Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
Copyright 2008, by Victoria University of Wellington
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
Ko te Huihuinga Tuarua o te Tekau-ma-rima o nga Paremete o Niu Tireni, i whakatuwheratia e te Kawana i tenei ra, a pai ana ia ki te whakapuaki i tenei
I te mea kua whakaturia ahau e to tatou Kingi Tino Atawhai hei mangai mona ki Niu Tireni, ka nui toku koa i toku taenga tonutanga mai ki konei, ki toku tutatakitanga ki a koutou e noho huihui ano i roto i te Paremete.
Hei oranga ngakau mo koutou hui atu ki ona iwi piri pono katoa e noho nei i Niu Tireni te mau tonu o te ora pai o te Kingi.
Ko te pai me te nui o te powhiri a te iwi i au i tenei taku taenga tuatahi mai ki to koutou whenua he tino tohu nui tera e whakaatu ana i te piri pono me te aroha o Niu Tireni ki te Torona, a e tino nui ana taku koa mo te atamai o nga kupu powhiri moku e tu nei au hei mangai mo te Kingi.
Kaore ano ahau i whai taima noa ki te haere kia kite i nga wahi o te koroni, i ona iwi, me ona oranga, otira kei te kaha rawa toku tumanako atu ki te wa e haereere roa ai au i roto i to koutou Whenua ataahua tino rongonui hoki.
I te whaikorerotanga tuatahi a te Kawana o mua tonu atu i au, ki ana ia, ki te tupato te whakahaere, ki te tupono mai he ahuatanga tika, ka nui rawa te puta o te koroni a nga wa e haere ake nei. He kupu poropiti era, a kua tino mana hoki. Ka pai tonu ahau i nga wa katoa ki te whakapau i toku kaha ki te whakatutuki i nga mea e tino whaka-arohia nuitia aua e koutou, a ki te tau-toko kia pumau tonu ai te ora e tau nei i naianei.
I te wa e haere ana te powhiri, i te ra tonu i u mai ai ahau, nui atu taku koa i taku tikenga i te papai rawa o nga tangata o ta koutou Ope Hoia Tuturu me nga Waranatia. Ko te kakama me te tu-a-hoia o a koutou ope hoia tama-riki tetahi mea i tino mihi ai ahau. Ki taku whakaaro he tikanga pai rawa tera, a tena e pamamao noa atu tona tutuki-tanga. Ko te ngakau-maia e whakatu-puria ana i roto i te tamariki i runga i tera mahi, mehemea ka awhinatia ka tau-tokona a muri atu e ka kaumatua ake, ko te kupu "
Ko te whawhai i te Rawhiti Pamamao e hara i te mea kaore e ai ana hei ako i a tatou. Na tona matara rawa i nga whenua o te taha rato i tatu ai te ngakau, engari ko nga mahi e puta nei ki Ahia-ki-te-
Ko te tikanga mo nga manuao hei arai taua e noho nei i roto i te kupu tuatahi i whakatakotoria e nga Rore o te
E koa ana ahau i taku rongonga ki aku Minita kei te nui rawa te whiwhi o te koroni i te paura i te mata me era atu mea mo te whawhai, nui atu i naianei i nga wa katoa o mua atu.
Kei te mohio koutou kei te mana tonu te Kirimene mo nga Manuao, a ko te tukunga iho o te whakamatauranga tuatahi ki te karangaranga tangata kia whakauru hei heramana manuao nuku ke atu ana i ta te ngakau i whakaaro ai, ara mo nga tangata e whakauru ana i a ratou ki te
Kua kiia atu ki te Kawanatanga o Ingarangi he mea pai ki nga tangata o tenei koroni mehemea ka homai tetahi o nga kaipuke manuao e noho nei i te moana o Atareiria hei manuao akoako ma tatou ina mutu tona komihana. E koa ana ahau ki te ki atu kua whakaaetia mai te manuao "
I runga i te hiahia a te tokomaha, a hei awhina hoki i te mahi pupuhi raiwhara, whiriwhiria ana he ope tohunga ki te pupuhi, i raro i te whakahau a
Ki te whakaaro o aku Minita he mea pai ki nga tangata o tenei koroni, a ka tino pai hoki ki nga apiha me nga hoia i mahi i raro i tana whakahau i A wheri-ka-ki-te-Tonga, tae noa ki te ope Arai Taua katoa, kia tukuna atu ano he kupu tono atu i a
Ka koa koutou kia rongo tera e taea nga raruraru e takoto nei i te
I mua ake nei whakapuakina ana e aku Minita mo te taha ki te koroni tetahi kupu whakahe ki te Hekeretari Nui mo nga Koroni kia kaua e haria he Hainamana hei mahi i nga maina o te
Kei te mohio koutou, ko te mangai o
Ki te mahara a aku Kai-tohutohu kua tino tata mai te wa e tika ai kia whakareketia nga tikanga e whakaturia nei te Runanga Kaunihera.
Nui rawa atu te pouri i ahau i taku rongonga kua hoki iho to koutou toko-mahatanga i muri iho i te tuunga o te Paremete kua mahue ake nei i runga i te matenga o te Honore
Kua whakaturia e au a te Honore
E ahei ana ahau ki te mihi atu ki a koutou mo te u rawa me te mau o te tupu haere o nga moni o te koroni, e takoto nei i naianei, ki ta aku Kaitohutohu wha-kaatu mai ki ahau, kei te rite tonu te kaha me te ora i naianei ki tona ahua i roto i nga wa katoa o enei tau e rua tekau ma rima kua hori ake nei.
Ahakoa te nui rawa o te moni toenga o tera tau, kua hanga te Rarangi Moni i runga i te ata whakaaro marire kia pau iti nga moni, ta te mea he mahara tika, aha-koa ano kei roto i te ora e noho ana, kia kaua e wareware tera pea e kore te ora e mau tonu mo ake tonu atu.
Ka tukuna atu ki a koutou etahi kupu whakariterite e whakaatu ana ko te tino take i nui haere ai te maha o nga moni e whakapaua ana na runga na te whakatuu-nga o etahi tari hou. He maha o aua tari ka puta noa atu i nga moni e hua mai ana i runga i a ratou ake mahi, a ko te hipanga ake o nga moni e pau ana ka ea i te tupunga ake me te nuinga haeretanga o nga moni e hua mai ana.
Ko a tatou raruraru moni, ahakoa te uaua o te makete moni i Ranana, kua rite i runga i etahi ahuatanga e pai tahi ana ki te koroni me nga tangata tuku moni nama ki te iwi, a e koa ana hoki ahau ki te ki atu kaore kau rawa he take e wha-kanuia ai nga taumahatanga o te iwi.
E whakaaro ana aku Kai tohutohu kua tae tenei ki te wa tika hei whiri-wiringa i te korero kia whakanekenekehia ake nga utu a tau mo nga Tiati o te Hupirimi Kooti.
Kua whakaritea tetahi kirimene i waenganui i te
E koa ana ahau i te mea kua whaka-ritea he kanataraka e te
Kei te mohio ra pea koutou kua whaka-turia he Tumuaki Kai-whakahaere mo te Tari Inihua a te Kawanatanga, a e tahuri ngakau nui ana i naianei ki te whaka-haere tupato i aua tu mahi. He maha nga take uaua hei whakariterite, otira e maharatia ana tera ano e taea e taua Tari te mahi i nga mea katoa i hiahiatia ai i te wa i paahitia ai taua Ture i tera tau. I mua tata ake nei i tu tetahi hui, a i tae atu nga rangatira whakahaere o nga kamupane inihua e whakahaere mahi pera ana i tenei koroni, a e ki mai ana aku Minita i whakaritea i reira tetahi tikanga e pa ai he mate ki te Tari Inihua a te Kawanatanga. Kua ata whakaarohia taua tu ahua o taua mahi a ka taea ano te whakarite he tikanga. Otira ko te painga o taua mea kua taea tetahi o nga tino hiahia o te Paramete, i tea mea hoki kua whakahokia iho nga utu inihua i etahi wahi o te koroni.
He mea ano tenei e tika ana kia ata whakaarohia e koutou, ara kia ata tiro-tirohia te ahua o nga hohipera Kawana-tanga me nga hohipera paraiweti, me nga kainga tiaki turoro, me era atu kainga pera me te
He nui no te matemate o nga tama-riki, me te pouri o te ngakau e puta ana i tera mea, i whakaaro nui ai aku Minita kia mahia etahi tikanga e taea ai te whakaiti haere i te matemate o nga tamariki. He mea tika kia ata rapua he huarahi e taea paitia ai te tiaki i nga turoro katoa, ara o te hunga rawakore o tenei koroni, a he mea tika hoki kia hanga he kainga mo nga tamariki mea kite noaiho me nga wahine whanau tama-riki.
I era atu whenua tawhito kei te whaka-ritea ana he tikanga mo era tu mahi i runga ano i te ngakau pai o nga tangata e aroha nui ana ki o ratou nei iwi, engari i Niu Tireni nei e rereke ana tona ahua, a e mahara ana aku Minita, he mea tika kia tautoko atu te Kawanatanga kia taea ai te rapu he huarahi e puta mai ai tetahi ahua paitanga mo era take. Ka taea ano hoki te whakapuare nga whare o nga kawanatanga taone, me nga hohipera, me nga kainga pera o ia takiwa ina watea mo taua mahi.
Kaore i te tino pai nga huarahi e wha-kahaerea nei mo nga kawanatanga takiwa. He mea tika kia ruarua iho nga mana takiwa, kia piki ake te mana, kia tino tuturu hoki te kaha o te putake mai o nga moni whakahaere i ona mahi. He putake nui enei, a e hiahia ana aku Minita kia whakaritea he huarahi pai he huarahi marama mo nga kawanatanga takiwa a muri tata ake nei.
E mahara ana aku Minita tera e puta he mate ki te koroni me ka waiho ma etahi hunga anake e whakahaere nga putake mai o nga kai o nga tupeka ranei, a e mahara ana ratou he mea tika kia mahia e te Paramete he ture hei whaka-haere tikanga hei arai ranei i nga huihui-nga e tango nei ma ratou anake e whaka-haere aua taonga na reira hoki i pa ai he mate ki te iwi nui. Ka tonoa atu koutou kia mahi ture whakarite tikanga mo aua putake.
Kei te nui pai i naianei nga utu e puta mai ana mo nga tino taonga e tukuna atu ana e tenei koroni. Ko nga moni e puta mai ana mo te pata kaore i tino rite ki to tera tau. Engari me ka tupato te whiriwhiri i nga kau papai, me te rapu i nga karaihe papai, me te whakatupu kai mo te makariri tera ano e puta nui mai te moni me ka mau tonu tona utu o naianei. Kei te nui pai hoki te utu mo te wuuru, me nga hipi me nga kuao hipi.
Kua ahua wehi te hunga mahi pata me te hunga whakatupu witi, oti, me era atu taonga pera, i te mea kua hoki iho te utu i naianei, otira e mahara ana aku Minita tera ano e tino ora tenei koroni i nga ra e haere ake nei.
I tino piki ake i tera tau te nui o nga taonga i utaina atu i tenei koroni, hipa atu i o era atu tau. A i hipa ke atu nga taonga i utaina atu i konei i nga taonga i utaina mai i tawahi. Kei te kaha pai te haere o nga mahi taonga me era atu mahi o te koroni, a i runga i te nui haere o nga moni e puta mai ana i te Tari Katimauta me nga reriwe e mohiotia ana te ora me te kaha o te iwi ki te utu nui i te moni.
He putake nui tenei te whakanohonoho i te iwi ki runga ki nga whenua o te koroni i runga ano i ona tikanga ngawari e taea paitia ai e ratou. E ki mai ana aku Minita he mea pai kia whakaturia he Komihana hei whiriwhiri i nga ture e pa ana ki nga whenua me ona tikanga e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana ki te whenua; hei whiriwhiri hoki i te ahua o nga Poari Whenua me a ratou mahi e pa ana ki nga tangata e noho ana i nga whenua a te Karauna; hei whiriwhiri tikanga hoki mo nga whenua e hokona ana me nga whenua riihi; hei rapu hoki i te uauatanga o nga huarahi e whakaritea ana mo nga tangata e hiahia ana ki te nama moni i runga i o ratou paanga ki aua whenua; a kia rapua hoki me ka pewhea ranei te ahuatanga ki te koroni mehemea ka whakarereketia nga ture e mana mai nei. No reira ka tonoa atu kia whakaturia he Komihana pera.
I roto i tenei tau i pai te haere o nga mahi keri koura me nga mahi keri waro. Ko nga koura i taea te keri i tenei tau i hipa ke atu i o nga tau e toru tekau o mua tata ake nei, a e maharatia ana tera ano e nui te puta mai o aua taonga i tenei tau. Na te mea kua rarahi ake nga mihini koko ake i te koura me nga mihini wawahi kowhatu, no reira kua nui ake te koura e taea ake ana. Kei te nui haere tonu te koura e taea ana i Waihi, a he mea pai tenei te kite-nga o te koura i rare iho ara i nga wahi hohonu iho ki raro. E maharatia ana hoki tera e puta nui te koura i Te Teemu i te mea hoki e kitea ana te koura i nga wahi kua houa hohonutia ki raro rapu haere ai.
I tino nui rawa te waro i keria i tenei tau, otira kihai i ea rawa nga tono a te tangata hiahia ki te waro mana. Na i te tononga atu kia whakaritea mai he waro mo nga reriwe, kihai whakaritea mai. Otira ka ea katoa nga hiahia a te taha ki te Kawanatanga i te mea hoki kua whakaritea mai e koutou he rua keringa waro ma te Karauna. Ko te waro e keria mai ana i te rua keringa waro i
E ahua wehi ana te ngakau i te mea kei te hohoro rawa te tua haere o nga ngaherehere, me te nui haere o te mahi utauta atu i nga rakau ki whenua ke, e kore e roa kua pau nga rakau te tua a ka kore o konei rakau ka tahuri tatou ki te rapu rakau i era atu whenua. He mea tika kia tupato te whakahaere tikanga ma tatou kei pau i te ahi nga ngaherehere o nga takiwa e whakanohoia ana ki te tangata. Me tiaki pai ano nga rakau e tupu mai nei; a me whakatupu ano hoki etahi rakau.
Ka tukuna atu ki a koutou he Pire hei whakahaere tikanga mo te mahi hokohoko waipiro, hei whakarite hou i nga huarahi pooti Mema mo te Paremete, hei whakarite tikanga hoki mo nga pootitanga mo nga Kawanatanga whakahaere takiwa.
Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pire hei whakarite i nga haora mahi o nga tangata e mahi ana i nga whare hanga taonga me nga tari katoa. Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi Pire mo nga mahi reriwe, mo te tuku atu ma te iwi e pooti mai tona whakaaro mo ia putake, mo te whakarite utu mo nga kai-whakaako kua koroheketia, mo nga ropu whakahaere mahi, mo nga kaimahi, mo nga ope tinei ahi, mo nga huarahi e tika ai te whaaki korero i te aroaro o nga kooti, mo nga whanga tuunga kaipuke mo te whakarite tikanga mo nga kaimahi katoa a te Kawanatanga, mo te reiti i nga whenua Maori, mo nga Hohipera me nga Kainga atawhai i nga rawakore.
Ka tonoa atu hoki kia mahia e koutou he Pire hei whakatopu i nga Ture e pa ana ki te wehewehenga o nga tangata marena, me nga Ture whakahaere kura, me nga Ture mo nga tikanga Marena, i runga ano i nga huarahi i whakaritea i roto i "Te Ture Whakatopu Ture, 1892."
E mohio ana ano au ka ngakau nui koutou ki te mahi i enei putake taumaha ka tukuna atu nei ki a koutou, me ta koutou whakaaro nui ki nga mahi e pa ana ki tenei whenua; a e mohio ana au tera koutou e paahi i nga ture e tika ana kia mahia, me ta koutou whakahaere
Na, i au e whakatuwhera nei i tenei Paramete, ka inoi atu au ki to tatou Ma-tua i te Rangi kia whakakahangia koutou kia tohungia mai te tika me toku hiahia nui kia ingoa nuitia koutou mo a koutou mahi, kia tau ai he painga ki Niu Tireni, kia puta ai te kororia kia tupu kaha ai hoki te Emepaea o Piritania.
Honore Piti (Minita).—E te Tumuaki, kua tau iho ki au maku tenei mahi pouri, ara, kua waiho maku e panui atu ki a koe me nga mema honore o te Kaunihera te aitua kua pa mai nei ki tenei Kaunihera, i te mea hoki kua mate ohorere to tatou Tumuaki, a te Honore Wiremu Kemara Waaka. I tino pouri rawa nga mema katoa o tenei Kaunihera i te putanga mai o te rongo kua ngaro atu taua rangatira honore. E te Tumuaki, he tokomaha ke nga hoa piripono o taua rangatira i roto i te Kaunihera nei, i te mea hoki he tangata pai atu ia, he ngawari ona, he pai ano o ona whakaaro, a e pumau tonu
Kapene Peere. — E te Tumuaki, he kupu atu tenei naku mo taku hoa mo Tomoana, i roa nei e tu ana hei mema mo tenei Kaunihera, e tautoko atu ana ahau i te korero a te Minita. Ko taua Rangatira Maori i hapai tonu i te mana o tona Kuini i roto i nga whawhai ki te Maori, a tukuna mai ana ki a ia te hoari whakahonore mona. I tae ano ahau ki e huihuinga i tu i te wa i hoatu ai taua haori ki a ia. Kua tau te pouritanga ki a tatou, me to tatou aroha mui atu ki ona whanaunga, i te mea kua mate atu nei to tatou hoa honore. E tautoko atu ana ahau i te motini a te Minita.
Honore Perewiki (
Marshall.—E te Tumuaki, e mahara ake ana ahau i tino pai i tino kaha te whakahaere a
Trask.—E hiahia ana hoki ahau ki te whaki atu i te nui o toku aroha atu ki nga whanaunga o te Honore Henare Tomoana. Ki taku nei titiro atu ki te ahua o te tangata Maori, he tino rangatira honore taua tangata, a e tika katoa ana nga kupu whakanui mona kua korerotia nei i tenei ra. Ahakoa kaore ia i tino mohio ki te korero reo Pakeha, i tino kaha ia ki te whakahaere tikanga mo tona iwi, a ki toku mahara i au e kite kite
Ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo te pitihana a Wiremu Rawiri te Awha (Nama 6):—
"Kua ata whiriwhiria e te Komiti te pitihana a Wiremu Rawiri te Awha i tukuna atu nei ki a ratou, a kua ata patapataia hoki nga kai-korero, a e mahara ana te Komiti, ko te mea tika, me tuku atu nga kupu inoi mai a te kaipitihana kia ata whakaarotia mai e te Kawanatanga i runga i te ngakau aroha.
Honore Wiremu, i tuku motini penei ara, "Kia tukuna atu ki te Kawanatanga te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, mo runga mo te pitihana (Nama 6) a Wiremu Rawiri te Awha, kia ata whiriwhiria mai e te Kawanatanga tetahi tikanga ngawari." Ko taua kai-pitihana he ngongengonge mai ano o tona tamarikitanga, I roto i te pukapuka a Te Make,
Whakaaetia ana te motini.
Taiaroa.—E te Tumuaki, ki taku titiro iho ki nga tikanga o te tekiona 4 o tenei Pire, e mea ana kia
Taiaroa. — E te Tumuaki, he patai atu enei naku ki te Minita,—(1) Mehemea kua ata wehewehea nga hea whaipaanga o ia tangata o ia tangata; a mehemea kua pera, mo awhea puta ai ki a ratou nga pukapuka whaitaketanga mo o ratou whenua? (2) Mehemea hoki e whaimana ana nga tangata whaitake ki te hoko i nga rakau o runga o a ratou ake tekiona; me te mahi wira kia pa ki o ratou ake paanga; a mehemea hoki e whaimana ana te Kooti Whenua Maori ki te whakatu kai-riiwhi mo nga tangata mate? E te Tumuaki, mo runga mo taku patai tuatahi, me penei atu ahau, kua whakaritea mai aua Rahui i roto i enei tau kua hori ake nei, engari kaore ahau i te mohio atu, kaore hoki aua Maori whaitake ki aua whenua kia mohio atu e whia ra nga eka o aua whenua. Na mo runga mo taku patai tuarua, kua ronga nga Maori kua oti te roherohe aua rahui ki ia whanau, engari kei te hiahia ratou kia mohio mehemea kua pewhea ra te whakaritenga mai i aua whenua, me te whakaatu mai hoki mo awhea te puta mai ai nga tiiti whaitaketanga mo aua whenua. Mehemea kua roherohea nga whaipaanga, ko te mea tika me whakaputa mai nga pukapuka whaitaketanga ki ia tangata, ki ia whanau ranei. Na mo runga mo taku patai tuatoru, me ata whakaatu atu e au, kei te hiahia nga Pakeha ki te hanga mira hei kani i nga rakau e tupu ana i runga i etahi wahi o aua whenua, me te whakaae atu
Honore Piti (Minita).—E te Tumuaki, kei te Pukapuka Nama
Taiaroa.—I te mea i whakaturia he Komihana i runga i te kupu tohutohu mai a te Komiti mo nga Mea Maori o te Whare Runanga o te Paremete, hei ata whiriwhiri i nga putake katoa e pa ana ki te Akau Poraka—a kua ata whiriwhiria aua take e taua Komihana, me te pau nui o te moni i runga i taua mahi, me te whakaatu mai a te Komihana i tona kupu tuturu mo runga mo aua take. E whakaaro ana ranei te Kawanatanga kia tukuna mai he Pire i tenei huihuinga o te Paremete hei whakamana i te kupu tohutohu mai a taua Komihana?
Honore Piti (Minita).—I tae ano a te Honore Mahuta kia kite i te Pirimia mo runga mo tenei take, a kei te whiriwhiria mai e te Kawanatanga. No te marama o Hune kua hori ake nei i tuhia mai ai te ripoata a nga Komihana. Na te ngaro atu o te Minita mo te taha Maori i roa ai, engari kia hoki mai ia ka mohiotia ai te whakaaro o te Kawanatanga, kei reira te kitea ai mehemea ka taea te mahi mai he Pire i tenei Paremete. Ki taku mohio kua oti ano i te Minita mo te taha Maori te mahi mai he Pire, engari hoki kaore au i te tino mohio.
Taiaroa. — He patai atu tenei naku ki te Minita (te Honore Piti): Mehemea e whakaaro ana te Kawanatanga ki te mahi Pire mai hei whakahaere tikanga mo nga Maori e noho whenua kore ana i Te Waipounamu, hei whakamana kia whakaputaina atu nga take ki a ratou mo o ratou rahui.
Honore Piti. — E hiahia ana te Kawanatanga ki te tuku Pire mai, a kei te mahia mai e te Minita mo te taha Maori.
