae nei au, a e whakaaro ana au he tohu tera o te aroha o nga iwi o Niu Tireni ki te Torona me te tinana o to tatou Kuini e arohatia nei e te katoa.
I manaako rawa taku ngakau i te pai o te mihi mai a nga Maori i kite ai au i etahi takiwa.
I nga wahi i tae ai au i kite au i te ahua ora o tenei wa, me te maha o nga taonga o Niu Tireni, a muri nei puta ai hei oranga me ka nui haere te iwi hei whakahaere, ka taea hoki etahi atu whenua hei hoko i nga hua o tenei Koroni. Ki taku whakaaro, i tona wa e mohiotia ai e Uropi nga mea pai o tenei whenua, kei reira ka haere nui mai ki konei te hunga tika hei iwi whakanohonoho i enei wahi katoa.
I roto i enei ra i patua mai he waea e te Kawanatanga o te Koroni o Wikitoria ki aku Kaitohutohu, he mea kia hui tahi atu a Niu Tireni ki te taukoto i te tonu a nga Koroni kia whakaarahia te mana o Ingarani ki Niu Hepereti me etahi atu moutere o enei moana. E mohio ana au he tino putake rawa to enei Koroni ki taua wahi, me te nui o te mate e pa ki na take o Ingarani me ka riro aua moutere i tetahi atu iwi, no reira kua patua e au he waea ki te Heketari mo nga Koroni i Ingarani, hei whakaatu i taku whakatika me taku whakapai ki taua tono; i whaakaae hoki aku Kaitohutohu ki te tono a te Kawanatanga o te Koroni o Wikitoria, patua ana e ratou he waea ki Ingarani ki te Kaiwhakahaere o tenei Koroni kia tautoko ia i te Kaiwhakahaere o te Koroni o Wikitoria me tana tono ki te Tari mo nga Koroni.
I te Turei kua pahure ake nei i patua mai te waea a te Kaiwhakahaere o tenei Koroni hei whakaatu mai i te kupu a te Hekeretari mo nga Koroni e whakaae ana ki te tono a nga Koroni mehemea e ki pono ana ratou ma ratou e utu katoa nga moni e pau i runga i taua mahi.
I muri mai i tera huinga o te Paramete kua kitea te ahua pai haere o nga take i waenganui o nga Maori i tetahi taha, me te Kawanatanga me nga Pakeha hoki i tetahi taha.
Kua tau te pai me te rangimarie inaianei ki te
Kua tukua nga rangatira Maori a Te
He nui noatu te pai e puta ki nga Maori i runga i te mahi a Te
Komihana mo te
Kua timata ano inaianei te puta mai o te iwi Maori o te takiwa i te takiwa i waenganui i nga kainga pakeha i Waikato me era i te awa o Waitara, are te iwi i noho motuhake nei i roto i enei tau maha kua pahure ake nei, engari kua whaitikanga kua whaikupu hoki inaianei ki te Kawanatanga me te hunga pakeha o aua wahi; tenei ano hoki tetahi take hei oranga mo te ngakau, ara ko te hapainga i o tatou ture e nga rangatira o te iwi i noho tahuti nei, e noho nei hoki i tetahi pito motuhake o te koroni, haere ake ana ratou ki Akarana ki te Hupirimi Kooti ki te whaki korero mo runga i te mahi kino a etahi tangata o to ratou iwi ki nga Kai-wea a te Wawanatanga. E kitea ana inaianei tera e rongo pai nga Maori ki nga Ture o te Koroni.
I runga i te whakatuheratanga ano o Kawhia, i katia nei ki nga pakeha i roto i enei tau rua tekau kua pahure ake nei, me te whakaritenga o te taonehipi i te taha taha o te Kokorutanga, me te taenga atu o nga tangata kimi putanga reriwe i era wahi kaore nei i whakaetia i mua kia haerere nga pakeha i reira, katahi ka kitea kua mohio nga Maori ma te putanga o te mahi ki nga taonga o te whenua e ora haere ai ratou.
Kua tuka e au he Panuitanga muru hara i raro i te Ture o tera Paramete kaore tetahi tangata i mahue; kei te kitea hoki he nui te pai i tau ki nga iwi Maori i runga i taua Panuitanga.
I te weaina kotoa nga whenua Kawanatanga, i te mahia hoki nga huanui i aua wahi i mua i te tukunga kia hokona, i te peratia tonutia i roto i tenei tau, a e kitea ana ma tera e nohoina tuturutia ai te whenua.
I runga i te mahinga a nga tari i kitea he mea tika kia whakatikatikaina etahi o nga ture e pa ana ki nga whenua, kia taea ai te hiahia o nga Runanga Whiriwhiri kia whewehea te whenua kia nui haere ai te noho o te iwi mahi ki runga ki te whenua. Ka tukua kia koutou etahi menemana hei whakatika pera i nga ture, a ma koutou e whiriwhiri
I tera Paramete i whakaaetia kia riihitia etahi whenua i runga i te
tikanga
I timataria ano te tuku mai i nga Pakeha o tawahi i runga i te tikanga whakahua a o ratou whanaunga i konei, i whakaaetia ra e tera Paramete. Kei te kitea inaianei he mea tika kia haere tonu tenei mahei mahi kia utua hoki etahi o nga moni o te katou hei awhina i te hunga e haere mai ana, natemea kua ngawari te haere atu me te hoki mai i Uropi, he nui rawa hoki te whenu kua watea i te putanga o nga rori me nga reriwe, me te tipu ake o etahi atu mahi, hei oranga mo te hunga whiwhi moni.
I runga i te whakaae a te Paramete kua tukua etahi moni hei tautoko i nga mahi keri koura. He nui noatu te moni a etahi atu tangata kua utua hei whakahaere i taua mahi, kei te tipu haere tonu tenei mahi he nui hoki te ora e puta mai ana ki te Koroni.
Kua taea e au te hiahia a te Paramete ina hoki kua whakaritea kia haere tonu nga meera ki Ingarani ma Merika mo nga tau e rua i tua atu i nga tau o tenei kotaraki, ko nga utu i whakaritea ai he iti iho i era i whakaaetia e te Paremete, otira ka whaaturia katoatia kia koutou nga pukapuka.
I panuitia ki konei ki Ingarani hoki te tono kia rere tika atu nga tima ikonei ki Ingarani kia hoki tika mai hoki i reira; engari kaore i utua taua panui ki te Minita mo te Poutapete ki te Kiawhakahaere ranei o te Koroni i Ingarani. Ka tukua ano tenei mea kia ata whiriwhiria e koutou i tenei Paremete
E nga
Ka tukua aianei kia koutou nga pukapuka o nga moni e pau i te utunga o nga Kaimahi o te Kawanatanga i roto i tenei tau.
E nga Rangitira o
Ka tuka atu kia koutou nga pukapuka mo nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga, ka kite koutou i te mau tonu te nui o aua moni aha koa te ahua ngoikone o nga mahi a te katoa.
I te nui haere tonu te puta mai o nga moni mo te reriwe, ma tera e mohiotia ai kei te pai haere nga takiwa.
He maha nga tono o etahi whenua o te ao kia tahuri atu tenei Koroni ki te tautoko i a ratou whare whakaatu taonga, no reira ka whakaaro aku Kai-tohu-tohu he mea pai ke kia whakaritea tetahi whare i Ranana hei takotoranga mo nga taonga o enei koroni kia tuturu ai, he iti ke hoki te moni e pau me ka peneitia. Ka tukua kia koutou etahi tikanga hei tono ki etahi atu koroni kia tautoko i a tatou, ma koutou enei mea e ata whakaaro.
Ki taku whakaaro, e whakaae ana te katoa i te pai ano te mahi a te Kaunihera i nga mea e tae atu ana ki reira, i te puta hoki te ora ki te Koroni i runga i ta ratou whakahaere, otira kua kite a e whakaaro ana te nuinga kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia pootitia nga mema mo te Kaunihera kia kaua e karangatia noatia kia tu nga mema o tera whare. He mea nui rawa tenei he tino putake e pa ana ki nga ture o te timatanga mai o te Koroni, e kore e tika kia mahia noatia engari me ata rapu me ata whiriwhiri he tikanga hou, ka nui hoki te awangawanga o te iwi e kimi nei i te huarahi tika e whakahoutia ai enei mea.
Ka tukua atu kia koutou i tenei Paremete nga mea i kitea me nga wakaaro a aku Kai-tohutohu mo runga i taua mahi.
He maha nga mea e tika ana kia mahia ki te ture, engari kaore i taea i nga Paremete e rua kua mahue nei natemea i warea ke ki etahi atu mea tino whaitake. Kua tu inaianei era mea kua mana hei ture, no reira i whakaaro ai au ka watea tenei Paremete ki te mate i era mea i mahue ra i nga Paremete o mua, tera pea e taea te whakaoti.
I te mahia tonutia te mahi whakatopu i nga ture o te Koroni kua tata hoki inaianei te whakaoti. Ka tukua kia koutou aianei etahi o aua ture whakatopu.
Kei te mohio au tera e ata whiriwhiria e te Paremete nga mea e tukua atu ana kia ratou; e tino hiahia ana hoki au kia tau te ora me te ngakau marie ki nga pononga katoa o te Kuini i tenei takiwa o tona rangatiratanga, i runga i te tika o ta koutou mahi, me te atawhai a te Atua.
Wi Tako Ngatata, e hiahia ana au ki te whaikupu mo
runga i tenei Pire, natemea ko te ingoa o runga no te tangata Maori
no Taiaroa. Kaore e tika kia rapu nga mema nei mo nga mea e pa ana
ki te iwi, natemea e marama ana tenei e pa ana ki nga whenua a
Taiaroa ake ano: e tautoko ana au i a Taiaroa natemea e whai ana ia
kia haere i raro i nga ture whenua kua mahia nei e nga mema. E
tautoko ana au i tenei Pire a Taiaroa e hara hoki i te mea e pa ana
ki te iwi Maori, engari ki a ia ano me ona whenua ake. Heoti ano
taku e mohio iho ai e meatia ana kia pa tenei ki era whenua anake
kua Karaatitia nei kia Taiaroa me nga whenua i hokona e ia. Kaore a
Taiaroa i te whai kia tukua he mana ki a ia mo nga whenua o nga iwi
me nga hapu, engari mo ona whenua ake ano. I tukua mai e Taiaroa ki
au tetahi whenua i Karauna Karaatitia ki a ia i muri i te paahitanga
i te Kooti, no muri nei ka whakahokia atu ano e au kia Taiaroa
notemea ko ia e tiaki ana i te urupa o taku matua i runga i taua
whenua. Koira te take i whakahokia atu ai e au taua whenua. He
marama noatu te tikanga o te Pire e tonoa nei e Taiaroa, e mea ana
hoki kia whai i raro i te ture. Kaore e pa ki etahi tangata i tua
atu i a Taiaroa, no reira i whakaaro ai au me paahi tenei Pire.
Wi Tako Ngatata.—E te Tumuaki, e rite ana
nga tikanga o tenei Ture ki taku i korero ai ki tenei whare i tera
tau, no reira i mea ai au me whai kupu
Mokena Kohere.—E tu ake ana au ki te
whakahe i tenei Pire kia panga atu. E rite ana ki te tango i te
haate a te Maori ka tahu ki te ahi, he hoatu i ana whenua ki te
roia. E kino ana ki au enei mahi a nga roia. He patu rawa ta tenei
Pire i nga Maori kia kore rawa atu. Heoti ano aku kupu.
Tawhai.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea ranei tera ratou e tuku kia hokona makatetia te
whenua i roto i te poraka o Opua? Te take i patai ai ahau he kore
noka kaore i mohio he aha ranei te tukua ai tera whenu kia hokoa ki
te katoa. Ko tetahi wahi hoki o tera whenua kua oti te tapatapahi
hei tekihana heoi kihai ahau i marama ki te take, i roa ai te
tukunga ki te hoko. Tena pea kei te he te take o te Kawanatanga i
runga i te ture ki tera wheuua?
Te Roretana.—Kaore he a awangawangatanga
o te Kawangatanga mo te taha ki a ratu, kei te tika tonu to ratou
take ki reira, a tera ano e hokona taua whenua a te wa e tino oti ai
nga tikanga mo nga ruri.
Tawhi.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea ratou ka whakaae kia hokona nga rakau kauri o
runga i nga whenua a te Kawanatanga i roto i te Kaute o Hokianga, a
ki te hokona me kore e hoatu etahi wahi o nga moni e puta ana mai i
aua hoko ki te Kaute Kaunihera o Hokianga. Te take o taku patai he
kai na te ahi i nga rakau kauri o runga i nga whenua a te
Kawanatanga i Hokianga; na ka takoto aua rakau nei e kainga ana e te
tunga kaore a roa ka pirau. E pau ana i te ahi e rua te kau eka,
kotahi te kau eka, e rima eka i te weranga kotahi a i te wa kua
hinga nga rakau e kainga ana e te huhu kore tikanga noa iho aua
rakau.
Te Roretana.—Ki taku whakaaro i runga i
te tu o te ture e kore e taea ta te mema e tono mai nei.
Tawhai.—He patai taku ki te
Kawanatanga mehemea ranei tera ratou e whakatu i tetahi
Tiki.—Kua oti ano i te Minita mo nga
Whenua te whakarite tetahi tukunga Whare pera i reira, engari kaore
ano te Kawanatanga i tino marama he take ano ranei kia whakaturia he
Whare turoro ki reira. Kaore ano kia whiriwhiria tetaha ki nga moni
e taea ai, a, kihai ano hoki kia takoto mai nga take hei
whakaarahanga Whare pera e tahuri ai te Kawanatanga ki te
whiriwhiri.
Tawhai.—Ka whai kupu ano ahau mo
runga i tenei mea ahakoa kaore ano ahau kia kite i nga korero o roto
i te Pire. Kua rongo ano ahau i nga korero i mua atu ra mo runga i
tenei mea, a, te take i hiahia ai ahau kia
I hinga tenei Pire i te pootitanga.
Tomoana.—He patai taku ki
Te Paraihe.—Ki taku whakaaro ko tera iwi
ko te roia e patua ana i nga takiwa katoa, engari he kiri matotoru
to ratou. Tera pea na te kore mahara na te aha ranei, otiia, ki taku
he kaha rawa nga kupu o roto o te patai nei, itemea hoki kaore e
taea nga taha katoa i runga i te patai. He aha koa ka ki atu au ki
te mema nana nei tenei patai tera ano e tuku mai te Kawanatanga i
tehahi Pire
Tawhai.—Ka patai atu ahau ki te
Minita mo nga Poutapeta, Mehemea ranei ka tahuri te Kawanatanga ki
te hono atu i te waea-korero-a-waha i te teihana waea o Hokianga
tutuki atu ki te puaha o Hokianga, ki te kore taua tu waea me mea ke
atu ranei; a ki te whakaae te Kawanatanga, awhea te mahia ai? Ko te
mea e korerotia atu nei i roto i taku patai he mea nui rawa atu ki
nga tangata o taua takiwa, ki nga Pakeha hoki e haere atu ana ki
Hokianga ma runga Kaipuke. E hiahia ana ahau kia ki mai te
Kawanatanga ka whakahaerea e ratou taua waea atu i Hokianga ki te
puaha o Hokianga.
Tiki (Minita).—Ko tenei mea i ata
whiriwhiria i na tata ake nei, a i whakaarohia me whakatu ano taua
ara waea, tera ano etahi moni ka hoatu ki roto ki nga pukapuka moni
hei whakapau i runga i taua mahi, me taku hiahia kia paahitia e te
Whare aua moni, kia taea ai.
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Kawanatanga tera ranei ratou e whakarite i tetahi takuta mo nga
Maori i te takiwa i Waikato?
Te Paraihe.—Koia nei ano te patai a te
mema na i tera tau, a i whakamarama atu ano au i reira, he takiwa
nui a Waikato he maha ona taone nunui hoki, no reira e ahua uaua ana
te whakarite i tetahi takuta mo taua takiwa e kaha ai ki te mahi pai
ki te katoa. I runga ano i taku kupu whakaae o mua i tae atu ano au
ki taua takiwa titiro ai me kore e taea te whakarite tetahi tikanga
e pai ai te mema e patai mai nei. Kei mahara hoki te tangata kaore
te rongoa me te takuta e tae atu ana ki nga Maori, he nui nga rongoa
e hoatu ana e te Apiha o taua takiwa ki nga Maori.
Meiha Te Wheoro.—Ka patai ano au ki te
Kawanatanga awhea ratou taiapa ai i te wahi urupa i Taupiri?
Te Honihana (Minita).—Ko tenei mea i
tukua atu e te Kai-ruri o taua takiwa kia whakahaerea e te Apiha o
te taha Maori o Hauraki; na ko te kupu mai a te Apiha e ki ana he
maha ona kitenga i a
Tomoana.—He patai atu taku ki te
Minita o nga Mahi Nunui mehemea ranei ka whakaae ia ki te whakatu i
tetahi teihana rerewe ki Waipawa hei painga mo nga Maori e noho ana
i tetahi wahi kotahi maero te pamamao atu i te tino teihana o
Waipawa?
Te Honihana (Minita).—Ko te pa e noho nei
nga Maori e korerotia nei kotahi maero noa te pamamaotanga atu i te
teihana o Waipawa heoi he pai tena mo nga Maori ki taku whakaaro.
No reira e kore au e mea kia tu noa te tereina ki tena wahi tata noa nei ki te teihana.
Taiaroa.—He patai taku ki te Minita
mo nga Mahi Nunui mehemea ranei ka whakaritea e ia etahi moni ki
roto ki nga Pukapuka Moni hei whakaoti i te rori haere atu i
Potopero ki Otakou Heeti? I whakaritea ano he moni i mua hei hanga i
taua rori engari kihai i oti i aua moni na ko nga tangata e haere
ana i taua wahi i Potopero ki Otakou Heeti e haere ke ana ma runga i
toku whenua, notemea hoki ka ki te tai kaore he ara ke atu hei
haerenga.
Kaore aku whakahe mo te haere a te tangata i runga i toku wahi engari ki taku whakaaro he mea tika ano kia whakapaia te rori.
Heoi ano te wahi o te rori i oti i to moni tuatahi e wha putu pea na kaore e kaha nga kaata ki to haere.
Te Honihana.—Ko taku whakahoki atu tenei,
ko tena takiwa pena ano me etahi atu takiwa o te Koroni, kei te tika
ano i runga i te ture kia whai moni hei whakaoti i tena raina rori;
Engari ma nga tangata utu reiti e noho ana i roto i tena takiwa, ae
hiahia ana kia hanga he rori hei painga mo ratou, ma ratou ano e
whakarite haere nga moni e pau ana i te hanganga o taua rori, ara,
hei tena wa ka whakarite i tetahi wahi, hei tena wa ka whakarite ano
a rite katoa. E kore e awhina atu te Kawanatanga i runga i etahi
huarahi ke atu.
Tawhai.—Ka tu atu ahau ki te
whakapuaki i oku whakaaro mo runga i tenei motini a te Memo o
Akaroa. E mea ana ahau e tika ana kia whai kupu i te mea kaore i
iriiri tia e taua Mema tona motini. Ki taku whakaaro he whakaora mai
ano tenei i nga Porowini, na i runga i toku mohio ki nga Porowini
Kaunihera koia ahau ka korero. I timata mai nga Porowini i te tau
1853 a e toru oku pootitanga i te Hupiriteneti na kaore rawa tetahi
kapa kotahi i whakapaua e te Porowini Kaunihera ki toku takiwa. Na
te moni ano a nga Maori o tera takiwa i hanga te rori i Haruru haere
atu ki Ahaeawai No. 1. No te matenga o te tangata whakahaere i taua
mahi a
Taiaroa.—E mea ana au kia korero ki
tenei Pire notemea kei te hiahia nga Maori o Taumutu kia pahi. Kua
haere au ki nga wahi katoa o te Waipounamu na ka kite au kaore he
Maori o wahi ke atu e rite ana ki nga Maori o tenei kainga te
rawakore. I haere au ki tera takiwa i runga i ta ratou tono, kia
kite au mehemea ranei he tika a ratou korero o era tau e mea ana he
iti te whenua kei a ratou, kite ana au to ratou whenua katoa e tae
noaiho ana ki te toru eka mo te tangata kotahi me te oneone hoki he
kino rawa atu, he kirikiri kaore e tipu nui te kai. Kua mahi paamu
au i Otakou me etahi atu wahi, a i whakamatau au ki te whakatipu kai
ki tenei whenua i tera tau, engari kihai i tipu. Ko au e whakahengia
ana mo taku kore kaore i tono ki te Kawanatanga kia whakaritea he
tikanga mo aua Maori. Ko te whenua hei hoatutanga ki aua Maori i
raro i tenei Pire e hara i te whenua pai rawa, i te nuinga o te tau
e ngaro ana i te wai, a i nga wa maroke e toru noa nga marama e taka
ana nga mea a nga Maori i runga. Tetahi ko nga mea a nga Maori ara
nga hoiho me nga kau e taka ana i reira e paunatia ana e nga Pakeha,
he kino hoki te mahi a nga Pakeha o reira ki nga Maori, me te
Kawanatanga Porowini hoki o Katipere i whakahaere kino ki aua Maori.
Pahitia ana te korero tuarua.
Taiaroa.—Ka tu atu au ki te tautoko
i tenei pire notemea ko te hiahia o nga Maori o tera takiwa kia
paahi tetahi pire penei. E kore tenei pire e pa ki nga take o nga
Pakeha engari mo o nga Maori anake. He mea tenei e awhina ana e au i
nga wa katoa e tae mai ana ki te aroaro o tenei Whare, te take i
pena ai au he hiahia no nga Maori kia paahi. He mea tika kia
whakaputaina he Karaati mo aua whenua kia mohio ai aua Maori ki o
ratou piihi kia noho ai i runga mahi ai. Ko etahi o nga Maori e noho
ana i reira kei te wehi ki te hanga Whare i runga i etahi o aua
whenua te mahi ranei i etahi whakapainga notemea kaore ratou e mohio
tera e whakaputaina he Karaati kia ratou. I te tau 1874 ka ruri
wehewehetia e nga Maori aua whenua a no reira rano i hiahia ai ratou
ki enei Karauna Karaati, heoi ka tautoko au i tenei Pire.
Pahitia ana te korero tuarua.
Taiaroa.—E patai ara au ki te
Kawanatanga mehemea ka hoatu e ratou he moni ki runga ki nga
pukupuka rarangi moni hei mahi i te rori o te taha moana haere atu i
Rakaia ki Taumutu? Te take i patai ai au he rori hoki tera era e tau
he pai ki te katoa. Ko taua rori e haere ana i tetahi wahi o te one
e iwa te kau maero te roa, engari i te mea kaore ano kia hangaia
taua rori kaore e ahei nga kaata me nga mea pera ki te haere ma
reira. I tae tonu au ki tera wahi e mohio ana au ki reira, a e mohio
ana hoki ki nga tangata o reira e mahi ana i o ratou whenua, na
kaore he ara e puta ai ki te makete a ratou mea e whakatipu ana. E
tika ana kia aroha hoki, te Kawanatanga ki nga Pakeha e noho ana i
tera takiwa, no reira au ka hiahia kia hangaia he rori ki reira hei
painga mo aua tangata kua korero ake nei.
Te Honehana.—He aha ra te tikanga i patai
mai te mema nei a Taiaroa i tenei patai, notemea kei te mohio ia kua
oti i te Kawatanga tetahi Ture hei awhinia i ena tu mea, ara, i nga
hunga whakahaere takiwa i runga i nga mahi rori penei me tenei e
pataitia mai nei, no reira, e kore e ahei te Kawanatanga ki te
whakarite i etahi moni motuhake hei whakahaere mo nga mahi pera o
roto i nga takiwa i te mea hoki kei te marama noa atu te huarahi i
runga i te ture. Heoi ano taku kupu whakahoki, ki te awhina atu te
Kawanatanga me haere ke tona awhina i runga i nga tikanga o te Ture
mahi i nga Rori me nga Piriti.
Taiaroa.—He patai taku ki te Minita
mo te Taha Maori mehemea ranei ka whakahau te Kawanatanga i te
Kawana kia whakaputa karauna karaati mo nga Rahui o Mawhera i
Kereimauta?
Te Paraihe.—Kua maha nga pataitanga i
tenei patai, a, kua oti ano i au te whakamarama nga tikanga. Ki taku
whakaaro kaore he tikanga ki nga Maori o te puta o aua karauna
karaati notemea ko aua whenua i naianei kei raro i te Ture Rahui
Maori. E kore a taea aua karaati te whakaputa penei me etahi atu
karaati, notemea ko nga whakataunga mo tetahi wahi ke o nga rahui,
kaore i whakataua mehemea na he whenua e tau ana i tera takiwa ki te
Karauna te mana. Ki taku whakaaro e kore ano e raruraru te whakaputa
karauna karaati no te mea kaore e kitea e au tona whai tikangatanga.
Ko te Pire i tukua mai i tera tau i ki ano kia puta aua karauna
karaati, e kore taua Pire e tukua mai i tenei tau engari ka homai he
Pire e uru ana aua tikanga ki roto me etahi atu hoki; a maku e
whiriwhiri kia hoatu ranei he kupu ki roto
Taiaroa.—He whakaatu taku ki te
Whare naku tonu nga tikanga o roto i tenei Pire, he mea tohutohu atu
naku ki taku roia kia penei te hanga. Ko taku kupu tonu tenei, ko
aku whenua katoa i tera Motu i te Waipounamu e hara i te mea he
whenua kau e tiakina ana e au mo etahi atu tangata. Ko era whenua he
mea karauna karaati etahi ki au ake ano, motuhake ki toku mana, na
ko etahi he mea hoko naku. Heoi te tikanga o tenei Pire he mea kia
tau nga mana whakahaere ki runga ki au pena ano me o te pakeha.