Honore Piti (Minita).—E te Tumuaki, e motini atu ana ahau kia tukuna tenei Pire ki te Komiti. Ko te putake o tenei Pire he mea kia utu reiti nga whenua Maori. I raro i nga tikanga o "Te Ture Reiti, 1894," e utu ana i te hawhe reiti etahi o nga whenua Maori, a i raro i nga tikanga o tenei Pire e meinga ana kia utu nga whenua Maori i te katoa o nga reiti hui atu ki nga reiti a—i whakaurua mai ra e te Komiti mo nga Mea Maori, e tino taupatupatu ana tera i nga tikanga o nga ture whakahae e whenua Maori o tenei koroni. I raro i nga tikanga o te ture o naianei kaore e whaimana ana te Maori ki te hoko ki te riihi ranei i tona whenua me ka kore e whakaaetia mai e te Kawana i roto i tona Kaunihera. Na ko taua rarangi hou e penei ana, ara:—
"14a. Ahakoa nga here e whakaekea ana e nga Ture Whakahaere Whenua Maori e etahi atu Ture ranei e whakahuatia ana ranei i roto i nga Tiwhikete Taitara,
Na e tino takahi ana taua tekiona i nga ture e mana mai nei, e mea nei ma te Kawanatanga e tiaki kia kore ai nga Maori e noho whenua kore, a e mea nei taua tekiona me kaua e mau tonu taua tikanga kua rite nei te whakatakoto, ara ma te matua whakaae a te Kawana i roto i tona Kaunihera e ahei ai te Maori ki te riihi ki te tuku ranei i te whenua. Tetahi hoki e hara tenei i te urunga tika mo taua rarangi, i te mea hoki he Pire reiti whenua tenei.
Te Omana (
Honore Mahuta—e te Tumuaki, ka korero ake hoki ahau i oku whakaaro mo runga i te Pire Reiti Whenua Maori kua whakapangia nei ki nga whenua Maori. Ki taku whakaaro e hara rawa tenei i te wa tika hei hoatutanga ma te Kawanatanga i tenei ture kia pa ki runga i nga whenua Maori, i tea mea ko nga whenua Maori katoa kei roto i nga ringa o te Kawanatanga e pupuri ana. Kaore rawa nga Maori e whaimana ki te whakahaere i o ratou whenua, na kona ka whakahe ahau ki tenei Pire mo runga i nga whenua Maori. Ko ahau e tu nei i waenganui i a koutou he mea karanga ahau e te Kawanatanga kia haere mai ki konei kia uru tahi ki te
Te Riki (
Taiaroa.—e te Tumuaki, e kore au e whakaroa i te Kaunihera. Kua ata whakarongo pai atu ahau ki nga kupu whakamarama mai a Te Omana i nga take i tukuna mai ai e ia tana rarangi hou mo te Pire nei. I ata korero ia mo nga whenua papatupu, ara nga whenua kaore ano kia whakataua nga take, a e takoto kore mahi mai nei i nga Maori. Ki taku mahara mehemea ka whakaurua ki roto ki te Pire te rarangi kua panuitia mai na e te honore mema na, tera e hohoro te tuku atu o aua whenua ki te Kooti, me te whakanohonoho ki te tangata. Kua
I te taenga o te Pire ki te Komiti o te Kaunihera katoa, ka tae ki te tekiona 8. E mea ra kia tukuna nga whenua kaore ano kia utu reiti kia riro ma te Kaunihera Maori e whakahaere. Katahi ka motini a te Honore Mahuta kia patua atu taua rarangi. No te pootitanga ka kitea, kotahi tekau i pooti kia mau tonu taua rarangi, kotahi tekau ma rima i pooti kia patua taua rarangi. Patua ana taua rarangi. Ka tae ki te rarangi 14a ka motini a te Honore Mahuta kia whakaurua atu tenei rarangi kou, ara:—
"14a. Ahakoa nga here e whakaekea ana e nga Ture Whakahaere Whenua
Kotahi tekau i pooti ki te whakauru atu i tenei rarangi. Kotahi tekau ma ono i pooti kia kaua e whakaurua atu. Hinga ana taua rarangi.
Taiaroa.—e te Tumuaki, e pouri ana ahau i te mea kua waiho mo te mutunga rawa o te Paremete mauria mai ai tenei Pire ki te Kaunihera. E tono atu ana ahau ki te Kawanatanga kia mutu te mahi penei, ara te waiho mo nga haora whakamutunga o te Paremete tuku ohorere mai ai nga Pire. Ki taku titiro he rarangi tika te rarangi 3 o te Pire nei. Ki toku mahara he mea tika kia kaua e hokona rawatia te whenua, engari me tuku atu ki te Kaunihera Maori mana e whakahaere. Na mo runga mo nga tikanga o tenei Pire, kei te marama ano ki taku titiro, i te mea hoki e whakamana ana i nga whakataunga a nga Komiti o era atu tau. Na mo runga mo te rarangi hou e pa nei ki nga whenua i Kaiapoi, i rongo au e kore taua rarangi e mauria mai i tenei tau. Ko nga tikanga o taua rarangi kei te tiaki i te taha ki nga Pakeha, engari ko te taha ki nga Maori i tau nei ki a ratou aua whenua kihai i tiakina. Ko aua tangata i pupuru i aua whenua i runga ano i te tikanga o te ture i runga i tona ahua o taua wa, a ko nga wira i maharatia i taua wa e whaimana ana, kua kitea i naianei kaore i te mana. No reira au ka patai atu mehemea kua pewhea he tikanga mo nga Maori i uru nei ratou i raro i aua wira—he aha kua utua ki a ratou mo te whakapainga i aua whenua i te wa e tau ana ki a ratou. I whaikupu ano ahau ki te Minita mo te taha Maori, me taku ki atu kei te tiaki anake ia i te taha ki nga Pakeha, a ko nga Maori kaore i te whakaarotia. I ki mai ia e kore e taea tana rarangi i tenei tau, engari ka waiho mo tera atu wa. Na runga i tera i whakaae atu ai au kia whakaurua mai taua rarangi ki te Pire mo tenei wa. E whakatika atu ana ahau i nga korero a te Minita mo runga mo te rarangi 16. E whakaae atu ana hoki ahau ki ana kupu mo te whakaaetanga mai a te Kawanatanga ki au mo toku kereme. Engari hoki ko nga wahanga tekiona e rua o te timatanga iho kaore i te tino tika mo taku kereme I tono au kia ata whakaritea mai te whenua, a e mea ana te Pire me utu a moni me pewhea ranei. Na i te mea kua whakaurua peratia te rarangi e te Kawanatanga, ka whakaae atu au ina pai kia pera, a ka waiho e au i runga i tera ahua. Ki te tukuna atu te Pire ki te Komiti, e pai ana; engari hoki i te mea kua poto te wa e kore pea e tae ki reira.
Taiaroa.—e te Tumuaki, e hiahia ana ahau kia whaikupu poto nei au mo tenei Pire. I ki mai te Minita ko ahau te tangata i noho tuatahi ki taua wahi.
Honore Piti.—Ki tetahi wahi ra.
Taiaroa.—Kua roa ra ahau e noho ana i taua whenua. Na mo runga mo tenei Pire, i mahara ahau ka tukuna atu ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ki te kore e tukuna atu ki te Komiti ka roa au e korero atu ana i ona tikanga. I whakaaro au me ka tukuna ki te Komiti hei reira au te whakauru atu ai i etahi kupu. Me i pera kua kore e roa te korero i roto i te Kaunihera nei. Mehemea ka haere tonu te mahi a te Kaunihera ka tukuna atu e au etahi menemana maku, otira me tono atu au ki te Minita kia tukuna atu te Pire ki Komiti.
Honore Piti.—Kei te whakaae atu ahau kia tukuna atu te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, mehemea ka taea te whakahoki mai i mua o te hawhe-paahi te whitu o nga haora. Ki te kore e kore ano e taea te whakaputa te Pire i tenei Paremete.
Taiaroa.—Ki te waiho tenei Pire mo te tau kotahi e kore e pa atu he mate ki nga Maori no ratou taua whenua. Ki toku mahara e kore e roa te Komiti e
Honore Piti.—e hara i te mea e hiahia ana ahau kia kaua e tukuna atu ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ko taku hiahia kia paahitia te Pire. Ka motini ahau kia, Kia korerotia tuaruatia te Pire, ka tuku atu ai ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Paahitia ana te korero tuaruatanga o te Pire, tukuna atu ana ki te Komiti mo nga Mea Maori.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona
Ka karakia te Whare.
Ka tae mai te karere a te Kawana ki te karanga i nga mema honore ki te Whare o te Runanga Kaunihera.
Heoi, haere ana te Pika ratou ko nga mema o te Whare ki te Whare Kaunihera, me te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i roa ki reira hoki ana ratou ki to ratou Whare.
Te Pika (
Ka mutu, a no te tekau ma rima miniti ki te wha karaka i te ahiahi ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka tae mai taua Pire, he mea tuku mai i runga i te kupu tono mai a te Kawana.
Ka noho Komiti te Whare ki te whiriwhiri i taua kupu.
Ka korero etahi mema, ka mutu, ka tu ake ko.
Tame Parata (mema Maori o Te Waipounamu).—E te Pika, me korero hoki ahau i aku kupu mo runga mo tenei Pire. Ko tenei Pire he mea tawhito. Ko te toru rawa tenei o nga Paremete i homai ai te Pire penei te ahua e taua honore mema nei ano. Kei roto i te Pire a te honore mema ki taku titiro e
Ka tuaruatia ano e au taku kupu, me tahuri rawa nga mema honore ki te ata whiriwhiri marire i enei korero aku. Kore rawa he take tika e kawea mai ai he Pire penei te ahua, kihai nei i whakaaturia mai ki nga Maori. E rua rawa enei Pire reiti kei te aroaro o te Whare e takoto ana, ko ta te Kawanatanga, me tenei hoki, a e hiahia ana ahau kia mohio ahau ma te whea e aua Pire ka utautaina mai ano he taake ki runga ki a matou ki nga Maori? Akuanei pea kitea rawatia ake kua peneitia te ahua mo matou ka utu reiti matou i raro i ta te Kawanatanga Pire, a ka meatia hoki kia utu ano matou i raro i te Pire a te mema mo Pei o Pereti Ka u tonu ahua ki te whakahe i nga Pire katoa e mea ana kia whakanuia ake nga reiti i runga i nga whenua Maori, ahakoa i toku ake motu, i tenei motu ranei Ko nga mema o nga Kaunihera Maori he tangata pono he tangata marama e mohio ana ki nga mahi tika ma ratou, engari ahakoa tera tukua ana ma tetahi atu ropu ke e whakararuraru nga whenua Maori. Ko nga reiti e utaina atu ana i naianei ki runga ki nga whenua Maori, e meatia aua, i raro i nga ritenga o tekiona 7 o te Ture Reiti o te tau, 1888, kia whakapaungia hei whakapai i aua whenua, engari ki te tono atu te Maori kia peratia ka homai ranei? Kore rawa. Kaore e taea e au te tohu atu i tetahi wa kotahi i rongo ai ahua ki tetahi Maori e ki ana i whakapaingia tona whenua ki nga moni reiti i utua e ia ki nga Kaute Kaunihera. Engari e ki ake ana ahau ko te mea tika me matua akoako nga Maori kia marama marire ai ratou ki nga painga e puta mai ki a ratou, i mua o te meatanga kia hanga he tikanga penei. Na i raro i te Ture o te tau 1882 — te Ture Reiti mo nga Whenua Karauna me nga Whenua Maori—utaina ana he reiti ki runga ki nga whenua Maori, a i whakaarohia hoki whakapaungia ano aua reiti ki runga ano ki aua whenua, hei painga ranei mo aua whenua; a i kiia ano hoki ma te Kawanatanga e utu aua reiti, a kia hokona te whenua, kia riihitia ranei, ina paahitia e te Komihana Kai-tiaki, ka kohikohia ka utua e te Kawanatanga aua moni. He nui nga whenua Maori i nga tini wahi o te koroni i utaina ki te reiti taumaha rawa i tera wa, a kaore rawa nei i
Ka korero etahi mema Pakeha ka mutu, ka tu ake ko.
Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti) — E te Pika, e kore ahau e tu ki te whakapuaki kupu mo runga i tenei Pire i tenei ahiahi me i kaua tetahi kupu a te honore mema mo Te Hawera. Ki taku whakarongo atu ki a ia, i patai atu ia ki te Minita Maori he aha te take kia utu nga Maori i te hawhe reiti anake — ara i te heipene — i te mea e utu ana nga Pakeha i te puuru reiri ara i te pene tuturu. Ki taku mohio kaore pea i utua e te Minita taua patai: He ahakoa, maku tonu e whakautu i naianei. Ko te take e kore ai e tika kia utu nga Maori i te puuru reiti koia tenei: Ko nga whenua o nga Maori i hokona e te Karauna mana mo te hikipene noa i te eka; a ko etahi mo te kotahi kapa i te eka; a tera pea etahi i tae ki te tinipene i te eka; engari no te hokonga atu a te Kawanatanga i aua whenua ki te Pakeha i muri iho tono ana ratou i te £1, tae atu ki te £5 i te eka mo aua whenua nei ano. Kati, kei te penei te ahua e takoto nei i naianei, ki te hokona e tetahi Maori, me ki 5,000 eka o tona whenua, ki te Karauna mo te utu korekore noa iho, a ka puritia e ia tetahi wahi, me ki 100 pea eka, ki a ia mau ai, katahi ka whaia haeretia e koutou taua tangata mo tera wahi paku noa, mo tena rau eka noa, i puritia ra e ia mona, ka mea koutou kia whakataumahatia ano e koutou tera. He tika te whakaatu a te honore mema Maori mo Te Waipounamu, kei te utu nga Maori i te tiute tekau pauna i te rau pauna i runga i nga tukunga whenua katoa, a ko nga Pakeha e utu anake ana i te 7
Ka haere tonu nga korero a etahi mema Pakeha, a paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
Ka haere tonu nga mahi o te Whare, a no te tekau miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te tekau karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga
Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a te Honore Timi Kara whakahaua ana kia whakaturia he Komiti, kia tekau ma iwa ona mema, kia tokorima ka whai korama ai; a koia enei e whai ake nei nga ingoa o aua mema:
Haere tonu nga mahi o te Whare, a ka kawea mai ko:—
Te Honore Timi Kara (Minita Maori). Ka ki, e mohio ana nga honore mema tera tetahi Pire penei ano te ahua i kawea mai ki konei i mua tata ake nei a he roa te whaikorerotanga mo runga i taua Pire, a he hira noa iho nga putake kei waho noa atu o taua Pire i korerotia i reira. Kati me ki ake ahau ko tenei take he tino take e whakaarohia nuitia ana i roto i nga mahara o nga tangata i nga tini wahi o te koroni, a kua tae mai te kupu a o ratou iwi ki te nuinga o nga mema o tenei Whare kia whakahaerea e ratou kia mahia tetahi ture marama, ka whakanoho ai ki runga ki te pukapuka o nga ture hei whakatau reiti ki runga ki nga whenua Maori. E kore ahau e tono atu kia korerotia katoatia nga mea katoa i te whakahaeretanga o tenei Pire, notemea ki taku whakaaro pai atu me whakamutu atu e tatou tena mahi a nga mema, he tika ke atu i etahi atu Pire me etahi atu Ture me etahi atu putake i waho ke noa atu o te mea e whakahaeretia ana ka kohi mai ai ki roto ki a ratou whai korero, me te hahu ake i etahi take hei whakahetanga ma ratou, e hara nei i tenei Kawanatanga i mahi. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i
I muri i a ia ka whai korero ko etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko:—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Kaore ahau e pai Ma puta te panuitanga tuarua o te Pire nei, kia tae atu hoki ki te Komiti, i mua i te whakapuakitanga o taku nei kupu mo runga i taua mea. Ki taku whakaaro kaore e tika kia korerotia te Pire penei te ahua i te wa kaore i konei nga mema Maori. E tino mohio ana ahua mehemea e hangai ana tenei Pire ki runga ki nga iwi Pakeha o roto i nga takiwa pootitanga o nga mema Pakeha, kua poto katoa ratou ki te whakahe. Ko nga honore mema kua mutu ake nei te korero i tenei ahiahi kua ahua rite katoa te aronga o a ratou kupu ki o a te mea mutunga i tu nei ki te korero. Ki tana turanga whakaaro e tika ana ana kupu. Ko ahau e ki ana me matua tuku marire he wa ki nga Maori e marama ai ratou ki nga ritenga e kiia ana e tenei Pire kia hanga—kia utaina he reiti ki runga ki o ratou whenua, a kaore hoki e mutu i te tianara reiti engari he mea ano ka utaina ano he peihara reiti ki runga ki a ratou. E kore rawa ahau e kaha ki te whakaae me noho puku ahau kaua e maranga toku reo ki te whakahe, kia kaua e paahitia tetahi Pire ahakoa pewhea te ahua e mea ana kia utaina atu ano he taumahatanga hou ano ki runga ki te iwi Maori. He mea tono mai ahau ki konei hei mangai mo nga iwi Maori o Te Waipounamu, a ko te mahi tika tena maku he korero mo te taha ki a ratou. Ko nga whenua e toe ana ki nga iwi Maori o Te Waipounamu i naianei he itiiti rawa, a e ki ana ahau kaore rawa e tika kia ki nga mema honore, he he nui whakaharahara rawa kei runga i nga whenua Maori kaore e utu reiti ana, me te hapai i tena korero hei take e paahitia ai te Pire nei. E te Pika, ko te huihuinga katoatanga o nga whenua e toe ani i naianei ki nga Maori o Te Waipounamu e kore e tae ki te rua tekau eka i te tangata kotahi mehemea ka wehewehea kia rite tonu te wahi ma ia mea kotahi o ratou; a mehemea ka utaina atu tenei
Hikitia aua te korerotanga o tenei Pire, ka haere tonu ki etahi atu mahi, a no te tekau ma rua miniti ki te tekau ma tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te tekau karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire, ka mutu era ka haere ko nga patai, a ka tae ki te patai mo:—
Kapene Rata (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita o nga Kura, Mehemea kua oti ranei te whiriwhiri he mahita mo te kura Maori i Rapaki, i te mea e hiahia ana nga Maori kia hohoro te whakatuwheratia taua kura i naianei tonu?
Te Raiti Honore Te Hetana (Minita mo nga Kura).—Ka ki, kua whakaturia he mahita, a ka timata atu hoki ia ki te mahi i ana mahi a nga ra timatanga o te marama e haere ake nei A i roto i enei wa e takoto atu nei e whakaritengia ana kia whakaorangia etahi wahi o taua whare kura e tika ana kia whakahoutia.
Te Rorenatana (mema mo
Te Waari (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita Maori, He aha te take i roa ai te perehitanga o nga paero me nga ripoata a nga Kaunihera Maori (Marae) o Mahunui me Araiteuru?
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, kaore e perehitia ana nga paero me nga ripoata a nga Kaunihera Maori o ia takiwa motuhake, kaore ano hoki kia tukua mai he ripoata a nga Takiwa Kaunihera Maori o Mahunui me Araiteuru me te tono mai kai perehitia
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakaae renei te Kawanatanga ki te homai i tetahi £200 hei tapae mo te moni kua kohia e nga Maori o Te Muka hei hanga hou ano i to ratou whare runanga i wera nei i te ahi i te marama o Noema, 1903, i te mea hoki kua tata te tae ki tena nga moni kua oti nei te kohikohi e aua Maori?
Te Honore Timi Kara (Minita Maori.)—Ka ki, mehemea kua puta he kupu whakaae pera ka mana taua kupu.
Te Waira (
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka whakautu; e rua anake nga taonehipi e mohiotia ana e te Kawanatanga (ko Te Kuiti me Otorohanga) i whakaaria e te Kaunihera ki te makete, a kaore ano i tae mai ki a ia i rangona atu ranei e ia tetahi kupu e whakahe ana, he nui rawa nga moni reti e tonoa ana. Kua tae atu te tono ki te Perehitini o taua Kaunihera kia tuhia e ia he ripoata mo runga i tenei take.
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita o nga Whenua,—(1.) Kei te pewhea te ahua i naianei mo te taha ki nga whenua mo nga Maori whenua kore o te iwi o Ngaitahu? (2) He tika ranei kua rahuitia he whenua hei riiwhi mo te 50,000 eka i wehea mo aua whenua kore i te takiwa o Wairaurahiri i te tuatahi; a mehemea he tika, kei whea taua whenua kua wehea nei hei riiwhi mo te mea tuatahi; haunga hoki te whenua i Wairau?
Te Honore Te Takana (Minita o nga Whenua).—Ka ki, ko te ahua o te takoto i naianei o nga whenua i Wairaurahiri, me Waiau awa, i wehea nei mo nga Maori whenua kore, e penei ana; kua ruritia tetahi 43,824 eka kei te taha hauauru o te awa o Waiau; kei waenganui o Wairaurahiri awa me Waitutu awa 30,942 eka kua ruritia; a kei te taha rawhiti o Wairaurahiri 11,505 eka kua oti te ruri: hui katoa e 86,271 nga eka whenua kua oti te ruri. Kaore kau he whakaaturanga mai pena na kua rahuitia tetahi atu whenua hei riiwhi mo te 50,000 eka i wehea i Wairaurahiri i te tuatahi. Kei roto katoa taua take i nga ringa o Te Mete (
Ka tahuri te Whare ki etahi atu mahi, ka haere tonu nga mahi, a no te rua tekau ma rima miniti ki te tekau ma tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi mahi a te Whare, ka karangatia kia whakahaerea ko te—
Ka whai korero etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, e hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo runga i tenei Pire. Ki taku mohio mehemea tera tetahi mema e tika ana kia whakahe ki nga tikanga whakatu mema mo te Runanga Kaunihera ko ahau rawa taua mema. Mai o te aheitanga kia whakaturia he Maori hei mema mo te Runanga Kaunihera kaore ano tetahi Maori kotahi o toku takiwa pootitanga kia whakaturia ki reira e tetahi Kawanatanga kotahi. Ki taku mohio ka marama katoa nga mema o tenei Whare kei roto i te takiwa pootitanga o te Tai Tokerau e noho ana nga Maori e tino tika ana kia whakaarohia tuatahitia e nga Kawanatanga katoa hei mema mo te Runanga Kaunihera. E korero ana ahau mo nga Maori i piri pono ki te Karauna i nga ra o mua, nga wa o te raruraru i tenei koroni. A e ora mai nei i naianei nga uri o nga rangatira nunui o taua takiwa e tika ana kia maharatia e ka whakaturia ana he Maori hei mema mo te Runanga Kauni hera. I ahau e noho nei i roto i tenei Whare he nui aku meatanga atu ki te Kawanatanga kia titiro mai ratou ki tenei ahua. Ko era atu takiwa katoa o te koroni kua whakaarohia e nga Kawanatanga o mua atu, ka haere tonu nga korero, a ka ki) E ki atu ana ahau ki te Minita Maori kaua e waiho kia toko rua anake ano nga mema Maori mo te Runanga Kaunihera, engari kia toko wha rawa ka tika. Ka tae ki te wa e whiriwhiritia ai e te Kawanatanga te whakatunga mema Maori mo te Runanga Kaunihera e tono atu ana ahau kia maharatia mai toku takiwa pootitanga, tatemea kua ki atu ra hoki ahau kaore ano he Ka haere tonu ano nga korero, a ka ki.) Me ki atu ahau ki te Kawanatanga kaore oku pai ki tenei Pire, heoi taku e ki atu ana, ka tae ki te wa e rite ai te whakaaro a te Kawanatanga kia whakaturia he mema hei noho i nga nohoanga e takoto watea mai nei i naianei i roto i taua Whare, kia mahara ki toku takiwa me oku iwi e tu nei ahau hei mema. Ko era atu wehenga o te iwi Maori he maha nga whakaaroarohanga i nga wateatanga o aua nohoanga E hara i te mea pai kia korerotia te taha ki te whakatunga o te mema Maori whakamutunga i whakaturia nei ki taua Whare. I mahara ahau ko nga tangata kua hapai i te Karauna ko nga tangata kua mahi i te mahi tika mo te koroni me te iwi nga tangata e whakaarohia tuatahitia hei mema mo te Whare o
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, ki taku titiro e penei ana te tino aronga o tenei Pire; ma tenei Whare e whakaingoa, a amuri atu hoki ma tenei Whare e pooti nga mema mo te Whare o Runga. Me ki ake ano ahau kei te kite atu ahau ka nui ano te ahua tika o nga kupu i whakapuakina e te honore mema o te takiwa Maori o te Tai Tokerau i nai tata ake nei—ara, kaore ano tenei Kawanatanga, nga Kawanatanga katoa ranei o mua atu i tenei, i rite tahi te whakaaro ki nga takiwa pootitanga mema Maori katoa o te koroni, e ka whiriwhiri ana ratou i nga mema Maori mo te Whare o Runga. E ki atu ana ahau, i te takotoranga o tetahi Pire i te aroaro o tenei Whare i mua, e pa ana mo tenei take, kaore i tika te whakaarohanga atu ki te takiwa e tu nei te honore mema nei a Hone Heke. Katahi nei ano tatou ka kite atu i tetahi Pire e kawea mai ana tena e ahei hei whakatika i tena ahua; engari kaore i kawea mai e te Kawanatanga, waihotia ana ma tetahi o nga paraiweti mema o tenei Whare e mau mai taua Pire. E kite atu ana ahau na te honore mema mo Waitaki tenei Pire i kawe mai, a ko te tikanga nui i roto i taua Pire e mea ana ko nga tangata e meatia ana hei mema mo te Whare o Runga ma tenei Whare e whakaingoa. Ki taku titiro mehemea he tino take nui tenei e tika ai kia haria he Pire motuhake, he aha i waihotia ai ma te paraiweti mema e kawe mai? Ta te mea e hara i te mea e pa anake ana ki te iwi Pakeha, engari e pa ana ano hoki ki te iwi Maori, no ratou nei te whenua i te tuatahi. Taku whakaaro mo te Pire penei te ahua e whakaiti ana i te Kawanatanga; a, ki taku nei, pai atu me okioki te Kawanatanga i runga i te pooti maro tonu mo runga i tenei take, kaua e waihe ma te paraiweti mema e mau mai tenei Pire. E kite iho ana hoki ahau e ki ana tenei Pire kia tokorua anake nga Maori e whakaturia hei mema mo te Whare o Runga. He aha te take kia whakatokoititia nga mema Maori o te Whare o Runga i runga i te paahitanga o te Pire penei te ahua? Ki taku whakaaro me whakaneke ake kia tokowha nga mema, kia rite ai he mangai mo nga takiwa pootitanga mema Maori e wha o nga motu e rua. E hia koia nga mema Maori kite Whare o Runga i naianei e noho ana? Kaore kau. Kotahi o ratou kua mate tata ake nei; a kei te hinga tetahi i te mate; a ko te mea whakamutunga o nga mema Maori i whakaturia ki taua Whare—ara te Maori e tu nei kei mangai mo te takiwa o te Tai Hauauru—kaore i konei, i te wahi tika hei nohoanga mona, hei tiaki i te ora o nga Maori. Me pewhea koia e maharatia ai kia kaua e whakahe nga tangata e peehia ana e nga mate pera te ahua? Tera etahi Pire tino whai tikanga—kaore he take e whakahuahua haere ai au i nga ingoa—e hangai tonu ana ki runga ki te iwi Maori kei te aroaro o tenei Whare me te Whare o Runga e takoto ana i naianei, a kei whea nga mema Maori e tu nei hei mangai mo te iwi Maori? He aha ratou te noho ai ki
Etahi Honore Mema.—O, o!