Katoa nga ture o mua ake nei e mahia ano mo te Maori e meatia ana
hei tiaki i a ratou, na ko aua tikanga here e eke tonu mai ana ano
ki runga ki au. Engari i te mea i whanau au i tipu hoki i waenganui
i nga pakeha kaore au e pai kia pena ta ratou titiro mai ki au
mehemea nei au he pera me etahi o te iwi Maori e noho wehe atu ana i
te iwi pakeha. Na, mo runga i tera pito o te korero mo nga karauna
karaati e puritia ana i runga i te ture tiaki mo etahi atu tangata,
ka mutu tonu taku kupu,—e kore rawa au e pai kia kino toku
ingoa i runga i aku whakahaere mehemea e kai-tiaki ana mo etahi atu
tangata; e kore rawa au e tahuri ki te mahi he i runga i tena ahua,
he roa oku whakapaparanga tipuna, e taea ana nga tau o mua noa atu,
me taku ki kaore ano i ingoa kinotia o mua iho, heoi mehemea he
kai-tiaki au e kore hoki au e tahuri i naianei ki te mahi he, e kino
ai toku ingoa. Mehemea he wehi to te Minita mo te Taha Maori kei tau
he mate ki nga Maori kati mana ano e tiaki nga Maori notemea ko nga
mahi katoa mo nga whenua Maori e haere atu ana ki tona aroaro. Heoi
ano taku i hiahia ai i runga i tenei Pire he whai naku kia mana au
ki te whakahaere i taku tonu ake, e hara taku i te whai atu ki nga
whenua a etahi tangata, notemea ki te he taku whakahaere mo aku
taonga ko au anake te tangata e mate. No reira, i te mea mo aku
whenua anake tenei Pire e kore ano e tika kia whakahe te Whare ki
tenei Pire. I roto i nga whaikorero katoa o mua i roto i tenei
Paremete e kiia ana kia taka mai te Maori ki raro ki te ture pakeha
kia rite ano ratou ki te iwi pakeha, na, koi na au e tohe nei
inaianei kia rite ano au ki te pakeha. Ko taku hiahia tenei kia mana
ano au ki te whakahaere i aku mea mo te ora o taku wahine me aku
tamariki, ko au tonu hoki ki te tiaki o mua iho tae mae ki naianei
haunga te taha ki runga ki nga whenua. Na mo nga korero a te mema mo
Waitaki, ka ki atu ki a ia kaore rawa aku whenua i Waitaki, i
Moeraki, i whea ranei o tera takiwa. Kaore rawa au i te mohio he
whenua oku kei tera takiwa—oku ake, e noho tiaki ana ranei
i au mo etahi atu tangata. No reira au ka mahara kei ahua pohehe pea
nga Maori e ki mai nei ia.
I whakatakotoria e Kanara Timipara ki te aroaro o te Whare te whakataunga a te Komiti mo nga Mea Maori i te pitihana a Wahanui, a Rewi, a Taonui me etahi atu e 412.
Meiha Te Wheoro.—He kupu ruarua ano aku
mo runga i tenei pitihana; e tono ana hoki nga kai-pitihana kia
whakamanaia o ratou take ki nga whenua e takoto ana i roto i nga
rohe e whakahuatia nei i roto i te pitihana. He whakaaro naku kei
pohehe pea te Whare ki nga rohe o aua whenua no reira au ka ki atu e
hara anake i aua iwi e wha e whakahuatia na i roto i te pitihana aua
whenua. Tera ano etahi atu iwi e whai take ana ki era whenua. Kei te
mohio au ki nga rohe e korerotia ana i roto i tena pitihana, timata
i Kawhia ka haere; na, e hiahia ana au ki te whakaatu ki tenei Whare
e hara a Kawhia i a Ngatimaniapoto anake, kei roto ano a Waikato i
tera whenua, na Waikato hoki i tango i a
Tawhai.—E te Tumuaki ka korero ahau
i oku whakaaro mo te Taha Maori. Ko taku kupu tuatahi ki te Whare
kei te pai ahau ki tenei Pire, te take he whaaki mai i nga hara o
mua. E kore ahau e ki ko te Kawanatanga anake i hara engari ko katoa
tae atu ki nga roia me nga mema o tenei Whare. Kua hara katoa. Ko te
nuinga o nga mema o tenei Whare no roto i nga Kawanatanga o tena tau
o tena tau. I etahi wa kei te taha Kawanatanga i etahi wa kei te
taha turaki i etahi waho i tenei Whare e whakakiki mai ana i nga
mema. I
Meiha Te Wheoro.—E kore e nui rawa aku
kupu mo runga i tenei Pire, notemea i whakarongo au ki te whaikorero
a te Minita mo te taha Maori, i a ia e tono ana kia korerotia
tuaruatia, a whakaaro ana au i ngawari rawa tana korero, otiia penei
tona ahua ki au, mehemea e tono ana ki tenei Whare kia ata
whiriwhiria tenei Pire me kore e taea te whakangawari i nga mate o
nga Maori. Na ka ki au inaianei katahi ano te Paremete i rongo ai au
i enei kupu, ara te tono atu ki te Whare kia ata whiriwhiria nga
mate o mua e waha nei i runga i nga Maori. I nga Paremete katoa kua
pahure ake nei ta matou mahi tena he ki atu kia ata whakaarohia nga
pire katoa e tukua mai ana ki konei kei taimaha ki runga ki te iwi
Maori; na ko enei nga kupu e whakahokia mai ana kia matou: "Heoi ano
te mahi a nga Mema Maori he whakahe anake kaore ratou e whakaatu mai
ana me pehea ranei he tikanga." Na kua kite tatou inaianei i pakeke
rawa aua ture ki runga ki te iwi Maori, a me to koutou mohio no mua
iho aua mate nei koia tena e whakaaturia mai na e te minita mo te
taha Maori. Ki taku whakaaro he mea tika kia whakaarohia nuitia e
tenei Whare me nga mema katoa tenei Pire. I te whaikorerotanga o te
minita mo te taha Maori i whakahuatia ano e ia tetahi Pire kei te
ota pepa, na he ki atu taku koia tetahi Pire e paingia ana e nga
Maori, i nga Paremete e rua kua mahue ake nei tae mai ki naianei kei
te hiahia tonu nga Maori. He iti aku kupu mo tena engari ka haere
taku korero mo nga kupu a te mema nei a
Tomoana.—He kupu iti nei ano aku mo
runga i tenei Pire. Ki au he Pire pai tenei a he Pire kino ano; maku
e ata whakaatu te tikanga o aku kupu. Te take i pai ai au ki tenei
Pire he whakakore i nga roia i roto i te Kooti Whenua Maori; te rua,
he whakahe i te tangata e hoko ana i te whenua i mua atu i te mea
kaore ano kia whakawakia
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Minita mo te taha Maori mehemea ranei kua
Te Paraihe.—Kahore ano nga here i
tangohia i runga i ena poraka, kua tae mai ano he tono i ia wa i ia
wa i nga tau kua pahure ake nei, engari kaore ano aua here kia
tangohia.
Taiaroa.—He patai taku ki te Minita
mo te taha Maori, mehemea ranei ka ruri katoatia e te Kawanatanga
nga piihi i te kupu apiti o "Te Pire Kainga Maori i Taumutu"? Te
take i patai ai au i tenei patai ko nga Maori i pa ana ki tera
whenua kua tono mai ki au kia whai kupu atu au ki te Kawanatanga kia
whakatuturutia nga rohe o taua whenua, kia mohio ai ratou ki te tino
takotoranga o te rohe. Kei te wehi ratou kei eke atu ki runga ki nga
tekihana a nga Pakeha notemea kua ngaro noa te ruri tawhito o tera
whenua, tetahi kei te hiahia ratou kia mohio i nga wahi hei haerenga
mo nga awakeri.
Te Paraihe.—Mo runga i tenei patai kua
kiia mia ki au kaore he tikanga kia mahia nga ruri, ka tae noatia
atu nga rohe te whakamarama me te ata tohutohu i runga ano i te
whenua, a tena ano au e mea kia penatia. Na mo te hiahia o nga Maori
kia mohio ki nga wahi mo nga awakeri e kore au a kaha ki te ki atu,
notemea ahakoa kei te Kawanatanga ano te mana mahi pera i
Taiaroa.—E te Tumuaki he tika ano
nga whakaaro o te Minita mo te taha Maori, i a ia e tuku mai nei i
tenei Pire, erangi i taku ata titiro ki tenei Pire kaore e kitea e
oku whakaaro te huarahi e tutuki ai ki te mutunga pai,
Tawhai E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i
etahi kupu ruarua nei, mo nga whaikorero a nga mema i runga i tenei
pire a te Minita mo ta taha Maori. E kore au e korero mo nga tikanga
o roto o te pire, engari ka waiho e au tena mo te wa tika ano, ara,
mo te wa e komititia ai. Kua ronga ahau ki nga mema e ki ana i roto
i tenei Whare, he mea tika noatu kia takahi te tangata i te ture e
hangaia ana e tenei Runanga a e mana nei i tenei Koroni. Ki taku
whakaaro mehemea he Hupirimi Kooti tenei Whare e ata whakawa ana i
tenei mea kua hinga ratou, kaore e tu ta ratou keihi. Mehemea kua
takahia te ture i mua ake nei he aha tatou i tonoa ai kia hanga pire
inaianei —he aha tatou i tonoa ai kia whakapuaretia te
hoko o te whenua ki te katoa? Ka nui te hiahia o nga mema o tenei
Whare kia penatia nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna, kia
whai tikanga te katoa ki roto pena ano me nga whenua Kawanatanga o
te Koroni. He aha nga Pakeha kia whaipaanga ai ki roto ki nga whenua
Maori? He aha te take kia mana ai ratou ki te ki me penei me pera
ranei nga whenua Maori, notemea ko nga whenua o te Maori, i tino
whakapumautia ki a ia e te Tiriti o Waitangi. Engari kei roto ano i
taua tiriti te mana i tukua ki te Kawanatanga hei hoko i
Meiha Te Wheoro.—Ka whai kupu ano au mo
te menemana kua takoto nei ki te Whare. Ki taku whakarongo e ki ana
tetahi taha o tenei Whare ko ratou te hunga mohio ki nga mea Maori,
a e ki ana tetahi taha ko ratou te hunga mohio. Ki taku whakaaro he
mea pai atu mehemea e hui tahi ana nga taha e rua o tenei Whare ki
te whakatikatika i tenei Pire kia pai ai. Ko te kaha o te whakahe a
etahi mema ki tenei Pire he mea kei kore ratou e tae ki te hoko i
nga whenua Maori, notemea ko tetahi mema i ki kaore e pai kia whiwhi
whenua te Maori heoi ano ko nga wahi e taea ana o te Maori te noho
ko reira anake hei whenua mana. Ki taku mahara e hara ta nga mema e
whakahe nei i te mea kia puta he pai ki nga Maori,—kaore,
engari he mea ke na ratou kei araitia a ratou hoko whenua. Kua maha
noa atu nga tau e tono ana nga Maori kia hangaia etahi ake ture mo
nga mea Maori, na, kaore ano kia whakaaetia a ratou tono. Na mo
runga i tenei Pire he wahi iti noa iho e toe atu ana ka tino pai
rawa ka rite ano ki ta nga Maori i hiahia ai, no reira ka tautoko au
i tenei Pire kia tae ra ki roto ki te Komiti ka whakamatau au kia
uru atu etahi kupu hei whakatika. Ko toku hiahia ano tena ko te mea
e korerotia na e te mema o Pooti Tiama me te mema Maori o Te
Waipounamu; ara,— me whakatu he poari whenua ki ia takiwa,
te mahi ma aua poari he tapatapahi i te whenua, he whakarite i nga
wahi hei rahui me nga wahi hei hoko a ko a ratou mahi katoa me tuku
mai ma tenei Whare e whakamana. Kua nui noatu aku tononga ki tenei
Whare kia tukua he mana ki nga Maori pera ano me te Pakeha, kia riro
ma ratou ano e whakahaere nga mea o to ratou takiwa. E rite ana
tenei pire ki nga hiahia o nga Maori kia kore nga roia i roto i te
Kooti whenua Maori. Te takiwa i tae mai ai te pire Kooti Whenua
Maori ki tenei Whare i tu matou ki runga ki te whakahe i nga roia,
na kua pewhea te ahua inaianei, kua tini noatu nga tono mai a nga
Maori o ia wahi o ia wahi kia peia atu nga roia i roto i te Kooti,
kia whakakorea a ratou hoko. Ka kia ano au he wahi iti e toe atu ana
hei whakapainga rawa i tenei pire. Ko te rarangi tekau ma rua o
tenei pire e ki ana me kaua e pa ki te Kawanatanga tenei ture ki ana
kai-whakahaere ranei, ko te tikanga o tena ka ahei noatu te
Kawanatanga ki te whakatu roia i roto i te Kooti. E mea ana hoki au
ko nga raruraru katoa o te iwi Maori i puta mai i roto i nga mahi a
te Kooti whenua Maori I era korerotanga aku o mua i whakahuatia ano
e au tetahi ripota aku o te tau 1872, i tino whakamaramatia e au i
reira nga mahi he katoa o te Kooti whenua Maori, inaianei kua nui
rawa aua kino i runga i nga mahi a nga roia me nga hoko whenua. E
hiahia ana ano au kia whaikupu mo nga Ateha e mahi ana i roto i nga
Kooti, ki taku whakaaro ma te iwi e pooti aua Ateha. Heaha koa ka
tautoko au i tenei pire, a mehemea he aroha to nga mema ki nga Maori
me kaua ratou e turaki i tenei pire. Tera pea kaore o ratou aroha
kaore ratou e pai kia puta he aroha ki te iwi Maori, heoi ano to
ratou hiahia kia oti ko a
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Minita mo te Taha Maori, Mehemea ranei ka korerotia mai e ia nga
take i puta ai he Karauna Karaati ki a Kamura mo tetahi piihi whenua
i Kawhia; i pewheatia te hokonga o taua whenua i nga Maori; a i
ruritia ranei i mua ake i te putanga o te Karaati? Ko taku patai nei
mo tetahi piihi whenua kei Kawhia, na kei te maharahara nga Maori he
mea pewhea ra i riro ai i te pakeha, a he aha ra nga take i puta ai
he Karauna Karaati mo taua wahi whenua. Kei te mahara hoki nga Maori
kei a ratou tonu taua whenua, i muri hoki i a Kauere ka utua e nga
Maori te wahi i tu ai te Whare, na hoki ana kia ratou; ara, i utua e
ratou nga taonga a te Pakeha. No muri i kiia ka tae ake tetahi
Pakeha ko Kamura, he mahi hokohoko toa tana mahi ki nga Maori, na
kihai i mohio nga Maori kua ruritia taua whenua kua Karauna
Te Roretana.—Taku whakahoki tenei i te
patai a
Meiha Te Wheoro.—He patai taku ki te
Minita mo te Taha Maori, Mehemea ranei ka whakamana te Kawanatanga i
te ripoata whakataunga a te
Te Roretana.—Ko te taha ki te taipa ka
penatia ano mehemea na he Pakeha e tono ana. Engari tera atu ano
etahi tikanga e pa ana ki tenei mea ka korerotia e au. Ko te kupu
whakaatu mai a te Komihana o nga Whenua Kawanatanga i Akarana e mea
ana "Ko Kawira Maki kei runga i te whenua o te Kawanatanga e noho
ana, he pohehe hoki nona ki te rohe o tona whenua e piri tonu ana i
te taha. Heoi ano te mea e taea e te Kawanatanga mo te taha ki a
Hawira he tiaki i ona whakapainga a te wa e tukua ai te whenua kia
maketetia i raro ano i te tikanga o te rarangi 155 o "
Meiha Te Wheoro.—Ka tu atu ano au ki te
whakamarama mo te hoiho i mate nei. Ko nga ngakinga a Hawira kaore i
runga i te whenua o te Karauna. Ko ana kau me ana hoiho i runga tonu
i tona whenua e taka ana i nga takiwa katoa. He piiha ke noatu te
piihi e whakahuatia na e te Komihana o nga whenua Karauna.
Tomoana.—E hiahia ana au ki te
whakaatu ki te Whare mo nga whaikorero a nga mema kua korero ake
nei. Ko te Mema o te Teemu i korero mo nga rohe o "
Tawhai.—Ahakoa i ohorere
Ture mo nga pire tuku Moni.
Ture Whakatikatika i te Ture reiti i nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori.
Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori (No. 2).
Ture Whakatikatika i te Ture Takiwa Ngawha, 1881.
Nga Komiti Maori.
Ture whakaroa atu i te Ture whakapumau i te rangimarie o te tai Hauauru, 1882.
Ture Whakatikatika i te whakataunga Rahui i te tai Hauauru.
Whenua a Taiaroa.
Whakatikatika i te Ture whakatu Mema Maori, 1867.
Tikanga Whakahaere i nga Kainga Maori i te waipounamu
Pire Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori (No. 1).
Whakamana Kamupene Whakanohonoho Whenua Maori.
Ko te Huihuinga Tuatoru o te Paramete Tuawaru
Ki nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
Ka nui taku koa ka kite nei ano au ia koutou e noho huihui ana i te Paremete.
I mua mai i te mutunga o tera huinga o te Paremete i tau mai tetahi
mate pouri ki to tatou
He nui rawa te aroha o nga iwi katoa o Piritene ki to tatou Kuini Atawhai i a ia e noho pouri mai nei; e mohoiotia ana hoki he mate ano tenei mo te iwi nui, na te pai o tona ngakau, me te tika o ana mahi, me tana whai i era mea katoa e puta ai he ora mo te katoa, i tino arohatia ai ia e te hunga i noho tahi ki a ia i kite hoki i ana mahi.
I hohoro tonu taku whakaatu atu ki to tatou Kuini i te nui o te aroha me te pouri o nga Iwi katoa o Niu Tireni mo taua paanga mai o tenei mate taimaha ki a ia.
I taku kitenga tuatahi i te Paremete i muri i taku tunga tuatahi hei Kawana i whaki ano au i etahi kupu whakapai aku i taku kitenga tuatahi i nga iwi katoa e noho ana i era wahi o tenei koroni kua tae atu ra au i taua wa, me te nui o nga taonga whenua hei oranga mo te katoa. I te tau kua pahure ake nei i te haere au ki etahi atu wahi o nga Moutere e rua, he nui rawa taku whakapai ki te tika me te pono o te mihi mai a te hunga e noho ana i nga kainga katoa kua tae nei au.
I taku taenga tuatahi mai i whakaaro au tera e nui haere rawa tenei Koroni i runga i te maha o nga taonga whenua hei whakaora, kua tino tuturu rawa taua whakaaro aku i runga i nga mea katoa kua kite nei au i tenei wa.
I te haere ngoikore nga mahi katoa i etahi whenua o te ao, a tau mai ano hoki ki konei ano ki Niu Tireni, na te nui hoki o te ua i te wa i mahia ai nga kai i etahi takiwa o enei Moutere i tino taimaha ai ki Niu Tireni. Engari i puta mai ano i waho te nuinga o enei mate: Ko tetahi tino take ko te iti haere o te utu mo te witi me te wuru, ko era hoki nga mea e mahia nuitia ana i te whenua. E whakaaro ana au tera pea e puta mai ano te ora kia tatou.
Ma te tipu haere o te iwi me te nui haere o etahi atu mahi whakangaki i te whenua e puta ai nga taonga o tenei Koroni; i tenei wa ano kua puta ake etahi mahi hou, a ma te mahana pai o Niu Tireni me te tipu pai o te whenua e taea ai nga mahi o etahi atu wahi hei hokohoko ki te ao katoa.
I runga i te whakaaro o aku Kaiwhakahaere kei te korenga o enei take whakataimaha i a tatou, ka tipu haere ano nga mahi o konei, no reira kua whakahaerea tonutia e ratou nga mahi tuku tangata mai i tawahi, i runga i te tikanga awhina i nga tono a nga tangata e noho ana i konei kia haere mai o ratou hoa e mohiotia ana e ratou. Kua tukutukua hoki etahi o nga whenua o te Karauna i runga i etahi tikanga i mohiotia ai tera e nohonohoa e era tu tangata e mohio ana ki te mahi i te whenua kia puta nui ai te ora.
I te pai haere te tikanga riihi whenua i raro i te ritenga whakapumau i nga riihi. Ka whakapaingia taua tu ritenga tuku whenua natemea hoki ma tera e ahua tuturu ai te paanga o te tangata ki te whenua, ma tera hoki e watea ai ano ana nei moni hei whakapai i te whenua hei whakanohonoho kararehe hoki ki runga. Ka tono ano koutou kia tukua atu taua tikanga ki etahi atu tu whenua kia kaua e waiho ki era whenua anake i nga takiwa keri koura.
Ka koa koutou e ka kite koutou i tetahi pukapuka akuanei tukua atu ai kia koutou e whakaatu ana i te nui haere o nga whenua kua tukua i runga i nga tikanga e mea nei me noho tuturu te tangata ki runga ki te whenua e tukua atu ana ki a ia, na ahakoa te mate i pa ki nga tangata e ngaki nei i te whenua i te utu pai tonu ratou i nga moni e tika ana kia utua e ratou ki te Karauna.
Ka tukua atu ano kia koutou tetahi tikanga hei tukutuku i nga whenua haerenga kararehe, kia kaua e rahi rawa te whenua ki te tangata kotahi, he mea ma koutou e ata whiriwhiri taua tikanga.
Ka nui hoki te pai o te mahi a etahi tangata e whakahaere nei i nga tima e rere tika atu nei ki Ingarani, ma reira hoki e puta atu ai nga taonga e mahia ana e nga tangata e whakanonohoia nei ki nga whenua a tenei Koroni.
Ko tetahi mea pai e kitea ana i runga i te putanga o aua tima me te nui haere o nga mahi o tenei Koroni, kei te kitea inainei ahakoa he nui rawa atu te waro e pau ana i runga i nga mahi katoa kaore i te nui haere nga waro e utaina mai ana i tawahi i roto i nga tau e wha kua pahemo ake nei. I roto i tenei tau i te kaha rawa te mahi a nga tangata keri koura i te whai hoki ratou i nga mea hei mahi i nga kuaha, me etahi tikanga hou e taea ai nga koura e takoto hohonu aua i raro i te whenua.
Ko te koura o roto o te kuata i taea i tenei tau, i nui ke i te koura i taea i era atu tau, kaore i tino rite te nui o tera tu koura i mahia i tenei tau ki o nga tau o mua ake nei, engari e kiia ana tera e mau tonu taua mahi i nga ra e haere ake nei.
No nga tikanga i whakahaerea nei i roto i enei tau mo te taha ki nga iwi Maori o tenei Koroni, e whai tonu ana i ia ra ki te whakahoahoa i nga iwi e rua; e kitea ana hoki taua pai i roto i nga Takiwa Maori katoa.
I roto I nga mahi e whakahaerea nei hei kimi ara mo nga reriwe i te haere tonu hoki nga wea whenua e mohiotia ai nga take whenua i roto i tenei motu i Aotearoa, kaore nei i tino mohoiotia e te Pakeha te ahua o aua whenua, he iti rawa hoki te whakararuraru arai i aua mahi no reira ka mohiotia kua kore inaianei te noho motuhake a era iwi i takoto ke ra i mua, kua kore hoki to ratou hiahia kia motuhake ratou i tenei wa.
I te haere tonu te mahi whakatakoto i nga rohe o nga whenua o nga iwi
Maori o Aotearoa, e kore e taro ka oti katoa, ka toe anake ko nga
rohe o nga
Kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia mahia houtia he ritenga hei whakahaere i nga hoko Whenua Maori, kia ora tahi ai te hunga Maori me te hunga Pakeha.
No reira ka tukua kia koutou tetahi Pire hei whakahaere i nga tikanga
hoko aha ranei i nga whenua a nga Maori. Kua kitea inaianei e te
hunga nana i whakakore te tikanga kia tau anake ki te Karauna te
mana hoko i nga whenua Maori, kaore hoki i puta mai era painga i
maharatia ra tera e puta mai i runga i te whakakorenga o taua
tikanga o mua; engari he maha nga take hei whakahe i tenei tikanga e
mea nei kia ahei noatu nga Pakeha katoa ki te hoko noa i nga whenua
Maori. Etika ana kia whakarereketia enei tikanga hei ora mo te Iwi
Maori hei ora ana hoki mo tenei Koroni;
Ka tukua atu kia koutou etahi pukapuka o nga mahinga a te Komihana mo
te
Ki nga Rangatira o te Runanga Nui,—
Ka hohoro te tuka atu kia koutou i nga pukapuka whakaatu atu i nga moni i pau me nga moni i putu mai i roto i tenei tau.
Na te iti haere o te puta mai o te moni i runga i nga mahi o roto o te Koroni, katahi ka tupato te iwi ka ata kai i a ratou moni, no reira i iti haere ai nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga i runga i etahi huarahi, kaore i tae ki nga moni i maharatia tera e puta mai. Na te kore puta nui mai o aua moni i whakaarohia ai me whakakore etahi o nga kai-mahi a te Kawanatanga kia iti haere ai nga moni e pau ana hei utu mo ratou.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o
te Runanga Nui,—
I taku kitenga i a koutou i te whakatuheratanga o tera Paremete, e whakahaerea ana tetahi korero e taku Kawanatanga me nga Kawanatanga o Ata reria, he mea kia tukua atu he tono ki te Kawanatanga o Ingarangi kia tahuri ratou ki te tango atu i etahi Moutere o enei moana ki raro ki tona mana, ki te whakarite ranei i tetahi tikanga hei tiaki pai i aua Moutere. I ki atu ano kia koutou i reira kua patua e au he waea ki te Hekeretari o Ingarangi hei whakaatu ki a ia i taku whakatika i taua tono. I korerotia atu ano kia koutou i tera Paremete tera e tu he hui hei whiriwhiri i etahi tikanga e taea ai te whakahoahoa o enei Koroni e taea ai hoki te whakapiri mai i aua Moutere, i kiia atu hoki i reira tera e tae atu ano etahi tangata o Niu Tireni ki taua hui.