Tame Parata.—Kaua koutou e nga honore mema e ki mai ki ahau "O, o." E hara tena i te kupu tika ma koutou ki ahau. He Maori ahau. Ko ahau te reo o te whenua. Noku te whenua. Tena ko koutou ko nga Pakeha he aha koutou? I haere kau noa mai koutou ki konei ki te kimi kainga. He nui rawa atu o koutou o nga Pakeha i haere mate noa mai ki konei kaore rawa he aha kaore rawa he aha, engari na nga Maori i whatoro atu te ringa aroha noa ki a koutou, me te kupu powhiri atu "haere mai, haere mai," a kua tahuri mai koutou i naianei kua penei ki a matou. He nui taku pouri ki te whakahe i tenei Pire, engari ki taku whakaaro i runga i te titiro Maori koinei anake te mahi tika maku he whakahe i tenei mea; a me taku whakapono atu ano hoki e kore rawa te nuinga o nga mema o tenei Whare tae atu hoki ki nga iwi katoa o te koroni e tahuri ki te tautoko i tetahi Pire e whakaiti ana i te whakahaere a te Kawanatanga. Ki te puta te panuitanga o tenei Pire, a ka tae ki te komititanga, hei reira ahau ka tohe ka mea kia uru atu he kupu penei na kia tokowha rawa nga mema Maori o te Whare o Runga. E mihi atu ana ahau ki te Whare mo to ratou ata whakarongomai ki aku korero, me to ratou pai mai ki ahau i runga i te whakapuakitanga o enei kupu aku.
I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha, ka mutu, paahitia ana te panuitanga tuarua o te Tire.
Ka tahuri te Whare ki etahi atu mahi.
No te rua tekau ma rima miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te haawhe-paahi o te tekau karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi mahi a te Whare, ka tae ki te Patai mo te—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, ko nga tono mo nga tino take tika e tonoa ana kia utua i roto i te Rarangi Moni mo nga Take Maori (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).— Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakanohoia e ia he moni ki runga ki te Rarangi Moni o tenei tau e nui ana mo te perehitanga hou o te whakamaoritanga o te pukapuka a Paniana e karangatia nei ko "
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, ka uiuia mehemea he aha te moni e pau i te mahinga me te perehitanga hou o taua pukapuka, a mehemea ka kitea tera e ahua ngawari te utu ka whakahaua kia timataria te perehitanga houtanga.
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakahaua e ia kia uiuia nga ahuatanga o nga raruraru e takoto nei i naianei mo te taha ki nga mahi Takuta i whakaritea mo nga Maori o Oraka me Kawhakaputaputa i runga i te whakaaro kia whakatikaina aua raruratu?
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, kaore kau he kupu kia tae mai ki te Tari e ki mai ana kei te kino te takoto o nga tikanga e pa ana mo te whakatunga Takuta mo nga Maori o aua wahi i whakahuahuatia ra. Mehemea ka whakaaturia mai ona ahuatanga, katahi ka uiuia.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau) — Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka tahuri ia—i runga i te mea e whakaaro ana te Kawanatanga ki te whakanoho i ta ratou Pire Reiti i nga Whenua Maori ki runga ki te pukapuka o nga ture i tenei tunga o te Paremete, me te paahi hoki i tetahi Pire hei whakahangai i te Ture Tango Whenua Hei Whakanohoanga ki te Tangata kia pa ki nga whenua o nga Maori—ki te kawe mai i tetahi Pire whakatikatika i nga Ture Whenua Maori katoa kia whakatikaia etahi wahi o nga Ture e mana nei i naianei e pa ana ki nga Maori me o ratou whenua, a mo runga mo nga take e takoto nei he whai-manatanga i runga i nga Ture e mana ana i naianei, mo runga mo te whakatutukitanga tatatanga o aua whakahaerenga, hei huarahi e whakapumautia ai ki nga Maori whai whenua o te koroni etahi whenua e nui aua hei oranga mo ratou, tae atu hoki ki nga mea e noho ana i raro i a ratou hei whakaoranga ma ratou? A, tetahi hoki, mehemea ka haria mai e ia he Pire i tenei tunga ano o te Paremete hei whakatutuki i enei take e whai ake nei, ara—(1.) Kia whakaritea he tikanga hei whakakore atu i nga tiute pane Kingi e utua ana e nga Maori mo runga mo nga riihi katoa me nga hoko katoa o nga whenua Maori. (2.) (a.) Kia hanga he tikanga e whakatuturutia ai e te ture kia pewhea te nui o te whenua e wehea hei oranga mo ia tangata Maori, a mehemea ranei he wahine tana, mo raua tahi ko tana wahine, mehemea ranei he tamariki a raua kia pewhea ranei te nui o te whenua hei oranga mo ratou katoa; a, ( b.) Kia hanga he tikanga mo te taha ki
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, e whanui rawa ana te haere o tenei patai. Heoi te kupu e taea ana i naianei ko tenei; ka tahuri te Tumuaki Kai-Whakawa o te Kooti Whenua Maori ki te tuku i ona taima watea katoa e taea ai e ia, atu i naianei tae noa ki tenei tunga o te Paremete e haere ake nei, ki te hanga i nga whakatikatikanga me nga whakawhaititanga o nga Ture Whenua Maori e maharatia ana ma reira ka tino marama pai ai te takoto o aua take.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ki te Minita Maori—(1.) Mehemea ka mahia ranei he tikanga hei mea i te Kaunihera Whenua Maori o Tokerau kia tahuri i naianei tonu ki te uiui me te whakatakoto i tetahi huarahi whakaaro e whakaputaina ai he ota kia kohikohia nga moni roiate o nga kapia e keria ana i runga i Parengarenga me era atu poraka; me te whakarite papakainga, rahui tuturu ranei, mo nga Maori e noho ana i runga i aua poraka; me te wawahi i aua poraka kia ahei ai to riihi; me te whakapai i aua whenua i runga i te tareinatanga, mehemea ra e ahei ana aua whenua kia peratia? (Kupu whakamarama. E rongo ana ahau kei te kohikohi nga Maori i nga roiate i naianei a kaore e waihotia ana e ratou hei whakaea i nga riana ruri, a he maha hoki nga tangata no ratou aua whenua kaore e whiwhi ana i tetahi wahi o aua moni.) (2.) Tetahi hoki, ka tahuri ranei ia ki te hanga i tetahi tikanga e taea ai aua riana to whakaea i naianei tonu?
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—Ka ki, kaore he mana o te Kawanatanga ki te whakahau kupu atu ki te Kaunihera mo runga i tenei take; engari, e mohiotia ana hoki, e whakaaro ana te Kaunihera, a te wa tuatahi tonu e taea ai e ia, i raro i te ture, ki te whakahaere i nga take e takoto raruraru nei, a kia poto hoki nga huarahi katoa e taea e ratou te whakahaere. Ko nga riana ruri kua riro i te Kawanatanga, no reira kaore pea he take e kiia ai e kore rawa e mahue tetahi huarahi kotahi e riro mai ai aua moni.
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui, Mehemea ka whakanohia e ia he moni ki runga ki te Rarangi Moni kia £100 hei hanga i tetahi piriti haerenga tangata e whakawhiti ana i te awa o Oraka i
Te Honore Te Makauana (Minita whakakapi i te turanga o te Minita o nga Mahi Nunui). — Ka ki, i whakatakotoria he patai penei ano e te mema honore nei ki runga ki te tepu o te Whare i tera tau, a i puta hoki te ripoata e whakaatu ana ko taua awa he awa e ki ake ana i te waitai, a e whiti noa atu ana te tangata i te makoatanga o te tai; otira i era atu ahuatanga o te tai he taramu piriti te ara whakawhitinga, engari e kiia ana kua ahua huoioi. Ko te mea tika ma te kaute o
Ka haere tonu nga patai, a ka tu ake ko—
Te Waira (
I muri i a ia ka tu ake etahi mema Pakeha ka whai korero mo runga i a ratou nei take, me titiro i roto i Hansard, ka mutu ka tu ake ko—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E mea atu ana ahau he pai rawa me hanga he tikanga hou mo runga mo nga whai korero i runga i nga hikihikitanga patai. Ki taku mahara he pai atu mehemea ka rarangi haere tonu te whakahaere i nga patai; engari mehemea kei te ngaro te mema nana tetahi patai, te Minita ranei mana e whakautu i taua patai, me tango ko te patai i muri tonu iho i tera. E mihi atu ana ahau ki te Pirimia mo te pai o tana whakautu i te patai a
I muri i a ia ka tu ano etahi mema Pakeha ki te whai korero, a ka mutu.
Heoi, hinga ana te motini kia hikitia te Whare.
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi, a no te hawhe-paahi o te tekau karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi take, ka mutu era, ka karangatia kia whakahaerea ko te—
Te Meiha (
I muri i a ia ka whai korero etahi atu mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko—
Te Makenehi (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, e tautoko ana ahau i te motini kia hikitia te panuitanga tuarua o tenei Pire mo tetahi ono marama. Ta tatou mahi tuturu i roto i tenei Whare he kimi huarahi e taea ai te hanga he ture hei arai i te mahi hoatu waipiro ki nga Maori. Mo te taha ki te motu o Te Waipounamu me ki ake ahau kua oti te whakahaere he tikanga e te Kaunihera o Araiteuru mo runga i tena take. Kei roto i te Pire o tera tau ki taku mohio e noho ana tetahi rarangi e pa ana ki taua take, a kua paahitia tetahi motini e te Kaunihera o Araiteuru, kua panuitia hoki i roto i nga nupepa o Otakou me Murihiku, e mea ana kia kaua rawa he wai e mauria ki roto ki nga kainga Maori e noho ana i raro i te mana o taua Kaunihera. Ko te kianga kia hoatu he mana pooti ki nga Maori i roto i o ratou takiwa mo tena mea mo te waipiro, he tino take nui rawa tera e tika ana kia ata whakaarohia mariretia. E mohio ana ahau e whakaarahia ana tetahi korero pera ki te motu o Te Waipounamu, ara kia tukua ki nga Maori te whakaotinga o tena take; engari kaore ano i ata whakatakotoria tikatia atu ki o ratou aroaro, a ko te take tena e whakahe nei ahau ki te Pire nei. Ki taku whakaaro mehemea e hiahia ana tatou kia rite tahi te tu o te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha i runga i te turanga kotahi me kaua rawa e araitia e tatou to ratou huarahi.
Te Honore Timi Kara (Minita Maori).—E te Pika, e hiahia ana toku ngakau kia unuhia atu e te mema mo Waikouaiti tana menemana, me tuku mai kia whakahaerea hangaitia e te Whare tenei take. Kaore aku kupu whakahe mo te Pire nei, heoi taku uaua mea ake nei ka mahia he ture mo runga mo tenei take nui whakaharahara e whakaarohia nuitia ana e nga iwi katoa nei puta noa i te koroni. E pa ana tenei mea ki tetahi take nui e toro haere ana ki runga ki te koroni katoa, no reira kaore e tika kia whakahaerea ra wahotia, a e kore ano hoki e tika kia whakahaerea e te tangata ra waho. Ko te wa tika hei whakapuakitanga i nga tu korero pera me nga kerero a te honore mema hei te wa e whakahaere ai tatou i nga Ture Waipiro mo te koroni katoa. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i
I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha ka mutu, heoi hinga ana te motini kia panuitia tuaruatia te Pire.
Ka haere tonu nga mahi a te Whare ka oti etahi take, ka tae ki te korerotanga i hikitia ra i mua o te—
Ka tu ake ko:—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, i te hikitanga o tenei korero i tera ahiahi e whakaatu ana ahau i te utu tonu nga whenua i nga reiti me nga taake, hui atu ki nga peihara reiti, i nga ra kua taha ahe nei, a e whakaatu ana hoki ahau i nga huarahi i whakaekengia atu ai ena reiti me ena taake e nga Kawanatanga o aua ra. I runga i nga huarahi i mahia e ratou mo te hokonga o nga whenua Maori. I tahuri ano ahau ki te
Ka haere tonu nga whai korero a etahi atu mema a ka mutu, heoi wahi ana te Whare, koia tenei te pooti e whai ake nei:—
I te Ae, 47.Nga Kai-tatau.I te No, 5.Nga Kai-tatau.
Te Putanga, 42.
Paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te rua tekau ma rima miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka haere ano nga whai korero mo runga i te—
Ka korero etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko:—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—He nui taku koa ki te mihi atu ki te Kawanatanga mo tana haringa mai i te Pukapuka Moni penei te ahua, e whakaatu aua i te nui o te ora me te tupu haere o nga mahi puta noa i te koroni. Ki taku mahara e tika ana tatou kia mihi kia tatou mo te mahi i whakatakotoria e to tatou Kawana i hoki nei, e Rore Ranapare, i a ia i haerere nei i roto i te koroni puta noa ona wahi matara. E mohio tuturu ana ahau e ngakau kotahi ana tatou katoa ki te ki atu kia ora a Rore Ranapare i te whenua kua haere nei ia ki reira i naianei. I mahi pai tatou ki a ia, me te kite i ona pai i a ia e noho ana i roto i a tatou Ki taku whakaaro ano hoki e tika ana tatou kia mihi atu ki te koroni mo to tatou whiwhinga i te tinana o Rore Paranakete i tetahi kai-riiwhi kaha pai mo to tatou Kawana i hoki nei—mo Rore Ranapare. Kia kotahi nei, e te Pika, he kupu maku mo te taha ki te makete moni. He nui nga korero a etahi mema honore e penei katoa ana te aronga—me mutu ta tatou nama moni mo nga mahi nunui. Ka taea pea te pera mehemea ka mutu nga mahi a tena mema a tena mema ki te tonotono kia homai he moni mo nga mahi nunui o tona o tona takiwa ake. Me whakarite rawa he moni mo nga whare nunui o te katoa, nga kura, me era atu ahua. Kati me whakatuturu e tatou he whakaaro ma tatou kia kaua ranei tatou e whiwhi i ena mea tino tika ranei me
Ka haere ano nga whai korero a etahi atu mema, ka mutu, a hikitia ana te korero.
No te tekau ma rima miniti ki te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaereaetahi mahi a te Whare, ka mutu, ka haere ano nga whai korero mo runga i te—
Ka whai korero etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko:—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ko te Pukapuka Whakaatu i nga Moni o te Koroni, kua roa atu nei i te wiki i naianei e korerorerotia ana i roto i tenei Whare, he tino take nui rawa atu, no reira e tika ana kia ata whiriwhiria rawatia e tenei Whare. Ko ahau hoki tetahi e tino kaha rawa atu ana te titiro atu ki runga ki taua mea, i te mea ko ahau te mangai o tetahi wehenga nui whakaharahara o nga iwi Maori o tenei motu. Te mea tuatahi hei korerotanga atu maku ko nga whenua Maori. Nui atu taku wehi ki tenei mahi a tatou e nama tonu nei i te moni i Ingarangi. Ko taku wehi ra tenei ki te mau tonu tatou ki te nama moni i nga wa katoa akuanei tona mutunga iho ko nga morehu toenga whenua e toe ana ki nga Maori i naianei pahuhu atu ana i roto i nga ringa o nga tangata no ratou aua whenua. Koia ahau i ki ake ai me mutu te nama moni, notemea ka nui haere te nama ka nui haere ano hoki te taaketanga i nga iwi e rua. Kua rongo ahau he nui te aue me te tangi e whakaarahia ake ana e nga Pakeha me nga Maori puta noa i te motu nei mo te nukunga haeretanga o aua taake. E hara i te mea kotahi anake te taake, engari he tinitini noa iho nga taake. Ka korero ahau i naianei mo runga ano nga Kaunihera Maori i
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—He maha nga koreroa te honore mema kua noho tata iho nei i korerotia i runga i te kuaretanga noatanga ona ki te mahara iho. Inahoki ra tana kupu whakamutunga mo nga taone Maori, kua tukua atu ki nga Kaunihera Whenua Maori. Kaore ra he he o tera. Kaore rawa he whenua Maori i tenei motu e tangohia ana ki te kore i matua whakaae
Te Pareiha (
Hone Heke.—Ma te Kawanatanga. He mano he mano nga Maori i naianei i tenei motu i whakawhenuakoretia i runga i nga mahi a nga Kawanatanga o mua, me tenei Kawanatanga ano hoki, ki te hoko i nga whenua Maori i runga i a ratou tikanga here. E hara i te mea e korero ana ahau mo te hokonga o nga whenua anake o nga pakeke, engari mo te hokonga ano o nga paanga o nga tamariki. He nui nga tamariki Maori kua whakawhenuakoretia i runga i te mahi a nga Apiha a te Kawanatanga ki te hoko i o ratou
Te Pareiha (
Hone Heke—e tika ana, he wehi nui, engari he ahakoa, kua nui rawa hoki to ratou whiwhi i te hokonga atu o nga rakau o runga o nga whenua i riro mai i a ratou mo te 2
Hikitia ana te korero.
No te tekau ma rima miniti ki te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare, ka mutu, ka tae ki nga patai.
Te Wirihi (
Te HonoreTimi Kara (
Te Herihi (
Te HonoreTimi Kara (
Te Mete (
Te HonoreTimi Kara (
Ka haere tonu etahi atu mahi a te Whare, a no te rua tekau miniti i muri i te paahitanga i te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe - paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea tahi mahi a te Whare, kae tae ki nga patai.
Te Wirihi (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ki te Minita Maori: (1.) Mehemea ka tahuri te Kawanatanga i roto i nga marama i muri iho i te hikitanga o te Whare, a i roto i te wa e whakahaeretia ana te rapunga o te kaute o nga whenua Maori, i runga ra i te kupu e noho nei i roto i te Pukapuka Moni (a) i nga mea i whenua koretia i runga i te tangohanga a te Kawanatanga i nga whenua toenga ( b) i runga i nga hoko a te Kawanatanga i whakahaerea i raro i te
Te Honore Timi Kara (
Ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau miniti ki te rua karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi i te tuatahi, a ka tae ki nga motini.
I runga i te motini a Te Maihe (
I runga i te motini a Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau), whakahaua ana, Me whakatakoto ki te aroaro o te Whare he ritaana e whakaatu ana i te huihuinga katoatanga o nga moni reweniu i riro i te Kawanatanga i runga i te Tiute Pane Kuini i runga i nga riihitanga me nga hokonga whenua Maori ki te tangata ra waho, mai o te tau 1862 tae mai ki naianei.
I runga i te motini a Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu),
I runga i te motini a Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu), whakahaua ana kia whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare nga ripoata a te Tari Ruri mo runga mo nga whenua i wehea mo nga Maori whenua kore o te iwi o Ngaitahu i Waiau,
Ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te toru miniti i muri i te paahitanga o te tekau ma tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi, ka mutu, ka tae ki te:—
Karaihe
Whakawa Taitara Maori, £162.—Ka korero etahi mema.
Paahitia ana aua moni, £162.
Whakahaere i nga Whenua Maori, £2,989.
Ka whai korero etahi mema Pakeha a ka tu ko—
Te Maihe ( Hansard). Ka motini ahau kia £1 te whakahokinga o tenei pooti hei tohu whakaatu kaore i te pai te whakahaere i nga whenua Maori.
I muri i a ia ka whai korero etahi atu mema Pakeha, ka mutu, Wahi ana
Kaunihera Marae, £1,090.
Ka korero etahi mema, ka mutu, ka tu ko—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka ki, e kaha ana ahau ki te ki i runga i toku kite ake ano, kei te pai te mahi a nga Kaunihera Marae i Te Waipounamu, a kaore i te nui nga moni e pau ana, i te mea e whakaae ana nga Maori ki te kohi atu kia £1 mo ia £1 e hoatu ana e te Tari. Ki taku mahara me whakawhiwhi nga Kaunihera Marae ki etahi atu tikanga huarahi mahi e taea paitia ai e ratou te whakaotioti i a ratou mahi i roto i o ratou takiwa kia rite tahi ai ratou ki nga ropu takiwa Pakeha. Tera te roanga atu o nga korero mo runga i tenei pooti, me titiro i roto i
Paahitia ana te pooti, £1,090.
Haere tonu nga mahi a te Whare a no te whitu miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea te panuitanga tuatahi o etahi Pire, ka mutu, ka tae ki te pitihana a—
Te Auhana (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu.—Ka ki, e whakapuaki ana taua pitihana i nga whakahe a nga Maori o Te Waipounamu mo te Pire Reiti e whiriwhiria nei i naianei e te Whare nei. Ko te take tuatahi o taua pitihana ko te rironga noatanga o nga whenua o Ngaitahu me Ngatimamoe i te Karauna mo te kore noa iho, no reira kaore e pai kaore e tika kia whakataumahatia nga Maori ki te puuru reiti ki runga ki o ratou whenua. Tetahi hoki, tera etahi kupu whakaaetanga e noho ana i roto i te tiiti hoko kaore ano i whakatutukitia. Tetahi kupu i whakaaetia ki te iwi o Ngaitahu i penei, kia oti te ruri te whenua i hokona e ratou ki te Karauna ka hanga etahi wahi rahui nui noa atu hei oranga hei nohoanga mo nga kai hoko me a ratou tamariki me o ratou uri mo ake tonu atu. Kaore ano tena kupu i whakatutukitia. Tetahi kupu ano i penei, ka whakahokia ki nga Maori a ratou mahinga tuna me a ratou hiinga ika i te moana, a ka whakahokia ano kia ratou he tekau eka i roto i ia rau eka i hokona e ratou ki te Karauna. Mehemea e whakaae ana tenei Paremete tenei Kawanatanga ranei ki te whakatutuki i aua kupu me hohoro te whakatutuki i naianei tonu. Kia toru miriona rawa eka whenua ka rato ai nga hiahia o nga Maori o Te Waipounamu. Tetahi kupu ano e noho ana i roto i taua tiiti hoko e penei ana; ka whakaturia e te Kawanatanga he hohipera mo nga Maori puta noa i nga takiwa Maori; ka whakaritea he takuta, he rongoa, a ka whakaarahia ano he kura mo ratou. Kati, tae mai ki tenei ra, kotahi noa iho nei te mea o aua kupu katoa kua whakatutukitia tetahi wahi; ara ko te whakaritenga takuta rongoa mo ratou; a mo te whakatunga kura e ki atu ana ahau kaore te Kawanatanga tetahi mema kotahi ranei e kaha ki te ki mai kua whakaturia tetahi kura kotahi ki te motu o Te Waipounamu hei whakatutuki i taua kupu whakaae i whakapuakina e te Karauna ki nga rangatira o te iwi o Ngaitahu nana nei i hoko taua whenua ki a ratou. Ko nga kura katoa kua whakaturia ki Te Waipounamu tae mai ki naianei i whakaarahia i raro i tetahi Ture i paahitia e tenei Whare hei ako i nga tamariki Pakeha, engari me te whai
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka ki, e tino whakaae ana ahau ki nga korero a taku hoa i mutu ake nei te korero mo runga i tenei take; a ka taea hoki te whakauu te pono o ana korero i runga i nga pukapuka o nga Tari Kawanatanga. Ko te take i whakaae ai nga rangatira Maori o Te Waipounamu kia hokona nga whenua ki te Kamupene Whenua o Niu Tireni na runga na te kupu i whakaaetia e taua Kamupene ki nga Maori ka rahuitia tetahi eka kotahi i roto e ia tekau eka mo nga Maori. E hara i te mea he mea whakaae a ngutu noa nei taua kupu, engari na nga Minita o te Karauna i Ingarangi i whakaari, a whahaaetia ana e te Kamupene; a mehemea i tahuri nga Kawanatanga o mua—na ratou nei i tango nga raruraru o te Kamupene Whenua o Niu Tireni—ki te whakatutuki i nga tikanga e noho ana i roto i nga kawenata i whakaritea i reira, kua neke atu i te toru miriona eka whenua i nga Maori o Te Waipounamu. Engari kaore hoki i whakatutukitia taua tikanga, wehea anaketia ana tetahi whitu tekau waru tekau ranei mano eka; no reira e toe ana i naianei tetahi rua miriona iwa rau rua tekau mano eka hei whakaritenga ma ratou i naianei. Mehemea e tika ana—a ko ahau hoki e ki ana kei te tika—kaore i whakatutukitia taua tikanga e nga Kawanatanga o mua, kati kei te tika noa atu te mahi a nga Maori e pitihana mai nei ki te Whare kia kaua e whakanukuhia ake nga reiti i runga i o ratou whenua ki runga ake o nga reiti e utua ana e ratou i naianei; a kei te tika ano hoki te mema Maori e Te Waipounamu i a ia e ki nei ka mahi he tenei Whare me te Kawanatanga mehemea ka utaina atu e ratou tenei taake hou ki runga ki nga Maori o Te Waipounamu. Heoi te huarahi e tika ai kia whakanukuhia ake he taake penei, me matua tahuri te Kawanatanga ki te whakaoti i nga tikanga e tau ana hei mahi ma ratou i runga i te korenga o nga Kawanatanga o mua kaore i tahuri ki te whakatutuki i te kawenata i hanga e ratou ki nga Maori. Neke atu i te toru miriona eka nga whenua e tika ana kia whiwhi ki nga Maori, engari kaore ano tena kupu whakaae i whakatutukitia. Otira tenei tetahi mahi tika a tenei Kawanatanga, ko ta ratou wehenga i tetahi kotahi rau ono tekau mano eka whenua Karauna mo nga Maori whenua kore o te motu o Te Waipounamu; engari he ngaunga puruhi noa nei tena e ka whakaritea atu ki nga kupu i whakaaetia e nga kai-hapai mana i nga tau o mua. Kati, ko te mahi tika, ma nga mema e whakangawari rawa te huarahi mo aua Maori. E tika ana te kupu a te mema Maori o Te Waipounamu i a ia e ki nei kaore ano i whakatutukitia nga kupu i whakaaetia e nga mana i nga ra o mua mo runga mo nga whakatekau o nga whenua hei whakahokinga mai, me nga hohipera, me nga kura, me nga takuta. Me ki ake ahau kua whakaotia tetahi wahi o te kupu i whakaaetia mo nga kura. Ki taku mahara tena e kite marama nga mema honore i te tika o te take i whakaarahia nei e te honore mema. Otira ahakoa pewhea kaore e tika kia utaina atu ano he taake ki runga ki aua Maori. E whakahe ana ahau ki te ripoata a te Komiti; engari, ko te mate tenei, mo runga mo nga take e pa ana ki nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga, kaore rawa e whakarangona tikatia nga pitihana a nga Maori.
Ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau ma rima miniti i muri i te paahitanga o te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tono nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi ka mutu ka tae ki te—
Te Piukanana (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E whakaara ana ahau i te paina ota (
Ka korero ano etahi atu mema ka mutu, a whakaaetia ana te pitihana.
Te Makerakarana (Wairarapa Standard nupepa, i a ia e whai korero ana i te nehunga o Tamahau Mahupuku i mate nei, penei na: "I runga i te tikanga tuturu a te koroni mo nga rangatira kua mahi i te mahi tika mo nga iwi e rua, ka whakaturia e te Kawanatanga he pou tohu whakamaharatanga mo te ingoa o taua rangatira"; a mehemea he tika, ka whakaatu mai ranei e ia mo a whea whakaturia ai tena pou tohu?
Te Hetana (
Te Raanga (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara (
Te Tati (
Akuanei pea ka kitea katoatia pea ena maramatanga i roto i nga pukapuka o te Tari; engari ki te kore, ka whakaingoatia ranei e ratou tetahi o aua pukapuka tena e mutu te whakahe ki taua ritaana mehemea ka whakarerea atu?
Te Honore Timi Kara (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea, i te mea ka nui rawa te hokohokona he whakamaoritanga o "Whakapono" (
Te Honore Timi Kara (
Ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a Te Tati (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te toru tekau miniti i muri i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu te panuitanga tuatahi o etahi Pire me nga whai korero a etahi mema Pakeha, ka tu ake ko—
Hen Are Kaihau (mema mo te Tai Hauauru).— te Pika, e tu ake ana ahau i tenei koko o te Whare i tenei
Te Pika.—Kua pau te taima a te honore mema
I muri i a ia ka whai korero ano etahi mema Pakeha a no te tekau ma rima minita ki te tahi karaka i te ata tu o Wenerei ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare i te tuatahi, ka mutu, ka tu ake ko—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E te Pika, kaore ahau i mea kia whai korero ahau mo runga i tenei putake e whakahaeretia nei i te aroaro o te Whare, engari i te mea kua roa noa atu te haeretanga o tenei korero i taku i mahara ai i te timatanga, no reira e mea ake ana i roto i taku ngakau e kore pea e he kia whakapuaki atu ahau i naianei i oku nei whakaaro mo runga i tenei take. Tuatahi, e te Pika, ka whakahaere kupu ahau mo runga mo te menemana i motinitia e te honore te riira o te Apitihana mo te motini a te Raiti Honore te Pirimia kia whakaturia he Roiara Komihana hei uiui i te ahuatanga o te mahi whakanohonoho whenua me nga taitara e puritia ai. E mohio ana hoki ahau he tino take nui rawa tenei, a he uaua rawa atu hoki. Ki taku titiro, e te Pika, ko te hiahia o te Apitihana, koia tenei: Ki taku mohio e hiahia ana ratou kia whakawhiwhia nga Kaurana tenata ki te mana hoko i te whirihoura o nga whenua Karauna e riihitia ana e ratou i naianei, kia riro tuturu motuhake i a ratou ake aua whenua. Kaati, e kore e taea e au te whakaae noa ake ki tena tono, engari ki taku mahara ko te mea tika me whakatu taua Roiara Komihana e korerotia nei, a kia mutu tana uiuinga katahi tatou ka whakahaere tikanga mo tena take i muri iho i te whakatakotoranga o te ripoata a te Komihana ki te aroaro o tenei Whare, a ina oti taua ripoata te tirotiro me te whiriwhiri e ia mema kotahi o tenei Whare. Katahi ka tae ki te wa tika hei kiinga ma tenei Whare, ka whakaae ranei ia kaore ranei ia e whakaae kia riro i aua tangata te whirihoura o aua whenua. Kua kite ra pea i naianei nga tangata e riihi ana i nga whenua Karauna e kore ratou e whiwhi i tetahi atu ahua taitara mo aua whenua i tua atu i te riihi, a ki te kore e whakarereketia te tikanga me titiro tonu ratou i nga wa katoa no te Karauna aua whenua. A, i te mea e pena ana, me tino tupato rawa tenei Whare kaua e whakatakotoria he tikanga hou kaore ano i ata whakamaramatia rawatia ki te iwi o te koroni i te tuatahi. E mohio ana ahau kua tukuamai nga pitihana ki tenei Whare a etahi o nga Karauna tenata, e tono mai ana kia hoatu ki a ratou te whirihoura o o ratou whenua, engari, ki taku nei titiro iho ki runga ki tena take, kaore ano i ata whakamaramatia atu ki aua tangata nga taha e rua o tena take. Ko te taha whakahe ki ta ratou pitihana kaore ano i whakamaramatia tikatia atu ki a ratou, no reira kaore ano ratou i mohio ki tetahi whakaaro tika ma ratou e ko tewhea ranei te aronga taitara whenua tino tika hei painga mo ratou me o ratou uri i muri i a ratou. Ko te meatanga kia whakaturia he Roiara Komihana e hara tena i te korero hou. He nui nga tauiratanga mo tena whakaaro, notemea e whakatuturia tonutia ana he Komihana pena i nga korini katoa a Ingarangi, a i Ingarangi ano hoki, mai o namata noa atu tae mai ki tenei ra tonu. I mua atu i te whakaotinga o te ara haerenga o te reriwe iwituaroa o te motu o Aotearoa e
He Honore Mema.—Tangata kino.
Tame Parata.—Ae pea, he tangata kino pea ahau, engari e korero atu ana ahau ki a koutou i oku nei mahara. Ki te ki atu ahau mehemea ka haria mai tetahi Pire a muri atu nei e pa ana ki te iwi Maori ki te aroaro o tenei Whare, me ata whakaatu marama i roto i taua mea e te
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Taku kupu tuatahi e tino whakaae ana ahau kia riihitia nga whenua Karauna a nga ra e takoto ake nei. (Ka haere tonu nga korero, a ka ki,) Me whai kupu ahau mo te taha o tenei take e pa ana ki te iwi Maori, i korerotia nei e te mema Maori o te Tai Hauauru me te mema o Te Waipounamu i tera po a i tenei ra ano hoki. Kaore rawa ahau e marama atu ana ki te tu o te mema o te Tai Hauauru mo runga i tenei take, no te mea i te tau 1899 kawea mai ana e te Kawanatanga he Pire mo runga mo nga whenua Maori. I pera ai ratou na runga na nga korero a etahi Maori tokomaha puta noa i tenei motu; engari i whakahengia taua Pire e tetahi wehenga nui o te iwi Maori o te takiwa pootitanga o te Tai Hauauru me te Tai Rawhiti. I te tau 1899 ka haria mai ano e te Kawanatanga tetahi atu Pire ano, a i roto i tena Pire e noho ana te nuinga o nga tikanga e mau nei i naianei i roto i te "Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900"; a i roto i tana whaikorero mo runga i tera Pire i penei te kupu a te mema Maori o te Tai Hauauru:—
"Kaore e kitea e au he kupu e kaha ana ki te whakaatu i te nui rawa o te mihi me te koa o toku ngakau mo te kawenga mai o tenei Pire e te Pirimia ki te Whare nei. Ko tenei Pire he tino mea nui rawa atu e tirohia nuitia ana e nga iwi Maori puta noa i te koroni. He Pire tenei hei whakaora i a ratou…"
Ko te roanga katoatanga atu o te whaikorero a te mema honore he whakapai ki taua Pire, i kawea mai nei e te Kawanatanga i taua tau. E penei ana te whaikorero a te honore mema mo te Pire Whakahaere Whenua Maori o te tau 1900:—
"E tu ake ana ahau ki te whakaatu atu ki te Whare i nga hiahia o te iwi Maori mo runga i te Pire Whakahaere Whenua Maori. Ko nga whakaaro o te iwi Maori mo runga i tenei Pire kua oti te whiriwhiri me te whakatau e ratou i te wa i whakatakotoria atu ai te Pire o te tau 1899 ki to ratou aroaro, a kei te tino whakapai nga Maori puta noa i tenei motu ki nga tikanga o taua Pire. Kua oti i a ratou taua mea te korero me te whiriwhiri, a kua takoto a ratou menemana me a ratou whakatikatika, a kua oti katoa aua menemana te whiriwhiri me te whakatautau haere e te Komiti mo nga Mea Maori, i te mea hoki koia tera te Komiti i tukuna atu ai mana e whiriwhiri te Pire; a kia mohio ai te Whare nei ki te tika o aku kupu e korero atu nei ahau me titiro nga mema honore ki tenei ahua; ara, kaore rawa—otira kei te mohio koutou—kaorerawa he pitihana kia kotahi, he kupu ranei kia kotahi, i tae mai ki tenei Whare i roto i tenei tau hei whakahe mo te Pire. Ko te whakaaro o te iwi Maori puta noa i tenei motu mo tenei Pire e hara i te whakaaro hou, engari he mea tawhito kua maha nei nga tau e hurihurihia ana e te iwi Maori. He maha nga mate e pa ana ki nga whenua Maori, na reira kei te tautoko te iwi Maori i tenei Pire, notemea e kite ana ratou ma
He pera haere tonu taua whaikorero katoa ana, he whakapai i taua Pire, a i nainaei kua kaha rawa te whakahe a te honore mema ki taua Ture, na ona iwi o Waikato nei ano i whakatakoto te nuinga o ona tikanga i roto i nga hui i karangarangatia kia tu ki reira hei whiriwhiri i taua Ture: He aha i rereke ai ona mahara i naianei? Kaore te honore mema e whakahe ana ki te Ture—e whakahe ke ana ia ki te ahua o te hanganga o te Kaunihera; a kei roto i tetahi pitihana e mahia mai ana i naianei e taua mema honore me era atu tangata o Waikato e penei ana tetahi tikanga: "E hiahia ana matou kia waihotia te Kaunihera Whenua Maori kia tu ana, engari kaore matou e pai ana kia whakaturia he Pakeha hei mema: a kaore matou e pai ana kia whakaturia he apiha Kawanatanga hei Tumuaki. Ko ta matou e hiahiaana he Kaunihera Maori motuhake." Ko tena tetahi o nga whakahe a te honore mema. A he aha hoki tetahi? I te tau 1899 mahara ana ia ka taea e ia te hanga he turanga mo Mahuta hei tumuaki mo nga Kaunihera Whenua Maori me nga Kaunihera Marae puta noa i te motu nei, e kore ahau e whakamiharo mehemea ka tae mai he pitihana pera a taihoa tata ake nei. Mehemea ka tonoa atu te whakaaro o nga iwi Maori o te Tai Hauauru ki taku mohio ka kitea kei te whakahe katoa ratou ki te tikanga e hapainga mai nei e to ratou mema Kei te mohio ahau ki nga whakaaro tuturu o nga Maori o te Tai Hauauru. E mohio ana ahau ki te hiahia o te tumuaki o aua iwi Maori. Ko te tangata nei ko Taingakawa, i whakaturia hei tumuaki mo Mahuta, e mohiotia ana e nga Pakeha nei ko te tama a Wiremu Tamihana—a te tangata whakatu Kingi—e whakahe ana ki te whakaaro a Kaihau kia whakapuaretia noatia nga whenua ki te hoko. Ko ia ke te tino tangata tohu whakaaro i roto o Waikato nei mo runga mo nga hiahia o te iwi. E whakaae ana koia ia ki te hiahia o te mema o te Tai Hauauru, kia whakapuaretia noatia te hoko o nga whenua Maori? Kore rawa atu. Kei te tino pakeke rawa atu ona mahara mo runga i tena take. Kua korerotia e ia ki te iwi nui tonu, a he maha ana korerotanga mai ki ahau, penei na: Kaore
Te Heningi (
Hone Heke.—Kaore kau ra he whenua takoto noa. Ko nga toenga whenua Maori katoa e toe ana i naianei ka pau katoa hei oranga mo nga Maori. Kua ki ake ra hoki ahau i mua ake nei he nui nga takiwa kua tokomaha haere ake te nui o nga Maori, kaore i te hoki haere ki raro, a ka pewhea te Maori a taihoa mehemea ka whakawhiwhia e koutou ki te mana hoko i o ratou whenua? Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.
I muri i a ia ka whai korero ano etahi atu mema Pakeha a ka haere tonu te mahi a te Whare, a no te rua tekau ma rima miniti i muri i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare ka mutu, ka tae ki nga patai—
Te Rewi (
Te Honore Timi Kara (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakahaua ia kia whakamaoritia te ripoata a te Komihana mo te poraka o Te Akau, kia panuitia hoki taua ripoata ki roto ki te Gazette me te
Te Honore Timi Kara (Kahiti te whakamaoritanga o nga kupu tohutohu a nga Komihana; a ka penatia hoki.
Te Maihe (
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare a no te hawhe-paahi i te wha karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka oti etahi mahi ka whakahaerea ko nga patai.
Tame Parata (mema mo Te Waipounamu).—Ka patai ki te Pirimia,—(1.) Mehemea e mohio ana ranei te Kawanatanga tera etahi Maori kei Te Umukaha i whakawhiwhia ki te penihana kaumatua e te Kai-whakawa Hara i te tau 1900, a i whakahoutia nei o ratou penihana i te tau 1901 me te tau 1902, a i whakaputaina ano hoki ki a ratou nga puru penihana—£18 nei i te tau-mo nga tau e toru tae mai ki te tahi o Aperira 1903, a kaore nei ano i utua he moni penihana ki a ratou e te Kai-rehita o nga Penihana mai o te marama o Aperira 1903 tae mai ki naianei; a ahakoa i tono tika atu ratou i runga i ona huarahi tuturu o tera mahi i te tau 1903 kia whakahoutia ano o ratou penihana, kaore nei ano a ratou tono whakahou kia tae ki te
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu) — Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka whakatutukitia e te Kawanatanga te kupu a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga mo Pitihana Nama 373, 1903, i ripoatatia nei i te 11 o nga ra o Hepetema 1903?
Te Honore Timi Kara (
Te Heningi (
Te Honore Timi Kara (
Te Whiira (
Te Honore Timi Kara (
Te Maihe (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Henare Kaihau (mema mo te Tai Hauauru).—Ka patai ki te Minita Maori,—(1.) Mehemea ka hanga mai e ia he Pire i tenei tunga ano o te Paremete hei whakarite whenua mo nga Maori Whenua-kore o Aotearoa? (2.) Mehemea ka wehea e ia he whenua Karauna i naianei mo nga Maori o Aotearoa kia kore ai aua whenua e tututukuna ketia e nga Poari Whenua. A, (3.) Mehemea kaore e nui ana nga whenua Karauna i naianei i te motu o Aotearoa hei whakarite whenua mo nga Maori Whenua-kore, ka hanga tikanga ranei ia e tangohia mai ai e te Karauna he whenua paraiwete hei whakaoti i tena take?
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau miniti ki te rua karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka oti etahi mahi a te Whare i te tuatahi ka tae ki te pitihana a:—
Te Auhana (
Te Pereiha (
Henare Kaihau (mema mo te Tai Hauauru).—Kaki, e tino tika ana te menemana a te honore mema mo Nepia; ko te mea tika me pena; notemea ko te take o tenei pitihana e hara i te take iti, engari he mea whanui noa atu tona aronga. Ko aua wahine i roto i ta raua pitihana e whakapuaki ana i te aue nui a o raua iwi puta noa i te takiwa o te Tai Hauauru. Ki taku whakaaro e tino tika ana ia inoi kotahi e noho nei i roto i a raua pitihana. Etino mate ana ratou i te whakahaerenga a te Kai-tiaki o te Katoa i o raua whenua. Kua whakaaturia maramatia mai kei tenohomate nga Maori i raro i te whakahaere a te Ka-tiaki o te Katoa. Kaore ratou e whiwhi ana i nga moni reti me nga reweniu e tika ana kia riro i a ratou i runga i o ratou whenua Puta noa i te Tai Hauauru katoa he tekau hereni anake i te eka te utu reti rahi i riro mai i runga i nga poraka whenua i riihitia i raro i te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa, tena ko era atu ahua reti i taua takiwa e tae ana ki te 15
Te Honore Timi Kara.—Kei te huri kiko pea to korero, ki taku mahara. Ko nga pii heihei ke e rere atu ana ki roto ki te wai, waiho atu to ratou whaea rakiraki kia noho i uta tangi kau atu ai.