I whakaae au kia haere te Pirimia ki taua hui raua tahi ko Ta Parariki Whitika te Pirimia i tu i mua atu i a ia ko raua hei whakarite i tenei Koroni. I tu taua hui ki Poihakena i nga marama o Noema me Tihema, whai tikanga ana ratou i reira ki te whiriwhiri i etahi mea e pa tahi ana ki enei Koroni Katoa. Ka tukua atu kia koutou aianei te Ripoata o taua hui
Ka tukua atu hoki kia koutou nga pukapuka e pa ana ki nga mahinga o taua hui mo runga i aua tikanga whakahoa i nga Koroni me nga tikanga hoki hei whakapiri mai i aua moutere, me nga mahi e whakahaerea ana e te Kawanatanga o te Wiwi mo ta ratou tukutuku mai i nga tangata hara o tera iwi ki enei moana. Ka tonoa atu koutou kia tahuri kotou ki te whiriwhiri i etahi tikanga i runga i nga whakataunga a taua hui mo runga i taua mahi mo aua tangata hara, ki te whiriwhiri hoki i tetahi Pire e meingatia ana hei whakatu i tetahi Kaunihera Huihui o nga Koroni. Ekore nga tikanga o taua Pire e pokanoa ki te whakaiti i te mana o ia Koroni ki te whakahaere i nga mahi o roto o tona ake takiwa. Engari kua kitea e tika ana kia tu tetahi hui hei whakahaere i nga mea e pa tahi ana ki enei Koroni katoa, ara mo era mea e kore e tae te whakahaere e te Koroni kotahi, ma taua hui o enei Koroni e tautoko nga mahi e pa ana kia ratou e whakahaerea ana e te Kawanatanga o Ingarani, kia ahei ai hoki taua Kawanatanga ki te tuku patai mai ki taua hui mo runga i nga tikanga whakahaere ritenga i waenganui i enei Koroni me etahi atu whenua o te ao.
Ka tukua atu kia koutou etahi pukapuka hei whakaatu kia koutou i te
nui haere o te mahi uta taonga me te uta tangata i runga i nga
reriwe o roto o tenei Koroni, e mohiotia ai i te tupu haere nga mahi
i roto i tenei Koroni. Engari i kitea i roto i enei marama ahakoa te
nui haere o aua utanga ka iti iho nga moni e puta mai i nga reriwe i
era i kiia ra i tera Paremete tera e puta mai. He nui hoki no te
moni i pau hei hoko i etahi mea tika mo aua mahi, me etahi atu mea
hei painga mo te hunga e haere ana e tuku taonga ana hoki ma runga i
nga reriwe. No reira ka haere te Kawanatanga i runga i te mana i
Kua ruritia etahi raina hei putanga mo te tino reriwe o tenei Moutere
o Aoteroa. Ka tukua atu kia koutou nga ripoata whakaatu i te ahua o
aua raina katoa me te ahua o te whenua e tika ai nga raina. I runga
i nga tikanga o "
Ka tukua ki te Whare tetahi Pire e meingatia ana hei whakarite i etahi tikanga e tino pai ai te whakahaere mo nga kai-mahi a te Kawanatanga. E hiahiatia ana ma tera e mohio ai ratou ka ahua tuturu ratou i raro i te mana o te Paremete ma reira e puta ai he pai kia ratou, ki te iwi nui hoki. Ma reira hoki e mohiotia ai ka piki haere era tangata e kaha ana ki te mahi.
Ko enei e whai ake nei etahi o nga Pire ka tukua atu kia koutou kia whiriwhiria e koutou, ara:—
He Pire hei whakarite kia ahei ai te tuku takai taonga ma roto ma te poutapeta.
He Pire hei Whakatika i te Ture Whakahaere Pootitanga Mema.
He Pire hei whakarereke i etahi o nga Takiwa Pooti o roto o etahi o nga Taone.
He Pire hei whakatika hei whakatopu i te ture rehita i nga tangata whai pooti me te whakarite i era e tika ana kia whai pooti.
He Pire hei whakatika i te ture mo nga taonga o nga wahine kua marenatia.
He Pire hei whakohohoro i nga tikanga tuku whenua.
Kei te mohio au ka ata whiriwhiria e koutou nga take o tenei Koroni
me nga tikanga o roto o nga Pire katoa ka tukua atu nei kia koutou:
ma
Wi Tako Ngatata.—I hiahia ki te korero
kupu ruarua nei mo te take kei te aroaro o te Kaunihera. I te wa e
nui ana nga raruraru kei tenei motu ka atawhai te Kawanatanga ki ona
hoa. A he tika ano kia awhina i era tangata i piri mai i te wa o te
whawhai. E tautoko ana ahau i te motini a Kanara Witimoa. E he ana
te whakaiti i nga penihana inaianei me whakaaro ki te mahi nui a nga
tangata hapai i te Kuini i mua. Heaha te take i puta te honore a te
Kawanatanga kia
Tawhai.—E hiahia ana ahau ki te
whakamarama atu i te tikanga i pooti penei ai ahau whakahoa ai ahau
ki te turaki i te Kawanatanga I rongo au ki te Pirimia e mea ana i
roto i tana whai korero kaore i tino marama nga take whakahe ki te
Kawanatanga. Otira e
Tawhai.—Kua rongo au e ki ana kua
pau nga rakau o te koroni, e whakahe ana ahau ki te tikanga tono ki
etahi atu wahi mo te tiripa i te mea e hua anano nga rakau o teni
koroni. He maha nga Puriri kei toku kainga kei Pewhairangi. He nui
nga rakau o reira hei hanga i nga reriwe katoa i Nuitireni.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihara me nga Rangatira o te Whare Runanga,—
He nui rawa taku koa i tenei taku kitenga ano ia koutou e noho huihui ana i te Paremete.
I hohoro tonu taku tono kia koutou kia tahuri mai ki te tautoko i au i muri tata tonu i te whakakorenga o aku Kaiwhakahaere o mua ake nei.
E whakaaro ana aku Kaiwhakahaere e kore e whaitikanga kia mahia inaianei nga mahi whakahaere mui i te Koroni ko era anake e tino whaitake ana e taea i te poto o te takiwa e watea nei hei mahinga, engari me tahuri wawe tatou ki te whiriwhiri i era mea e pa ana ki nga mahi whakaora i te koroni, me era atu mea hoki hei whakaiti i te pau haere o nga moni. E hiahiatia ana kia ata whiriwhiria enei take e te Paremete ina taea i te wa e noho huhui ana tenei Paremete.
He mea whaitake rawa ano tenei kia whakahaerea nuitia nga mahi katoa o roto o te Koroni: ko te mahi keri koura tetahi o aua tino mahi, me te whakanohonoho kainga, me te whakahaere i nga mea e tipu ana ikonei, me nga mahi hanga taonga kei konei.
He mea tika rawa kia whiwhi tenei koroni i aua tu mahi. Me ata whiriwhiri etahi ritenga hei awhina i aua mahi, otira e kore e taea te whaka rite i nga utu Katimauta hei tautoko nateamea kei te nui rawa aua utu inaianei.
Me ata whakaaro nui hoki nga mahi reriwe. Me ata titiro aua mahi kua timataria nei, kia kitea ai me pewhea ra te whakahaere. E kore e tika kia whakaroaina te otinga o aua mahi natemea hoki ki te peratia e kore e puta wawe mai nga hua mo nga moni i pau i aua mahi. Engari auo hoki me tupato te Koroni kia kaua e haere nui rawa te mahi nama moni mai.
E whakaaro ana aku Minita ko tetahi take i tohe ai nga tangata o ia takiwa kia hanga tonutia etahi wahi iti o aua moni kaore nei e puta mai he moni i aua mahi, he wehi no ratou kei whakakorea ano e te Paramete nga moni i whakaaetia mo aua mahi mehemea ka kore e hohoro te oti. No reira i mea ai te Kawanatanga me tino whakapumau nga whakaetanga pera a te Paremete, ma etahi tino take raano ka tika ai kia kore. Ki te marama te whakapumautanga o aua tu whakaaetanga a te Paremete ka tahi ka noho pai nga takiwa e pangia ana e aua mahi, ka ata tatari kia mahia paitia i runga i te huarahi e hohoro ai te puta mai o nga hua o te moni i pau i aua whakahaerenga.
E whakaaro ana aku Minita me tupato rawa te whakahaere i nga
Ko taua raina reriwe o te Waipounamu e whiti atu ra i te
He mea nui rawa atu mo te Koroni katoa kia ungutu te Rerewe o Poneke ki Akarana, a me hohoro tonu te mahi i taua Rerewe. Tera koutou e tonoa kia whakaturia tetehi Komiti Whiriwhiri hei ata rapu i te ara pai mo taua Rerewe. A ka tonoa ta koutou whakaaetanga hei whakamana i te Kawanatanga ki te hoko mo te Koroni, etehi whenua nui, e pa ana ki taua rerewe.
Ki te whakaaro a oku Minita e pai ana kia whakaritea etehi whenua kei te taha o tenei rerewe me era atu rerewe hoki, hei nohoanga mo nga tina tangata, i runga i tetahi tikanga e ora ai ratou, erangi ko te whenua mo ia tangata, mo ia tangata, kaua e nui rawa.
E mohio ana hoki koutou he mea pai rawa, mehemea ka whakamahia, nga whenua a nga Maori, pakeha hoki; a he pai rawa kia whai tikanga tia, e ahei ai nga Maori, ki te whakahaere i o ratou whenua, ana hia hia ratou ki te pera. Otira maumau hanga ture hei pera, mehemea kaore e pai nga Maori ki te reti a ratou na whenua. A ahakoa e kite ana oku Minita, e he ana etehi tikanga o nga ture, e pa nei ki taua mea inaianei; ka ata waiho te whakahaere mo etahi tino ture mo enei tu mea, kia tae atu ki tera nohoanga o te Paremete. Eera pea e whakatakotoria tetahi ture mo aua mea inaianei; otira ko te mea pai matua ata whakaariterite tahi me nga Maori, i tetahi tikanga mo aua whenua hei painga mo te Koroni, hei whakatika i te Iwi Maori hoki.
Ka whakatakatoria i roto i tenei Paremete, hei titiro ma koutou, etehi tikanga whakakaha inga ropu tangata whiriwhiri, oia takiwa, kia nuku ake ai ta ratou mana, kia whiwhi ai hoki ratou i te oranga mo o ratou takiwa.
Ka hohoro te whakatakoto ki o kotou aroaro, nga pukapuka moni o te Koroni.
Ki te mahara o aku minita, e ahei ana te whakaiti i nga moni e pau ana i runga i nga mahi o te Koroni. Ki ta ratou whaka-aro, e tino tika ana kia pera tia.
Ki ta ratou mahara e he ana te ture takoha taonga; ki toratou hiahia me hohoro te whakakahore i taua ture; erangi rangi tetehi ture takoha whenua, ahua ngawari. Kaua e whai utu mo te whakapainga katoatanga o te whenua. Ko nga moni e puta mai ana i tau ture, me whakahaere ki ona takiwa ano hei oranga mo taua wahi.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
E whakaaro ana aku Minita ko te whakahaere o nga rerewe o te koroni
me whakatikatika. Ka hoatu kia koutou tetahi kitanga hei whakahaere
mo nga Poari o te Waipounamu, i Akarana hoki, ka mau ano ia ki te
Paramete te whakahaere o nga utu, ka tonoa ano hoki koutou kia
whakanui nga tikanga
Wahanui.—E te Pika tena koe me nga Mema o
tenei Kaunihera, tena koutou. I hiahia ahau kia tae mai au ki tenei
Whare ki te whakapuaki i te hiahia o toku iwi. I whaikupu ano ahau
ki tera Whare o te Paremete i runga i aua hiahia o toku iwi.
Tuatahi, ko te tino take o aua hiahia kia tau ano ki au te mana
whakahaere i toku whenua, I raro ano i te mana o te Kawana. Kahore
ano kia pa noa te ringa o te pakeha ki enei whenua. Kua roa ahau e
noho ana ikonei, kua kite hoki au i te Pire a te Kawanatanga. I kite
au he nui rawa nga niho o taua Pire. He niho katoa kei te tinana a
he tara ano kei te whiore e mau aua. No muri mai nei i taku
whikorero ki tera Ware katahi au ka kite kua mahia paitia taua Pire
e te Kawanatanga. Kua unuhia e te Kawanatanga te nuinga o nga niho o
taua Pire, kotahi tonu te mea i kite au e mau tonu aua. Ka nui taku
whakakino mo tenei niho e mau tonu nei, a e inoi ana ahau ki tenei
Kaunihera kia kaua e whakamana taua rarangi o te Pire. E tono ana
hoki au kia kaua e mana te Kooti ki runga ki aua whenua inainei.
Kaore au i te ki me kaua rawa e mana te Kooti engari e mea ana, ahau
kaua e pa atu ki aua whenua i tenei wa, engari taihoa marire kia ta
te manawa, kia taea ai te ata whakarite marire ki te Kawanatanga, a
kia rite raano he tikanga hei reira e tika ai kia rapua he tikanga
mo nga mahi o muri atu. Kaore au i te arai i te Kawanatanga, engari
e hiahia ana ano ahau ki te whakahoa i a ratou, kia taea ai te
whakahaere pai i taua takiwa. Koia nei te tuatahi o aku whakahe mo
taua Pire. Tuarua, e hiahia ana ahau ki a whakamana te Komiti, kia
tukua ma te Komiti e whakahaere katoa nga mahi i runga i nga whenua
i roto i taua takiwa. Engari hoki ki taku titiro atu kua ahua
ngawari mai te Kawanatanga ki ta matou i pai ai. E whakapuaki atu
ana au i tenei tono inaianei kei raruraru ano tatou a muri rake nei,
a ka kataina tatou e era atu Komiti me era atu whenua o te Ao. I
mahara tonu au he mea tapu tenei Paremete, he tapu hoki ana mahi me
haere i runga i te pono me te tika. Tuatoru, e hiahia ana ahau kia
pai te hanga i nga ture mo nga iwi e rua, kia rite tahi te
whakahaere mo te iwi Maori me te iwi Pakeha, kia pai ai te noho tahi
i roto i nga tau e haere ake nei. Kati ra aku kupu mo tenei mea,
heoi ano ra ka whakapai atu ahau kia koutou mo to koutou whakaae kia
tae mai au ki to koutou aroaro. Kia ora koutou e noho ana ikonei ki
te mahi i nga ture i runga i te ngakau tika me te ngakau pai.
Wi Tako Ngatata.—E te Tumuaki ka whaikupu
atu au mo te mea e korerotia nei i te aroaro o te Kaunihera. I tae
mai he pukapuka a Wahanui ki au, e whakamarama mai ana i nga
menemana o tenei Pire, tono mai ana ia kia tautoko ahau i ana
menemana me ka korerotia i te Kaunihera. Te take i pera ai ia, he
hiahia nona kia waiho ano ki a ia te mana whakahaere i tana whenua,
a i te mea e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko whenua i reira, me
panui ki nga tangata katoa o taua takiwa. A ki te hiahia te
Kawanatanga ki te hoko whenua i reira me panui me ata whakaatu
marire hoki ki nga iwi o reira, ka whakaatu atu hoki ki te Komiti o
taua takiwa. E hara i to mea e hiahia ana ia ki te kaiponu i taua
wahi, engari e hiahia ana ia kia waiho marire kia marama raano te
tikanga hei whakahaere i nga mahi mo te whenua, kei reira ka tika ai
te rapu tikanga mo te
Wi Pere.—He tauhou ahau ki tenei whare.
Ahakoa toku tauhoutanga ehiahia ana ahau kite whakapuaki i etehi
kupu rua rua nei. E tautoko aua ahau inga whai korero a te Pirimia
kia tukua te Kawanatanga hou nei kite whakahaere ia ratou na
tikanga; a kia Kimihia hoki nga mahi ate Kawanatanga kua mutu ake
nei. Ki toku whakaaro he nui rawa nga raruraru kua tau mai ki etehi
tangata irunga inga mahi a taua Kawanatanga ra. Me ata whakaarohia
tenei, ko te ioka kua whakanohoia eratou ki runga kinga kaki anga
Maori, he taumaha rawa. Na reira ahau imea ai, Tukua kia mahi te
Kawanatanga hou i ona ritenga. Ka kitea e he ana, whakahengia. He
pai koinaka. Hapainga. Mehemea ehe ana tetehi tangata o taua
Kawanatanga; whakarerea, homai tetehi tangata pai atu. Mehemea, ka
tonoa te pooti inaianei, emea ana ahau kaua matou nga mema Maori
epooti; kei pooti matapo matou ite mea kaore ano matou kia mohio
noa, kowai omatou hoa aroha kei roto itenei whare. E mohio ana matou
he nui rawa nga mate etau nei irunga inga Maori. Ko nga mahi a te
Minita Maori kua mutu ake nei, e he ana. E rite ana taua Minita
kitetehi tangata i huaina ko "Hone." Kaore i iriiria tika tia. He
tika tona meatanga ki te wai ko te iri iringa ki te Wairua tapu me
te wairua aroha kaore. I mahara ahau irunga toku kuaretanga ite mea
e karangatia he "Minita ia mo te taha Maori," a ka atawhaitia eia
nga iwi Maori, ka arahina ratou kite huarahi tika, ka akona ratou
kia whi whi ai ratou ki te tika ki te ora. Ko to Pakeha ewhiwhi tonu
ana kite tika: ahakoa kore a ratou whenua tika noa atu ahakoa kaore
i tae kite rua mauo eka tona whenua whiwhi tonu atu. Tena ia ko te
Maori, meaha te nui o a ratou whenua kaore e tupono kite rawa ki te
tika. Kei te maharahara ahau ki to matou ahua, he tau hou matou
katoa iroto itenei whare koia ahau emea nei; Atawhaitia matou. Aua
koutou e mauahara. Erangi me huihui tahi tatou ki te ata rapu rapu
ite tika mo katoa, mei kore eputa he tohu aroha mo koutou ki nga Iwi
Maori o enei motu. He maha oku whakaaro e hia hia nei ahau kite
whakapuaki a etehi atu wa. Ko toku tino hiahia kia rapu tahi koutou
inga ture pai e ora ai nga Maori ite mea he he ta te Kawanatanga, ta
nga Pakeha hoki. Kaore ranei e taea te whakatakoto he ture pai hei
whakahaere inga whenua e mau nei ki nga Maori? Ki toku hiahia me
mutu inaianei te mahi ate Kawanatanga me nga Pakeha hoki inga whenua
Maori. Ko koutou nga Pakeha anake kei te hanga i nga ture e pa nei
ki nga Maori. Tukua mai ma matou o mahi, nana ka raruraru kaore he
tikanga waiho te he kia matou auake. Mehemea ka homai he ture pai ki
o matou aroaro, tena e whakaatea e matou. Kei te tukua mai nga
tikanga munui o a matou
Ihaka Hakuene.—E te Tumuaki, he hiahia
toku kite whakapuaki i etehi kupu ou ou nei. He maha nga Mema tauhou
kei tenei whare penei me au. A ehiahia ana ahau ki te whaki ioku
mahara mo te ahua onga mahi otenei whare. Kei te mohio te
Kawanatanga me te hunga turaki i nga tikanga me te ahua o ta ratou
mahi; tena ko matou ko oku hoa Maori kei te noho matapo matou. Koia
ahau i kimi kimi ai heaha te tikanga otenei mahi e mahia nei. Ko
matou ko nga Maori, mehemea e whiwhi ana matou inga maturanga nunui
katahi matou ka kaha kite whakahaere ture mo tenei Koroni. Erangi
kaore ano matou kia totika noa, he ahua kuare hoki no nga Maori. Ka
korero ahau inaianei mo te Ture Takoha Whenua me te Ture Takoha
Taonga. Ko te nuinga oto matou whenua kua riro ite Kawanatanga,
amehemea ka homai he Ture Takoha Whenua ka pehia rawatia tamatou
toenga whenua. E tautoko ana ahau ite kupu a
Wi Pere.—E te Tumuaki. Taku kupu tuatahi
etino pouri ana ahau mo te ahua o tenei whare inaianei. Ko taku tino
hiahia he whakaatu kite whare nei nga mea kua tukua mai ki au kia
tirohia ematou akoutou whakaaro mo aua mea. A ki a mohiotia hoki te
tikanga otenei kupu ekiia nei he kore noa iho matou te hunga iti. Ki
toku titiro mete mea he pekerapu tenei Kawanatanga; te take ite tau
1882 ka whai ture te Ture Reiti Whenua Karauna Maori hoki. Notemea
kua kore koutou ekaha kite whakaea a koutou nama ka hanga tenei
turei kia riro mate tangata Maori eutu. A ka homai tenei ture ki
runga ki nga whenua a o matou Tupuna. E he ana tenei itemea ko aua
whenua he mea tuku iho ki nga Maori mai ano io ratou matou. Na te
Kawanatanga o Meiha Atikini ihomai tenei ture. Mehemea ikaha koutou
kite whakatu mai hei Kawanatanga taitamariki nana ka raruraru imuri,
kaore he tikanga, ite mea namatou ikite. Kua ki mai te Pirimia te
take i tu roa ai ia, he pai note motu nei ki aia. Kaore ahau e
whakapono ki tenei kupu. Na ke te take i waiho roa ai, kia mahi ia
inga ture pakeke mo te Iwi Maori. He kino rawa taua ture e korero
nei ahau; e hia tau imuri nei ka kore e utua nga moni reiti ka
tangohia ete Kawanatanga amatou whenua hei utu mo ana reiti. I kite
ahau ite Piremia itenei ra, Patai ana ahau ki aia mei kore ia e
whakangawari i etahi tikanga o taua ture, horere pu ana ia ano ko
Paraire itana kitenga ia Ropitini Kuruhou e pupuhi manu ana. Heoi
kua mohia ahau ekore te Iwi Maori e tupono kitetehi painga mehemea
ka penei tonu te mahi. Ka riro ma te Pirimia e arahi ana hoa Minita,
he tamariki hoki ratou. Mehemea ko ratou anake, tera ratou e kaha
kite haere irunga ietahi tikanga hou tenei ko tenei ekore ratou
ekaha. Ki toku mahara ma te Iwi Maori ano e hanga nga ture mo oratou
whenua; me mahi irunga ite tikanga Maori a me homai ma tenei whare e
whakamana. Mehemea ka mau tonu te ture ekorero nei ahau, ki toku
mohio ka pau katoa Nga Whenua Maori. Ka oti katoa a ratou whenua te
whakawa ete Kooti Whenua Maori, ka tahuri nga Maori ka hokohoko ia
ratou kei tangohia hei utu mo nga reiti. Mo runga mo nga kupu a nga
Mema taitamariki e korero nei ratou, ipootitia ratou hei turaki
itenei Kawanatanga; koina te tikanga iwhakaturia ahau hei Mema a he
aha te take i tapepa ai aua Mema. Ki taku mohio me whakarere ete
Pirimia tana nohoanga, pena me
Taiaroa.—Ka patai ki te minita
Maori, mehemea kua puta te Karauna Karaati ki nga Maori mo te Rahui
Maori ki Mawhera Kereimouta i raro i nga tikanga o te "Ture Rahui
Maori ote Waipounamu, 1883." A mehemea kaore ano kia puta, ko awhea
puta ai?
Te Paranihi.—Kupu whakahoki Kaore ano i
puta te Karauna Karaati, te take, kaore ano, i oti noa te ruri. I
mohio ia kaorekau he moni hei utu ma reira e whakaroa.
Whakaaetia ana i runga i te motini a Taiaroa,
kia whakatakotoria ki te tepu o tenei Whare, me perehi ki te reo
Maori me te reo Pakeha he kaute o nga Maori kua riro mai mo enei
rahui, ara Ko Arahura, Kereimouta, me Whakatu. Timata mai i te tau,
1880, me te utu reti, me te wahi kua whakaputaina ki nga Maori, me
nga ingoa o aua Maori, me te moni i hoatu ki te hunga kohikohi i aua
moni, me nga moni katoa i pau.
Te Puke Te AO.—E
Wi Pera.—I tana korerotanga i te motini e
mau ana ki tona ingoa i mea ko te mahi a te Kooti e kahiti nei i nga
whenua o tetahi takiwa a ka kawe ki tetahi takiwa ke atu whakawa ai
e he ana. He nui rawa nga raruraru me nga mate e pa ana ki nga
tangata no ratou te whenua. Mehemea ka haere atu nga Maori i to
ratou takiwa ki tetahi atu takiwa whakawa ai i o ratou whenua he nui
to ratou mate i te kore kai i te pau ranei o a ratou moni i te
hokonga kai. Ko nga Maori kihai i whai rawa ka nama a ka pau nga
moni hei whakahaere i a ratou keehi i roto i te Kooti i te utunga
kai whare nohohanga hoki. Ko tona mutunga ka mate ratou a ka tahuri
ki te hoko i o ratou whenua, ekore hoki ratou e hoko mei kore te
mate. Na mo runga i te rarangi tuatoru a te motini, e mahara ana ia
e he ana tenei tikanga, kia waiho ma te Tumuaki o nga Tiati te
whakawa tuatahi mo runga i nga poraka whenua. E mahara ana ia, ko te
mea tika ma nga Tiati o te Kooti o raro iho e whakawa i te
whakawakanga tuatahi mo nga poroka, a i muri iho ma te Tumuaki o nga
Kaiwhakawa e whakawa i nga wakawakanga tuarua. Ko te wahi i kite ai
ia e he ana, ko te rironga ma te Tiati Tumuaki e whakahaere i nga
keehi e whakatau, a ki te whakaaro etahi Maori e whai take ana
ratou, e mate ana, a ka tono kia whakawakia tuaruatia, kahore e
whakaaetia. No te mea na te Tiati Tumuaki i whakawa i te tuatahi. Na
runga i tenei ka puta he raruraru ki nga Maori. He nui hoki nga moni
e pau ana i te ruritanga o nga whenua. He nui rawa hoki nga utu mo
te Kooti he pauna te utu te tangata kotahi i te ra kotahi. No runga
i enei utu, me etahi atu, i hoko ai nga Maori i o ratou whenua, a he
mea ano e neke ana nga utu o nga nama i o nga utu o te whenua, koia
nei te tikanga e mea ai ia ki te Whare kia whakatikatikaia e enei
tikanga. I runga i etahi tono e tae ana nga utu ki te £200
ki te £300, e hara enei he i te mea whakaaroaro noa iho,
erangi he tino tika. He maha nga Maori e mate ana i runga i enei
utu. Tera ano etahi Maori, kahore a ratou moni, a ka tu nga tangata
penei ki te whakahaere i a ratou keehi. Ahakoa he tangata e tino
mohiotia ana nona te whenua, ki te kore he moni hei utu i te Kooti,
ka unuhia tana kereme, a ngaro iho tana whenua, no te mea kahore ana
moni hei utu i te Kooti, mo te whakawa i nga whenua i waiho iho e
ona tupuna. A na te uaua o enei tikanga ka ngaro tona whenua. Koia
nei nga tikanga i hiahia ai ia ki te korero i te motini e mau ana ki
tona ingoa. Ka ki atu ia ki te Whare kia kaua e whakaparahako ki nga
hara e tau ana ki runga i nga Maori
Ka whakahaerea taua, motini ara— "(1.) Ki te whakaaro o
tenei whare, e tino he ana te whakahaere o te Kooti Whenua Maori, a
me whakatikatika. (2.) Ko tenei tikanga e mau nei i te Tumuaki ia ia
e panui nei i nga whenua o tetahi Takiwa kia whakawakia ki tetahi
takiwa tawhiti noa atu, e tino he ana, a he nui rawa te ruihi me te
mate e pa ana ki te iwi nona te whenua i
Te Paranihi tana kupu whakahoki i mea. Ko te take e
korerotia nei e te mema na e whakaatu ana kihai i tino tika te
whakahaere a te Kooti Whenua Maori, otira e kore pea e pai taua mema
kia whakakorea rawatia te kooti i runga i tana whakataunga, na mo
runga i te wahi tuarua o tana whakatau mo nga Maori e haere mai ana
i tawhiti ki te Kooti ki te whakawa i a ratou Keehi me te pau o
ratou moni i te whakawakanga tuarua. Ko ia ko te Paranahi i mea kua
rongo ia e tika ana kia whakatikatikaia te whakahaere a te Kooti, te
whakaae ano hoki ia e he ana te whakawa a te Tiati Tumuaki i enei
keehi. Erangi kihai ia i ronga he nui rawa nga utu mo te whakawa i
nga keehi, ki tana mahara ko nga utu ekororo nei te mema na ko nga
utu katoa mo te haerenga atu ki te Kooti mo nga Kaiwhakamaori me
etahi atu mea. Erangi kahore ano i puta taku patai mo runga i tenei
take; kahore hoki au i mahara he nui rawa enei utu. Erangi ka patai
atu ia ki te mema na kia unuhia tana motini, no te mea kua puaki ana
whakaaro i hiahia ai ki te korero. Ko tetahi kupu hoki aku ki te
mema na ki te kitea e au e he ana etahi mea, ka hohoro tonu taku
whakatika. Ko te huarahi mo te whakahaere i te Kooti, ko te mea tika
me tuku tono atu ki te Tumuaki o te Kooti. Te rongo ano au he mea
tika kia whakatikatikaia te Ture. Na ko tenei ka ata whiriwhiria e
au nga tikanga. Otira tera e roa e whiriwhiri ana, kia pehea te nui
o te wahi o te ture Kooti Whenua e whakatikatikaia.
Taiaroa.—Kua kite au i nga kupu o
te motini i mauria e te mema mo te
Te whakaaro a Wi Pere, ki nga kupu whakapai a te
minita Maori ka inoi atu ia kia unuhia te motini ko tetahi
Taiaroa.—Patai ki te minita Maori,
mehemea kua whakaotia te ruri i nga whenua me nga Tekiona mo nga
hawhekaihe i runga i nga tikanga o te ture karati mo nga hawhekaihe
o te Waipounamu a mehemea kua oti awhea whakaputaina ai nga karauna
karati. E hiahia ana ia ki te whakamarama i te tikanga i patai ai ia
i tenei kupu. No te mea i pahitia e tenei Whare he ture i mua hei
whakahaere i tenei mea. Ki tana mohio kua oti nga ruri; erangi
kahore ano nga karauna karati i whakaputaina, ko tetahi o nga whenua
kua wehea kua tangohia hei mea ma te paro kaunihera. Kua maha nga
tohenga kia whakahokia mai te whenua erangi kihai i taea.
Te Paranihi.—Tana kupu whakahoki i mea
kei te mahia nga ruri meake ka oti. Ko etahi o nga karauna karati
kua oti noa ake te whakaputa mo nga whenua i te Takiwa o Katapere;
kua tuakua atu nga tono kia hohoro te whakaputa i nga toenga o nga
karati.
Taiaroa.—E
Ka motinitia ara—"(1.) ki te whakaaro o tenei Whare he mea pouri rawa te haringa mai o te mate koroputaputa ki tenei koroni e nga pahihi o era koroni. (2.) Kei te wehi rawa nga Maori ki tenei mate whaka rikarika, ite mea takitihi o ratou kua werowerohia. (3.) Ki te whakaaro o tenei Whare he mea tika kia whakaarohia nui tia e te Kawanatanga inaianei ki te tuku takuta ki a ratou Takiwa kia werowerohia nga Maori.
Te Paranihi.—
"Akuhata 27 th , 1884, Tari Maori, "Poneke."Mo runga mo te mate koroputaputa kei era Koroni e hiahia ana te Kawanatanga kia werowerohia katoatia nga Maori inaianei, na reira ka whakahaua ahau e
Te Roretana kia whakaatu koe ki nga Maori o to Takiwa tenei mea nui; a me tautoko hoki i te Takuta, i te Kaiwerowero o te Katoa ranei ki te whakahuihui nga Maori kia oka okaia ratou. I perehitia ki te Waka Maori i mua nga kupu akoranga mo taua mate. A ka perehitia tuaruatia aua pukapuka ki te Kahiti Maori ka hoatu aua panui hai tuku mau ki nga Maori katoa. Ka hoatu hoki he rongoa ki nga Mahita, ki nga Mihinare me etahi atu tangata mo nga Maori. Me tahuri koe ki te tautoko inga Takuta me nga Kai werowero o to Takiwa kia oti pai tenei mahi. Me whakaaro nui koe ki tenei mea kia kaha rawa koe kia werowerohia katoa tia nga Maori me nga tamariki."
A i runga i enei kupu tohu tohu ka oka okaia nga Maori otiia e 7,300
tangata i roto i nga Maori 45,000 anake i oti te mahi tae mai ki
inaianei. Ko nga Maori e noho ana kei nga taone e taea ana e nga
Takuta me nga Mahita.
Wi Pere.—E tino whakaae ana au ki tenei
Pire E mahara ana ahau he Pire tino pai tenei mo nga Maori tatemea
he matara rawa nga whare pooti ko etahi Maori kotahitekau ko etahi e
ruatekau maero e haere ana ki te pooti. Ko etahi e haere ana ma
runga hoiho ko etahi ma runga ano i o ratou waewae haere ai ko o
matou kaumatua e haere ana i raro kahore hoki ratou e mohio ki te
eke hoiho kahore o ratou huarahi penei me enei i Poneki e haere ana
ratou i runga i nga huarahi o o ratou Tupuna. Na konei ahau i mea ai
me whakaroa nga haora pooti mehemea kahore nga pakeha e pai ki tenei
me waiho mo nga Maori anake.
Te Puke Te Ao.—Mo runga mo tenei take
korero kaore ahau e titiro nui ki tenei mea. Ki toku mohio kaua e
tuwhera nga haora pooti kia huri ki tua ote ono karaka ote ahi ahi
kei nui te raruraru, itemea kei te ono ka po a tera e pooti te
tangata ki nga Takiwa e rua e toru maha atu ranei. Erangi me timata
te pooti ite waru o te ata hei te wha o te ahiahi ka mutu. Erangi
rangi tenei. Na te he rawa ko te tatari roa a te hunga pooti i muri
rawa ote ono karaka kia rongo ratou ite pehea tanga o te pooti. A
kei nga pootitanga e noho whakaririka ana nga tangata, tera e
ngangare, e tau patu patu ratou ite po koia ahau e mea nei kauaka e
kumea kia tae atu ki te po te pootitanga.
Taiaroa.—E kore e maha aku kupu mo
tenei Pire ka whakatakotoria e au ki tenei Whare inaianei; te take i
korerotia tenei Pire i era tunga o te Paremete, a tautoko ana nga
mema Maori me etahi mema pakeha hoki. E tino tono ana ahau inaianei
kia whakaaetia ete Whare te panui tuarua. E kore ahau e whakaroa ite
Whare erangi e tumanako ana ahau kia puta tenei Pire.
Tautoko ana a Takana, te mema mo Waitaki, me te Minita Maori i te Pire.
Taiaroa.—E tino whakapai ana ahau
ki te korero a te minita Maori me te mema mo Waitaki kia parea atu
tenei Pire ki te Komiti tikanga Maori. I kete kete te mema mo
Waitotara a
Ihaka Hakuene.—E tono ana ahau kia
whakaae mai te Kawanatanga kia homai he moni kaua e nuku ake ite
£50 hei taiepatanga mo te urupa kei Ohaeawai te wahi e
takoto mai na nga tupapaku i mate i te whawhai a Heke. He kupu rua
rua aku mo tenei mea kia mohio ai tenei Whare. Muri iho i nga
whawhai kia Heke ka tanumia nga mea mate ki nga wahi takitahi, tae
mai nei ki te tau 1872, te wa ko Ta Tanara Makarini te Minita Maori
katahi ka whakaarohia he mea pai kia huihuia aua tupapaku ki te wahi
kotahi. A ka hahua, ka tanumia kite wahi kotahi ki Ohaeawai hui atu
hoki ki nga tupapaku Maori. Ka taiepatia te eka kotahi hei wahi tapu
na nga Maori ano i mahi; na ka kohi moni ratou hei whakaora ite
taiepa, hei whakapai i taua wahi, £7 taua moni. No te
timata tanga o tenei tau, ka tahae tia taua moni e te tehi Maori,
mau ana taua tangata kite whareherehere, e noho mai nei. Erangi i
ngaro tonu te £7 iaia. Muri iho ka kohi ano nga Maori e
£4. Kua mohio ahau e kore pea e rite te moni koia ahau e
tono nei, me tapiri te Kawanatanga i ta matou i kohi ai. Kaua te
Kawanatanga e maharahara mo tenei mea ka waiho hei tauira mo nga
wahi tapu katoa. Me whakaaro ki tenei he nui nga Pakeha kei taua
wahi; mehemea he Maori anake kaore ahau e tono.
Ka whakahoki kupu a
Te Puke Te Ao.—Kei au etahi kupu mo tenei
Pire. Ohorere ana nga mema Maori i te whaka arahanga o tenei Pire i
tenei po koia ahau ka tono nei kia Raka, te mema mo te Rawhiti kia
hikitia te korero-tanga o tana Pire kia whai takiwa matou ki te
titiro ki nga tikanga o tenei Pire. Horere pu ana matou i te taenga
mai o tenei Pire kia matou inaianei i te mea kaore ano matou kia
whakaaroaro noa i ona ritenga e pa nui nei kia matou ki nga Maori.
Koinei te take e tono nei matou kia nukuhia tenei korero.
Ka mea a Raka. E pai ana ahau kia nukuhia tenei korero irunga i te tono a nga mema Maori. Heoi taku hia hia kia whiriwhiria nuitia taku Pire mehemea ka huri huri te Whare, tera e paingia tenei Ture.
Te Puke Te Ao.—E mea ana ahau me nuku te
korero mo tenei Pire kia rua wiki ite mea e kore nga mema Maori e
kite wawe i nga ritenga o nga mea hou penei me nga pakeha.
Whakaaetia ana te hikitanga.
Wi Pere.—E hiahia ana ahau ki te whai
kupu mo nga korero a
Te Puke Te Ao.—Irotoitenei whaikorero kei
te auhi noaiho etahi o nga Mema, me te nui o ta ratou taupatupatu i
a ratou, kati kei te pera hoki au. Kotahi Mema i hoki whakamuri ki
enei tau maha kua hori ake nei, me te korero hoki ki nga kino i
mahia e era Kawanatanga, na he nui nga mate i tau mai ki runga ki
nga Maori i nga tau kua pahure ake nei, he aitua nui rawa i pa ki te
iwi ki te whenua hoki. Ko taua raruraru i pa ki te whenua kaore i
haere mai i runga i te Ture, ta te mea he papatitipu aua whenua
kaore ano kia kootitia. E he ana te tau mai o te Ture ki enei
whenua, ka pa he whenua karaati katahi ka tika. Kua he rawa nga
Maori i runga i nga Ture kua mahia e tenei whare i nga tau kua mahue
nei. Koia ahau i tono ai kia awhinatia nga Maori inaianei kia homai
he Ture pai. Ki taku mohio me whakakore te Ture Reiti ki runga ki
nga whenua papatipu, me te Ture Takoha Whenua Maori. Kaore matou nga
Maori i te mohio i te homaitanga o enei Ture ki runga ki o matou
whenua. Ki toku whakaaro kei te whakahe tahi nga Pakeha me nga Maori
ki aua Ture. E whakahe ana matou i te mea e takahi ana tenei i te
Ture i mahia i te 1840. E ki ana te toru o nga rarangi o te Tiriti o
Waitangi ka tautokona e te Kuini o Ingarangi nga Rangatira Maori me
nga iwi katoa o Niu Tireni a ka whakamana ratou e ia ki runga ki a
ratou whenua me a ratou tonga katoa. Ki toku mahara e tino takahi
ana to Ture Reiti i taua rarangi, a e whakakore ana i te Ture a te
Kuini. E. kore matou nga Maori e whakahe i nga Ture i hanga e o
matou Rangatira ma te whaitake rawa ka tahi ka tika. Kaua e tuku mai
tenei Ture ki nga Maori patu taha ai. Tukua mai ki te aroaro, he
kanohi e kanohi katahi ka tika, kaua matou e patua pohetia e enei
Ture. I runga i taua Tiriti i
—Kaore au i te whakaaro nui
rawa mo tenei Pire, mehemea ka inu nga tangata i te waipiro kino ka
mate ratou no ratou ano te he. Te mahi a etahi Kai-tiaki Paparakauta
kia rua nga ahua o nga waipiro kei roto i o ratou whare, ko tetahi
ahua e hoatu ana ki nga kuare kia wawe ai te haurangi, ko te waipiro
pai mo nga pakeha mohio. Kua rongo ahau i etahi Kai-tiaki
Paparakauta o tenei motu e korero ana e rua ana ahua waipiro, kotahi
ahua e karangatia ana he "Waipiro Maori," hoatu ana taua wai hei
whakahaurangi i nga Maori, kaore au e whakahua i nga ingoa o enei
tangata. Ki taku mohio ma te Kawanatanga e homai he Pire hei
whakatika i tenei he. Tetahi ritenga pai me whakatu he tohunga tana
mahi he haere ki nga Paparakauta katoa ki te kimi i te pai i te kino
ranei o aua wai me haere a huna atu ki aua Hotera tango ai he wai me
kore e kitea tona ahua. Mehemea ka penei te whakahaere katahi ka
mutu te hoko o nga waipiro kua rongoatia. Ki taku hiahia me whakaro
nui te Kawanatanga ki tenei mea.
—Ka tono ahau kia panuitia
tuaruatia tenei Pire, i te niea e pa ana ki nga Maori o te
Waipounamu anake. Kaore he kai-whakamaori whai raihana o tera Motu,
na reira ka raruraru nga Maori ana hiahia ratou ki te nama moni mo a
ratou mahi. E mea ana ahau kia kotahi te Ture ki reira mo te Maori
me te Pakeha. He nui nga tau e nama moni ana nga Maori o tera Motu
mo a ratou tini mahi, otiia i te tau 1883 ka araia ta ratou mahi
penei e "
Tautoko ana a Te Paranihi.
—Ka whakahoki kupu. Ka tono
ahau ki te Whare kia mahara ki tenei ka rua tekau tau i mua o te
pahitanga o taua Ture kore rawa he raruraru ki nga Maori me nga
Pakeha mo a rotou nama moni. Ko taua rarangi o
Panuitia Tuaruatia ana taua Ture.
—Ka patai ki te Minita
Maori mehemea ka whakaae te Kawanatanga kia homai tetahi Ture i
tenei tunga o te Paremete kia taea ai nga Rahui Maori o te
Waipounamu i karaatitia ki etahi kai-tiaki mo nga Maori i mua kia
wehewehea ki ia tangata ki ia tangata. Ko te nuinga o nga Rahui o te
Waipounamu i karaatitia kia tekau nga kai-tiaki mo ia Rahui. I
whakaputaina aua Rahui i raro i "Te Ture Whenua Maori 1865" mau tonu
i te hunga tahi tekau kaore ano kia wehewehea ki te nuinga o nga
tangata no ratou aua whenua. A he nui te raruraru e takoto nei i
runga i tenei ritenga i te mea kei te tikanga o te Ture heoti nga
tangata e whaipaanga ana ko aua tangata o roto o nga karaati. E tino
hiahia ana ahau kia homai e te Kawanatanga tetahi Pire hei whakatika
i tenei mea.
Te Paranihi.—E kite ana te Kawanatanga he
take nui tenei e tika ana ki runga ki nga tohutohu a te mema o te
Waipounama otiia e manawapa ana te Kawanatanga i te kore taima pea
mo te homai i tetahi Ture i tenei Paremete. Me ata whiriwhiri
marire, he take ahua taimaha.
Wi Pere.—E hiahia ana ahau ki te korero i
etahi kupu mo runga i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare,
he whakamana ta taua Pire kia hokona e nga Maori o ratou hea
takitahi, ara, he tango i nga whenua i raro i te tiaki a te Ture
1873. Pahitia taua Pire e tenei Whare hei tiaki i nga whenua hei mea
hoki kei hokona. Erangi i muri i te pahitanga o taua Ture i takahia
e nga pakeha, i te mea kia, hokona nga whenua e mau nei te take i
raro o taua Ture, E mahara ana ahau e pakeka rawa ana nga tikanga o
te Ture ki nga pakeha, na reira ratou i hiahia ai kia whakarereketia
na reira hoki i mauria mai ai tenei tikanga ki te aroaro o te Whare
he mea kia ahei ratou ki te hoko i nga whenua o nga Maori. E
whakamana ana tenei Pire i te tangata kotahi kia wehea tona hea ake,
hoatu ana te mana ki nga Pakeha pena me te Maori nona te whenua. Ka
whai mana tetahi Pakeha i raro i tenei Pire kia wehea te hea kua
hokona e ia. Tuturu toku whakaaro e he ana tenei ritenga. A mehemea
ka paahitia tenei Piri kore rawa e roa roa kua pau katoa nga whenua
a nga Maori. Kua whakaatu mai Te Minita Maori ki te Whare kei te
Wenerei e haere ake nei ka tae mai he Pire Whenua Maori ano ki te
aroaro o te Whare. E mea ana tana Pire ma nga Komiti e whakahaere
nga whenua katoa a nga Maori. Ko aua Komiti he mea pooti marire; a
ko nga whakataunga katoa a aua Komiti me matua whakaae te iwi katoa
nona te whenua. Mehemea he hiahia to
Te Puke Te Ao.—E hiahia ana ahau ki te
whakapuaki i tetahi kupu mo runga i tenei mea e whiriwhiria nei kua
whakaarohia e ahau nga rarangi o tenei pire e mahara ana ahau i
hanga kia riro ai nga whenua o nga Maori. Ko tetahi o nga rarangi e
pa ana ki nga hea o nga tamariki, e whakamana ana i
Te Puke Te Ao.—Ka patai ki te minita
Maori e pehea te whakaaro a te
Te Paranihi.—Ka mea ko taua pitihana e
tono ana mo te kainga Maori i Otaki kia whakahaere. Otiia kaore he
mana mo te mahi pera erangi ki ta te Kawanatanga mohio ka ahei te
whakahaere i raro i te Ture Takiwa Taone katahi ka whiwhi nga Maori
ki nga tikanga pakeha.
Te Puke Te Ao.—I mea e pa ana nga tikanga
o tenei Pire ki nga Maori o tona takiwa no reira ka ki atu ia ki te
minita Maori kia nukuhia te korerotanga tuarua o tenei Pire kia oti
marire te whakamaori kia ahei ai nga Maori te titiro i nga
Ko Te Paranihi.—I mea kua maha nga ra e
takoto ana te Pire i roto o nga ringaringa o nga kaiwhakamaori,
erangi kua tono ia kia mohio kua pewheatia.
Ko Te Puke Te Ao.—I mea no te mea kua
rongo ia ki nga korero a te mema mo Waitotara ka pai ia kia kite i
te Pire i mua o te korerotanga tuarua, e mahara ana ia kahore e tika
kia korerotia tuaruatia he tikanga penei i te mea e pa ana ki nga
Maori engari kia kite marire nga mema Maori.
Nukuhia ana te korerotanga.
—Tana patai ki te minita mo
nga kura, mehemea e tika ana ka whakahokia iho te utu mo nga
kaiwhakaako kura Maori i muri iho i te tahi o nga ra o te marama
nei.
Te Taute.—Tana kupu whakahoki kahore i
whakaarohia kia whakahokia iho nga utu, otira e whiriwhiria ana e
ratou a ka utua i runga i to ratou matauranga i runga hoki i te maha
o nga tamariki e haere ana ki te kura, e whakaatu ana hoki ia e neke
rawa ana nga utu o nga kaiwhakaako kura Maori i o nga pakeha, ara
mehemea e whakahaerea ana i runga i te maha o nga tamariki puta noa
i te koroni e tae ana ki nga kura.
—Patai ki te Minita mo nga
mahi nunui mehemea ka hoatu e te Kawanatanga ki runga i te pukapuka
he moni hei whakaoti i te rori e haere atu ana i Potopero ki te
kurae o Otakou.
Te Retitana.—Tana kupu whakahoki; i
whakaarohia ano kia hoatu he moni ki runga i te pukapuka moni, otira
me whiriwhiri e te Kawanatanga mehemea e tika ana kia whakahaerea
nga moni i runga i taua rori i te mea kahore kia whakaturia te Rori
Poari etahi tangata ranei hei kai titiro hei whakahau kia hanga nga
wahi pakaru. Ka rua ka toru ranei nga tukunga moni mo tenei Rori a i
runga i te kore tangata tuturu hei tiaki i taua mahi kihia i pai te
whakahaere i nga moni. Te mahara te kawanatanga tera ratou e ahei ki
te whakahau i nga Maori whai take ki tera rahui nui ki te whakatu
Poari, a ma ta ratou tiaki i taua rori ka puta he painga kia ratou
ano, mehemea e whakaputaina ana he tikanga penei ka hanga e te
Kawanatanga nga wahi pakaru.
patai ki te Minita mo nga mahi nunui,
Meheme ka tukua mai e te Kawanatanga tetahi tikanga i tenei paremete
hei whakamana i te Rori Poari mo te Takiwa o te Kurae o
Otakou—kaua e uru te takiwa o Potopero—kia ahei
ai te hanga i nga wahi pakaru o nga rori me nga piriti i taua takiwa
me te whakahaere hoki? He hiahia no nga Pakeha no nga Maori i patai
ai ia i tenei kupu.
Te Retitana tana kupu whakahoki ka whakauruhia e te
Kawanatanga tetahi rarangi ki roto i te Pire Rori e takoto nei i te
Aroaro o te Whare, e mahara ana hoki ratou ka rite pea ta te Mema e
whakaaro nei.
patai kia nukuhia te korerotanga
tuarua o te Pire, no te mea kahore ano i whakamaoritia. He ture hoki
na te Whare ko nga Pire e pa ana ki nga Maori me whakamaori.
Wi Peri.—Ka patai ki
Te Taute.—E tika ana ta
Te Puke Te Ao.—Patai ki te Minita Maori
mehemea ka pai ranei ia ki te whakangawari te tikanga mo te tukunga
pera ki te Iwi Maori. Ki tona mohiotanga kua tae tenei ki te taima
tika hei whakangawari i aua tikanga. Kaua te Kawanatanga e
maharahara i te mea kei te noho nga Maori, kei te tautoko i te
Kawanatanga i nga mahi pai. Inahoki a Tawhiao kua homai ana pu maha
noa atu i Waikato ki te Kawanatanga. Mehemea ka tuku paura aha ranei
ki nga Maori, aua te Kawanatanga e wehi. Te mahi a nga Maori o tona
takiwa he tono penei tonu nareira ia i patai ai.