Henare Kaihau.—Ki taku mohio kua marama i a au te whakaatu atu, e tino tika ana kia hanga he ture hei whakakore atu i enei mate kua tino kitea nei kei te patu i nga iwi Maori. Kua tae ra pea hoki i naianei ki te wa tika e whakarerea atu ai tena korero pohehe e kaore nga Maori e mohio ki te whakahaere i a ratou nei mahi. Kua tae mai tenei ki te wa tika e waihotiaatu ai ki nga Maori anake ano te whakahaeretanga o o ratou whenua. Mo te taha ki te Rohe Potae. Ko te nuinga o nga Maori o reira he hawhe kaihe, a e tino mohio ana ahau neke atu pea te mohiotanga o te nuinga o ena hawhe kaihe i etahi o nga mema o tenei Whare me te kaha ki te whakahaere i a ratou mahi me nga mea katoa e pa ana ki a ratou. He aha koia te whakamatauria ai, tukua ki aua tangata te mana whakahaere o a ratou mea, a me titiro me tatari kia kitea ka pewhea te tukunga iho o tena tikanga? I mahara hoki ahau i te tunga o tena Minita ki runga ki te turanga Minita katahi ka rapua tikatia te ora mo te iwi Maori. He hawhe Maori nei hoki ia. Engari, me ki ake ahau, ahakoa he pera taua honore mema, ki taku titiro ki te ahua o ana mahi me te mea nei e wehi rawa atu ana ia ki tana Kawanatanga. Engari he aha te take i maharahara ai te honore mema nei? Me pewhea koia e taea ai te honore mema nei te whakahe mo runga mo te whakahaere tika ki nga iwi e rua nei? Kaore kau he tangata kaha ke atu i taua honore Minita nei hei mahi i tera mahi. Kei te ki atu ahau ko te wa tika tenei e tahuri ai te Kawanatanga ki te hanga i tetahi Pire hei whakarite i nga inoi me nga tono e mau nei i roto i enei pitihana i tukua mai e aua Maori e whia ranei mano tangata. E kore ahau e whakaae kia whakaroangia a muri atu, notemea e mohio pai ana ahau mehemea ka waihotia atu mo tenei tau e haere mai nei kua mutu tenei Paremete, a ka hapaingamai ano tenei take hei take e tahuri ai ano ahau ki te awhina i te Kawanatanga. E ki atu ana ahau me kawe mai i tenei tunga ano o te Paremete. E hara i te mea hei painga mo nga Maori anake tena mea engari hei painga mo te koroni nui katoa. E ki atu ana ahau ma kona ka taea te whakaea i tetahi wahi nui o nga moni e namaia tonutia ana e tenei Whare. E takoto mai nei te moni nama hei utu ma tenei koroni neke atu i te rima tekau miriona pauna, a kua wehi tatou ka pewhea ranei to tatou ahua a nga ra e haere mai nei. Ina hoki kei Toku ahua awangawanga noa iho nga iwi o te koroni nei mo te taha ki taua moni nama; no reira e tino tika ana kia hanga mai he Pire penei me taku i ki atu nei kia mahia mai i tenei tunga ano o te Paremete. Patua atu, whakakorengia atu nga ture katoa e pa ana ki te iwi Maori mai o te timatanga ra ano tae mai nei ki naianei; a ka kite koutou hei painga nui tena mo te koroni katoa.
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau miniti ki te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Auhana (
Ka whai korero etahi mema Pakeha, ka mutu, ka tu ake ko—
Tame Parata (mema Maori mo Te Waipounamu).—E kite iho ana ahau i roto i toku ngakau me tu ake ahau ki te whakahoki i te kupu whakahawea a te mema mo Taranaki i whakapuaki ai mo runga mo matou mo nga mema Maori. Kua rua tekau tau oku e tu ana hei mema mo tenei Whare, a i roto i ena tau katoa he mema ahau no te Komiti mo nga Mea Maori, a ko nga take katoa e kawea mai ana ki te aroaro o taua Komiti ahakoa e pa ana ki te taha Pakeha ki te taha Maori ranei e ata kimihia tikatia ana e au kia marama ai ahau ki tona aronga i mua i taku hoatutanga i toku nei reo, whakaara, whakakore ranei. Mehemea he take e pa ana ki te iwi Maori pera ano taku tu, a mehemea e whakaaro ana ahau kaore e tika kia ara taua pieihana e kore rawa e tautokongia e au, ahakoa pewhea: Toku ahua tuturu tera ahakoa na nga Pakeha na nga Maori ranei o Aotearoa o Te Waipounamu ranei te pitihana. I ki te honore mema ko nga mema Maori o taua Komiti nui atu te kaha ki te whakahaere me te uiui mo runga mo tenei pitihana e korerotia nei. A he aha hoki te he o ta ratou mahi pera? Ko te nuinga o nga take e tae mai ana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori e pa ana ki te iwi Maori, a e tae tonu ana nga mema Maori ki reira i nga ra katoa; engari ano nga mema Pakeha, he ra ano ka tae mai, he ra ano ka noho atu; kaore ratou e rite ana ki nga mema Maori te kaha ki te mahi i nga mahi o taua Komiti. Engari mehemea ka tupono mai he pitihana na nga Pakeha o roto i te takiwa pootitanga o tetahi mema Pakeha o taua Komiti katahi ka noho tonu taua mema ki te tautoko i taua pitihana ahakoa tika ahakoa he, a ko te ahua hoki tena o te mema mo Taranaki. E tika ana he maha nga taenga o tenei pitihana e korerotia nei ki te aroaro o etahi Kooti maha, engari kitea aua ko te taitara i mahara ai a Hamupere kua whiwhi ki a ia i riro mai i etahi Maori kaore kau nei o ratou taitara ki taua whenua i kereme nei ia kua riro atu i a ia i a ratou; a ahakoa kua whakamana te Kooti Whenua Maori e te Paremete nei ki te uiui me te whakatau i taua take, a kua tu ano hoki era atu ahua Kooti i muri i tera, engari heoi kau te tukunga iho kaore rawa te kai-pitihana i kaha ki te whakau i tona tu i runga i te aronga o te ture; ko te take, tuatahi ko nga Maori nana i hoko kaore kau nei he taitara ki taua whenua i hokona nei e ratou ki a Hamupere. Ko aua whenua katoa kei rare i te mana whakahaere o te Kai-tiaki o te Katoa, no reira ko nga
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E whakahe ana ahau ki nga korero a te honore mema mo Taranaki i a ia i ki nei i pooti whakahoa nga mema katoa o te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i tenei pitihana. Ahakoa kaore ahau e whakaae ana ki tenei pitihana, i pooti tautoko ano ahau i te menemana i muua e te mema mo Nepia kia whakaaetia he uiuinga mo runga i te inoi a te kai-pitihana.
Tera te roanga atu o ana korero, me titiro
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka mea. He ruarua aku nei kupu; e korero ana ahau i runga i toku Maoritanga. I pooti tautoko ahau i taua pitihana; ko te take, mai o te timatanga o nga mahi i waenganui i te kai-pitihana ratou ko nga Maori tae mai ki naianei kaore ano i rongona tetahi reo Maori kotahi nei e whakahe ana ki te inoi a te kai-pitihana. Kaore hoki ra he take e whakahe ai nga Maori; a koinaka te tirohanga tika iho ma nga mema honore mo runga i tenei pitihana. Kaore e tika kia riro ma te Kai-tiaki o te Katoa e whakaae kia moketetia kia kaua ranei e moketetia e nga Maori o ratou nei whenua ki nga Pakeha. Ko ahau e ki ana kaore rawa e tika ana te Kai-tiaki o te Katoa ki te whakahe ki te mokete penei te ahua a nga Maori no ratou te whenua ki te Pakeha nana nei te moni i hoatu ki a ratou. No reira ka pooti tautoko ahau i te motini kia whakahokia atu te ripoata nei ki te Komiti mo nga Mea Maori kia whiriwhiria paitia. Ko ahau te mema o te takiwa kei reira nei taua whenua e takoto ana, a kaore nei ano ahau i rongo noa i tetahi kupu whakahe kotahi a nga Maori nei mo runga i taua take.
Ka whai korero ano etahi mema, ka mutu, paahitia ana te motini.
Ka mahi ano te Whare i etahi atu mahi, a no te rua tekau ma rua miniti i muri i te paahitanga o te rua karaka i te ata ta o te Hatarei ka hiki te Whare.
Na te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi ka tae ki te pitihana a—
Te Auhana (
Ka whai korero etahi mema Pakeha, a i muri i a ratou ka tu ake ko:—
Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—Ki taku mahara kaore e tika kia whakaarohia nuitia te ripoata a Takuta Pomare. Na Pomare noa iho tena korero. Kaore hoki i taea e Takuta Pomare te arai i te hoko a tona tuakana ake nei i te whenua i Wharekauri. E hara a Pomare i te tangata i heke iho i te rangi e whakarongo kaha atu ai nga mema honore ki ana kupu; no te whenua nei ano ia, e hara i te mea heke iho i te rangi. Ko te take tena i kore ai i taea e ia te arai i te hoko a tona tuakana i tona whenua. He ruarua aku nei kupu. Mehemea ka paahitia e tenei Whare tetahi aronga ture e mau rawa ai nga whenua Maori katoa puta noa i te koroni kia kaua rawa e hokona taea noatia te ra o te Karaiti, ka ki atu ahau ko te mea tino tika tena. Ko te mahi tika ma tenei Whare me here rawa nga whenua Maori kia kore rawa ai e taea te hoko taea noatia te mutunga o te ao; a ka oti tena me wehewehe nga whenua me te whakatautau i nga hea paanga o nga tangata i roto i nga taitara o nga whenua. Engari ko te hiahia o taku hoa o Kaihau nei e hiahia ana ia kia unuhia atu nga here kia tino whai mana ai nga Maori ki te hoko; a mehemea ka penatia e kore e roa tenei rima miriona eka e korerotia nei e Takuta Pomare ka tuturu ngaro rawa atu. Mawai e whakapono nga korero a tenei tangata a Kaihau? Ma Wi Pere? "No whia." E ki ana a Kaihau tukua katoatia atu ki nga Maori nga whenua ma ratou e whakahaere a katahi ka whakaturia tetahi ahua Kaunihera Maori hou. Engari kua oti noa atu te whakatu he Kaunihera. Kaore a Kaihau e pai ana ki taua Kaunihera. He aha te take? Kaore he wahi paku nei mana i roto; kaore he miiti; ko te take tena. Kaati, ko enei tu tangata e korero penei nei me tenei tangata me Takuta Pomare i roto i tana ripoata, kaore rawa ahau e whakaae, kore rawa atu. A mo te taha ki nga whakaaro i whakapuakina e etahi o nga mema o tenei Whare tae noa ki etahi o nga mema o te Kawanatanga e kore rawa ahau e whakaae ki tetahi mea kotahi o a ratou nei kupu. Engari mehemea e ki ana koutou kia matua rahuitia rawatia nga whenua Maori katoa puta noa i te motu nei mo nga Maori ake taea noatia te ra o te Karaiti, kei kona ahau e tautoko ana. Mehemea ka matua penatia katahi ahau ka whakaae ki te kupu a te honore mema mo Pei o Pereti e ki nei kia wehewehea nga whenua kia wawahia. Ki taku mohio e ono tekau ma whia ranei nga miriona eka whenua i nga motu e rua o Niu Tireni nei; a e whia eka o ena kei te toe mai ki nga Maori i naianei? E wha anake nga miriona. Pewhea koia i riro ai i nga Pakeha te nuinga katoatanga atu? He mea pewhea i riro atu ai te ono tekau miriona eka i roto i nga ringa o nga Maori? Na runga anake na te mana hoko i tukua ki roto ki nga ringa o nga tangata i runga i nga Karauna Karaati kia ahei ai te tamaiti a te tangata ki te hoko i tona hea ahakoa pewhea to whakahe a tona matua i te mea he take tona ki te whirihoura. E kaha ana ia ki te hoko, e kaha ana tona whaea ranei ki te hoko ahakoa te whakahe a era atu o nga tangata nona te whenua; me ia tangata kotahi e kaha ana ki te hoko i te mea kua uru tona ingoa ki te whenua. Kati ko tenei tangi e tangihia nei i nga wa katoa "ko te mana, ko te mana: homai ki ia tangata kotahi te mana ki te mahi i tana mahi i pai ai," kua haunga ki taku ihu. E ono tekau rawa nga miriona eka kua riro atu i roto o te ringa o nga Maori i runga i te whakahaeretanga he o tena mana e korerotia nei. No reira e kore rawa ahau e whakarongo ki nga korero porangi penei
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—I whai kupu te honore mema mo Pei o Pereti mo re mate o nga Maori i runga i te noho huihui; kaati, he kupu pai noa iho pea tena, engari na tena noho huihui tonu i ora ai nga Maori me o ratou whanaunga, me i kore kua mate noa atu i te hemo kai. Kei te pewhea koia te ahua o te iwi Pakeha i tenei koroni? Ko nga Pakeha rawa kore i pau nei a ratou moni i a ratou mahi pohehe, kaore he moni, kaore he taonga, kaore he aha, a kaore nei e kaha ana ki te mahi, e awhinatia ana ki nga moni taake i tenei koroni me era whenua atu, hangaia ana he whare hei nohoanga mo ratou, a waihotia ana ratou hei taumahatanga ki runga ki nga tangata utu taake. Engari i runga i te noho huihui o nga Maori ko o ratou tangata mate pera te ahua e awhinatia ana e o ratou whanaunga, hoatu ana he kainga mo ratou, he whenua hoki hei mahinga kai ma ratou. A i ki ano hoki te honore mema mo Pei o Pereti ko te mea tika me whakanoho nga Maori ki runga ki te turanga kotahi e noho nei nga Pakeha, a ki te hiahia ratou ki te hoko i o ratou whenua tukua kia hoko ana. He korero pohehe rawa tera ma tenei hanga ma te mema. I pewhea koia i mua? I whai mana nga Maori o Te Waipounamu ki te hoko i o ratou whenua a hokona ana e ratou, mate ana ratou me a ratou tamariki me o ratou uri whakatupuranga; haere atu ana o ratou whenua ngaro atu ana i a ratou, a kua haere mai o ratou uri i naianei ki te Kawanatanga tono ai kia hoatu he whenua Karauna mo ratou. He mea whakapatipati nga Maori o Te Waipounamu kia whakaae ratou ki te hoko i o ratou whenua i runga i etahi tikanga i ata whakaaetia ki a ratou; a kaore nei ano kia whakatutukitia aua tikanga, a kua mate nga Maori i te kore whenua.
He Honore Mema. — He Paremete Maori tena.
Hone Heke—Ae, e whakatu ana i te Paremete Maori hei whakahaere i enei whenua katoa. Ko taua whakaaro pai rawa nei ana a te mema o te Tai Hauauru New Zealand Times. A i naianei e mea ana te mema honore kia whakakorea atu nga mema Pakeha o nga Kaunihera Maori, a e tautoko ana te mema mo Pei o Pereti i tera korero ana. E he ana tena pitihana, kaore e tika kia whakaarohia paitia e te Whare. E toru rawa whakakorenga atu e te Whare nei o tena korero me Maori anake nga mema o nga Kaunihera.
Te Pika—Kua pau te taima.
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — Ki taku titiro ko te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i enei pitihana kaore rawa i rite ki nga hiahia i whakaaturia mai nei e nga kia-pitihana e whakaatu nei i te whakaaro o te tino tokomahatanga o nga iwi Maori o te motu o Aotearoa nei. Ko te ritenga o taua ripoata e penei ana, me tuku atu aua pitihana ki te Kawanatanga kia whiriwhiria; engari kaore kau he kupu a te Komiti mo runga i aua pitihana. Ki taku mahara e tino pohehe ana te Komiti ki te kawe mai i te ripoata pena te ahua. Metemea nei e wehi ana ratou ki te whakaatu i to ratou ake mahara. No te mea e ki ana hoki ratou, ko te inoi a nga kai-pitihana e pa ana ki nga tikanga porihi a te Kawanatanga Kaati, mehema ka whakakorea atu e te Kawanatanga te inoi a nga kai-pitihana, ka pewhea ra nga take e whakahuahuatia ana i roto i aua pitihana? Te take tuatahi i whakaarahia ko te Tiriti ki Waitangi. Na taku hoa honore na te mema Maori o te Tai Tokerau nana tonu nei i whakaara te Tiriti o Waitangi ki tona urunga tuatahi mai ki tenei Whare. Kaore rawa i whakaaetia te tono a taua honore mema; a i naianei kua ngenge ia, kua whakarerea e ia taua tono ana. Tetahi o nga take e inoi nei nga kai-pitihana kia uiuia, ko te raupatutanga o o ratou whenua i te wa o te whawhai. E tono ana ratou ko nga tangata kua whenuakoretia i runga i taua raupatu me whakawhiwhi ki tetahi whenua mo ratou. Kaati, e hara i te mea e tuku noa mai ana nga Maori i a ratou pitihana ki konei, engari e tino tika ana a ratou inoi. Heoi kau ta ratou e tono ana me whakahoki mai he whenua kia ratou; i te mea ko te tuturu hawhe o aua whenua i murua hetia atu i runga i taua raupatu. He rarangi ingoa ano taku i whakatakoto i mua ake nei ki runga i te teepu o tenei Whare o nga tangata whenua kore; engari e hara i ahau nei i timata tena mahara. Na te Kawanatanga tonu i mea mai ki ahau, i te tuatahi e whakaaro ana ratou kia whakahokia mai aua whenua ki nga Maori whenua kore o te takiwa o Waikato me Tauranga. Ka kitea tena i roto i nga pukapuka kei reira nei e mau ana nga kerero o te taenga tuatahi atu o te Pirimia ki Waikato. Me tohutohu atu e au ki te honore mema o te takiwa Maori o te Tai Tokerau e hara i te mea i haere pohehe mai ahau ki konei tono ai i nga tono kuare mo te taha ki oku iwi: E tino whakaae ana ahau ki te korero a te honore mema mo Pei o Pereti. E tino tika ana te korero a taua honore mema i korero
Hone Heke. — Kao, kaore rawa ahau i pera
Henare Kaihau.—I ki ia e tautoko ana ahau i tetahi tikanga mahara e whakahengia ana e ia. I ki ia e hiahia ana ahau kia whakaturia he Kaunihera Maori me Maori anake ona mema. A mehemea hoki e tika aua kei te pena taku hiahia, he aha koia te he? I te mea no nga Maori nei hoki te whenua? Mo te aha hoki kia homai he tangata ke hei whakahaere i nga whenua o etahi atu tangata? Kua kite pea te honore mema kua tino ea tana korero i enei kupu aku. E kore rawa ahau e whakaae kia peke mai tetahi atu tangata ki te whakararuraru i te whakahaeretanga o nga whenua o oku nei iwi. A e kore hoki e mutu taku tohe ki tenei Whare kia whakatakotoria mai e ratou he Pire e whakamana ana i oku iwi ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia hei painga mo ratou, me te whakamana i a ratou ki te rahui tuturu mo ake tonu atu nei i nga wahi whenua e rite ana o nga whenua e kiia aua kia riihitia e ratou. Mo te taha ki nga hoko, kua whakaturia hoki he Komiti Uiui mo runga mo ia hoko kotahi mokete kotahi ranei o ia piihi whenua Maori; e kore rawa e taea te tuku i runga i tetahi o aua huarahi ki te kore i matua whakaaetia e te Kaunihera. Kaore rawa ahau nei e kite ana he aha ranei te he o tena. Ka ata uiuia mariretia i mua o te whakaaetanga. He maha nga tangata o to ratou iwi ake ano e noho ana i roto i nga Maori i roto i enei ra kua akoakona rawatia ki te mutunga mai o te matauranga; e mohio ana ki nga mahi paamu, me era atu mahi tini noa
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—He kupu i pa mai ki taku tinana. E he ana te kiinga ko taku whai korero he mea tohutohu mai na te Kawanatanga. I whakapuaki anake ahau i toku whakaaro tuturu ake mai o mua atu i taku urunga mai ki roto ki tenei Whare, a e noho nei ahau, ko te toenga o nga whenua Maori me tuturu mo nga Maori anake ano, kaua rawa
Ka haere tonu nga whai korero a etahi atu mema taea noatia te hikitanga o te Whare i te rima karaka.
No te hawhe-paahi i te whitu karaka i te po ka noho ano te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka whakahaere a etahi Pire, a no te rima miniti i muri iho i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Wenerei ki hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare i te tuatahi ka tae ki nga patai.
Te Whiira (
Te Honore Timi Kara (
Ka whakahaerea ano etahi atu patai ka tae ki te patai mo—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ki te Minita Maori, Mehemea ka hanga e te Kawanatanga he ture i tenei tunga ano o te Paremete hei whakatutuki i te kupu tohutohu e mau nei i roto i te ripoata mo Te Akau poraka i tuhituhia e
Te Honore Timi Kara (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka patai ki te Minita Maori, Ka mahia ranei e te Kawanatanga he ture i tenei tau hei whakatutuki i te pitihana a Kipa te Whatanui kia ara he whakawa tuarua mo Te Pa-o-Taonui me Te Waka poraka, i te mea ka toru rawa nga ripoata whakaara i taua pitinana i whakaputaina e te Komiti mo nga Mea Maori i te tau 1891, 1894, me 1897?
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te hawhe-paahi o te tahi karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare, ka tae ki te—
Te Hoka (
"Kaore kau he kupu a te Komiti."
I runga i te motini, "Kia takoto te ripoata ki runga ki te teepu" ka tu ko—
Te Teira (
Paahitia ana te menemana.
Ka whai korero ano etahi atu mema Pakeha, a, ka tu ake ko—
Te Maihe (
Ka korero ano etahi mema Pakeha, ka tu ake ko—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka ki, e whakapai ana ahau ki te korero a te mema mo Haaki Pei me te mema mo Waikouaiti e ki nei kaore raua e tautoko i te inoi a nga kaipitihana kia mahia he ture e whiwhi ai ratou i te whirihoura o nga whenua rahui Maori o te Tai Hauauru. Kua tae mai ki ahau nga kupu a nga tangata whai paanga ki aua Rahui, i runga pea i to ratou rongonga kua mahi pitihana nga Pakeha e riihi ana i aua whenua a kua tukua mai ki te mema mo Te Hawera mana e kokiri atu ki te Whare. E mea mai ana aua Maori ki ahau kia kaha kia kaha rawa atu ahau ki te whakahe, kia kaua rawa e paahitia tetahi tikanga e riro atu ai te whirihoura o aua whenua Rahui. I korerorero maua ko te Tiamana o te Komiti Whenua, a mea mai ana ia ki ahau me noho ahau ki te whakapuaki i taku kupu pera ki te aroaro o taua Komiti. He nui ano nga Maori whai paanga ki aua whenua kua tuku pitihana whakahe kia kaua e whakaaetia te pitihana a nga kai-tango riihi. I tae mai ta ratou pitihana ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a i penei tana whakatau, kaore kau he kupu ma taua Komiti; ko te take, ko te pitihana a nga Pakeha kai-riihi kaore kau i tona aroaro. Tera etahi o nga Maori
Te Honore Timi Kara (
Te Maihe (
Menemanatia peratia ana te motini.
Whakaaetia ana te menemana, a paahitia ana te motini i runga i tena menemanatanga.
Ka whakahaerea etahi atu Pire, a no te rua tekau miniti te muri i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Paraire ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare, ka tae ki te—
Tekiona 3.—Ka ahei te Kaunihera Maori ki te whakahaere i te whenua ki te kore i utua nga reiti.
Henare Kaihau (nema Maori mo te Tai Hauauru).—Ka motini; kia hikitia te korerotanga e tenei Pire.
Hinga ana te motini.
Whakaaetia ana nga menemana a te Komiti mo nga Mea Maori, a whakaaetia ana te Pire i runga i tena menemanatanga.
Ripoatatia ana te Pire.
Wahi ana te Whare i runga i te motini "Kia whakaaetia nga menemana." Koia tenei te pooti e whai ake nei:—
Te putanga, 41.
Whakaaetia ana nga menemana.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te hawhe-paahi i te rua karaka i te ata tu o te Wenerei ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire katahi ka karangatia kia whakahaerea ko te korerotanga tuatoru o te—
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Pato ( Hansard.