Te Paranihi.—Tana kupu whakahoki. Mo
runga mo te takiwa o te mema patai kahore he take e hopohopo te
Kawanatanga mo nga Maori. Otiia me whakaatu e ia kei te ngawari noa
iho nga ritenga mo te tuku pera inaianei: whiwhi tonu nga tangata
noho pai i te raihana. Ko te tikanga ia kia kotahi pauna paura,
tetekau pauna hota me te rua rau rimatekau nga tingara e tuku ana mo
te raihana. Ka riro mai aua raihana i nga Kaiwhakawa me nga Apiha
Maori. Kaore he uauatanga o taua mea. Heoi tona e
Wi Pere.—Patai ki te Kawanatanga, mehemea
ka whakaae ratou ki te whakakore i te ritenga taumaha mo runga mo te
riihitanga whenua Maori, ara te utunga kotahitangi o te moni takoha
i runga i nga moni reti; hua atu me utu ia tau ia tau ia tau, pau
noa nga tau o te riihi. E tino peehi kino ana taua Ture i nga Maori
inahoki e whakaiti ana te utu o nga whenua Maori e riihitia ana e
nga pakeha. A e tino taumaha rawa ana ki nga pakeha e iti ana te
rawa, e arai ana hoki ratou i te riihi whenua Maori. Heoi nga
tangata i kaha ki te reti whenua Maori, ko nga tangata e tae ana nga
moni ki te wha, ki te rima mano pauna. Te nuinga o nga pakeha
inaianei kaore e kaha ki te
Te Paranihi.—Tana whakahoki. He take nui
tenei e pa ana ki te moni o te Koroni. Mehemea ka whakaaetia ta Wi
Pere he £5,000 i te tau te moni e ruihi ai te Koroni. He
take tenei hei whakaaro aro ma te Kawanatanga i mua mai o tera tunga
o te Paramete hui atu ki nga whakahaerenga moni mo tenei tau e haere
ake nei mehemea ka hoki ki te mahi tawhito, ka kore e whakaotia he
tikanga hou, he nui te ruihi o te Koroni. I te mananga o te Ture
tawhito he nui te moni o te Koroni i ngaro. No reira i mea te ture
hou kia puta katoa mai te moni. Ka ata whakaarohia tenei take.
Engari e kore e taea inaianei te whakamana.
Ko Ihaka Hakuene patai ki te Kawanatanga mehemea ka
tukua mai tetahi tikanga hei whakatikatika i te taake kuri kia ahei
aite whakamana i te ripoata a te Komiti mo nga mea Maori mo runga i
te pitihana No. 436 a Mangonui Rewa me etahi atu? I runga i tenei
patai ana i mea atu ia ki te ata whamaramarama atu. E hiahia ana ia
kia mohio te Whare ki te take o tana patai. I te tau 1883 ka puta
tetahi raruraru ki te taha whakararo o te motu nei: I puta tenei
raruraru i te taake kuri te take i puta ai no te haeretanga o nga
pirihimana ki nga kainga Maori ki te tono i nga taake kuri. No te
taenga atu o te pirihimana ki nga kainga Maori tono ai te taake ki
nga Rangatira kihai ratou i pai ki te utu. No te kinga atu ekore e
utua ka mea te pirihimana ka hamenetia ratou, kihai i utua e ratou
te taake heoi ka hoki te pirihimana i muri iho ka whakaputaiua he
hamene. I tuhia ano te ra ki runga i te hamene e tu ai te kooti hei
whakawa i taua take. I muri iho ka whakaputaina he warati hei hopu i
aua tangata ka haere nga pirihimana tokorua ki te tono i te taake;
erangi kua rongo ke nga Maori e haere mai ana nga pirihimana ka tahi
ratou ka tono kia utu nga Maori mo te ratou takahi i te ture.
Te Pika kahore au e pai ki te whakararu i te mema
na otira e whakaaro ana au e rereke ana tana korero i runga i te
patai ko taku ki atu ki te mema na me haere tonu tana korero i runga
i te patai i runga i te ota pepa.
Ko Ihaka Hakuene kihai ia i pai ki te whakaroa i te
whare erangi ka poto nei tana whakamarama, i tetahi wa i muri iho ka
haere ano nga pirihimana ki tetahi kainga ki te tono i te taake
kuri. Ka hoatu e nga Maori nga kuri ki a patua na ka mauria e nga
pirihimana nga kuri ki tatahi kia patua erangi kihai i mate rawa. I
te ahiahi ka kitea aua kuri e nga tamariki e ora ana; kihai i patua
rawatia. He nui rawa nga rarurau i tau ki runga i nga Maori i runga
i te taake kuri, a kua tukua e nga Maori he pitihana whakahe i te
ture taake i tenei paramete. I pai ano te ripoata a te Komiti mo nga
mea Maori, na ka inoi ia ki te Kawanatanga me kore ratou e whakamana
i te ripoata a te Komiti.
Te Paranihi tana kupu whakahoki kahore te
Kawanatanga e whakaaro whakatikatika i te Ture take kuri otira he
take tenei me whakaaro mehemea ekore e tika kia panuitia kia kapea
te takiwa o te Mema na ki waho o te Ture Taake kuri otira ka
whiriwhiria tenei take e te Kawanatanga.
Ko Ihaka Hakuene.—Ka patai ki te Minita
mo nga Kura.—(1.) Mehemea ka whakaae te Kawanatanga kia
whakaturia he kura mo nga tamariki Maori ki Kaihu Kaipara. (2.) Ko
awhea hanga ai te
Te Taute.—Tana whakahoki. E kite ana te
Kawanatanga he mea tika kia hanga he kura, heoi te mea hai rapurapu
ko te wahi tika hei tunga. E tatari ana ki te kupu whakahoki a nga
Maori ki te utua mai ka mahia te kura. Mo runga mo te kura kei
Tangiteroria, te take i roa ai tera, na tetahi rangatira Maori i
pupuru te whenua mo te kura, no runga no tetahi ririri mo te rori.
Matua rite te whenua katahi ka ahei te Kawanatanga ki te whakatu te
whare kura.
Ripoata o te Komiti tikanga Maori.
"Ewhai honore ana te Komiti ki te ripoata kua whakaaetia e ratou tenei kupu whakaara, ara:—
"Me whakaatu ki te Kawanatanga te nui o te taima e pau ana e tenei
Komiti ki te
"Ko te ahua o tenei Komiti he penei, kaore e tuturu ana nga mema ahakoa no nga ra e rua, erangi he ra ano he mema ano, he rangi ano ko era atu mema, he nui hoki a ratou mahi hei whakaaro ma ratou, te taea te ata whiri whiri i nga take e nei nga whakawa tuarua, Tetahi tera e pau he moni nui rawa mehemea ka tonoa mai ki Poneke nei nga kaikorero hei whakamarama i nga ritenga o aua tono.
"E ki ana nga Maori na te Tumuaki tonu etahi whakatau e tono nei ratou kia tuaruatia, a e whai take ana mo to ratou mahara penei; he ahua uaua kia whakoarohia tika tia e ia ana whakatau o te tuatahi a kitea iho kei te Kooti Whenua Maori anake tenei ahua inahoki kahore e taea te turaki i ana whakatau, kaore hoki he ora mo aua whakatau e he ana. Ma te homaitanga o tetahi ture hou, katahi ka taea.
"Mehemea ka taea te penei, kaati he mahi ma te Tumuaki ko te hurihuri me te titiro i nga tono whakawa tuarua anake. Kauaka ia e whakawa i nga papatupu. Katahi pea nga Maori mahara ai kua tika ana kupu whakaae whakakore ranei i aua tono.
"Me tono ki te Kawanatanga kia hurihuri mehema e tika ana kia mahia te ture hou mo tenei mea mo te whakawa tuarua. A ki te ai he ture whakatikatika hei pera, me whakauru ano nga ritenga marama e mutu ai te ngakau hiria me te ngakau manukanuka a nga Maori mo tenei take, a ka tika kia whakarohia hoki tenei, me whakamarama ano te ture i nga putake e whakaaetia ai te whakawa tuarua; ara he whai korero hou te tahi. Kaore ranei i haere te whakatau a te Kooti i runga inga korero i whakapuakina ki te aroaro o taua Kooti.
Na ki te whakaaro o tenei Komiti me tupato rawa te whiriwhiringa Ateha kei tupono ki te tangata pera e whai paanga ana ona whanaunga ranei ki nga whenua e mahia ra e te Kooti."
—Ka motini kia parea atu
tenei ripoata ma te
Whakaaetia ana taua motini.
Te Puke Te Ao.—Patai ki te Minita mo nga
Mahi Nunui mehemea ka taiapatia e te Kawanatanga te raina rerewe i
Pamutana tae atu ki Pokitana kei mate nga karareke e haere ana ki
runga i te raina me nga tangata e haerere ana i te po.
Te Retihana, Tana kupu whakahoki he take nui rawa
tenei, he maha hoki nga whakaaranga o tenei korero i nga wa i mua
ake nei. E pouri ana ahau ki te whakapuaki i tenei ki kahore e
marama te huarahi ki a ratou e ahei te taiapa i taua raina katoa.
Mehemea tera etahi wahi e pa ai he mate ka whiriwhiria e te
Kawanatanga te peheatanga.
—I runga i te panui tuarua
o tenei Pire, ka mea ko te tikanga o tenei Pire he whakakore i etahi
wahi o te Ture 1883, e pa ana ki nga Rahui Maori o tera motu. Te
take kua kite nga Maori i te he o taua Ture. I riihitia nga rahui o
Motueka me era atu rahui i raro i tetehi tu riihi penei me te tauira
kei tona ringaringa. Kotahi tonu te ritenga mo aua riihi. E kore ia
e korero roa, eranga ka panuitia e ia te kape o aua riihi. I te wa e
Komihana ana a Hemi Make, koi nei te ahua o ana riihi, i penei ara.
"E whakaae ana te hunga nona te whenua kia tukua atu mo te reti e Te Komihana Rahui Maori mo nga tau rua te kau ma tahi, a ma taua Komihana e homai ki te tangata nona taua whenua e £20 mo ia tau pau noa te ruatekau tau, Ki te mutu aua tau, me hoki katoa mai nga whare, taiepa, kaari aha ranei ki te tangata nona te whenua, me ona rawa katoa. Me timata te riihi i te tahi o Hanuere 1861."
He tauira tenei no nga riihi katoa otiia i te Ture o te 1883, ka
pakaru nga riihi i mahia i mua, a mehemea e kaha ana nga Maori ki te
kawe i o ratou mate ki te Hupirimi Kooti, tera e whakataua mai he
utu kia ratou mo tenei mahi he. Erangi e kore ia e hokihoki mo nga
mahi he o mua; na te mea kia tika nga mahi inaianei. E kore ia e
hoki whakamuri ki nga mahi kino o mua kaore he kupu i roto i nga
riihi tawhito mo nga whakapainga: ka hoki katoa te whenua me ona
painga katoa ki te hunga nona ina mutu te reti. Kua takahia era
ritenga e te ture hou nei: koia i mea ai me whakakore taua ture. Kua
ki etahi Mema nana i whakaae ki tena ture, e tika ana, otiia
takitahi nga mea i whakaaetia e ia. Kua tono atu ia ki te
Kawanatanga kia whakaputaina nga Karauna Karaati i raro i nga
ritenga a te Tanga. Ki mai ana
Hikitia ana taua Korerotanga i runga i te motini a Ta
—Patai ki te Minita
Maori,—(1.) Kua pehewea te whakatau a te Kawanatanga mo te
ripoata o te Komiti Tikanga Maori i te tau 1878 mo te pitihana o
Teone Topi Patuki e inoi ana kia whakaorangia ratou ko ona hoa e te
Kawanatanga mo a ratou whenua i te tai Rawhiti o
Te Paranihi.—Ka mea, kihai i tino kaha te
kupu a te Komiti, erangi i penei kau.
"Kei te whakaaro o te Komiti mehemea ka mahia katoa tia nga take kei roto i taua pitihana. Ma tetahi atu Huihuinga e mahi. Kaua e waiho ma te Komiti whiriwhiri o te Paremete i te mea kaore he taima roa o te Komiti e taea ai te mahi. Kaore te Komiti e ahei te ki penei inaiahei, me tu he mahi ui ui mo taua mea. Otiia e tono ana ratou kiia tukua atu ma te Kawanatanga e huri huri."
I te whakaaro tonu te Kawanatanga mo tenei mea mai ano i te tau 1878,
otiia ko nga kereme o taua pitihana e tino rere ke ana, he nui rawa
nga whenua me nga taonga e keremetia nei. Kaore ano i oti noa te
whakaaro a
I runga i te motini a Wi Pere ka whakahaua kia
whakarongona a Wahanui i te aroaro o tenei Whare, i mua mai o te
panuitanga tuaruatanga o taua Pire.
Te Puke Te Ao.—Ka motini kia whakahokia
taua Pire kia whakauruhia ki te rarangi tuawha tenei kupu, ara, "E
kore e mana te Kai-Tiaki o te Katoa ki te hoko i nga whenua i raro i
tona whakahaere, erangi me matua whakaae nga tangata nona taua
whenua katahi ka tika."
Te Parnihi.—Ka mea kore rawa he mana o te
Kai-Tiaki ki te hoko i nga whenua a nga Maori na reira kaore rawa he
tikanga kia whakauruhia aua kupu e korerotia nei e
Wi Pere.—Ki tana whakaaro kei te pai tonu
te tono a
Te Paranihi.—Tuturu tana kupu kore rawa e
mana te Kai-Tiaki ki te hoko.
Paahitia ana taua Pire.
Wahanui Te Hutere.—E te Tumuaki, ka mihi
atu ahau ki akoe me nga Mema katoa o tenei Whare. Tena kotou. He nui
no toku hiahia ki te whakapuaki kupu ki te aroaro o tenei Paremeta
mo te taha ki toku iwi; na tera ahau i kawe mai. E rua nga tikanga i
haere mai ai ahau. Tuatahi, kia whakamaramatia e ahau aku
Te Puke Te Ao.—E koa ana ahau mo te
tukunga maio Wahanui kia whakapuaki korero ki te aroaro o tenei
Whare. Ki toku whakaaro he mea hou tenei, ara te tuku mai i nga
tangata e whai raruraru ana ki te whakaatu i ana mate hei titiro ma
tenei Whare. Kati aku mo tena. Ka korero ahau inaianei mo nga kupu o
Ihaka Hakuene.—Tenakoe E
Wi Pere.—E hiahia ana au ki te whaikupu
mo tenei Pire, te take he mea tenei e pa nui ana kia nga Maori. E
hiahia ana ahau ki te whakaatu ki te whare nga whakaaro a te iwi
Maori. E hiahia ana ratou kia hanga he ture tika. I enei tau maha
noatu kua hori ake nei na nga pakeha anake i mahi nga ture, te
mutunga iho kua pau katoa nga whenua a te iwi Maori. Na mo runga mo
tenei Pire a te Minita Maori e mea ana ahau kia whakakorea etahi o
nga rarangi. Ahakoa whakaaro nga pakeha he mea pai, kei te mohio nga
Maori he mea kino, he kuare pea no matou ki te ritenga o te ture.
Tetahi take he nui noatu nga ture ke kua huia ki roto ki tenei Pire,
a tera pea etahi tikanga kino rawa atu kua haoa mai ki roto. Kei te
penei te whakaaro a nga Maori me hanga he ture hou mo a ratou whenua
i te mea kei te he nga ture o
Te Puke Te Ao.—E hiahia ana ahau ki te
korero mo tenei mea, ara mo nga kupu a te Pirimia e ki nei ia e kore
te Kawanatanga e whakaae ki nga rarangi hou. Ko tetahi o aua rarangi
i whakaurua e te whare o runga e rite tonu ana ki te rarangi i
hiahia ai ahau kia apititia ki tenei Pire i mua o te pahitanga.
Otiia i te mea kua kite ahau kua kore te Kawanatanga e whakaae
inaianei ki nga rarangi i apititia e tera Whare, heoi kua mohio ahau
kei te hiahia te Kawanatanga ki te muru i nga whenua a nga Maori
inahoki ko aua rarangi e penei ana ara e rapu ana i nga tangata whai
take ki te whenua. Ka kitea ratou e te Komiti, heoi kua mana ta
ratou tuku i te whenua. Kua kore hoki e taea e te Kawanatanga te
mohio kowai te hunga tika ki te whenua, kowai te take kore. Ki toku
mohio engari ngari te Komiti Maori, ka mohio ratou ite mea e ara tau
ana ia ratou nga tikanga Maori. Kaore e mohio nga Pakeha; heoi ta
ratou i mohio ai ko nga tikanga moni. Tera pea etahi tangata, ahakoa
parekareka a ratou korero, he paku noa iho te paanga ki te whenua. E
tino whakapai ana ahau ki nga rarangi i whakaurua e tera whare. Ko
te mea tika rawa ma nga Maori Komiti e rapu nga take ki te whenua. E
hara i te mea he
Wi Pere.—Ko toku tino hiahia me whakaae
te Kawanatanga ki nga rarangi hou o tera whare. He nui rawa te
painga mehemea ka whakaaetia. Tona tino putanga ko te whakanohonoho
wawe tanga o te whenua. Ki te kore e paingia enei rarangi, tera e
tupu ake he kino, a e kore e nohoia te whenua. Me poropiti ahau, ki
te kore e whakaaetia aua tekiona hou nei ekore taua whenua e
whakahaerea i tenei tau. Kua ki mai te Pirimia e kore ia e pai ma
nga Maori e whakahaere nga hoko me nga reti o te whenua. Kati ra, ka
mohio nga Maori i runga i tenei, tera e mahi he te Kawanatanga ki
nga Maori.
Te Taute.—Kahore.
Wi Pere.—A heaha te take ka hiahia ia ki
te tango i te mana a aua Komiti. E wehi ana ranei ratou ki nga iwi
Maori? Ki toku mohio me whakangawari te Kawanatanga me whakahaere
tahi ratou ko nga Maori, mehemea ka peratia he nui te painga ka puta
mai i te mea kua araia te whakahaere a nga tangata ra waho. He aha
te take e maharahara ai te Kawanatanga? Kua korero mai nga mema
Maori, e pai ana kia waiho te whakahaere o te whenua ki te
Kawanatanga me nga Komiti Maori, otiia kaua te Kawanatanga e hoko ki
nga tangata takitahi. E rua nga he o tera tu mahi, ki te hoatu he
moni kia ratou muri iho ka kitea e te Kooti kaore o ratou paanga ki
te whenua kua ngaro ikona te moni a te Kawanatanga, a tera e tau te
mate ki te whenua. Tetahi i runga i te pai korero a tetahi tangata
tera te Kawanatanga e tuku pohehe i te moni ka waiho taua mea hei
raruraru ki te iwi nona te whenua. Kaua te Kawanatanga e wehi i te
mea kua araia te hoko ki nga Pakeha ra waho. Mehemea ka waiho ma te
Kawanatanga me nga Komiti te whakahaere tera e marama kua kore e
rite ki nga mahi kino kua hori ake nei. Kua araia te mahi kino a nga
Pakeha kei te tuwhera tonu te kuwaha mo nga mahi kino a te
Kawanatanga koia au i mea ai ma te Kawana tahi me nga Maori e
whakahaere te whenua. Kaore matou nga Maori e penei kei te utu nui
anake te tikanga otiia e kore nga Pakeha e tuku i a ratou whenua mo
te hikipene, £2, £3, £10, ranei heoi
na te mea he iwi kuare te
tana patai ki te Minita mo te taha
Maori, Mehemea ka whakaturia e te Kawanatanga tetahi tangata Maori
hei Minita i raro ano i te tikanga kua whakaaetia nei e te Ture?
Te Parani—Tana kupu whakahoki, kei te
rapu whakaaro te Kawanatanga mo runga mo taua tikanga.
Hakuene i patai ki te Kawanatanga, Mehemea ka
tahuri ratou ki te rahui me te taiapa i te urupa i tanumia ai nga
Apiha me nga hoia i mate i te whawhai ki Ruapekapeka, ki te kawe atu
ranei i a ratou ki te urupa i Ratara tanu ai, notemea hoki kei te
parautia taua wahi e tetahi kaimahi paamu? I patai atu au i tenei i
runga i te nui o toku pouri mo aua hoia i mate i te whawhai e
takahia noatia ana.
Te Taute.—E whakapai atu ana ahau ki te
Mema na mo tana whakaatu mai mo runga mo taua mea, a ka tahuri te
Kawanatanga ki te whakahaere tikaanga kia mahia tana e tono mai
na.
Ko te Huihuinga Tuarua o te Paremete Tuaiwa o Niu Tireni i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera me nga Rangatira o
te Runanga Nui,—
Ka koa nei ano ahau i te mea kua pa kia koutou hei awhina i au i roto i te Paremete.
Ko te ngoikore haere o nga mahi katoa o te koroni i to koutou huihuinga i te tau kua pahure ake nei kua ahua kore inaianei. I etahi wahi maha ahakoa te iti o te utu o te wuru me te witi, kua nui haere nga mahi o te koroni a mua ake nei.
Ko te ata noho o nga Maori i raro i te tore me ta ratou whakahoa mai ki te hanga i te rerewe, he mea whakapai tenei ma koutou. Ko te hiahia tenei o aku Minita i runga i te whakahaereti-kanga i runga i te tika me te mau ano ki te Ture. E kitea ana i nga kainga Maori katoa te tohu o to ratou atanoho ma to ratou aroha hoki. I mua ake nei ke etahi iwi me etahi hapu e wehe atu ana i te Pakeha, kua hiahia inaianei ki te whakahoahoa ki te Kawanatanga. E whakaaro ana aku kaiwhakahaere ko te mea tika kia kaua e puta he he a mua ake nei me kimi i tetahi tikanga hou hei whakahaere i nga whenua o nga Maori. Ko te huarahi e mana ai tenei tikanga ki nga Maori ki te koroni hoki e meatia ana kia tukuna he Pire kia koutou hei whakahaere i te hoko me etahi tuku i nga whenua o nga Maori.
Ko te mahinga i te tino reriwei o Aotearoa i timataria paitia nei i Kihi-kihi i nga ra o Aperira kua pahure ake nei, tera e puta he tino painga i waenga o te Iwi Pakeha ki te Iwi Maori, a i te mea ka whakaritea he whenua hei wha-kanohonoho tangata ki te taha o te taha o te raina tera a nui noa atu te raina tera e nui noa ata te whenua e niahia tuturutia hei painga mo Aotea roa.
I tupato i haere tika hoki te whakahaere a
I hohoro tonu te whakarite tikanga i raro o te ture reriwe o te Tai
Rawhiti o te
Ka tonoa koutou kia whiriwhiri mai mehemea e kore ranei e pai me te whakahaere o nga rerewe kua oti nei te mahi, kia tukua ma etahi Poari e whakahaere nga reriwe katoa. Ka tukua atu e oku Minita tetahi Pire kia koutou kia ahei ai ta koutou whiriwhiri i enei mea.
I runga i te whakamananga o te Paremete 1882, a ia koutou ano hoki i tenei Paremete kua mutu ake nei kua whakahaerea nga namanga moni Kotahi Miriona me te Kotahi Miriona rima rau mano pauna, a ngawari rawa nga tikanga i riro mai ai aua moni ra, ka whakaaturia kia koutou nga pukapuka mo enei namanga.
Mea ake nei whakatuwheratia ai tetahi whare matakitaki taonga ki
Poneke nei, a ki te whakaaro a oku Minita tera e kaha haere nga mahi
whai rawa puta noa te Koroni katoa. Ka tonoa kia whakamana e koutou
kia uru tahi tenei Koroni ki te
He nui nga whakaaro e ahu ana ki nga tikanga whakanoho tangata mahi whenua. Ko nga kainga kua whakanohoia peratia i raro i nga tikanga kua kahititia ka nui te ahua pai o te haere. Ko nga tono whenua nuku noatu i te whenua e watea ana mo taua mahi. He nui nga whaikorero kua puta mo te ahua o te Kaunihera, ka tukua atu he Pire whakarite i nga tau hei tuunga mo nga tangata e karangatia ana ki taua Kaunihera ma koutou e hurihuri.
E nga Rangatira o te Paremete,—
Ka tere te whakatakoto ki o koutou aroaro nga pukapuka o nga moni o te Koroni, kua mahia nuitia aua pukapuka kia tika ai nga mahi kia kaua e pau nui nga moni o te Koroni.
Ki te mahara a oku Minita he takiwa tika tenei kia whakaarohia nga takoha kia whakatikaia, a tera e hohoro te tuku atu i etahi tikanga mo enei mea.
E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te
Paremete,—
I muri mai o tera Paremete tu wehi-wehi ana mo te aranga o te pakanga ki Ruhia, mahara ana oku Minita e tika ana kia mahia nuitia nga tikanga e kaha ai te Koroni ki te whakahoki i te hoa riri. I runga i enei mahi he nui te moni i whakapaua. Ko nga taone nui o te Koroni kei te tiakina kia ora ai, a ka tonoa ano kia whakaaetia e koutou etahi atu moni hei tino whakaotioti i enei mahi. Ka uia koutou kia whakapuakina a koutou mahara mo nga mahi o te moana, me nga mahi i uta hei arai atu i te hoariri.
Kua puta te hiahia i roto i te Koroni kia whakatikaia te tikanga whakahaere o ia takiwa. Ki te whakaaro a oku Minita mehemea ka mahia he Ture hou kaua e taupatupatu i nga ritenga e mau nei, mehemea koa e taea ana te whakahaere. Kua hanga, e ratou etahi pire hei whiriwhiri ma koutou hei whakanui haere i nga mana o nga Ropu Takiwa, kia whiwhi ai ratou i te oranga mo a ratou mahi. Kia kaha ai ratou ki te mahi i a ratou mahi nuinui, kia kaua e hokihoki mai ki te Kawanatanga ki te; Paremete hoki tono moni ai.
Kua whakaaro nui oku Minita ki nga tikanga e nui haere ai nga rawa e puta mai ana i te Mahinga Koura, Waro, me era tu mea. Kanui te whakarongo pai mai a nga tangata mahi pera ki nga whakaakoranga me nga whai korero mo era tu mea, me ta ratou hia hia kia whakaturia he tino kura hei tohu tohu kia tino mohio ai ratou. A tera koutou e tonoa kia awhinatia tena mahi kia kaha haere.