Tame Parata (mema Maori o Te Waipounamu).—Taku hiahia kaua e whakawaaetia e te Whare te menemana i muua e te honore mema mo Kaiapoi. I ata whitiwhiria rawatia tenei take e te Komiti mo nga Mea Maori, a i whakaaturia hoki i reira na runga na te korenga i whakatutukitia nga tikanga i whakaaetia rawatia nei e nga Kawanatanga o mua, no reira kaore e tika kia tonoa kia utua he puru reiti mo runga mo nga whenua Maori i te motu o Te Waipounamu. Kati ra, i te mea e pera ana te aronga, e mea atu ana te hiahia o toku ngakau me kaua e mua e te honore mema nei tana menemana.
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — He maha aku korerotanga atu ki te Whare nei i nga take e whakahe nei ahau ki tenei Pire. Tetahi o aku tino whakahe, mo te rarangi 3, e ki nei taua rarangi ka ahei te Minita, mehemea e kite iho ana ia hei painga tena mo nga taha katoa, ki te whakamana i te Kaunihera Wakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei e takoto ana tetahi whenua Maori, ki te tango i taua whenua ahakoa i whakaaetia kaore ranei i whakaaetia kia tangohia e nga Maori no ratou te whenua. He mahi tika ranei tena? He ata muru marire i te whenua o te tangata i roto i tona ringa i runga i te Ture penei te ahua? Ahakoa ano nga whenua kua whakaputaina atu he taitara ki nga Maori no ratou kei te herea rawatia aua whenua kaore rawa nei e taea e aua Maori te whakahaere pewhea pewhea ranei i aua whenua, me pewhea koia e tika ai kia murua atu aua whenua i roto i o ratou
I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha, me titiro nga korero i roto i
Ka tu ano ko—
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — E te Pika, he kupu i pa mai ki taku tinana. I ki te honore mema mo Nepia, naku tonu i whakatakoto tuatahi te kaupapatanga o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900."
Te Pereiha (
Henare Kaihau.—I tautoko ahau i taua Pire i te tuatahi i runga i te kore mohio oku i reira ka uru nga tikanga e noho nei i roto i naianei. Te take i tautokona ai e au koai tenei: I te tau 1897 naku i kawe mai i tetahi Pire rereke noa atu i tena Ture o te 1900 e korerotia nei e tatou i naianei. Kaore he mate e utaina ana ki runga ki te iwi Maori e taku nei Pire, engari no te tangohanga a te Kawanatanga i taua Pire aku ki roto ki o ratou ringaringa ka hurihurihia ka menemanatia ka whakarereketia e ratou, a rereke noa atu ana i tona ahua tuatahi. I taku tautokotanga i te Ture o te 1900 i tino kaha rawa atu taku whakahe ki tetahi wahi nui o taua Ture notemea e tino he ana ki taku titiro. Kotahi anake te wahi pai o taua Pire ki taku titiro i reira, ara, ko te wahi i ki ra ko nga whenua Maori me rahui tuturu, mo ake tonu atu, a me kaua tetahi whenua kotahi e hokona. Ka rahuitia etahi wahi hei nohoanga ma nga Maori nona, ko nga toenga ka riihitia ka tukua ketia ranei i runga i tetahi atu huarahi e pumau tuturu ai te puta he painga pono ki nga Maori no ratou aua whenua.
Te Pika.—Kua puta atu nga korero a te mema honore i naianei ki tua atu o te whakamarama anake i te kapu i pa ki tona tinana, engari kua whai korero whakautu ia i naianei. Me mahara ra kei te mohio pea nga mema ki nga tikanga o ia Ture kotahi kua whakanohoia ki runga ki te Pukapuka o Nga Ture.
Panuitia tuatorutia ana te Pire.
Wahi ana te Whare i runga i te motini "Kia paahitia te Pire."
Koia tenei te pooti e whai ake nei.
Te putanga, 43.
Heoi paahitia ana te Pire.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tahi karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Auhana (
Ku tu ake etahi mema ka whai korero, me titiro a ratou korero i roto i
Paahitia ana te motini.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a ka tae ki te pitihana a:—
Te Maihe (
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te tekau ma tahi karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tono nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi, ka oti—
Ka haere ano nga korero—i haukotia ra i mua—i runga i te motini "Ko te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i nga pitiahana a Kuini Rangipupu
I runga i te motini kia whakaaetia kia haere ano nga korero o tenei tipeiti i haukotia ra i mua.
Te Teira (
Te Raiti Honore Te Hetana ( Seddon), (Pirimia).—Ka ki, ko nga tangata i whakahe i te tuatahi kua pai i naianei kia tukua kia paahitia te motini kia takoto te ripoata nei i runga i te teepu.
Whakakorengia atu ana te menemana, whakaaetia ana te motini.
I runga i te motini kia panuiti tuata hitia tenei Pire:—
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau). — Ka patai, Mehemea e pa ana ranei etahi o nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua Maori?
Te Raiti Honore Te Hetana (
Puta ana te panuitanga tuatahi o te Pire
Te Whiira (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Whiira (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara (
Ka haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rima miniti i muri i te paahitanga o te tahi karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te tekau ma tahi karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi a te Whare, ka tae ki te:—
Ka tae mai te kupu a te Runanga Kaunihera e ki mai ana kua paahitia tenei Pire apiti atu ki etahi menemana, a e tono ana ratou kia whakaaetia aua menemana e te Whare o te Iwi.
Te Honore Timi Kara (
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara.—Kaore tera menemana i roto i te Pire.
Te Herihi.—E mohio pai ana te honore Minita i motini a te honore Mahuta kia patua a tekiona 8 o te Pire, a ko tena hoki tetahi i nga tino tekiona whai tikanga o te Pire nei. Haunga nga mea i whakauruhia e taua honore mema, engari ko nga mea i patua atu e ia te mea nui. A kaore rawa he painga e whakakorengia ai e te honore mema—e Timi Kara—tenei ahua na, kua kore i riro mai i nga Minita nga mea i maharatia e ratou i whakaturia ai a Mahuta ki taua Whare.
Te Haringi (
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Tokerau.—Ka ki, kua whakarereketia nga tikanga o tenei Pire e te Runanga Kaunihera, a he tohu tena kaore taua Pire e pai ana ki nga mema o tera Whare. Kua kite ratou ka mate te iwi Maori mehemea ka paahitia tena Pire i runga i tona ahuatanga i tukua atu ai i tenei Whare. No reira muua ana e ratou kia patua te rarangi 8. E whakamana ana taua rarangi i te Minita Maori ki te tuku atu i nga whenua Maori kaore i utu i nga reiti ki raro i te mana o te Kaunihera Whakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei taua whenua e takoto ana. Mahara ana te Runanga Kaunihera e whakamana ana taua rarangi i te Kaunihera Whenua Maori ki te mokete me te uta atu i era atu ahua taumahatanga ki runga ki nga whenua Maori kaore nei i utu i nga reiti. Ko te motini kia patua te rarangi 8 e hara ia Mahuta i muu, engari na tetahi o nga mema tawhito mema mohio o te Runanga Kaunihera. Kaati, i te mea kua hoki mai taua Pire nei ki konei, i te mea kua patua atu taua rarangi, e hiahia ana ahau ki te kokiri i tetahi rarangi hou i naianei, a ka muua e au kia whakauruhia atu kia pai ai te takoto o taua Pire.
Te Pika.—Kaore e ahei kia muua e te honore mema he rarangi hou i tenei taima.
Henare Kaihau.—E tumanako atu ana ahau kia homai he taima hei whakauruhanga atu maku i tenei rarangi hou. Ko te Pire nei i runga i ona whakatikatikanga kaore e pai ana ki nga honore mema,
Te Pika.—I muri iho i te paahitanga o tetahi Pire i tenei Whare, a kua tukua atu ki tera Whare, a kua menemanatia hoki i reira, heoi ma tenei Whare he whakaae ranei he whakahe ranei ki aua menemana, kia tae ki te runangatanga (
Henare Kaihau. —Taku hiahia me whakamarama atu e au ki nga honore
Te Pereiha. (
Tera te roanga atu o ana korero me titiro i
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ki taku titiro metemea nei e whakataritari ana etahi o nga mema Pakeha—i maharatia ra i te tuatahi e hiahia ana kia paahi tenei Pire—i tenei tipeiti kia mate atu ai te Pire nei. Ko ahau nei kaore ahau e pera, engari i rongo ahau i te tipeiti i tera Whare, a ki te mahara
Te Honore Timi Kara (
He Honore Mema. — Nga whenua toenga (
Te Honore Timi Kara.—Kaati ra—nga "
Whakaaetia ana te motini, a whakaturia ana ko te Honore Timi Kara, ko Te Herihi, me Te Auhana, hei tuhituhi i nga take i whakahengia ai nga menemana a te Runanga Kaunihera.
I muri iho,—
Te Honore Timi Kara (
"Tekiona 2.—Ko te kupu i apitiria atu ki wahanga tekiona (2), ahakoa ki te paahitia hei ture, e kore e whai mana. E i mea ana kia reitingia nga whenua kaore nei ano i whakatautaua nga taitara, a e mohiotia ana hoki e kore rawa tera e taea ki te kore e matua
"Tekiona 8.—Me waiho tena tekiona, e whakahaere ana i nga tikanga e takoto tata mai ana, nga tikanga e mohiotia ana e nga Maori. Mo te taha ki te kupu whakahe e kiia nei kei te whakake etahi Maori ki nga Kaunihera Whenua Maori, kua oti tena i roto i te Pire nei, notemea ko tekiona 9 e whakamana ana i te Minita maana e utu nga reiti e takoto ana hei utunga, kia kore ai e riro ma te Kaunihera e whakahaere tera mahi.
"Tekiona 9.—I roto i tenei tekiona e aro ake ana ena menemana i runga i te patunga o tekiona 8, a mehemea ka whakaorangia tena tekiona me whakahoki ano nga kupu o tekiona 9.
"Tekiona 9a.—Ko te wahanga tekiona tuatahi ke tikanga porihi, a kei waho ke atu i tenei hanga i te Pire Reiti. Ko wahanga tekiona (2) me (3) ko te ture ano tena e mana nei i naianei, no reira kaore he take o ena.
"Ko era atu o nga menemana i mahia e te Kaunihera kaore e
E muu ana ahau, Kia whakaaetia era o nga menemana.
Whakaaetia ana te motini.
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi ana, a no te tekau miniti ki te toru karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki to Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a te Whare i te tuatahi ka mutu ka tae ki te—
Ka tae mai te kupu a te Kawana e tuku mai ana i te tauira o te menemana hei whakauruhanga atu ki tenei Pire.
Tukua ana taua kupu ki te Komiti o te Whare katoa, whakaaetia ana, a ripoatangia ana ki te Whare.
I runga i te motini "Kia whakaae te Whare ki te kupu a te Komiti," ka tu ko:—
Te Makenehi ( Hansard; a i muri i era ka tu ko.
Te Raiti Honore Te Hetana (
Wahi ana te Whare i runga i te motini "Kia whakaae te Whare ki te kupu a te Komiti."
Koia tenei te pooti e whai ake nei:—
Whakaaetia ana te motini.
I runga i te motini "Kia tukua te Pire ki roto ki te Komiti" ka tu ko:—
Te Honore Timi Kara ( pro formâ a tukuna ana ki te Komiti mo nga Mea Maori. E whakahaere ana mo etahi take kua oti te whiriwhiri e nga Komiti. Tera te roanga atu o ana korero whakamarama i nga tikanga o te Pire; a i muri i a ia ka whai korero etahi atu mema, me titiro nga korero i roto i
Whakaaetia ana te motini, tukua ana te Pire ki roto ki te Komiti, ka menemanatia etahi o nga tekiona.
Ripoatangia ana te Pire, paahitia ana te panuitanga tuatoru.
Ka whakahaere tonu te Whare i etahi atu o ana mahi a ka tae ano ki te—
Ka tae mai te kupu a te Runanga Kaunihera e ki ana kei te tohe tonu ratou kia mau tonu a ratou menemana, me te whakaatu mai i nga take i pera ai ratou.
I runga i te motini a,—
Te Honore Timi Kara (
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu o ana mahi a ka tae ki te—
Te Honore Timi Kara (
Whakaaetia ana te motini, tukua ana te Pire ki roto ki te Komiti, paahitia ana te panuitanga tuatoru.
Ka whakahaerea etahi atu mahi a te Whare, ka mutu, a no te rua tekau ma toru miniti te paahitanga o te tekau ma tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te tekau ma tahi karaka i te awatea ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi mahi a te Whare ka tae ki te—
Ka kawea mai e nga Manatia (
Te Honore Timi Kara (
Whakaaetia ana te motini.
Ka whakahaerea etahi atu Pire me etahi atu mahi a te Whare ka mutu ka tae ki—
Ka whakatakotoria e Te Pika ki runga ki te teepu o te Whare te rarangi e mau ake nei, hei whakaatu i nga mahi i mahia e te Paremete i tenei tau:—
Te Honore Te Waari (
Te Maihe ( Hansard. I muri i tera ka tu ko.
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru) — Ka ki, i te mea ko ahau anake te mema Maori kei konei i tenei po no reira e hiahia ana ahau mo te taha ki nga iwi Maori katoa puta noa i te motu nei ki te whakapuaki atu ki a koe i te nui rawa o te whakaaro aumihi me
I muri i a ia ka whai korero mihi ano etahi mema Pakeha, ka mutu, ka whakautua e te Pika raua ko te Tiamana o nga Komiti ka mihimihi ki
I runga i te motini, "Me hiki te Whare i naianei," wahi ana te Whare a koia tenei te pooti e whai ake nei:—
Te putanga, 2.
Heoi whakaaetia ana te motini.
No te tekau ma rima miniti te paahitanga o te waru karaka i te po o te Turei ka hiki te Whare ki tera tau.
William Lee,
Nga Pitihana a te Iwi.—
Tiaki i te Whare ( Joint)
Raipere ( Joint)
Perehi.—
Nga Pire mo nga Kai-mahi.—
Whenua Takoto Kau.—
Nga Mahi Ahu Whenua, Paamu, Whakatupu Kararehe hoki ( Joint).—
Nga Tikanga Pumau.—
Ripoata i nga Whai-korero.—
Nga Pire Takiwa.—A:
Nga Mahi Maina, Kari Koura hoki.—
Tirotiro i nga Ture.—
Nga Mea Maori.—
No tenei ra ka
E tino pono ana te koa o toku ngakau i taku tutakitanga ano ki a
I roto i te wa e hiki ana te Whare i tae atu ahau ki etahi wahi o te koroni me te whakamohio haere i ahau ki nga tangata, a ko aku whakaaro i kite ai ahau i te tuatahi mo runga mo to ratou piripono ki te Torona me te aroha nui ki to tatou Kingi Tino Atawhai, kua whakauria rawatia. Ko te whakaaro piripono i whakahuatia i roto i ia mea kotahi o nga pukapuka whai-korero i tukua mai ki ahau i tino hou rawa ki roto ki toku ngakau, me te kaha rawa o nga kupu powhiri moku i nga wahi katoa, hei koanga ngakau moku, a e tohu ana hoki i te whakahonoretanga tika ki tenei turanga tiketike e tu nei ahau.
Ko nga maramatanga i tupu ake i roto i a au i mua ake nei mo runga mo nga mea nui whakaharahara tena e taea e tenei koroni kua whakauria rawatia e nga mea kua kitea nei e au. Nui atu te whai koha mai a te Wairua Ora ki tenei whenua, a kei te whiwhi koutou i konei i ia mea kotahi o nga mea katoa e ora pai ai te tangata.
E koa ana ahau mo taku kahanga ki te whakamihi atu ki a
Me ki atu ahau kua whakaturia ko te Honore
I runga i nga motini i paahitia e te Whare o nga Mangai o Te Iwi, tohutohu mai ana aku Minita kia whakaturia, a i whakaturia
I runga i te hiahia kia mohiotia ai nga whakaaro a nga Maori i tukuna nei e o ratou tupuna etahi whenua kei Porirua me era atu wahi o te motu o Aotearoa ki etahi kai-tiaki mo etahi take motuhake, kua whakaturia e au, i runga i te tohutohu mai a aku Minita, he Roiara Komihana, a e whakahaere nei i tana uiuinga. Ka whakatakotoria tana ripoata ki o koutou aroaro.
I runga i te whakamananga a te Paremete, kua whakahaerea he tikanga kia whakaturia he ekipihana ma nga iwi katoa ki Karaitiati. E kiia ana kia whakapuaretia taua ekipihana a te marama o Noema, 1906.
I mua ake nei, tera tetahi tangata no Niu Tireni, i haere atu i raro i te kanataraka mahi mana ki Amerika, a, te taenga atu ki reira kaore i tukuna kia u atu ki uta i
Ka koa koutou kia rongo kei te mau tonu te piki haere o te maha o te tangata u i roto i te koroni, he nui ke atu nga mea i mai i nga mea i haere atu, a i tino neke atu hoki i roto i tenei tekau ma rua marama kua hori tata ake nei. Kei te neke haere ake ano hoki te whanawhanau tamariki. Mai o te tau 1890 kua tae ki te 230,000 te tokomahatanga ake o te iwi, a ko te huihuinga katoatanga o nga iwi o te koroni, hui atu hoki ki nga Maori, e kiia ana i naianei kua tae ki te 900,682 tangata.
Ko te nui rawa o nga Hainamana e haere mai ana, me te waihotanga i mua ake nei o tetahi rima-tekau tangata o ratou hei taumahatanga ki runga ki te Poari Awhina Rawakore i Otakou, he take ena hei ata whiriwhiritanga nuitanga ma koutou.
Ko nga ritaana tena e whakatakotoria ki o koutou aroaro e whakaatu ana kua nui haere rawa i roto i tenei tau nga hariharinga i runga i a tatou reriwe, a he tohu tena kua nui te tupu haere o a tatou taonga whakatupu, a kua whanui haere nga mahi e mahia ana i roto i to tatou koroni, a ko te nui haeretanga ake o nga tangata e haereere ana he tohu tena kua nuku ake nga moni hei whakapaunga haeretanga ma te tangata. Ko nga ritaana o te Katimauta e whakaatu ana kua pumau te nukunga ake i nga mea o tera tau, a ko te tukunga iho o te tikanga whakangawari i te utu mo te hariharinga i nga taonga o o tatou iwi whanaunga kua ahua piki haere ake te utautanga taonga mai i te Kingitanga Huihui o Ingarangi; otira ko te utanga taonga mai i nga whenua o nga iwi ke kua heke iho, a no reira kua ahua hoki haere iho i naianei nga moni mehemea ka whakaritea atu ki nga tau o mua atu.
Ko te utanga atu i tenei whenua i nga taonga tena e pirau haere nei, tetahi take tino nui. Ki te whakaaro a aku Kaitohutohu e tika ana kia whakanohoia nga tangata whai hipi me nga tangata mahi paamu miraka ki runga ki tetahi ahua turanga e whiwhi ai ratou i te utu tika mo to ratou kaha me ta ratou mahi ahu whenua.
Tetahi hoki, ko te taenga rawatanga atu ki te £2 10
Tetahi mea pai hei korerotanga atu maku ko tenei, ahakoa te nukunga haeretanga ake o nga moni e riro mai ana i nga Katimauta, engari ko nga moni taake e tau ana ki runga ki ia panepane tangata kotahi o te iwi kua hoki iho, mehemea ka whakaritea atu ki nga ahuatanga o enei tau mutunga e rua kua hori tata ake nei.
Kei te mohio koutou ko te Tari o nga Poutapeta me nga Terekarawhe, me te Tari Reriwe, o nga Tari Kawanatanga nei, kua oti te kowhiriwhiri te ahuatanga o
I runga i te mea kua rereke nga ahuatanga, me te kore e pumau o te tokomahatanga o nga tamariki e haere ana ki nga kura, kua waiho nei hei kaupapatanga whikanga utu-a-tau, no reira ka whakatakotoria atu ki o koutou aroaro he Pire menemana i te Ture mo nga Kura, hei whiriwhiri ma koutou, i runga i te mahara kia whakanekehia ake he utu-a-tau mo nga kai-whakaako kura. Ko te rapunga huarahi e taea ai te whakarite he tikanga utu moni ki nga kai-whakaako kura e whakamutua ana, nui atu te uaua, a, mo te taha ki nga kai-whakaako kua kaumatuatia nei he tino nui rawa atu te uauatanga. Otira, ka whakatakotoria ano he tikanga mo tena, a kei te noho tumanako atu hoki aku Minita kia hohoro te paahitia hei ture.
Hei tikanga e tautokona ai nga mahi o te koroni, me te whakanoho ki runga ki te nohoanga totika, me te hanga huarahi e mama ai te oti o nga mahi me nga raititanga, e whakaaro ana aku Minita e tika ana kia whakamahia nga mana matua mahi e noho ake nei i roto i a tatou awa, me nga roto, me nga taheke wai. E tino tika ana kia penatia mehemea e maharatia ana kia whakataetae tika atu tatou ki era atu whenua e iti iho nei te utu o nga kai-mahi, e roa atu nei nga haora mahi, a e hoki iho nei te utu o nga kaha matua mahi i o nga mea o tenei koroni. Ka whakatakotoria ano he tikanga mo runga i tena mahara hei whiriwhiri ma koutou.
Ko te whakanohonohoanga tangata ki runga ki nga whenua Maori tetahi mea e hiahiatia ana e nga Maori me nga Pakeha tahi. Kei te araitia te nekeneke haere o te noho a te tangata i runga i te nui rawa o nga takiwa whenua Maori e takoto mangere ana, a i runga i te mea e tika ana kia puputu iho te noho, no reira, e maharatia ana, hei painga mo nga Pakeha me nga Maori tahi, kia timataria atu he whakamatau ki te whakanohonoho i nga Maori nona nga whenua ki runga ki nga wahi o aua whenua e tika ana hei kainga, hei oranga, mo ratou, a, i muri iho i tena, me whakarite he whenua i runga i te ritenga tenata mo nga Maori whenua kore o taua hapu kotahi, iwi kotahi ranei, a ko nga whenua toenga me tango i raro i tetahi ture e rite ana ki te Ture Tango Whenua hei Nohoanga Tangata, ma nga Poari Whenua e whakahaere aua whenua, a ko nga painga e hua mai ana i runga me riro i nga Maori nona aua whenua; ko te whakanohoanga o nga Maori ki runga ki o ratou ake whenua ma nga Kaunihera Maori tena e whakahaere. Ka whakatakotoria ano he Pire e pa ana mo tenei take nui.
Ko nga mahi maina o te koroni, nga koura me nga waro, kei te pai te haere. Ko te kiteatanga o etahi riiwhi whai koura i te taha rawhiti o te pae maunga iwituaroa i waenganui o Katapere me
Ka tae atu he ope pupuhi ma tenei koroni ki
Kua homai e te Kawanatanga o Ingarangi ma Niu Tireni te kaipuke manuao nei a "
He maha nga take i roa ai te whakatuunga o te Runanga korero mo te Taura Terekarawhe o te Moana Nui-a-Kiwa. E koa ana ahau ki te ki atu kei te noho taua Runanga i naianei.
E pouri ana ahau ki te whai kupu mo te matenga o te
Ko nga pukapuka tohutohu i nga moni e maharatia ana tena e hua mai me nga moni tena e whakapaungia i tenei tau, ka whakatakotoria ki o koutou aroaro, a i te hanganga ai hoki o aua pukapuka i ata whakaaroarohia te taha ki te oti tika o nga mahi me te ata tiaki marire i te moni kei whakapaua noatia. Ko nga moni i hua mai i te tau kua hori ake nei i neke atu i nga mea i maharatia, a toe ana he toenga rahi i runga i nga whakahaeretanga o taua tau, a i nga marama kua hori ake nei o tenei tau ano neke atu nga moni i hua mai i nga mea o aua marama nei ano o tera tau.
Ko te nekehanga atu o nga moni i kohikohia me te pai o nga ritaana i riro mai mo runga mo ta tatou moni whakamutunga i nama ai, me te pikanga haeretanga o te utu e riro mai ana mo a tatou punga taake, e whakaatu ana kua pai haere rawa te ingoa ora o te iwi, a e koa ana hoki ahau ki te ki atu kua hoki haere iho te itareti. Ma tenei ahua ka kaha haere nga mahi, me te whakamahinga o nga painga e takoto nei i to tatou whenua ake, a ka pumau he painga ki nga tangata utu taake.
Ko nga moni i pau hei utu penihana ki nga kaumatua totika o to tatou koroni ka kitea e hoki iho ana i nga mea i pau i te tuatoru o nga tau kua hori ake nei. Kua nui rawa te pai haere o te ahua o nga moni o te koroni, a ki te whakaaro a aku Kaitohutohu me whakaneke atu te penihana kia noho ki te 10
Ka tonoa koutou e nga kupu o te pukapuka o nga mahi nunui, a ko ake nei whakatakotoria ai, kia hanga tikanga e whakahohorotia ai te mahinga o nga raina reriwe tino whai tikanga, e hanga ai he terewhone kia tae atu ki nga tangata e noho ana i runga i nga poraka whenua i tua pamamao, a hei whakaoti wawe hoki i nga rori ki nga kainga nohoanga tangata i waenga koraha.
Na runga i te tokomahatanga haeretanga o nga tamariki e haere ana ki nga kura i nga wahi e noho nui ana te tangata, ahua kikii rawa ana etahi, a na te nui haere o te noho ki runga ki nga whenua e tika ana kia whakaritea kia whakarahingia ake he whare kura. Ka tonoa koutou kia pooti i tetahi moni nui ke atu hei hanga whare kura, ara mo nga whare kura i nga takiwa katahi ano ka nohoia houtia nei te tino tikanga.
Ko nga moni awhina me nga moni kohikohi a te iwi ki roto ki nga kaute a nga ropu takiwa, e tika ana kia whakanohoia ki runga ki tetahi turanga pai ke atu, a e whakaarohia ana kia tukua te katoatanga o nga moni roiate o nga rakau me nga harakeke ki nga ropu takiwa na ratou nga rori e haerengia ana e whakakinongia ana i te kaatatanga o aua taonga.
Ka apititia atu ki te rarangi moni nga moni e tika ana hei whakahaere i te tatauranga o te iwi, a hei whakaea hoki i nga raruraru o te pootitanga mema e haere ake nei.
Ka koa koutou kia rongo he nui nga whenua kua riro mai i tenei tau i raro i te Ture Tango Whenua hei Nohoanga ma te Tangata. Ia tekihana whenua kotahi o te
Na runga na te nui o te whenua e ahei ana i raro i te ture e mau nei i naianei kia puritia e ia tangata kotahi i roto i tenei mea i te paro (ara taone) a kua kapea nei kia kaua e ahei kia tangohia i raro i nga rarangi muru o te Ture Tango Whenua hei Nohoanga Tangata, no reira kaore rawa e riro mai he whenua hei kainga mo nga kaimahi i roto i nga taone. He mea tika kia whakahokia iho i tena nui mehemea ia me tango he whenua mo tena take i whakaarohia nei e te Paremete.
He tokoiti rawa nga kai-mahi e whiwhi ana i te moni hei whakaara whare mo tatou, a namaia ana e ratou he moni mo te itareti nui, a te tukunga iho, he nui nga whare ririki, he noa iho nei te ahua. Ahakoa kua hanga he tikanga i raro i te
Ko nga ture e mana nei, whakamana nei kia whakaputaina atu he moni-a-nama ki nga tangata noho whenua, e whakarite anake ana kia tae ena tu moni nama ki te 50 anake i roto i te 100 o te paanga o te kai-tango reti ki te whenua e riihitia ana e ia. Ki te whakaaro a aku Kai-tohutohu e tika noa atu ana Kia nuku atu i tena he moni whakaputa-a-nama, a ka tonoa koutou kia whakatika i te ture hei whakatutuki i tena whakaaro.
I runga i te whakaaro ki te taumaha me te nui o nga mahi e mahia ana e nga Kai-whakawa, tae noa hoki ki nga mea hou kua apitiria atu hei mahi ma ratou, e maharatia ana e tika ana Kia whakanekehia atu he utu-a-tau mo ratou, a ka whakatakotoria atu he tikanga pena ki o koutou aroaro.
Ko te kore nga i tika te ture, me tona korenga i kaha ki te tiaki i nga tamariki wahine, kua kitea tatatia ake nei; me tetahi menemana mo te Ture Kirimene, ara, whakaroa atu i te taima e ahei ai kia whakatakotoria te kupu whakapae hamene nei ki runga ki nga tangata hara pera, e tika ana kia whiriwhiria wawetia e koutou.
Ki te whakaaro o aku Minita, na runga na te nui whakaharahara rawa o nga itareti e iatingia ana mo nga moni e tukua-a-namatia ana i etahi wa, no reira e tika ana kia hanga he rohe mutunga mai mo nga itareti me nga utu, me rereke ano te aronga mo ia ahua punga e whakaputaina atu nei he moni nama i runga, a me hanga ki te ture. Ka whakatakotoria he kupu mo runga i tena take.
Kua whakamatauria ano kia whakatakotoria he huarahi harihari meera i waenganui o tenei koroni me
Ko nga ture e pa ana ki nga whakahaere a nga ropu takiwa e tau ana kia whakatikangia. Ko tenei take nui kua whakaaroarohia e aku Kai-tohutohu, a ka whakatakotoria he tikanga hei whakawatea atu i te Paremete me te Kawanatanga i etahi o nga mahi nunui mo te iwi, kia nui ai he taima hei whakahaerenga ki runga ki nga tikanga nunui ke
E whakaaro ana aku Kai-tohutohu e tika ana kia whakarereketia nga ture e pa ana ki te whakatautaunga wariu, me nga wariutanga e mania ana e te Tari Whakatau Wariu a ko ake nei me pa anake ki nga Tari Kawanatanga, me te waiho atu i nga ropu takiwa kia mahi ana i a ratou ake wariutanga, a ki te tupono ka whakahengia etahi wariutanga me whai mana te Kawanatanga ki te tango i aua whenua ina utua e ratou kia 10 i roto i te rau te nekehanga atu ki runga atu i te wariu i whakataua e te tangata nona.
Na te roa o te whakahaeretanga i nga take i raro i te
I runga i te whakahaeretanga o te
Ka whakatakotoria he Pire ki o koutou aroaro hei whakawhanui atu i te mana whakahaere i nga raina waea kawe korero uira; hei whakapai hei whakatopu i a tatou ture pooti mema; hei peehi i te mahi petipeti moni; hei hanga huarahi
Kua tuturu te whakaaro a aku Kaitohutohu, hei tikanga e tiakina ai te iwi, a hei painga hoki ki nga tangata katoa e paangia ana, ko nga taonga katoa e hangaia ana i roto i te koroni me maaka me whai tohu penei na i hanga i Niu Tireni.
Ko te tere rawa o te haere o a tatou ngaherehere tetahi mea hei tino whiriwhiringa ma koutou. I runga i tenei ahua e mau nei o te whakaputanga rakau atu i a tatou ngaherehere kauri e kiia ana ka pau katoa aua ngaherehere i mua mai o te rua tekau tau, no reira e tino tika ana kia kaha rawa te tiaki i nga ngaherehere me te whakato haere i te rakau. E maharatia ana hoki, ko te rahuitanga o etahi wahi ngaherehere, e hiahiatia nei ona rakau mo etahi tino mahi motuhake, tetahi take e tika ana kia whakaaroarohia e koutou.
Hei whakangawari i te whakawhitiwhitinga i nga whenua Maori, hei whakakaha i nga Maori ki te whakawhitiwhiti ki a ratou whakamaori, e whakaaro ana aku Minita kua tae tenei ki te wa tika hei whakakorenga atu i nga tiute pane kingi i runga i nga tuku whakawhiti pera, a kia whakawhanuitia atu ano hoki nga huarahi e taea ai te whakawhitiwhiti i nga whenua.
I runga i te mea i mahia e te Paremete he tikanga i tera tu nga ona, whakaturia ana he whare nanaa turoro i Poneke, a e whakahaerengia ana i naianei kia whakatuturia ano etahi atu whare pera ki etahi atu wahi o te koroni. Ko te ture
E tino mohio ana ahau ka tahuri koutou ki te ata whiriwhiri marire i te tu o te koroni me era atu o nga take kua whakatuturia atu nei e au hei tirohanga iho ma koutou, a ka noho tumanako tonu atu toku ngakau kia waiho ai te tukunga iho o a koutou mahi me a koutou whakatau, i runga i te manaakitanga a te Atua, hei tino hapai ake i te ora, i te koanga ngakau, i te humarie, me te painga pumau o te iwi o tenei whenua ataahua.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Kaunihera.
Honore Piti (the Hon. Mr. Pitt, Attorney-General).—Kaha rawa atu toku pouri i te mea kua huihui nei ano tatou ki konei i tenei ra i muri iho i tetahi hikitanga poto o te Kaunihera, e whai take ana ahau ki te tono atu ki te Kaunihera kia whakaaetia tetahi motini, ka motinitia nei e ahau i naianei tonu, e pa ana ki tetahi i te wa o tona hemonga me nga taumaha mua atu i tana matenga, he mema no tenei Kaunihera. E te Pika, i te wa katoa e tu ana a ia hei mema e hara i te mea ko ona hoa mema o te Kaunihera anake i manaaki i a ia, engari i manaakitia ia e nga tangata katoa i mohio ki a ia. E te Pika, no te wha o tenei marama, i roto i te Taone o Poneke, i mate ai a te Honore Hori Kerei Taiaroa. Taua tangata, te Pika, i noho ki nga manga e rua o te Paremete o te koroni, me te mau tonu o tona ngakau ki nga mea katoa i pa ki te iwi Maori. Mo nga take i motuhake ki te Pakeka tena pea he pooti kau te mea i oti i taua honore mema; engari mehemea i puta ake he take ki te aroaro o te manga o te Paremete i noho ai ia, ki te aroaro ranei o te Komiti mo nga Mea Maori, e pa ana ki te iwi Maori, ka tahi ka takoto marama kaha hoki nga whakaaro o taua honore rangatira mo aua take. Ahakoa he uri, he mema, a te Honore Taiaroa no te iwi o Ngaitahu—he iwi i ingoa nuitia i roto i nga tau tuatahi o tenei koroni mo tona wehi-kore me ona mahi toa i roto i nga pakanga i waenganui i nga Maori o tenei koroni—ko taua honore rangatira he tino tangata ngakau marie. E te Pika, kahore ke whakaaro i roto i ahau i taku kitenga mutunga i a ia i roto i tenei Whare, i nga wiki e rua e toru ranei kua pahemo nei, ka penei te tere o tona ngaronga atu i a tatou. Ki te ahua ra he tangata a ia e pangia ana e te chronic bronchitis, e pangia tonutia ana ranei e taua mate, a i turi hoki taua honore rangatira ki nga kupu whakaatu a ona hoa kia hoki a ia ki tona kainga kia pai ai te tiaki i a ia, kahore, i u tonu tana noho ki Poneke nei, he tumanako nona tera ka taea e ia te whakahaere tonu i ana mahi Paremete. Ko te mutunga ra, tere ana tona ngaro, a kua kore nei ia i waenganui i a tatou i naianei. E te Pika, ka tono atu ahau kia whakaaetia e te Kaunihera tetahi kupu pumau ka motinitia e ahau, me taku tono atu ano ki te Kaunihera kia whakaae, hei tohu manaaki ki te maharatanga atu ki te matenga o te Honore Taiaroa, me hiki te Kaunihera mo apopo. E te Pika, ko te kupu pumau ka tono atu nei ahau kia whakaaetia e te Kaunihera ko tenei, ara: E hiahia ana tenei Kaunihera kia ata tuhia ki ona pukapuka tona whakaaro nui mo nga mahi Paremete i whakahaerea e te Honore Hori Kerei Taiaroa, kua mate, mo tenei Koroni, me te mihi atu ano o te Kaunihera ki tana pouaru me tana whanau kia mohiotia mai te pouri o te Kaunihera me te aroha nui kia ratou i a ratou e noho mai nei i roto i te mate.
Honore Kapene Peiri (the Hon. Captain Baillie).—E te Pika, notemea hoki ko ahau tetahi i mohio tonu ki a te Honore Taiaroa kua mate nei, mai o tona urunga ki te Paremete, ka tu ake ahau ki te tautoko i te motini a toku hoa honore.
Honore Pikatana (the Hon. Mr. Pinkerton).—E te Pika, i haere mai ahau i te wahi o te koroni nei i noho ai a te Honore Taiaroa, kua mate nei, mo nga tau maha—i noho ia ki te takiwa o Taiaroa Heads—e tika ana kia kii ahau ko taua honore rangatira i tino mohiotia, i tino manaakitia ki roto i taua wahi o te koroni. Ki toku whakaaro tera e kitea ana kahore e ngaro atu te iwi Maori i tenei whenua, notemea kua ranu haere te Maori me te Pakeha. Ko Taiaroa kua mate nei i tirohiatia ko te hononga atu o nga Maori o mua ki te Pakeha, no taua take i tino whakaaro nuitia ia e nga iwi e rua. I a ia e tiaki kaha ana i nga take tika mo tona iwi Maori, kaore taua honore rangatira i whakahaere i aua take i runga i te ahua whakawehi; pai rawa atu tana whakatakoto i ana hiahia ki te aroaro o te Paremete ki te aroaro ranei o era atu upoko, kahore rawa a ia i tu whakawehi atu. Ko te take ra he pai marire no tona ngakau, me tana hiahia hoki kia haere totika nga mea katoa i waenganui i nga iwi e rua, na reira ra ka mahara manaaki atu nga iwi e rua ki a ia. E tino mohio ana ahau ka whakaaetia e nga mema katoa tenei motini, me te motini tera ano hoki e tukua atu ki tana pouaru me tana whanau.
Honore Mahuta.—E te Pika, e tu ake ana ahau me te kaha rawa o te pouri o toku ngakau—he pouri ra mo te paanga mai o Aitua ki tenei Whare, tangohia atu ana e ia mo ake tonu atu a te Honore Taiaroa. Kaha rawa te mamae o toku ngakau i te korenga o to tatou hoa i tona nohoanga i tenei ra—a ia i pupuri tonu i te ora mo tona iwi, nga Maori, ki tana ngakau, me te mea ano hoki i whakahaerengia e ia ana ngoi i nga wa katoa hei painga mo te iwi Maori. Me aha i te mea no naianei tata ake nei i noho ai ahau hei mema mo tenei Kaunihera, kaati kua rongo ahau i te ingoa o te Honore Taiaroa me ana mahi e korerotia ana ki nga wahi katoa o Niu Tireni. I taku taenga mai ki Poneke nei ka tutaki ahau ki a ia i roto i tenei Whare, ka mohio ahau he tika tonu aua korero mona, e hara i te pakiwaha i te tito ranei, e ngari he wahi kau o nga painga o taua rangatira honore. He rangatira ia i whakahaere i ana kaha i runga i nga mea katoa i mohio ai ia he painga i roto mo nga iwi e rua. I naianei ra kua whakarerea ake tatou e ia; kua haere atu ia i taua huarahi e haere ai nga tangata katoa; kua haere atu ia ki tona Atua. Tena koutou katoa i roto i tenei huihuinga honore; tena koutou katoa. He nui taku whakapai i nga kupu mihi kua korerotia nei e koutou, me te kaha o to koutou pouri mo te mate kua pa mai ki tenei Kaunihera. Ka mohio te ao i naianei ki o tatou whakaaro mo te Honore Taiaroa kua mate nei. Ka mohio hoki te ao tera i tirohia paitia a ia e tatou, a ia ra me ana mahi, me te mea ano hoki i a ia kua haere atu nei, tera i waiho ake e ia etahi ahuatanga e mahara tonu ai tatou ki a ia, kahore e taea te wareware. Kaati, e tautoko ana ahau i te motini kua korerotia nei mo te Honore Taiaroa. Kia ora, kia ora tonu koe, e te Pika; a kia ora tonu hoki koutou, e nga rangatira honore!
Whakaaetia ana te motini.
Hiki ana te Kaunihera i te tekau ma rua meneti ki te toru karaka p.m.
No te hawhe paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Kaunihera.
Ko tetahi o nga Pire i tae ake ki te Kaunihera i tenei ra ko "Te Pire Whakanohonoho i nga Whenua Maori," he mea tuku ake i te Whare o nga Mangai o Iwi. I takoto taua Pire ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, a i whakatikatikaina iti nei etahi wahi, a i whakaae te Minita mo nga Mea Maori ki aua menamana, i reira hoki te Minita i te wa i whiriwhiria ai te Pire e taua Komiti.
Ko nga honore mema i korero mo runga mo taua Pire ko, Piti (
Honore Mahuta.—E te Pika, i mua o to haerenga atu i to nohoanga, e hiahia ana ahau ki te kii tera e whakapai ana ahau i nga korero a te Honore Piti, Roia Tianara a te Kawanatanga, mo runga mo tenei Pire. Kua mohio pai tatou katoa ki te ahua o te Pire, kaati, e tika ana kia kii mehemea ka noho hei Ture tera ka ora rawa nga Maori. E tino whakapai ana ahau ki nga korero a te Roia Tianara a te Kawanatanga, engari e hiahia ana ahau ki te whakamahara atu i te Kaunihera ki ona Ture Tuturu; he mea tika koia me whakamaori ngutu kau mai e te Kaiwhakamaori tenei Pire ki au, me tae mai ranei tetahi kape Maori ki au, notemea hoki e whai take ana tenei Pire ki nga mahi Maori, a e pa ana ki nga Maori. Kahore ahau e whakahe ana i te Pire, i nga korero ranei a te Roia Tianara a te Kawanatanga, e ngari ka tere te oti mehemea he kape Maori i au o te Pire, kia taea ai hoki e ahau te korero me te ata whiriwhiri. Engari kore rawa atu ahau e kaha ki te pupuri i roto i toku mahunga katoa i nga tikanga o tenei Pire i runga i te whakamaori-a-ngutu kau a te Kai-whakamaori.
Honore Omana (
Ka mutu nga korero a Te Omana mo te Pire, ka tu atu ano a te Honore Mahuta, ka kii, e hiahia ana ahau ki tetahi whakamaramatanga. I kii ahau tera e pai ana ahau ki tenei Pire, a e tautoko ana ahau i nga korero a te Roia Tianara a te Kawanatanga. Ko taku hiahia kia mohio mehemea kua pewheatia taku ui mo te taha ki nga Ture o te Kaunihera? E kii ana ahau kahore e tika me whakamaori-a-ngutu kau he whakamaoritanga o tenei Pire maku, me homai ano he mea perehi.
Te Omana (
Honore Mahuta.—Tenei tetahi kape Maori kei au, e ngari e hara i te whakamaoritanga o te ahua o te Pire e korerotia nei, kua rereke noatu te ahua o te Pire mai o te perehitanga o tenei whakamaoritanga.
Honore Piti (
Honore te Pika (
Ka mutu nga korero a nga mema mo te Pire, ka tu atu a te Honore Piti ka motini. Kia haere atu te Pika i tona nohoanga, kia noho ai te Kaunihera hei Komiti mo te Pire.
Whakaaetia ana te Motini, komititia ana te Pire.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Kaunihera.
Roto i te Komiti.
I motini a te Honore Mahuta kia whakakorea atu enei kupu i roto i te Pire, ara: "I nga mea ranei o ratou kei a ratou te nuinga o te wariu o te whenua mehemea he tokomaha atu ratou i te tekau."
Pooti ana te Komiti mo runa i taua motini, ara: "Me waiho nga kupu i motinitia ra kia whakakorea kia mau tonu i roto taua rarangi."
Te putanga o te Ae, 19.
Hinga ana te menemana, puritia ana aua kupu, whakaaetia ana te rarangi. Ripoatatia ana te Pire ki te Kaunihera, panuitia tuatorutia ana.
No tenei ra ano i penei etahi korero a te Honore Mahuta mo runga mo te Pire Whakatikatika i te Ture mo Nga Kura i te wa e korerotia ana taua Pire i roto i te Komiti, ara:—
Honore Mahuta.—E te Pika, ka nui taku koa mo etahi o nga korero a nga mema mo runga mo tenei Pire, a e hiahia ana hoki ahau ki te tautoko i etahi kupu i rongo ai ahau mo te ahua o etahi o nga kura. Ohorere ana pea nga mema i ahau e tu atu nei ki te whai-korero mo tenei take, notemea katahi rawa ahau ka tu ki te korero i runga i enei take. Kaati tera, mo nga karahipi (
I te mutunga o nga korero a te Honore Piti mo runga mo nga take o te Pire, ka tahuri a ia ki te whaka-utu i nga korero a te Honore Mahuta, i penei a ia, ara: I tino kaha rawa taku whakarongo, me era atu mema o te Kaunihera ki taku mohio, ki nga korero a te Honore Mahuta. Ki te ahua o ana korero e pouri ana a ia, i te mea kua whakawhiwhia nga Maori ki te matuaranga, kaati, i te mutunga a ta ratou kura kahore ratou e ahei ki te whakahaere i taua matauranga kia whiwhi ai ratou ki etahi painga, notemea, ki tana kii, kahore ratou e tirohia ana e te Pakeha. E ahei ana nga Maori kia whiwhi ki nga painga katoa. Mo te taha ki nga kura kahore he rereketanga o te Maori me te Pakeha; e ahei noatu ana nga Maori ki te whakataetae mo nga karahipi katoa e takoto ana mo
Panuitia tuatorutia ana te Pire.
Haere tonu nga mahi a mutu noa.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Kaunihera.
Ko tetahi o nga Pire i tae ake ki te Kaunihera i tenei ra ko te "Pire Horoi," ara, Te Pire mo nga Ture Whakatau Kereme Whenua Maori, Whakatikatika Ture. He mea tuku ake i te Whare o nga Mangai o te Iwi. I panuitia taua Pire ki te aroaro o te Kaunihera mo te taima tuatahi me te taima tuarua, katahi ka tukuna kia whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori. Ka mutu te whiriwhiri a taua Komiti, ka whakatakotoria e te Honore
"I tukuna atu nei ma te Komiti mo nga mea Maori e whiriwhiri te Pire mo nga Ture Whakatau Kereme Whenua Maori, Whakatikatika Ture; a e whai honore ana taua Komiti ki te ripoata, i runga i te titiro ki te tino nui rawa o nga take o taua Pire, me te tata rawa i naianei o te wa e hiki ai te Paremete, heoi kaore e taea taua Pire te ata whiriwhiri, na reira ka penei te kupu a to Komiti, me kauaka taua Pire e whakahaerea."
Katahi ia ka motini, kia whakaaetia taua ripoata. He take nui nga take o taua Pire: e pa ana ki nga ture whakahaere whenua Maori, he taumaha rawa etahi o nga kupu whai take. I whakaaro te Komiti tera kaore e puta taua Pire i naianei notemea he tata rawa ki te hikitanga o te Paremete.