Tera atu hoki etahi mahi rawa e tika ana kia ata tirohia e koutou ara
nga motu ngaherehere i te mea ka tika te whaka haere ka whai mahi te
tini tangata me te kake haere o nga hua e puta ana mai. He nui rawa
nga rakau pai e tino mau maua noa tia ana inaianei, i runga i ke
kore tupato, a ma koutou e ata whakaaro mei kore e tika
Ko nga mahinga ika ahakoa e mohiotia ana he taonga nui era kaore ano kia tino tirohia enei mea. Ka tukua atu kia koutou tetahi tikanga hei whakakaha i tenei mahi a ki taku mohio tera koutou e rapu nui i ona tikanga.
I muri mai o tera Paramete i te whakaaro nga Minita i te ahua o Niu
Tireni me nga Koroni o Atereria me nga motu hoki ki enei moana. I
whakahengia e oku Minita tetahi pire i whakatakotoria ki te
Pareniete o Ingarangi kia whaitakiwa koutou hei whakapuakanga i o
koutou mahara i runga i tenei mea. Ko te meera hou ki nga Moutere i
whakaniana e koutou i tera Paramete, tera e nuku haero i nga mahi ma
te whakakotahi i nga huarahi e whai rawa ai aua Motu me Niu Tireni.
Ka whakatakatoria ki o koutou aroaro nga pukapuka o te Heketari o
nga Koroni me nga Pirimia o
No muri mai i te whakakorenga o nga Porowini ka kitea te taumaha o
Ka tuku atu e au hei ata hurihuri ma koutou i etahi Pire mo etahi tu mahi, hui atu ki te Pire whakakotahi i nga Ture Whenua, me tetahi Pire mo nga Kamupane Inihua, mete Ture Hara Kirimina, me te Pire whakatikatika i nga a Ture Whakahaere Taone, me te Pire whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, me nga Ture Tuku Whenua, me tetahi whakamana i nga Poutapeta ki te tuku takai taonga i roto i nga meera, me te whakaputa i nga nooti moni Poutapeta.
E tino inoi ana ahau kia tau te atawhai o te Atua ki runga kia koutou, kia oti pai a koutou mahi nunui i runga i te tika.
—E te Tumuaki me nga mema
honore o te Kaunihera, e hiahia ana ahau kia whai-kupu au kia koe me
nga Mema o tenei whare, i mua atu i taku whahamaramatanga i te
motini e mau nei i taku ingoa. E mohio ana ano nga Mema o te
Kaunihera ki taku tuunga i mua hei mema mo tenei whare, kei te pouri
au mo te Whitika e ngaro nei i te mea e whahahua ana au i tona
ingoa. I nui rawa toku pouri i te whakahenga o toku noho i roto i te
Kaunihera, i pouri hoki etahi o aku hoa Mema i roto i tenei
Kaunihera me tera Whare o te Paremete, me oku hoa i waho o te whare
me oku whanaunga ano hoki. Inaianei i au kua hoki mai nei e hiahia
ana ahau kia whai-kupu whakapai atu kia koe me nga Mema o te
Kaunihera, kia puta hoki taku whakapai ki nga mema o te Komiti i
tukua nei ma ratou e whiriwhiri taku nohoanga. E hiahia ana hoki au
inaianei ki whakahonore au ki te Kawanatanga nana nei i pai ki te
karanga mai ano i au ki tenei Kaunihera. Na i au kua hoki mai nei e
hiahia ana au kia tanumia atu te pouri i puta ake pea i te
whakahenga o taku noho i konei i mua. Heoi ano aku kupu mo tenei he
mea naku kia noho hoahoa tatou, kia noho ai ahau i runga i te ngakau
tika. E whakanui ana ahau i to tatou Kuini me te Kawana o tenei
Koroni. E koa ana ahau i au kua mahi nei hei pononga mo te Kuini i
roto i enei tau i roto i te Whare, i waho ano hoki. Na mo runga mo
te motini e mau nei i taku ingoa mo etahi pukapuka, reta waea, a te
Minita mo te taha Maori me te
Pataia ana enei kupu o te motini, "Ki te mahara o tenei Kaunihera he
mea pai kia homai ki te Tepu o tenei Whare nga kape o nga pukapuka
me nga waea o nga korero a te Minita Maori (a te Paranihi) me te
Whakaaetia ana te motini.
—Ka patai au ki a Te
Pakaere he aha te take i roa ia te whakaputa o nga Karauna Karaati
mo nga whenua Maori i te Taiari, i whakawhakia e te Kooti whenua
Maori i Kaiapoi i te tau 1883? I karaatitia aua whenua i te tau
1868. No te tau 1883 ka tu te Kooti whenua Maori ki Kaiapoi ki te
wehewehe i aua whenua, utua ana e nga
Te Pakere.—Te take i roa ai i kitea
tetahi he i te ruri a kaore ano kia tae ake nga mapi tika ki te
tari. Kia tae ake nga mapi o te ruri kia taku rongo e kore e roa e
whakaputa ana i nga karaati.
—Ki taku mohio ko te
pukapuka e tonoa nei e au kei te Tari Maori e takoto ana kei tetahi
atu ranei o nga
Te Pakere.—Kaore i kitea aua pukapuka
engari ki te kitea ka taea noatia pea te tuku mai. Engari kaore pea
te Kaunihera e whakaae kia tukua mai tera hoki pea he kupu kei roto
kaore nei i meatia kia puta ki waho. Kaore au i te mohio he pewhea
ranei aua kupu, engai e mahara ana au tera pea e tika kia tupato mo
era kupu o te motini. E tono ana au kia unuhia te motini kia
whaitaima au ki te titiro i aua pukapuka kia kite au i te ahua o nga
kupu whakapiri ki aua pukapuka.
—E whakaae ana au ki te
nuku atu i taku motini mo tetahi atu rangi engari e kore au e pai ki
te tino unu rawa mai ki waho.
Unuhia ana te motini.
I runga i te Motini a Taiaroa i whakaaetia, "Kia
homai ki te Tepu o tenei Whare he kape o nga moni utu reti o nga
Rahui Maori o Mawhera, Arahura, Hokitika me Whakatu, me nga ingoa o
nga tangata o aua Rahui me nga rarangi moni e utua ana ki ia
tangata, me nga moni e riro ana i te Kai-tiaki o te Katoa timata mai
i te tau 1882 tae mai ki tenei wa."
I runga i te motini a Taiaroa i whakahaua,
"Kia tukua ki te Tepu o tenei Whare he kape o te reta a te
Hupiriteneti o te Waipounamu ki te Kawana i te 12 o Hune 1884 (Nama
17, 44-1928) me ana apiti (44-1670) me nga kupu i tuhia ki runga ki
aua pukapuka."
I motini kia perehitia nga pukapuka
(Nama 54) mo runga mo nga Komihana o te Waipounamu i whakatakatoria
ki te Tepu o te Whare i te 2 o Hurae.
Whakaaetia ana tenei motini.
, patai ki te Minita Hekeretari o Te
Koroni, mehemea e whai-mana ana te tangata Maori Pononga o te Kuini
ki te pooti Mema mai mo te Paremete, i te mea kua mau taua
Te Pakere.—Ko te patai mai a taku hoa,
mehemea nei e rapu ana kia whiwhi i te kupu roia i runga i te utu
kore, ko era tu kupu roia kaore e whaitikanga ana. Otira ka whakina
atu e au ki taku hoa nga kupu a nga roia tino matau e taea ana e au
te patai. E rua huarahi e whai mana ai te tangata Maori ki te pooti.
Tuatahi i raro i te rarangi toru o nga rarangi ririki o te tekihana
rua o
—Ko etahi o nga rarangi o
tenei Pire e pa ana ki te iwi Maori, no reira au ka whaikupu atu mo
runga mo tenei mea. Engari me panui atu e au i te tuatahi te
Pitihana i tukua mai e etahi Rangatira Maori, ka mutu ka tukua atu e
au ki te Kaunihera, e peni ana nga kupu o tana pitihana,
ara:—
"Ki te Tumuaki me nga Mema o te
Whare Whakatakoto ture o te Koronio Niu Tireni e noho huihui ana i Poneke."He pitihana tenei na matou na nga Rangatira Maori e mau ake nei o matou ingoa i raro nei ki to koutou "Whare, kia ata tirohia mai e koutou to matou mate ka pa mai nei kia matou i runga i te Pire kua takoto na ki te aroara o to koutou Whare a e huaina nei ko."
Te Pire Whakatikatika i te Ture Pane Kuini." Na e inoi ana nga Kai-tuku atu o tenei Pitihana kia whakatikaia e koutou nga rarangi o roto i taua Pire e pa ana ki nga whenua Maori ara e mea ana aua rarangi kia whakatoputia nga utu takoha o runga i nga riihi hei utunga atu kia te Kuini, na ko aua takoha kotahi tekau pauna i roto i te rau pauna. E titiro ana matou ki aua rarangi e mea ana me utu topu aua moni i mua o te riihi me nga tau i whakaritea. Ki ta matou whakaaro he nui rawa te taimaha ki runga kia matou me te taha Pakeha ano hoki, ina hoki ki te noho taua riihi ki te rua tekau ma tahi tau. a e rua rau pauna mo te tau kotahi, ko aua moni takoha ka tangohia i mua tonu o te tau e rua rau rua tekau pauna. E ata titiro ana matou ki te he o aua rarangi no te mea e whakaiti rawa ana i nga utu reti mo o matou whenua, i te wehi hoki o te kai-tango reti ki te pau nui o ana moni i runga i te whakatoputanga me te whakatuatahi-tanga i te utunga o aua takoha. Na ko ta matou e inoi atu nei kia koutou kia peneitia te tikanga mo aua rarangi, ko taua takoha me tango i ia tau i ia tau tae noa ki te mutunga mai o tana riihi ara nga tau e rua tekau ma tahi. Na e inoi atu ana matou kia koutou kia whakamana, mai ta matou e inoi atu nei kia koutou e noho huihui mai nei i roto i te Whare o Runga o te Koroni o Niu Tireni. Heoi ma te Atua koutou e tiaki." Te Pokiha Taranui ."
[me ona hoa Rangatira 17.]
Kei te whakaae rawa ahau ki nga kupu o tenei pitihana. Kei te mohio
motinitia ana tenei motini ara:
"Ki te mahara o tenei Whare kua tae inaianei ki te taima tika hei mau mai ma te Kawanatanga i etahi tikanga hei whakamana i nga putake i roto i nga ripoata. a nga Komihana rapu i nga hoko whenua Maori i te Waipounanui." E motini atu ana ahau i te motini e mau nei ki toku ingoa. Ko tenei mea he putake nui kei roto e pa ana ki nga, Maori ki tenei Kaunihera me te Koroni katoa. Ko taku e whai nei kia whakamana te ripoata a nga Komihana mo te Waipounamu o te tau 1881. Kua kite ano te Kaunihera i taua ripoata kua kite ano hoki nga iwi o waho. Kua panuitia ki nga iwi katoa o tenei Koroni, me era atu moutere, tae atu ki era atu whenua me era atu Kiingitanga. Engari ko tenei Kawanatanga me era Kawanatanga o mua atu e mea ana kaore ano kia tino oti katoa nga putake i roto i taua ripoata. Ahakoa mehemea i waiho tonu nga Komihana kia whakaoti i ta raua mahi kia tukua mai etahi ripoata tino oti rawa, e mohio ana ano ahau e kore tenei Paremete e kaha ki te whakarite i aua mea katoa. E tika ana ano kahore i ata oti te mahi a nga Kamihana, engari ko te take i kore ai e oti ko te kiinga atu o te Kawanatanga o taua wa, kia whakamutua ta raua mahi, ara e te Kawanatanga i tu nei a te Paraihe hei Minita. Kei te piri ano ki te ripoata o te tau 1880 nga pukapuka a te Paraihe ki nga Komihana me a raua pukapuka atu ki a ia. Ki te titiro koutou ki aua pukapuka ka kite koutou he kaha rawa he pakeha rawa aua reta. Kia matou nei ki te reo Maori ka kiia e matou he kohuru i nga Komihana. Me whakamarama atu e au te tikanga o tenei kupu, e mohio ana hoki au he kupu pakeke tenei te "Kohuru." Mehemea tera tetahi tautohe i waenganui i etahi tangata iwi ranei kua tukua ma etahi atu tangata whakarite, a ki te haere atu au ki te ki atu me mutu ta koutou mahi, ka kiia tena he kuhuru i taua hunga. E kore au e korero roa mo runga i tenei mea, ara i te ripoata me nga pukupuka i te aroaro o te Kaunihera. Kua kite au inaiauei i tetahi reta a tetahi o nga Komihana a te Mete ki te Kawanatanga, e ki ana ia i roto i taua reta ko taua ripoata a raua o te tau 1881 ko tera ta raua ripoata whakamutunga. Ahakoa kaore i tino oti ta raua mahi, ki taku mahara he putake nui ano i oti mai i a raua, e takoto nei hei whakamana ma tenei Paremete. Kei te kaha rawa taku whakaaro mo tenei mea. Ka tono atu au kia whakaaetia mai kia panui atu ahau i etahi o
nga kupu o taua ripoata, e penei ana, ara:— "Mehemea i ata mohio nga Maori whiatake ki te Ngaitahu Poraka, ki to ratou tunga i runga i te tukunga o te pukapuka ki te Kooti Whakawa whenua Maori, e huaina nei ko te pukapuka hoko a
Te Keepa i runga i te ki he puka-puka whakaae, a e taea ana hoki e ratou te tuku mai ki te aroaro o te Kooti nga mea katoa e pa ana ki nga hoko e tautohetia ana e ratou ko te Karauna; mehemea ranei i ata whakaakona ratou, i tu ranei he kai-whakahaere ma ratou, e whakaaro ana maua kua atawhriwhiria mariretia e te Kooti, etahi ritenga i tika kia whakaarohia kihai nei i mahia. E tohu atu ana maua ki nga whaikorero aTe Penetana , Tumuaki o nga Kaiwhakawa raua ko Ariki Make hei tautoko i enei kupu a maua."Ko te mahi kimikimi i te nuinga o te mate i pa ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i te roa haere o te whakatuturutanga o nga kupu whakaae kia ratou, i tukua atu ai e ratou aua whenua ki te ringa o te pakeha tiaki ai (koia nei hoki ta ratou whakaaro mo taua mahi).
"E kore e taea inaianei te whakarite ki te utu, nga mea kaore nei i mahia kaore hoki i whakaotia i mua. Engari ka taea to whakatika ano; a ka taea hoki te whakahaere tika a muri ake nei i te tiaki i whakaaetia ra otira kaore nei i mahia tikatia i mua.
"Kua whakaaturia atu nei e maua kia koe e te Kawana, etahi o nga korero mo to maua whakaaro i runga i ta maua whiriwhiringa i nga mea i whakaatutia mai kia maua mo enei putake—e whakamaia ana maua inainei ki te tuku atu i etahi huarahi e ea ai nga hiahiatanga o te ture, me nga mea tika kia whakaetia i runga i nga ritenga o te tiriti i tuhia nei kia Ngaitahu i runga i ta ratou tukunga
rnai i nga whenua i roto i nga Poraka o Otakou me Ngaitahu."E whakaaro ana maua me timata he kauta moni ma te Kawatanga raua ko Ngaitahu; Ko nga mea tika kia tuhia ki tetahi taha ko te tahi pauna i roto i te tahi te-kau pauna o nga moni i riro mai i te Kawatanga i runga i nga hoko mo nga whenua i roto i aua Poraka e rua. Na ko nga mea hei tuhinga ki tetahi taha ko enei ara.—1. Te nui i runga i te utu o nga Rahui katoa i whakaritea mo aua Maori i roto i aua Poraka, kei a ratou nei aua wahi i naianei. 2. Nga moni katoa i utua e te Kawatanga hei oranga mo. Ngaitahu mo etahi atu iwi ranei e pa ana ki aua whenua, apiti atu ki nga moni katoa kua utua nei mo nga whenua i roto i
uga rohe o aua Poraka o Ngaitahu me Otakou, i muri mai i era utunga whakahuaatia ra i roto i te pukapuka tuku, ko era nga moni utu mo era. Ko te toenga o aua moni me mau tonu hei nama, a me utu nga hua tika o aua moni toenga, hei mahi aroha atu ki nga Maori whaitake ki aua whenua, i runga i nga huarahi e kitea ana te tika i ia wa i ia wa; ara penei. (1) i runga i te tuku rongoa whakaora mo ratou; (2) i runga hoki i te hanga me te tautoko i nga kura; (3) i runga hoki i te hoko whenua i nga takiwa e kitea ana he iti rawa nga rahui kua whakaritea nei, a mo nga maori hoki kihai nei i uru ki etahi o enei rahui; (4) i runga hoki i te whakarite penihana mo etahi, hei aroha atu hoki ki nga turoro me nga rawakore; hei whakahaere hoki i nga kupu i puta i mua mo te atawhai me te tiaki pai."E whakaatu ana maua i enei whakaaro a maua i te mea hoki kua kore e taea inaianei te whakatuturu i nga kupu whakaae me nga tikanga o nga tiriti kua huaina ake nei. E kitea ana hoki i roto i nga kupu whakaatu mai kia maua, kua karaatitia ki nga Pakeha, nga whenua i kapea nei ki waho e nga tikanga o te pukapuka
hook o Ngaitahu; i whakaaetia hoki etahi rahui kaore ano nei kia whakatuturutia; tetahi ko nga wahi kauru, me nga pa tuna, me etahi atu oranga i uru ki raro i tenei kupu 'Mahinga kai,' kia kaua e pokanoatia, kua takahia katoatia inaianei. He maha atu nga tikanga o taua whakariteritenga kua kore e whakaarohia inaianei."Kua kore rawa e taea te whakahoki atu. Ko te whakariterite anake i te utu te mea o toe ana hei whakatika i taua mea, a e whakaaro ana maua ko tenei e whakaaturia atu nei e maua te huarahi marama, me te huarahi tika."
Ki taku mahara e tika ana ano ahau i raro i enei ritenga kia whakaarahia e au enei putake. Ka whai kupu au mo taku pitihana i tukua mai ra e au ki tenei Kaunihera i te tau 1882, na e pa ana ano te ripoata a te Komiti ki aua mea i mahia ra e nga Komihana, ka tono atu ano ahau kia whakaetia mai kia panui atu ahau i taua ripoata:—
"Ko te whakatau tenei a te Komiti Pitihana o te Whare o Runga mo te Pitihana a
Hori Kerei Taiaroa ."Kua ata whakaarohia e to koutou Komiti nga korero katoa i whakina ki to ratou aroaro, me nga pukapuka katoa, me nga ripoata me nga whakataunga i whakataua ai i ia wa iia wa e nga Apiha me nga Komihana i whakaturia i mua hei tirotiro hei whakahaere i nga tono a te Kai-pitihana. i takoto nei mo nga tau e wha te kau, a kua whakahaua ahau kia ki penei atu ki te Kaunihera:—
"Ko tetahi wahi anake o nga, take a te Kai-pitihana i rite, inahoki kaore i oti i te Kawanatanga te whakamana i nga kupu whakaari i
whakavitea i te wa i riro ai i te Nui Tireni Kamupane nga whenua e kiia nei ko te Otakourne te Ngaitahu Poraka a e whakaaro ana to koutou Komiti ko te mea tika hei whakarite i nga tono a te Kai-pitihana me whakaae te Kawanatanga kia tukua ma tetahi Kooti whai-mana e titiro e kimi i nga take a te Kai-pitihana, a me waiho ko te whakatau a taua Kooti hei whakaoti rawa atu i taua mea kia haua e ahei ano te mahi a muri, a ki te mea ka whakaritea e te Kawanatanga etahi atu whenua rahui i runga i tenei mea, ko aua wahi me here kia kaua e ahei te hoko." Kanara Pereti,
"Tiamana."Whare o Runga, 30 Akuhata, 1882 ."
Ahakoa enei ripoata o nga Komihana me te Komiti kahore ano kia tahuri
noa te Kawanatanga ki te whakamana i aua ripoata. Tera pea nga Mema
e titiro mai nei kia au kei te penei tonu kei te tuku kereme tonu
mai ki te Paremete, engari me ki atu au kei te marama tenei kei te
mahi hoki au kia puta te mea e tika ana e pono ana. I te rongo tonu
au i te mohio tonu hoki au ki enei mea katoa i taku tamarikitanga
mai rano, na ko aua whenua na toku iwi na oku tipuna me oku matua,
na ahahoa i tukua atu ana whenua ki te Kawanatanga e taku matua me
tona iwi, i tukua atu e ratou i rungi to ratou whakapono ki nga kupu
whakaae i korerotia i tauatakiwa. Ko nga Rangatira Maori i uru ki
aua tukunga whenua i mahara ratou ko aua apiha a ta Kawanatanga i
whakaturia hei whakahaere i aua hoko a ka haere a ratou mahi i runga
i te pono me te tika. Na me ki atu ano ahau ki tenei Kaunihera ko
tetahi o aua Komihana nana nei i whakahaere aua mahi kei konei kei
roto i tenei Kaunihara, ara ko "
Te Matara.—I tono kia Taiaroa kia unuhia
tana motini notemea hoki he mea nui rawa tenei, he mahi roa rawa
hoki hei rapunga ma te Kawanatanga, engari mehemea ka ata waiho ano
mo tera Paremete katahi ka whai wateatanga te Kawanatanga ki te ata
rapu marire mai i etahi tikanga mo runga mo aua putake.
—E tono ana au ki te
Kaunihera kia whakaae mai kia whaikupu atu au mo runga mo tetahi mea
e pa mai ana ki au. I te 25 o nga ra o Akuhata, i roto i te whai
korero a Kanara Timipara mo runga mo taku pitihana i te aroaro o te
Whare, i runga i tana korero mo te £5,000 i pootitia e te
Whare mo runga mo te Rahui i Otopoti i penei ana korero.
"I riro i a Taiaroa te £1,000—o aua
£5,000; ko te £4,000 te toenga o taua moni i
tukuakia
Ka haere penei hoki etahi o nga kupu o Kanaoa Timipara, ara,—
"Na i te wa e takoto ana tenei moni i to Peeke i topu mai nga haa tae ki te £400, no te rironga o era moni ia Taiaroa katahi ia ka tuku pitihana ki te Whare tono ano kia utua atu hoki enei moni. No runga i te whaikorero a Taiaroa mo runga mo tenei kereme i te aroaro o te Komite Maori i te tau 1880, iki ano ia kaore ona take ki taua £1,000, ki ana ano ia he mea nana kia parakemeera e ia au moni. E ki ana ahau he tino rapunga tenei kia puta he atu aua moni; ara he mea parake-meera te Kawanatanga; mehemea i haere nga mahi a Taiaroa i runga i te tika kua puta noatu aua moni i nga rua tau i mua atu ano."
E hiahia ana ahau ki te turaki i enei kupu whakakino i au. Ki taku
mahara, kaore rawa i tika kia korero tetahi Mema i nga kupu whakapae
penei i roto i te Paremete, natemea hoki i runga i nga ture Pakeha o
Ingarani ko enei mea e tika ana kia tukua ma tetahi Kooti whai mana
mo te tekau-marua. Mehemea i korero a Kanara Timipara i aua kupu i
te rori, i roto ranei i nga whakamahau o te Whare kua taea e au te
whakawa i roto i nga Kooti whakahaere ture. Ki toku mahara he mea
tika tenei kia ata whiriwhiria e te Kaunihera tenei mea, me tuku
ranei ki tetahi Komiti kia kitea ai mehemea he tika he tito ranei
ana kupu whakapae. E kore au e korero roa mo runga mo tenei, notemea
hoki e mohio ana tatou e pa ana tenei ki te Rahui o Otopoti i
Te Tumuaki—I te mea he putake tenei e pa
ana ki te rangatiratanga o tetahi Mema o te Kaunihera, tera pea e
whakaae to Kaunihera kia pataia, e au tenei motini.
Whakaaetia ana kia tukua ki te Komiti mo nga mea Maori kia whiriwhiria ana kupu a Kanara Timipara.
I timata ano te korero i runga i te motini, "Ki te mahara o tenei whare kua tae inaianei ki te taima tika hei mau mai ma te Kawanatanga i etahi tikanga hei whakamana i nga putake i roto i nga ripoata a nga Komihana rapu i nga hoko whenua Maori i te Waipounamu."
—E hiahia ana au kia
whaikupu atu au i mua i taku
"E kitea ana e au i roto i te ono o nga rarangi o te pukapuka
whakatakoto i nga tikanga o te Kamupane Whakanohonoho Kainga o
Etinipara, ko nga whakaritenga oranga mo nga Maori i mahia nei e nga
Kai-whakahaere o te Nui Tireni Kamupane, kua tukua inaianei ma te
Kawanatanga Takiwa e whakarite. No reira ka tonoa e au ma ratou kia
kotahi i roto i ia tahi tekau o nga tekihana, ara, o roto Taone, o
nga tekihana o waho tata o nga Taone, o nga tekihana hoki o era atu
whenua o uta. Ka whakaritea e maua ko te Apiha o te Kamupane, te
Apiha ranei o te
Tera hoki te kupu a te Kawana kia Takuta Hinikerea i tuhia ki te taha o taua pukapuka, e penei ana aua kupu, ara:—
"Kia Takuta Hinikerea.
"Tuhia atu ki te Hupiriteneti he kupu whakaae atu mo nga ritenga kua
mahia e ia mo runga mo tenei mea, ka tuku atu taku whakatika i nga
mea kua whakaritea e ia.—
E tika ana te kupu a te Matara e ki mai na he maha rawa nga pukapuka e pa ana ki enei putake, e kore e taea te titiro katoa i tenei wa. E hiahia ana au kia ata whiriwhiri aua mea, kia rapu i tetahi tikanga e taea ai te whakarite i waenganui i a ratou me nga Maori, No reira ka unuhia e au taku motini, kia ata whakaarohia ai e te Kawanatanga.
Whakaaetia ana ki unuhia te motini a Taiaroa.
—I roto i nga Ture e mana
nei inaianei te kupu "Maori" tona
Nukuhia atu ana te korero mo tenei Pire.
—Inapo i motini au kia
nukuhia atu te korero mo tenei mea. Kahore au i watea ki te haere
engari ano nga Mema o tera Whare i tae ki te Peremia me te Minita
Maori. I patai atu au ki aua Mema Maori mehemea ranei i kite ratou i
te Pire nei me ona tikanga ki mai aua kaore ratou i kite i te
whakamaramatanga o te kupu "Maori."Ko nga kupu o te Ture Kooti
Whenua Maori me era atu ture e rereke ana te whakamaoritanga ki
tenei Pire. Ko te kupu "Maori" ki taku titiro e tae atu ana ki nga
hawhekaihe e nohoana i roto i te iwi Maori, a ko te hawhe-kaihe e
noho ana i roto i te iwi Pakeha ka utu reiti i raro i tenei Pire.
Akuanei i raro i tenei tikanga ko nga hawhe-kaihe e noho ana i roto
i te iwi Pakeha ka hoki atu ano ki o ratou whare Maori. Ma tera
anake e kore ai ratou e utu takoha i raro i tenei Pire. Ka tautoko
au i te motini kia nekehia atu tenei Pire mo tera tau. Tera ano
etahi Pire e pa ana ki nga Maori, kua paahitia mai ara te Pire Pane
Kuini me era atu. I te taenga atu o nga mema Maori ki te Minita
Maori ki mai ana ia me tuhituhi atu he reta ki te Kawana, he aha te
pai o tera i te mea kua paahitia te Pire.
Ka patai a Te Ao ki te Minita Maori heaha, ra te
take kaore e whakaputaina ana enei mea ki nga Maori o Waikanae,
Otaki, Manawatu me Rangitikei penei me te whakaputa ki nga Maori o
etahi atu takiwa?
Te Paranihi ka whakahoki. Kaore ia i te mohio kei
te rere ke te whakahaere mo nga takiwa e whakahuatia ra e te mema
Maori. Engari e tukua ana te tikanga mo enei mea ki te apiha o te
Kawanatanga o aua takiwa kei aia te ritenga. Ki tana mohio kaore he
take e araia te hiahia o nga Maori pai, tika, ki te tango pera ia
marama mehemea ke whakaaro pera ta ratou. Otiia me whokaatu e ia ki
nga mema Maori, kaua rawa e puhia nga manu i roto i nga marama
katoa. Kua rongo hoki ia kei te mahi pera nga Maori i etahi takiwa,
kahore ia e ki kei te takahia te ture e nga Maori o te takiwa o taua
mema, erangi kei etahi atu takiwa, e patu tonu ana nga Maori i nga
manu. Na ko etahi manu e pai ana kia tiakina, ara he Tui, me era atu
manu kei te ngaro haere i runga i te mahi kino a nga Pakeha me nga
Maori. E tino tono ana ia ki nga mema Maori kia kaha ratou ki te
tiaki pai i nga manu o ratou takiwa, a ka whakangairaritia e ia te
ture kia whiwhi tika ai nga Maori pai i te paura, hota tingara.
Ihaka Hakuene.—Ka patai ki te Kawanatanga
mehemea kua oti ta ratou hurihuri mo te kupu whakaae mai a
Te Paranihi—Tana whakahoki he pera ano me
tana kupu o te tau kua hori ake nei. Ara kei nga takiwa kua oti te
hanga nga rori, e kore te Kawanatanga e whakamutu i taua ture.
Erangi kei nga takiwa kaore he rori, ka ata whakaaro aro te
Kawanatanga kia whakamutua taua ture. Erangi me haere mai taua mema
kia korerorero raua.
Wi Pere.—Ka patai ki te Kawanatanga
mehemea ka whakaae ratou kia honai he Pire i roto i tenei nohoanga o
te Paremete hei whakatikatika i taua Ture? Ki tona mohio he pai rawa
mehemea ka whakahokia te take kuri i te tekau hereni kia rima tonu
hereni. Ko te utu mo nga kuri mahi hipi kia iti iho i te rima
hereni.
Te Tooro.—Ka whakahoki. Ka ata hurihuri
te Kawanatanga i te tono o taua mema otiia i runga i te nui rawa o
nga mahi o naianei, e kore e taea i tenei tunga Paremete.
Te Puke O Te Ao.—Ka patai ki te Minita mo
nga Ture mei kore e whakaae
Te Tooro.—Tana whakahokia: I patai mai
ano te mema mo te Hauaru i tera nohoanga o te Paremete, a kua
whakaarohia nuitia e ia taua raruraru kua maua tana kupu i whakaatu
ai i tera tau, tera pea e taea te whakaaro. Na inaianei kua puta
tana kupu whakahau kia
Te Tumuaki.—Ka whakaatu mai kua tae ake
ki aia te pukapuka o te pootitanga mema mo te Waipounamu a kua tu ko
Ihaka Hakuene.—Ka patai ki te Kawanatanga
mehemea kua oti ta ratou hurihuri kia whakamanaia te ripoata o te
Komiti Tikanga Maori o te 5 o Noema, 1884, mo runga mo te pitihana a
Te Paranihi.—Tana whakahoki. Ko taua
pitihana e eke ana ki runga ki nga tio o te takutai o Mangonui e
tangohia noatia ana e nga Pakeha. Na nga Maori aua tio a he mea kua
whakatapua aua taonga e te Tiriti o Waitangi ki nga Maori. I mea te
Komiti Tikanga Maori ma te Kawanatanga e whakaaroaro tonu. Erangi no
tera Paremete tenei kupu. Kua parea tenei mea e te Kawanatanga ki
nga roia o te Karauna a kua kii mai ena he ritenga tenei no te ture.
A mehemea e tika ana te, tangohanga o enei tio, ara mehemea e whai
putake ana nga Pakeha ki te pera i raro i te ture, e he ana te arai
a nga Maori a ka taea ratou te whiu ki runga ki te te ture ritenga.
Otiia kua rongo te Kawanatanga tera te huarahi tika e tuwhera tonu
ana ki nga Maori ara me kawe taua take ki te Kooti me tono he utu mo
nga tio e tangohia ra. Kataki ka riro ma te tino Kooti Hupirimi e
whakaoti. Kua mohio ia ka taea e nga Maori te kawe tenei mea ki te
Kooti mo nga moni e £30, £40 ranei. Koia i
mahara ai te Kawanatanga ko te mea pai me kawe e nga Maori tenei
raruraru ki te Kooti, ko tona otinga marama tonu tena kaore he
huarahi ke atu.
Te Puke Te Ao.—Ka patai ki te Minita
Maori Mehemea ka whakaae te Kawanatanga ki te Whakamana i te kupu
Whakaari a te Komiti Tikanga Maori o to Kaunihera i tuhia i te 5 o
Hepetema, 1883, mo runga mo te pitihana a
Te Paranihi.—
"Ko te kai-pitihana ko
"Ko nga pukapaka o te Kooti Whenua Maori e whakaatu ana i enei
korero, ara. I moe a
E penei ana te ripoata a te Komiti i runga i tenei take ara:—
"E whaihonore ana te Komiti ki te ripoata ko te ota o te Kooti Whenua
Maori i tuhia i te 13 o Aperira 1878 e whakatu ana i a
E mea ana a
Ihaka Hakuene.—E
Tame Parata.—I te mea kua roa haere tenei
korero kua mahara ahau me whakapuaki kupu hoki ahau. Mehemea ka
tukua te Paipera kia panuitia ki roto ki nga kura tera e raruraru
nga Kaiwhakaako, tetahi mea tika kia ata whakaarohia he tini nga
tamariki e tae ana mai ki o tatou kura he hahi ke o a ratou matua a
he maha hoki nga hahi, i te mea he karakia ano ta ia hahi ta ia hahi
me a ratou nei whakaritenga a ka kaha noatu aua hahi ki te whakaako
i a ratou tamariki ki nga ritenga o te karaipiture. Mehemea e tino
hiahia ana nga matua kia mohio a ratou tamariki ki nga ritenga o te
Paipera ka taea e ratou te ako atu ki roto ki a ratou nei whare ko
te wahi tika rawa tena hei whakaakoranga. Taku wehi tenei mehemea ka
tukua te Paipera kia panuitia ki roto ki nga Kura tera e puta nga
tamariki o tetahi hahi ki waho. E whakaakona ana te Paipera ki roto
i te whare ki etahi tamariki e tu kau ana etahi kei waho i te wahi
ua hau hoki tera e pa he mate ki aua tamariki, tetahi ka waiho tenei
mea hei whakaiti i te haere mai o nga tamariki ki o tatou nei kura.
Koinei aku take i whakaaro ai ahu me kaua te Paipera e panuitia ki
roto ki nga Kura. Erangi me whakaako nga tamariki ki roto ki nga
hahi ki nga Kura ra tapu i runga i ta o ratou matua i whakaaro ai,
ka pooti ahau ki te turaki i tenei Pire.
I te homaitanga o te ripoata o te Komiti Tikanga Maori.
Wi Pere.—E hiahia ana au ki te whaikorero
mo te ripoata mo tetahi o nga pitihana a nga Maori. Me whakamarama e
au nga ritenga o tenei mea kia mohio ai nga mema katoa. Ki toku
whakaaro ko te mea tika rawa me whakawa tuarua tenei whenua a kei te
whakaaro tahi tonu matou nga mema Maori tenei te putake i tapatahi
ai o matou whakaaro. Tuatahi kaore i tukua e te Kooti tetahi takiwa
ki nga tini hapu o Ngatiraukawa kia whakahaerea a ratou keehi ki te
aroaro o te Kooti. Tuarua ko te Ateha nana i whakawa he mea utu ki
te moni e etahi Pakeha e tohe ana ki taua whenua. E hara tenei i te
whakapae hanganoaiho naku na etahi o matou ranei i te mea kua ata
whakawakia taua kupu whakapae e te Tiati o te Kooti Whenua Maori
homai ana ki te aroaro o te Kooti nga pukapuka o aua moni i homai ki
te Ateha. Tetahi kua uru te wahine me nga tamariki o taua Ateha ki
te tiwhikete o te whenua. E hara i te mea he whakahoatanga na matou
na nga mema Maori i tohe ai matou ki te whakaputa i tenei mea,
kaore, erangi he tino whakaaro na matou kua pa he mate nui ki nga
Maori koia matou i mahara penei ai. Whakaaetia ra to whakawa tuarua
nana ka tupono ko te whakatau tuatahi he aha hoki te he, he mutunga
pai tena. He aha i puritia ai te ora mo nga tangata e aue nei e ki
nei kua aitua ratou. Tetahi he mea pai rawa kia rua whakawahanga mo
te whenua i te mea ko te taonga nui rawa tena i waiho iho e o matou
tupuna kia matou. E hara te take whenua i te mea iti engari he
taonga nui no tua
Te Ao.—Ka korero ahau i etahi kupu i
mahue i toku hoa Maori nei. E inoi ana ki tenei Whare kia ata rapua
nuitia te tika me te he. I wareware a
Te Pakaeho, Tiamana o te Komiti Maori ka mea. He
maha nga wiki i pau i te Komiti Tikanga Maori i a ratou e rapu ana i
enei kupu a ahakoa ka whakahokia ano tenei mea ki taua Komiti e kore
e rereke ta ratou whakataunga.
Ihaka Hakuene ka patai ki te Kawanatanga mehemea ka
whakamana e ratou ta ratou kupu i whakaae ai i tera tau kia
taiapatia te wahi i tanumia ai nga hoia i Ohaeawai me te Ruapekapeka
kei te mau tonu tenei mea hei awangawanga mo tona ngakau na reira e
tono ana ia kia te Kawanatanga kia whakamanaia ta ratou kupu whakaae
o te tau kua hori ake nei.
Te Paranihi tana whakohoki kua rite te whakaaetanga
a te Kawanatanga mo nga urupa i Ohaeawai kua oti te taiapa a ka
hohoro te whakaoti i te wahi tapu i te Ruapekapeka.
Wi Pere ka patai ki te Minitia mo nga mahi nunui
mehemea ka hoatu e ia te utu ki nga Maori o taua wahi mo ta ratou
whenua i tangohia mo nga mahi o te Reriwe i waenga o te Takapau o
Kopua me nga tuunga teihuna hoki.
Te Ritihana tana whakahoki. E tika ana i tangohia
aua whenua mo te reriwe a kua tukua atu ma Kapene Pirihi o Nepia e
whakaoti te taha ki nga Maori. Kua rongo ia na tetahi raruraru ki te
Ture i roa ai te whakaputanga o te moni, ara kaore ano kia oti te
whakawa e te Kooti Whenua Maori te putake o te whenua. Kaore ano kia
tino aro noa te Kawanatanga ki taua mea engari kua patai ratou kia
te Pirihi me i kore e taea te tuku wawe i nga moni utu kia nga
Maori.
Te Ao ka patai ki te Minitia mo nga Mahi Nunui.
Mehemea ka whakaae ia kia taiapatia te reriwe o Pokitaone tae atu ki
Te Ritihana tana whakahohi. No muri i te tukunga o
taua patai ka tahuri ia ki te ata rapu mehemea e tino whaitake ana
me taiapa taua reriwe a kaore ano kia marama noa te Kawanatanga na
rerira e kore e taea te whakaae i te mea tera e pau he moni nui rawa
mehemea ka whakamana taua tono.
Wi Pere ka patai ki te Minita mo nga Mahi Nunui me
i kore ia e whakaae kia whakaturia he teihana iti ki te reriwe i
Waipawa Pa Nepia hei painga mo nga tini Maori me etehi atu tangata o
taua takiwa e amio haere nei ratou ki te teihana kei tawiti noa atu
to ratou nei kainga. Ka nui te haihai o nga Maori o Waipawa kia
whakaritea he teihana mo ratou; te take he kainga nui rawa taua pa,
he tokomaha ratou kei reira e noho ana he tangata noho tuturu, he
whare papai o ratou he tangata ohu nui ratou ki te whakapai i ta
ratou whenua tetahi ka nui nga Pakeha kei taua wahi hei painga mo
ratou tahi te teihana e tonoa nei e ia. Tetahi take e tono nei ratou
he awa nui kei waenga o to ratou kainga me te teihana nui, kei nga
waipuketanga e kore ratou e whiti atu ki tera taha. Kei ko atu taua
whenui tetahi teihana i hanga hei painga mo te Pakeha kotahi na ko
te mea e tonoa nei e ia he mea iti noaiho kaore e pau nui nga moni o
te Koroni.
Te Ritihana.—Tana whakahoki. He maha nga
tononga mo tenei teihana mai ano i te tau 1882, otira na te mea e
tino tutata ana tetahi teihana ki taua wahi e tonoa nei, e kore e
tika kia puputu tona nga teihana, kaore, ia i mohio he awa kei
waenga o te teihana me taua Pa. A ka whaikupu ia ki nga kai-whiu o
te tereina me tu marine nga tereina i te taha o taua Pa ana puta nga
waipuke.
Wi Pere.—Ka patai ki te Kawanatanga
Mehemea e mohio ana ratou i a te Kai-ruri e ruri ana i te rohe
Raupatu i te takiwa o Opotiki kua haoa mai tetahi whenua nui a nga
Maori ki roto ki te whenua o te Karauna, a he nui te pouri o nga
Maori mo taua mea he nui rawa te raruraru kua tupu ake i taua takiwa
i runga i te ruritanga o te rohe raupatu. E tika ana te whakahe a
nga Maori, te take he rohe ke te rohe i whakarite i mua a he rohe
hou inaianei. Ka nui te hiahia o nga Maori kia whakatikaia. E mea
ana a
Te , Tana whakahoki E kore a te Kira e mohio
ki nga ritenga o taua rohe e hara hoki ia i te Kai-ruri. Ko te rohe
kua ruritia inaianei e rite totu ana ki te mea i whakaritea ki roto
ki te panui. E ki ana te Tumuaki o nga Kai-ruri kei te rite tonu te
ruri ki te rohe raupatu i whakahuatia ra ki roto ki te panui.
Wi Pere.—Ka patai ki te Pirimia me i kore
ia e whakaae kia whakangawaritia te tikanga mo te utunga o te tiuti
ara kia kaua e utua toputia engari me utu tau. Ko te tikanga e mau
ana inaianei kia utua toputia he mea whakataimaha rawa tenei i nga
Pakeha me nga Maori, e patu kino ana i nga tangata moni iti, tona
putanga ko nga tangata whai-moni nui anake e kaha ana ki te hoko
reti ranei i nga whenua. Kei te mate hoki nga Maori i te mea e
whakaritea ana e tenei ture kia puta topu te tiuti, na reira ka
whakaitia e nga Pakeha te moni e tukua ana ki nga Maori, e arai ana
hoki i nga tangata moni iti kia kaua e reti i nga whenua Maori.
Mehemea ka reti tetahi tangata i tetahi whenua Maori ka pau katoa
tana moni i te utunga i te tiuti heoi haere ana ia ki te nama moni
hei whakapai i taua whenua a pekerapu ana whakarerea ana e ia taua
whenua muri iho ka riro he Pakeha ano, na ka utu tuarua te tiuti
kore rawa he painga i takoto ki te Pakeha tuatahi i runga i taua
rawakoretanga. Mehemea he Pakeha whaimoni erangi tena e kore ia e
raru, ko nga Maori ke e mate i runga i taua whakaitinga i nga moni i
a ia e utu topu ana i te tiuti. Ki toku whakaaro me tapa te ingoa o
tenei Pire "He Ture hei Whakamate i nga Rawakore me nga Maori."
Kaore ia i te whakahe ki te Pirimia e hara hoki i a ia tenei Pire
otiia e
Te Taute.—E hara tenei Pire i te mea hou
ka tekau ma rua tau, kahore te Kawanatanga e whakaae kia utua tautia
te tiuti, he hoha ki te kohikohi me te ngaro hoki o etahi wahi o nga
moni.
Wi Pere.—He pai noatu ki tana mahara kia
utua tautia, e mohio ana ia e hara tenei i te Pire hou. Otiia ka
taea noatia e to Pirimia mehemea e pai ana ia ki te whakamama i
tenei Pire. Ki tona whakaaro ake ko Hatana te papa o tenei Pire.
Tame Parata.—Ahakoa ki te Pirimia he ture
tawhito no te tau 1883 katahi ka whakataumahatia ona ritenga katahi
ka ki me utu topu.
Tame Parata.—E
Te Ao.—Ki taku titiro he Pire tenei mo
nga tangata Maori otiia ki etahi ona ritenga he pire hawhe-kaihe ta
te mea kaore i rite ona tikanga ki ta nga Maori i whakaaro, koia au
i mohio ai he pire hawhe-kaihe. E korero ana ahau mo nga Maori o
toku takiwa e whakahe ana ki tenei Pire. Tetahi kua tae mai nga
pitihana o te Tai-rawhiti turaki i tenei pire. Kotahi tonu ano te
whakaaro o nga Maori, he pire tenei i hanga hei patu i nga tangata
me te whenua hoki. Kua ata whahaarohia e au ona ritenga, a kei te
pera ano taku mahara. Kua tae mai to pitihana a Nepe te Apatu me ona
hoa 56, me ta Whitipatato me ona hoa i Waikato me ta Meiha Te Wheoro
hoki e whakahe katoa ana ki tenei Pire, me
Tame Parata.—Ka patai ki te Kawanatanga
mehemea ka pai ratou kia homai he ture i tenei nohoanga o te
Paremete kia ahei ai te whakamana i te ripoata o nga Komihana mo nga
hoko o
Te Paranihi.—Tana whakahoki. I muri mai i
tera Paremete ka anga atu te Kawanatanga kia Te Mete, tetahi o nga
Tiati o te Kooti Whenua Maori, a i haere mai taua tangata ki Poneke
kia korero tahi raua ko te Minita ki mai ana a Te Mete kaore kau he
korero kei te toe, a he maumau moni mehemea ka whakaturia ano nga
Komihana. Mo runga mo nga ritenga o taua mea kahore ano kia
whai-taima te Kawanatanga ki te titiro i te ripoata me nga tini
korero hoki otira ka ata tirohia e te Kawanatanga aua mea katoa
mehemea kaore e oti inaianei ka whakaarohia i mua mai i tenei
Paremete e haere ake ne, ko reira puta ai te whakaaro o te
Kawanatanga.
Wi Pere.—Kaua nga Mema e hoha ki te roa o
aku korero i te mea he take nui tenei mo te taha Maori. Me matua
titiro te whare ki te "Ture Komiti Maori, 1883," kore rawa he mana i
tukua ki nga Maori i raro i taua Ture. Ki toku whakaaro i hanga taua
Ture he whakaahua reka hei patipati i nga Maori,, kore rawa he
katikatikanga mo ratou na reira kihai i puta he painga. Mehemea i
hoatu he mana kia ahei te
"Ki te Tumuaki me nga mema katoa o te
Whare Runanga te Koroni o Niu Tireni e noho huihui nei i Poneke— Tena koutou."He pitihana tenei na matou e mau iho nei o matou ingoa he inoi atu kia koutou kia kaua e paahitia te Pire Whakahaere Tuku Whenua Maori note mea e kitea ana e matou tera e taumaha te paanga o taua Pire ki runga ki te Iwi Maori me o ratou whenua. Ko nga wahi e kino ana ki ta matou titiro koia enei. Ko te whakaritenga mo te Poari hei whakahaere i nga Riihi me nga hoko o nga whenua Maori. Ko te ahua o taua Poari kaore e pai kia matou notemea ka tokorua rawa nga tangata a te Kawanatanga ka noho ki taua Poari ki te tangata kotahi a te Maori, e hara pea taua tangata i roto te whenua e whakahaerea ana e te Poari. He whakapuare tenei huarahi e ahei ai nga mahi whakahoahoa he aha oti te whakarite ai te Pire kia tokorua i roto taua Poari hei Maori, a kia kotahi ta te Kawanatanga mo nga Komiti ki ta matou whakaaro kaore rawa he mana i aua Komiti ko te Poari ke te hunga whai mana, heoi ta te Komiti he whakaatu i te kupu hoko, riihi ranei ki te Poari, i muri o tena kaore he ahuahuatanga atu o te Komiti me te iwi kainga ki runga ki tona kainga. Kaore tenei i te tika. Heaha nga tangata nona te whenua te uru ai ki nga whakahaere o to ratou ake whenua. Engari pea mehemea e peneitia ana ko te Komiti tokowhiti o roto i te poraka hai Poari, a me uru te Komihana ki roto. Katahi ka ngawari te ngakau Maori notemea ka noho tonu ia hai whakawa whenua.
"Ko te taha ki te Karauna e mea ana te Pire, tekihana 25 ka ahei noa ki te riihi whenua ahakoa tu he Komiti kaore ranei. Kaore tenei i te tika he ahaoti te kotahi ai te tu a te Kawanatanga ratou ko etahi atu tangata, ara ma te nui tonu o tana utu e riro ai te whenua. Mehemea ka araitia tetahi hunga ka waiho ko te taha Kawanatanga kia hoko noa atu, e kore e puta te utu tika o te wheaua ki te tangata
nona i te mea kaore he whakatete hei whakapiki i nga utu. Ko te rarangi 27 e whakamana ana te ahau o nga tamariki i nga tunga pakeke, heoi ta matou titiro mo tena. Kei waiho pea tena hei tauira mo etahi mea keatu. "I runga i te tekihana 36 e whakaaro ana matou me kaua ena tu tikanga e pa ki nga tuku whenua a te Maori ki te Maori, no te mea hoki ki roto i enei ra kua marama haere nei te tangata Maori, tera pea kei te hiahia etahi ki te whahahaere whenua i runga i nga ritenga Pakeha, na ka riro ratou ma tenei tikanga ia e whakarararu.
"Ko nga whakahaere o nga moni e puta mai ana i roto i nga hoko me nga riihi o nga Whenua Maori e kore e kite wawe te Maori i te moni o tona whenua, note mea ka puta nga moni o te whenua ka noho ke ki roto ki te ringa o te Komihana, kia marama ano i a ia nga wawahanga o ia hea o ia hea katahi ka puta. Ki te kore e oti i nga
tanagata whenua o ratou hea ka tukua ete Komihana ma te Kooti Whenua Maori e whakawa. Na ka tau noa atu e haere ana nga mahi i te tukunga o te whenua katahi pea ka puta he moni ki nga tangata nona te whenua."Mehemea hoki i te wa e whakawakia tuatahi tia ana te poraka e te Kooti hei reira whakarite ai i nga, hea o ia tangata o ia tangata. Katahi ka kore pea te raruraru. Ko tenei ka waiho mo muri i te tukunga o te whenua ka pera ai e kore rawa e oti, tetahi kaore e pai ki nga tangohanga moni i raro i tenei Pire.
"Heoi nga tini wahi o roto i tenei Pire ki ta matou titiro ara ki te hanganga o te Poari, he Kawanatanga te kahanga o roto, ko nga Komiti kaore e whai mana. Ko nga hoko ka puare noa atu ki te Kawanatanga, kaore ki etahi me nga whakahaerenga o nga moni e puta mai ana i runga i nga hoko me nga riihi whenua no konei ka inoi atu o koutou kai pitihana kia ata tirohia e to koutou Whare tenei kupu a matou kia kaua e paahitia tenei Pire, he tikanga nunui rawa te whakahaerenga a tenei Pire, e rereke ai i nga mea o tenei wa, no reira i mea ai matou me whai takiwa matou ki te ata whiriwhiri i tenei mea katoa, e tika ana kia whakaarohia matou no matou hoki te oneone. A i te mea e whakahaere ana tenei Pire i etahi tikanga e pa nui ana kia matou katika ano kia pau katoa tenei Paremete, tae atu ki tera Paremete hei tirohanga ma matou koianei ta matou tino tono kia whai takiwa matou ki te titiro i tenei Pire me kore e pai he ritenga mo nga iwi e rua. Ko te mea nui hoki ki ta matou titiro he penei, ma matou ranei a matou ake whakahaere hei hanga noaiho ranei matou ko ta matou kupu ma matou ano a matou ake me pera ano me te Pakeha e mana ana ki te whakahaere i ana. Tena, era oti e pehea te Pakeha, mehemea e riro ana ma te Poari Kawanatanga me tetahi Komiti mana kore e whakahaere a ratou ake whenua?
"Ka inoi tonu o koutou kai pitihana kia whai whakaaro koutou ma koutou e titiro mai, ko matou nga tangata e tino pangia e enei ture, no reira e tika ana kia manaakitia mai matou.
" "Hui atu ki nga Tiamana me nga mema o te Komiti o Haaka Pei."Henare Matua ,
"Renata Kawepo ,
"Me etahi atu e 42.
Otiia te take i kaha ai ratou ki te pera he mahara, e kore pea te
Minita e ngawari ki te whakarereke i nga wahi he o te Pire. Otiia mo
whakaae ano ia kia wawe te mutu te manukanuka. Kei te whakahe ano
nga Maori ki nga tikanga mokete a ka waiho aua mokete hei take e
kore ai e oti te roherohe o te whenua, E tono ana ahau kia
whahaturia he Komihana hei uiui hei rapu rapu i nga mamae me nga
take raruraru katoa. Engari kaua e whakamana aua mahi he inaianei,
me matua rapu ona ritenga. Kei te whakawhirinaki oku hoa Maori ki
au, kei te mahi matou i etahi rarangi kia whakaurua ki tenei Pire.
He nui rawa te manawapopore a nga Maori o ia takiwa kia mahia he
ture pai rawa e mutu ai nga mate me nga aue me nga raruraru. A
mehemea ka mauria te pire nei ki te Komiti Maori kei reira nga
Pakeha matau me nga mema Maori hei whakatikatika. Kati mo te taha
Kawanatanga i roto i te Poari, ko te Komihana kotahi, me Maori ona
hoa, he mea whakatu e te
Waiho Maaha, haere maaha. E hiahia ana ahau kaua nga Mema e puhaehae
mehemea ka tau mai he ora ki nga Maori i runga i te mahinga o to
Rerewe ki Akarana. Tetahi take hoki e mahia ai tau rerewe, he hono
atu i tenei taone nui ki tera taone nui, he mea tika tenei rerewe
kia hanga, a mehemea ka oti he Pire e marie ai nga Maori, ka
whakaaro rangatira ratou, a ka mahi tahi ratou kia whakanohoia te
whenua. A he pai te mutunga iho inahoki tera e whakahaere nga Poari
me nga komiti i nga hiahia ote hunga whai whenua. Mehemea ka kaiponu
nga Pakeha kei waimarie nga Maori irunga ite hanganga o taua rerewe,
tera ahau e kii atu kia Wahanui kia kaua e homai te whenua. Otiia
mehemea ka pupuri ia, tera e unga atu he hoia hei whakatuwhera, kaua
nga Pakeha e manawapa, e takutaku ranei mo te painga e taka mai ki
nga Maori ana mahi taua rerewe, i
E aku hoa Mema, kia tau te ora ki runga kia koutou. Ka mutu aku kupu.
Ihaka Hakuene.—E te Tumuaki, ka tu ake
ahau ki te whakapuaki i aku whakaaro mo runga i tenei Pire i te
aroaro o te Whare otira ko taku raru tenei kahore ano i tae mai te
takiwa e tino mana ai aku kupu e ahua hohoro rawa ano te haere o aku
korero, otira ko nga korero ka korero nei ahau na nga take i roto i
tenei Pire, ka timata taku korero i runga i te patai atu ki te
whare, ko taku patai tenei kei te whakaara ranei tenei whare ma
tenei Pire matou e ora ai, ka patai atu ahau kei te mahara ranei
tenei Whare tenei ake he pai mo te Iwi Maori, Tenei ake ranei he
hari mo matou, ka kitea e te Whare te ahua o taku ngakau i runga i
aku patai. I riro mai i ahau tetahi kape o tenei Pire i nga ra
tuatahi o Hune a tukua tonutia atu e ahau etahi kape ki nga iwi o
toku Takiwa I ki atu ahau ki nga iwi o toku takiwa kia hohoro ta
ratou whakaaro i nga tikanga o roto i te Pire kia tukua mai o ratou
whakaaro. Na kua pau noa tenei wa kahore ano tetahi kupu i hoki mai
ki ahau o toku iwi erangi i wareware ahau ki te tuku i tetahi kape
ki te iwi i Hokianga otira kua tukua mai e ratou tetahi tono kia
tautokona e ahau tenei Pire erangi kihai i tino whakaarohia e ahau
ta ratou tono e tino watea ana ano hoki ahau ki te korero i aku
whakaaro mo runga i tenei Pire e tino watea ana ahau ta te mea
kahore ano i riro mai tetahi kupu i toku iwi mo runga i tenei take,
e hiahia ana ahau kia mohio mehemea he tikanga hou tenei mehemea
ranei he Pire tawhito kua kakahuria ki nga kakahu hou. I mauria mai
ranei hei whakatika i nga he o mua. Ka korero ahau inaianei i nga
tikanga whakahaere a te Kawatanga i nga takiwa e tu ana a Ta Tanara
Makarini i taua wa i pahitia tetahi Pire whakamana kia utua he moni
ki runga i nga whenua katoa puta ana he kino puta ana he pai ki nga
Maori i taua wa ko te painga ko te rironga mai o nga moni i te Maori
ko te taha pouri o taua tikanga ko te utunga atu i nga moni ki nga
tangata kihai i whai take ki te whenua a ko nga whenua o tetahi e
whakataua ana e te Kooti whenua Maori ki nga Maori i tango i te
moni. Heoi puta ana te raruraru. I te wa i tu ai a te Hiana hei
Minita Maori he maha nga tikanga pai he maha hoki nga tikanga kino,
ko te mea nui i riro i nga Maori i taua wa ko tana mauranga i nga
Maori ki nga wahi katoa o te whenua me te pau ano o nga moni o te
Koroni i taua mahi. Erangi ko nga mate i tau ki runga i nga Maori i
taua wa i nui rawa i te tunga o te Mema mo Waitotara hei Minita
Maori ara i runga i te nui o nga take i whakaekea ki runga i nga
whenua Maori hei whakaea i nga moni i pau i runga i nga mahi a te
Hiana. Otira na taku hoa na te Minita Maori i mau mai tenei Pire no
te mea e tuku ana i tetahi mana ki nga ringaringa o nga tangata
whaitake ki te whenua a ka tuku atu i te whenua kia hokona kia
ahatia ranei, i raro i tenei ture e mana nei inaianei ka taea noatia
e te tangata kotahi te hoko te whenua. Na i runga i nga tikanga o te
Kooti Whenua Maori, ka whai mana noatu te Tiati me te Ateha ki te
tuku i te whenua i runga i te hoko
Wi Pere.—Ka whakapai ahau ki te kupu a te
Minitia mo te taha Maori kia parea atu tenei Pire ki te Komiti mo
nga tikanga Maori, nana ka kore e oti nga mahi nunui a taua Komiti
taea te pewhea. Ko tenei Pire me te Pire Whakahaere Tuku Whenua
Maori e tino pa nui ana ki nga Maori katoa o Niu Tireni tena ia ko
nga mahi a to matou Komiti he titiro i nga pitihana a nga hapu me
nga tangata takitahi. Na he mea nui rawa tenei pai noatu kia mahia
tenei meaha te kore oti nga mahi iti. E kore e tika kia hoatu tenei
Pire ki tetahi Komiti whiriwhiri engari te Komiti Maori ko reira
puta ai aku kupu maha mo tenei Pire, ko reira puta ai aku kupu mo
nga rarangi e he ana. E kore e tika kia amuamu matou nga Mema Maori
mo te Pire katoa, kati ma matou ko te whakatikatika i etahi rarangi.
Ko te tuakana o tenei Pire kua tae inaianei ki te Komiti Maori me
whaihaere te taina.
Te Ao.—E tautoko ana ahau i te whaikorero
a
Tame Parata.—He kupu ruarua o aku e tino
pai ana ahau kia mauria te Pire nei ki te Komiti Maori ahakoa he
Pire pai ka taea te tino whakapai rawa. Kua tae mai he waea ki ahau
he whakakaha i ahau kia hapai i tenei Pire ki roto ki te Komiti
Maori.
Wi Pere.—Tenei taku kupu mo te
Panuitia tuaruatia ana te Pire.
He tono na Taiaroa kia tukua atu ki aia he tauira no tetahi pitihana whakakino iaia, he mea tuku mai ki te Whare i te tau 1883.
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te
whakamarama i te tono a Taiaroa. E hiahia ana ahau kia whakaaetia
taua tono ko te take i tino hiahia tia ai he maha no nga
kowhetewhete me nga amuamu e tukua mai ana inaianei mo nga mahia a
Taiaroa, ki taku whakaaro mehemea e tukua mai ana he kape o te
pitihana ka ahei a Taiaroa te haere atu ki ana kaiwhakapae kia kite
he kanohi he 'kanohi katahi pea ka taea e ratou te whakoti pai i aua
mea ki te mea ka kore e tukua mai he kape o te pitihana tera e mau
haere tonu taua mahi. I au e whakahaere pooti ana i te Waipounamu
kia tu au hei mema ka haere au ki tetahi o nga wahi kua whakahuatia
nei ara ki tetahi o nga wahi e hainatia nei tenei pitihana ka mea
mai ratou ki au tera ano pea e pera to mahi me Taiaroa me he mea ka
pootitia koe, koia nei te tikanga e kore ai ratou e pooti ki au,
kahore au e wehi kei peratia mai nga whakape moku. E hara tera i te
take i tono ai ahau kia homai te kape o te petihana kia Taiaroa. E
tika ana no te whakahuatanga a Taiaroa i taua, mea ki te mema mo
Waitaki, erange kihai taua mema i korero i te pitihana i tau wa, e
hiahia ana ahau kia whakaaetia taua tono, kia ahei a Taiaroa te
whakarite i tetahi tikanga tuturu ki taua iwi ki te kore e mahara
ana ahau ka mau tonu aua raruraru.
Whakaaetia ana taua motini.
Te Paraiho, Tiamana o te Komiti Maori, Ka homai i
te ripoata mo runga mo te pitihana a
Wi Pere.—Ka motini kia whakahokia taua
ripoata ki te Komiti tikanga Maori kia whakaarohia tuaruatia. Inei
te take i penei ai toku whakaaro. Kihai au i ata mohio ki nga
ritenga o tenei pitihana i te wa e takoto ana kei te aroaro o to
matou Komiti, kihai matou nga Mema Maori i mohio. Kei au etahi
pukapuka ka panuitia e au hei tohu mo te tika o toku motini. I kiia
i roto i to matou Komiti kaore i tika te hoatutanga a Taiaroa me ona
hoa i tenei moni ki te Peeke. Otiia ka taea e au te whakaatu i tika
tonu te mauranga o taua moni ki te peeke e Waata e Taiaroa. E hiahia
ara ahau me whaki korero te Minita Maori ki roto ki to matou Komiti
me Waata hoki hoi tami i nga korero kino mo Taiaroa kua korerotia
ra. Tenei ra te pukapuka a te Minita Maori, he mea tuhi ite tau 1878
Mei 2 kia Taiaroa, he mea atu ki aia kua pootitia e te Paremete
£5,000 hei moni whakamutunga mo nga paanga a nga Maori ki
Otepoti. A ka tukua atu taua moni kia Waata kia Teone Topi Patuki me
Taiaroa, ma ratou e whakahaere marire penei me nga moni tuatahi. No
toku kitenga i enei pukapuka ka mohio ahau kei te pupuri he te
Kawanatanga i te inatareti mo te £5,000 nei. Na nga Maori
ake taua moni ko te utu tena mo ta ratou whenua, he mea tuku rawa
atu kia Taiaroa ratou ko ona hoa, a kawea ana taua moni ki te peeke.
E tino tika ana kia puta nga inatareti
Te Paraiho (Tiamana).—Ka whakahe i te
motini i te mea kua maha nga tau e mahia ana taua Pitihana.
Kanara Tirimipara.—Ka whakahe, ka mea i
hoatu pokanoa tau £5,000 ki te peeke e Waata e Taiaroa. Ko
te mahi a Taiaroa he muru i tetahi mano kia puta ki aia mo tona
kotahi, No te pakeketanga a Taiaroa katahi ka, tango te Kawanatanga
i taua moni, no te kitenga o Taiaroa kua tangohia taua moni katahi
ia ka ngawari, otiia he mahi kino rawa taua.
Te Paranihi.—Ka mea. E tino tika ana me
whakahoki tenei mea ki te Komiti kia mahia nuitia ite mea he kupu
taimaha rawa nga kupu a Kanara Tirimipara mo Taiaroa. Ko ia hoki
tetahi Mema nui o tenei Whare i nga tau maha, a e mohio ana ia me
nga Mema katoa, kore rawa i te tika enei kupu whakapae mo Taiaroa,
me whakahoki tonu ma te Komiti e tino rapu marire kei kino kau te
ingoa o Taiaroa he tangata hoki ia e whakahonoretia ana e tenei
Whare i nga tau e maha.
Tame Parata.—Ki toku whakaaro e tino tika
ana me whakahoki te ripoata ki te Komiti i te mea kua ara ake he
ritenga hou. Me whakawa tuarua kia korerotia nga korero hou, kia tae
atu hoki te
Whakaaetia ana taua motini.
Te Ao.—Kei te whakaaro aro ahau i nga
motini a Meiha Atikini. He mea homai pea i runga i te ngakau
puhaehae ko te motini tuatahi e mea kaua e neke ake i te miriona
kotahi nga moni e whakapaua i tenei tau. I ki te Pirimia ki te Whare
he nui rawa nga moni i pau i a te Atikini i runga i ana whakahaere i
te wa e tu ana ia hei Pirimia. No reira ekore ahau e tautoko i tenei
motini erangi e pai ana etahi o nga korero i rongo ai ahau i tenei
rangi ara ki te whakahe ki te kaitiaki a nga moni o te koroni. E
whakaaro ana ahau he tika aua korero tera ano etahi take kei roto i
aua korero erangi ko taku whakaaro kahore e tika kia whakairiria mai
aua he ki runga i nga Mema katoa o te Kawanatanga. E whakahe ana
ahau ki tetahi o nga motini i tukua mai e te Atikini ara ki tera
wahi o te motini e pa ana ki nga whenua Maori e tata ana ki te
Reriwe e anga atu ana ki Waikato mo te rima rau mano eka e whakahe
ana ahau ki taua tikanga. Erangi ki te pai nga Maori ki te tuku i
taua whenua kia nohoia ka tahi ka pai. Ki taku whakaaro e haere ana
taua motini i runga i te huarahi muru i nga whenua o nga Maori i
runga i te tukunga noa tanga atu i te whenua mo te raina Reriwe me
nga teihana ki taku mahara kahore e tika kia raupatutia tetahi
whenua rahi atu i ta nga Maori e whakaae katahi ka tika ko te
tikanga tenei i kore ai ahau e tautoko i tenei motini na reira hoki
ahau i tautoko ai te Kawanatanga kua kite ahau he nui te whakaaro o
te Minita Maori ki nga Maori kihai i penei i te wa e tu ana te
Kawanatanga o te Atikini he nui te raruraru i tau ki runga i nga
Maori i taua wa ko nga raruraru e whakahua nei au ko te raru i tau
ki nga tangata Maori o Parihaka I hereherea ratou engari kihai i
whakawakia. I wawahia o ratou whare i tangohia a ratou pu me a ratou
kakahu me etahi atu taonga a ratou na konei ahau i kore ai e tautoko
i aua rangatira no te mea e mohio ana ahau ki te mate kua tau ki
runga i nga Maori i te wa e tu ana tona Kawanatanga. Ki taku
whakaaro ko matou ko nga Mema Maori nga mea e mohio ana ki tena. E
whakaaro ana hoki matou e tika ana ta matou pooti ko nga raruraru
moni o te koroni he mea tena e pa ana ki te Pakeha e rua nga mate o
nga Maori, ko nga Mema Pakeha o tenei Whare e hanga ana i nga ture e
pa ana ki nga iwi Maori i au e whakahaere nei i nga tikanga o nga
iwi Maori
Wi Pere.—Me korero ahau mo etahi kupu a
nga mema. I au e pooti ana, e whai ana ahau i runga i ta taku
Tame Parata.—E te Tumuaki. E hiahia ana
ahau ki te whai kupu mo nga mema Maori. Kei te ngakau pouri etahi
mema mo te pootitanga toputanga a nga mema Maori ki te Kawanatanga.
Ahakoa kaore e puta mai a ratou kupu ki o matou kanohi i roto i te
Whare kei waho pea e korero whakahaere ana. I mahara ahau e penei te
ture o to tatou Whare; ahakoa toimaha nga kupu a etahi mema ki etahi
i roto i te Whare nei, ki te putanga ki waho, ka wareware noa iho,
otiia kua kite ahau inaianei kei te mauahara tonu etahi mema. Na me
kii atu ahau e hara tenei i te whakaaro rangatira, e hara tenei i te
mea tika. He iwi matauranga nui koutou e nga Pakeha, i haere mai
koutou i Ingarangi, i tera whaitua o te ao hei mau mai i te ritenga
o te pai hei tohu mo matou mo te iwi e noho matapo ana. Aua rawa
koutou e homai he tauira he. I pooti ahau i runga i toku hinengaro i
kite ai. Kaore au e pai me tohu tohu mai te tangata mo toku pooti,
maku e ata whakaaro ki taku ake e pai ai. Otiia ko oku iwi e pai ana
kia pooti ahau ki tenei Kawanatanga, waihoki pea, nga mema e turaki
ana i te Kawanatanga, he mea tohu tohu mai pea na nga tangata o a
ratou na takiwa me pooti turaki ratou i te Kawanatanga. E kore au e
amu amu atu kia ratou mo ratou e pooti turaki nei, a kaua rawa ratou
e whakahe ki au e mahi nei i taku i kite ai. E haere ana te mahi a
ia mema kia manaakitia ia e nga tangata o tona takiwa. Ko etahi o
nga mema Pakeha o tenei Whare na nga Maori ratou i pooti. Mehemea i
pooti katoa nga mema Maori
Ta Hori Kerei—Ka motini penei. Notemea
kua penei te ripoata a
Te Paranihi.—E tika ana, kua pera auo te
ripoata a
Te Ao.—E hiahia ana ahau ki te whai kupu
mo etahi mei i mahue ia Ta Hori Kerei iaia e whakaatu mai ana i nga
take e tika ana kia tukua he whakawa tuarua mo Maungatautari. Tetahi
mahi o taua Ateha, he whakauru i te ingoa o tona wahine me a raua
tamariki ki te tiwhikete, i runga i nga ingoa rere ke noa atu, a i
muri i te paahitanga o te rarangi ingoa e te Kooti, ka haere taua
Ateha ka whakawhiti i nga ingoa o tana
Tame Parata.—E mea ana ahau ki te whai
kupu mo Maungatautari ara mo te tono kia tuaruatia te whakawa. Ki
toku whakaaro me whakamana te hiahia a nga kaitono kia mutu ai ta
ratou e matapopere nei. Ki te kore e whakaaetia ta ratou tono, e
kore e mutu ta ratou haere mai ki te Paremete kimi ai ite ora ia tau
ia tau, kaore he mutunga. He nui rawa nga pitihana kua tae mai ki
tenei Whare, e inoi ana mo nga whakawa tuarua. A he nui ano hoki nga
tono pera e tukua ana ki te Tumuaki o te Kooti, kaore ano kia
whakaputaina tana kupu mo aua mea. Mehemea ka puta te whakawa tuarua
a tupono ana ki te whakataunga o te tuatahi heoi ra kua pai, katahi
ka tino mohiotia kei te tika te whakatau o te tuatahi. E hara ite
mea ko Maungatautari anake te whenua e hurahia ana, kaore, he tini
noa atu nga poraka e meingatia ana kia maranga ano te whakawa
tuarua. Me ata whakaaro marire he tikanga mo enei whenua katoa. He
nui rawa hoki nga auetanga e tae mai ana ki te Komiti Maori a e whai
Te Paranihi.—Ko te ritenga mo nga Ateha,
kei te ringa ringa tonu o te Tumuaki te tikanga mo ratou, kaore he
mana a te Kawanatanga. Ko nga Ateha e utua ana mo te wa e mahi ana
ratou ki roto ki te Kooti. Kaore ano kia tukua he mahi ki tenei
Ateha i muri o te whakawakanga o Maungatautari. Heoi taku e mohio
nei he mea whakarongo ki nga korero kei roto i te Komiti Maori me
nga kupu hoki o te pitihana. E rua nga whakapae ki te Ateha, ara ko
te hoatutanga onga moni e Munu me te Whakaurunga onga ingoa o tona
wahine me nga tamaraiki ki te tiwhikete. I uru tika ranei enei
tangata ki taua tiwhikete, i uru he ranei. Kaore au e mohio kua tau
ranei te tika te pewhea ranei ki aia i runga i tona utunga i te
Ateha. Ka whakamutua te mahi o taua Ateha inaianei kia ata
whakawakia; e kore e tukua he mahi ki aia e te Kawanatanga. Kua
whakaaro noa atu te Kawanatanga me rapu marire tenei take whakapae
me tetahi mea penei i korerotia i mua. A ka whakaturia he whakawa mo
enei mea e rua.
Te Ao.—E te Tumuaki, e hiahia ana ahau ki
te whai kupu ki te Mema kua korero nei. E ki ana ia he mea whakakiki
matou i pera ai ta matau pooti i mua tata ake nei, a na te mana o
tetahi
Wi Pere.—E te Tumuaki e hiahia ana ahau
ki te korero i etahi kupu torutoru nei mo runga i te take e
korerotia nei. E hiahia ana ahau ki te ki ko te pooti i tukuna e
ahau i mua tata ake nei he mea tautoko ake ano na toku ngakau ehara
i te mea tohutohu ehara hoki i te mea ki mai e te tangata me pehea
ranei taku pooti. E hiahia anaahau ki te patai atu ki te Whare he
aha te mea kua tukuna mai e puta ai he ora ki nga Maori i roto i
enei Paremete e rua kua pahure ake nei. E rere ke ana te whakahaere
o nga tikanga mo nga Mema Pakeha o tenei Whare, ko ratou kua whiwhi
ko nga Maori kahore i whiwhi, ko te take i tautoko ai au i tenei
Kawanatanga no te mea kua puta to ratou whakaarao whakaaroha ki nga
Maori. Kihai au i tonoa i whakawherea ranei kia kooti au ki a wai
ranei. Mehemea e ki mai ana tetahi mema ki au kia pooti au, a mahara
iho au he mea tika te mea e tonoa nei kia pooti ahau, ka hoatu ano e
ahau taku pooti ki aia, kahore he tangata o waho i tenei Whare i
tono i ahau kia pooti i runga i te huarahi e korerotia nei. He maha
nga tikanga whakararuraru i roto i tenei Whare, he maha nga tikanga
whakahoahoa a nga Mema i waenganui i a ratou ano mo a ratou nei
takiwa, i muri ka tahuri ka whakapae ki te Kawanatanga mo te nui o
ta ratou mahi nama, ko te he o taua mahi nama na nga mema o tenei
Whare i te nui o ta ratou tono mo a ratou na ake takiwa, kahore ano
matou nga Mema Maori i tono noa ki te Kawanatanga mo tetahi mea,
kahore matou i tono kia whakaputaina he moni mo o matou Takiwa. Heoi
ta matou i tono ai ko tenei kia tukuna mai e te Kawanatanga tetahi
ora mo o matou mate e mau nei i runga i te he o nga ture o mua.
Ehara ta matou i te tono moni erangi he tono kia tukuna mai tetahi
tikanga tika kia matou, ki taku whakaaro tera nga mema o te Whare e
tautoko i te pumau o aku whakaaro mo runga i tenei tono, a ka mea
tonu ahau ki te kore e puta mai he ora mo matou katahi ka puta he
raruraru nui i waenganui i nga Maori, a amuri ake nei ka tipu ke
whakaaro kino i roto i te ngakau o nga Maori ki nga Pakeha, kahore
tetahi mema o te Kawanatanga i haere mai ki te tonu kia pooti matou
ki te Kawanatanga, kihai ano hoki i tono nga Pakeha o waho i tenei
Whare.
Tame Parata.—E te Tumuaki, e whakama ana
ahau i au e tu atu nei ki te korero mo runga i tenei take. I mahara
ahau ka tutata nei te mutunga o a tatou mahi tera tatou e hoki ki o
tatou kainga i runga i te whakaaro pai o tetahi ki tetahi, ko tenei
e pouri ana ahau i te mea kua ara mai ano te kupu mo te pooti o nga
mema Maori i runga i tetahi huarahi, katahi ano ahau ka rongo kia
Ko Tame Parata i ki mehemea e ata tirohia ana e nga
mema nga korero i korerotia i te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori
tera ratou e kite i ahu whakahoa ki nga kai tono te nuinga o nga
korero. I patai atu ano ia kia te Matera mehemea i whakaaro ia he
take tika taua tono, mea mai ana a te Matera ki tana whakaara he mea
tika ki hoatu ki nga Maori. I roa te whakahaerenga a te Komiti i
taua mea heoi whakaaro ana ratou me utu aua moni otira i whakaaro
ano ia me whakahoki iho nga utu, i mea ki tona whakaaro he utu tika
te rima paiheneti.
I taia i runga i te Mana o te Kawanatanga o Niu Tireni, e