Whakaaetia ana te Motini.
Hiki ana te Kaunihera ki tera tuunga o te Paremete i te rima miniti ki te waru o nga haora i te ata o te Turei.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka tae mai te karere a te Kawana ki te karanga kia haere atu nga mema honore ki te Whare o te Kaunihera Runanga.
Heoi haere ana nga mema o te Whare ratou ko te Pika ki te Kaunihera, me te haere ano o te Haihana o te Whare i mua i a ratou, a kaore i roa ki reira hoki ana ratou ki to ratou Whare.
Te Pika (
Ka mutu, ka whakahaerea ko etahi mahi, a no te tekau meneti ki te toru karaka i te ahiahi ka hiki te Whare
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi a ka tae ki nga patai e whai ake nei
Te Remingitana (
Te Raiti Honore Te Hetana (Pirimia).—I whakaarohia ko nga painga e riro mai ana kihai i rite ki te nui o nga
Te Hoka (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakanohoia e ratou ki runga ki te Rarangi Moni he moni e rite ana te nui ki nga moni e whakapaua ana e te Kawanatanga mo te tatau i nga tangata i ia rima tau, a ka tuku atu i taua moni ki nga Kaunihera Marae o te koroni kia whakahaerea tikatia ai he tatauranga mo nga iwi Maori o te koroni?
Honore Ta J. G. Waari (
Te Whira (
Honore Timi Kara (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakahaua e ratou kia perehitia nga ingoa o nga Maori katoa i pooti mema ki te Paremete i te pootitanga whakamutunga mo te takiwa o te Tai Tokerau; a kia tu hoki he uiuinga mo nga ingoa o aua tangata kia kitea ai te pono, mehemea he ingoa ke atu ano o ratou; me te whakariterite atu ki nga ingoa o nga tangata whai whenua tena e kitea i roto i te ritaana ka motinitia nei i tenei ra e te Mema Maori mo te Tai Tokerau; me era atu uiuinga katoa e taea ai te rapu i nga Maori katoa no ratou aua whenua, nga eka i ia Maori kotahi, a mehemea kei roto anake ranei i te poraka kotahi aua eka, kei nga poraka maha atu ranei; me te waiho i aua ingoa tangata i tuhituhia i te pootitanga whakamutunga hei kaupapatanga e kitea ai te maha o nga Maori whenua kore, me nga mea e whiwhi ana i nga paanga whenua e nui ana hei oranga mo ratou me o ratou whanau, kaore ranei?
Honore Timi Kara (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakaurua e ratou i tenei tuunga o te Paremete he Pire e whakamana ana kia whakatokotoria he moni pumau hei awhina i nga Maori whai whenua, i runga i te whakaputa moni-a-nama ki a ratou pera ano me nga Pakeha o Nui Tireni e awhinatia nei ki te moni i raro i te Ture Whakaputa Moni-a-nama a te Kawanatanga ki Nga Tangata Noho Whenua, hei awhina i nga Maori ki te whakapai i o ratou whenua, a kia kaha ai hoki ratou ki te whakaea wawe i nga taumahatanga a te ture i uta atu ai ki runga ki a ratou; ara nga taumahatanga hei utunga ma ratou i raro i te Ture Reiti, me era atu ture, a kia pai ai hoki o ratou kainga me o ratou ahua e noho nei ratou?
Honore Timi Kara (
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka whakaturia e ratou kia tokorua kia maha atu ranei nga tangata hei Tiati mo te Kooti Whenua Maori, kia ahei ai etahi Tiati, kia tokorua pea, i runga i te whakahau a te Tiati Tumuaki o taua Kooti, ki te whakawa i nga tono katoa a nga Maori e tono ana ki taua Kooti kia whakawhitiwhitiria o ratou paanga whenua mo nga paanga o etahi atu Maori, he paanga ririki nei o ratou i etahi poraka, te whakatopu i o ratou paanga wehewehe kia kotahi ai te takotoranga ki roto ki te poraka kotahi, kia ahei ai ia tangata te mahi tika i tona whenua kia puta ai he painga ki a ia; me te whakawa hoki i nga tono wehewehe mehemea ka kitea e aua Tiati i runga i te uiuinga tena ano aua whenua e whakahuatia ana i roto i aua tono e taea te wehewehe tika kia kaua e he te wahanga kia kaua ano hoki e kino te takoto o te whenua kei waiho hei tikanga e ngaro atu ai nga whenua i te utunga i nga riana ruri me nga whakawakanga roa, taumaha?
Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te weherua i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka whakaturia te Komiti mo nga Mea Maori, koia enei nga ingoa o nga mema i whakaturia:—
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rima meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ka whakahaua, Kia whakatakotoria ki te aroaro o tenei Whare he ritaana e whakaatu ana i nga whenua Maori katoa i roto i ia takiwa kaute kotahi i roto i te Takiwa Pootitanga Mema Maori o te Tai Tokerau kua oti nei te tuhituhi e ia Kaute Kaunihera ki roto ki ana pukapuka hei rehitatanga i raro i "Te Ture Reiti, 1904." i "Te Ture Reiti, 1894," ranei, me nga taitara o aua whenua.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no tenei ra ka korerotia te panuitanga tuarua o te—
Ka pau te awatea te ahiahi me te po i nga mema e korero ana mo tenei Pire, no te toru karaka i te ata tu ka pooti te whare i runga i te motini "Kia paahitia te panuitanga tuarua o te Pire i naianei."
Te putanga, 49.
Heoi puta ana te Pire, a panuitia tuaruatia ana.
No te tekau meneti te paahitanga o te toru karaka i te ata tu ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi, ka mutu, ka tae ki nga patai e whai ake nei.
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Pirimia, Mehemea tora ranei te
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mahi Nunui, Mehemea kua mana ranei tana kupu i ki ra ia ka whakahaua atu e ia ki te Enitinia e Noho Tuturu ana i Karaitiati kia haere ia ki te Whenua Rahui Maori i Waihao, e tata ana ki
Te Honore Hooro Tone (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori,—(1.) Mehemea ka whakamaramatia mai e ia he aha te take i roa ai te utunga atu ki nga Mema o e Kaunihera. Marae o Araiteuru i a ratou moni e pau ana i to ratou haeretanga ki tena wahi ki tena wahi ki nga nohonga o taua Kaunihera? (2.) He aha te take i mutu ai te homai moni a te Kawanatanga hei awhina i nga Kaunihera Marae katoa, notemea, mehemea e hiahiatia ana kia mate kongenge noa iho aua Kaunihera i runga i te kore kaore e awhinatia ki nga moni e tika ana, kaati, he pai rawa ki nga Maori me whakaatu tuturu mai ae kua pena te whakaaro, kaua e whakaroangia noatia te whakaatu?
Honore Timi Kara (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita o nga Whenua,—(1.) He aha te take e roa nei te whakaotinga o te ruritanga o nga whenua i wehea e te
Honore Te Takana (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti te paahitanga o te weherua i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga. Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a Te Kakeparaire (
Te Kakeparaire (
Honore Timi Kara (
Wi Pere (mema mo nga Maori o Te Tai-Rawhiti).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea ka tukua e ratou he riwai purapura ki nga Maori o Kihipane o te Tai Rawhiti, o Pei o Pereti, me era
Honore Timi Kara (
Haere tonu nga patai a ka mutu, ka oti te mahi o etahi atu mea, ka tae ki te—
Na Sidey (mema mo
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ki toku nei whakaaro kaua tenei Pire e whakaaetia kia uru ki te Komiti o te Whare. Ki taku, kaore rawa e tika kia whakaae nga mema kia uru tenei Pire ki te Komiti. Mehemea kei te whakahe nga mema ki tenei mea ki te Paipera Tapu kia kaua e whakaaetia kia akona i roto i nga kura, kaati, kaore rawa e tika kia tukua e ratou tenei Pire kia whakahaerea. Na ki taku, otira e penei ana ano hoki te kupu a etahi o nga mema honore i te po nei, na nga Hahi Karakia tenei take i whakatupu—ara na etahi o aua Hahi—hei take e pa atu ai ki nga whakahaerenga ture me nga mahi Kawanatanga. He mohio no ratou kua kore ratou e kaha ki te mahi i nga mahi i hoatu ma ratou e whakahaere, na reira ka haere mai ratou ki te Paremete tono ai kia hanga he ture mo tenei take. Kei roto i toku Takiwa Pooti e noho ana etahi wahanga nunui o te Hahi o Ingarangi, o te Katorika, o te Weteriana. Na kei te tino mohiotia te tino pai o a ratou mahi me a ratou whakahaere i nga ra o mua, engari i enei ra, ara, i roto i nga tau kotahi tekau o muri nei, kua kitea kei te hoki haere te kaha o a ratou whakahaere, kaore i te rite te pai ki a ratou mahi o mua. I aua ra o mua, kaore kau he rori, he hoiho, he kooti ranei, hei harihari i a ratou ki nga kainga, otira ahakoa te pera me te tawhiti o nga kainga hei haerenga ma ratou, ara, he rua tekau he rima tekau ranei maero te tawhiti, hei aha ma ratou haere noa atu i te whenua ma o ratou pona ano e kawe, ahakoa pehea te nui o te awha me te marangai. Koia enei nga take i kaha ai te tupu o nga Hahi i roto i nga Maori o toku Takiwa Pooti i nga ra o mua. Tena, patairia, he aha te take i hoki ai to ratou tupu i tenei ra? Te take, kua rereke nga tikanga i naianei.
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore me titiro i Hansard. Ko te aronga o ana korero he whakahe i te Pire, he mea kia kaua e paahitia engari me waiho ma nga Hahi ano e ako nga Karaipiture Tapu, kaua e whakaaetia kia riro ma nga Kura Kawanatanga e ako.
Ka mutu a Hone Heke ka riro ma nga mema Pakeha tokorima e korero. Ka mutu nga whai-korero a era ka tu ko—
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—E te Pika, ki taku whakaaro ka mahi he ahau mehemea ka tuku noa atu ahau kia puta te panuitanga tuarua o tenei Pire ki te kore ahau e tu ake ki te whakapuaki i aku nei whakaaro mo runga i tenei mea. Ko tenei Pire, ara ko tetahi Pire tino rite tonu ki tenei, i kawea mai ki te aroaro o tenei Whare i te tau 1885, a ko te tikanga o taua Pire o te tau 1885 he whakahau kia akona nga tikanga o te Karaipiture i roto i a tatou kura e puare ana ki te katoa. Kaati, e te Pika, ki ahau e tu atu nei, kaore rawa ahau e kite ana i tetahi painga kotahi tena e puta mai i runga i te whakahautanga kia akona nga tikanga o te Rongopai i roto i a tatou kura, ko te take, me whakaaro e tatou nga tino painga nunui mo nga tamariki maha noa iho e haere ana ki aua kura i nga ra katoa: me te maharahara atu ano ki aua tamariki no ia pekanga me ia rerenga
Ka mutu te whai-korero a te mema honore mo nga Maori o Te Waipounamu ka riro ma etahi mema Pakeha tokorima e korero. Ka mutu era ka tu ake ko te mema honore mo
Ka mutu ia, ka whiua te patai e te Pika, ara, "Kia panuitia tuaruatia te Pire i naianei."
Wahi ana te Whare.
Te putanga o te Ae, 17.
Heoi paahi ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko nga patai me etahi atu mahi.
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahu ki te Minita mo nga Kara, Mehemea ranei ka whiriwhiria paitia e te Kawanatanga te tono a Teoti Paipeta, o Rapaki, e tono nei kia tautokona is kia whakaurua atu ai ia ki te Kareti o Karaitiati hei akonga hei minita karakia, notemea ko taua tangata he taitamariki a e ngakaunui ana kia uru ia ki taua Kareti kia akona ai ia ki nga matauranga o reira, a i te mea hoki he rawakore ona matua, e kore ia e uru ki reira ki te kore e tautokona ki te moni?
Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon. Mr. Seddon), (Minita mo nga Kura).—Kua oti noa atu te whiriwhiri oscholarships) e hoatu ana mo nga Maori kua puritia mo nga tangata anake i nui ake ona toto Maori i ona toto Pakeha, a na runga i tenei ahua, kaore e whakaaetia te tono a Teoti Paipeta.
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Hekeretari mo te Koroni,—(1) Ka whakaritea ranei e ia he whare pooti mo Takaka i mua mai o te tuunga o nga pooti mema e haere ake nei, a me tetahi whare pera ano hoki ki Ohoka; a (2) mehemea ranei ka whakaae ia ki te whakanuku Waihao atu i te whare pooti e tu mai nei i Glenavy. Te ingoa Pakeha o Waihao ko Morven?
Honore Ta J. G. Te Waari (the Hon. Sir J. G. Ward), (Hekeretari mo te Koroni).—Kua tuhia e au ki te pukapuka nga whare pooti kua korerotia mai nei, a ka whiriwhiria ina tae ki te ra e whakaturia ai nga whare pooti mo te Takiwa Pooti Mema Maori Whaka-te-tonga.
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Reriwe, Mehemea ka tahuri ranei ia ki te hanga i tetahi tikanga pai ke atu mo nga utanga me nga takai me nga paihere e takuna atu ana a e waihotia ana e nga tereina ki te teihana i Puketeraki, i te mea he maha noa iho nga mea e ngaro ana, e tahaetia ana, e kore atu ana i taua teihana i raro i nga ahuatanga e mana nei i naianei, a heoi kau te whakautu a te Tari Reriwe ina tukua atu he kereme ki a ratou mo aua mea, ko tenei: "He Paraki-teihana a Puketeraki, no reira kaore te Tari Reriwe e kaha ki te whakaae kia whai raru ia mo nga taonga e waihotia ana i reira"?
Honore Ta J. G. Te Waari (the Hon. Sir J. G. Ward), (Minita mo nga Reriwe).—Ko nga taonga e hariharia ana a e waihotia ana ki Puketeraki he korekore rawa, a ko te wahi kua oti te whakarite hei takotoranga mo aua taonga i taua teihana e nui noa atu ana mo ia ahua katoa. E waiho atu ana nga taonga me nga takai ki nga paraki-teihana i runga i tenei tikanga na, ki te ngaro, me tau
Te Herehi (
Honore Timi Kara (
Te Waira (
Honore Timi Kara (
Te Heningi (
Honore Timi Kara (
Katahi ka haere tonu nga patai me etahi atu mahi ano na wai ka tae ki te—
Na Te Honore Ta W. J. Tuati (
He roa te whai-korero a Te Tuati ki te tautoko i tana Pire, ka mutu ia ka haere tonu te korero a ka mene nga whaikorero a nga mema tekau ma rua ma toru ranei mo te Pire, ka tu ko—
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—No toku urunga
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore me titiro i Hansard. Heoi, he whakahe katoa ana korero i te Pire a Te Tuati.
Kotahi tonu te mema i tu ake i muri i a Hone Heke, ka mutu tera ka tu atu te Honore Ta
No te mutunga o ana korero ka whiua e te Pika te patai: "Me panui tuarua ranei te Pire i naianei?"
Wahi ana te Whare.
Te putanga o te No, 9.
Heoi hinga ana te Pire, ara kaore i whakaaetia kia panuitia tuaruatia.
No te rua tekau meneti ki te rua karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi maha noa atu, ka mutu ka korerotia ko te ripoata a te Komiti mo nga Pitihana a te Iwi Katoa mo te waapu kaipuke mo tetahi kainga ko Te Huia te ingoa. Ka maha nga mema Pakeha te korero mo taua ripoata—he whakaahe ta etahi he whakatika ta etahi—ka tu ake ko te mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti ki te korero mo taua.
Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti).—I te mea kua korerorero etahi mema honore i nga take i mea ai ratou e tika ana kia hoatu he moni motuhake mo nga mahi nunui i o ratou takiwa ake, no reira ki taku mahara me tono atu ano hoki ahau i tetahi moni pera ano mo toku nei takiwa. Tera tetahi wahi kei toku takiwa ko Uawa te ingoa. Ko nga tangata mahi paamu me nga tangata whakatupu hipi o toku takiwa e noho mate ana e noho taumaha ana i raro i nga tikanga e mau nei i naianei, i runga i te utanga atu i a ratou taonga ki runga ki nga poti me nga kaipuke ririki hei hari atu i aua taonga kia tae ai ki runga ki nga tima.
Te Pika (
Wi Pere.—Kaati, e kore ahau e whakaroa i te korero, heoi ka tuaruatia atu ano e au taku tono kia whakaae mai te Kawanatanga kia namaia he moni motuhake hei hanga waapu ki Uawa. Waiho nga moni o te koroni kia takoto ana, kaua e tukua tetahi wahi o nga moni o te
Te mutunga o nga whai-korero paahitia ana te ripoata mo taua waapu i Te Huia.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tekau meneti te paahitanga i te tekau ma tahi o nga haora i te po ka huki te Whare.
No te hawhe paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohonga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi poto.
Te Raiti Honore Te Hetana (
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rima meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka wharahaerea etahi mahi, ka roa ka tae ki nga patia.
Te Herihi (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Heningi (
Honore Te Waari (
Te Makenapa (
Te Honore Timi Kara (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Tera ranei ia e whakahau kia panuitia i roto i te
Te Honore Timi Kara (Kahiti o Niu Tireni, No. 62, i te 7 o nga ra o Akuhata, 1902. Kaore he Ture e ki ana kia panuitia atu ano; engari mehemea e mea ana te patai a te honore mema mo te panuitanga o nga rohe mutunga mai o nga kainga me nga pa kua oti nei te whakatakoto i raro i nga ritenga o tekiona 6 o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Kaunihera Maori, 1903," ka whakaotia tatatia tena i naianei tonu.
Te Moihi (
Te Honore Timi Kara (
Te Whiira (
Te Honore Timi Kara (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita o Nga Whenua, He aha te take i roa ai te ruritanga o nga wawahanga o te Whenua Rahui Maori o Mangamaunu i Kaikoura? (Kupu whakamarama: Kei te mohio te Minita, i puta he tino kupu whakaae i tera tau ka timatatia te ruri a te paunga tonutanga o te toru marama i muri tonu iho i te whakatau a te Kooti wawahi, engari ki te titiro iho, e noho nei kaore ano i timataria taua ruri.)
Honore Te Takana (
Wi Pere (mema mo nga Maori o Te Tai Rawhiti).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, Mehemea, i te mea ko te raina reriwe e mahia atu nei i naianai i Kihipane ki Opotiki tera e hangaia a tona wa kia puta atu ki Hauraki ra ano, a he nui nga moni e hua mai ki te koroni, ka whakanohoia ranei e ratou he moni ki runga ki te rarangi moni mo Nga Mahi Nunui o tenei tau hei whakaoti i taua raina atu i Te Karaka tae noa ki Motu i roto i tenei tekau ma rua marama e takoto ake nei? (Kupu Whakamarama: He nui nga mahi ma taua raina, notemea ko taua takiwa katoa kei reira nei taua raina e haere ana kua nohoia katoatia e nga tangata mahi paamu me nga tangata whakatupu hipi, a he tino nui rawa atu nga kau me nga hipi kei taua takiwa e haere ana i naianei; e whia ano hoki nga rau miriona rakau tino whai wariu kei roto i taua takiwa; no reira e kaha noa atu ana taua takiwa ki te whakaea atu i taua moni. Ko tenei tikanga e mau nei i naianei heoi kau nga moni e hoatu ana ko nga moni e oti ai kia rima anake nga maero o taua raina i te tau kotahi, kaore rawa i te pai, a e peehi ana hoki i te tupu o taua takiwa.)
Honore Hooro-Teone (
Te Whiira (
Honore Timi Kara (
Wi Pere (mema mo nga Maori o Te Tai Rawhiti).—E tu ake ana ahau ki te whakaatu i taku whakahe ki te whakautu mo taku patai mo te Reriwe o Kihipane ki Opotiki. Ki taku mahara he tino patai nui rawa atu tera, a ko te whakautu a te Kawanatanga kei te rereke noa iho kore rawa nei i te pai tetahi wahi kotahi. Kaore he kupu whakaae tuturu a te Kawanatanga, ae, ka whakaotia e ratou kia rua noa kia toru noa ranei maero o taua raina i ia tau kotahi. Maku e whakamarama atu te hiahia o nga tangata e noho ana i taua takiwa kei reira nei taua raina e haere ana. E hiahia ana ratou kia nui noa atu nga maero o taua raina e whakaotia i ia tau kotahi, a e tono atu ana hoki ahau kia whakaotia tenei pito tae atu ki Motu i tenei tau ano. Ko taua reriwe he tino mea nui mo taua takiwa, notemea he tokomaha rawa nga tangata mahi paamu me nga tangata nohonoho whenua kua noho ki runga ki nga whenua o taua takiwa. Kua tino tae rawa ki te rua mano nga tangata mahi paamu i taua takiwa naianei, a he nui ano hoki nga hipi me nga kau kei reira e haere ana. Mehemea ka mahia taua raina reriwe kia tae atu ki Motu i roto i tenei tekau ma rua marama e takoto ake nei ka timata tonu taua raina te mahi moni i reira tonu. Ma enei whika e whakaatu te kaha rawa o te tupu haere o taua takiwa i roto i enei tau kotahi tekau kua hori tata ake nei:—
Ki taku mohio ka tino marama te Whare koia ano kua tino nui rawa te tupu haere o taua takiwa i roto i tenei tekau tau kua taha ake nei. I roto i nga tau mutunga e toru kua taha tata ake nei he nui whakaharahara rawa nga whenua kua nohoia e nga tangata noho hou, kua nui rawa te neke haere ake o te maha o te tangata o te Taone o Kihipane tae noa ki nga takiwa o uta atu. Mehemea ka whakaotia atu te reriwe ki Motu kua whakaturia tetahi mahi rakau nui atu. Mehemea kaore e nui ana nga moni kei te Kawanatanga hei mahi i taua reriwe kua kiia ake nei e au, kaati ko te mea tika me nama e ratou he moni motuhake hei whakaoti i taua raina, a waiho ma nga moni Katimauta o taua takiwa e whakaea atu taua moni nama. Kaore ahau e tono ana kia tukua nga moni o te koroni—e pakangatia nei i roto i tenei Whare i nga wa katoa—hei whakaea atu i taua nama; notemea e tika ana ahau kia ki ake ko nga moni Katimauta e kohikohia ana i taua takiwa e tukua atu ana i nga tau maha kua hori ake nei hei
Haere tonu nga mahi a te Whare a hiki noa i te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po.
No te hawhe-paahi i te rua ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea ko etahi motini me etahi Pire, ka
Na Te Waari (
Te Maahi (
Te Rahera (
Te Teira (
Honore Te Waari (
Te Pereiha (
He Mema Honore.—Kei te hiahia te nuinga o nga mema ki tau e tohe mai na.
Te Pereiha (
Te Arena (
Te Pereiha (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore me titiro i
Te Piha (
Te Honore Makauana (
Te Meiha (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ko tenei anake te mema Maori i whai-korero mo tenei Pire. He whakahe anake te nuinga o ana korero ki nga kupu a nga mema Pakeha i whakapuaki ai mo te Pire. Me titiro i
I muri i a Heke ka tu ano ko etahi atu mema Pakeha, a he pera ano te aronga o
I whai-korero ano te Minita mo nga Mea Maori mo tenei Pire. Me titiro ana korero i Hansard. Ka mutu nga mema Pakeha ka tu ake a Honore Ta
Te mutunga iho paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
No te toru tekau meneti te paahitanga o te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka panuitia tuaruatia pro forma tenei Pire a tukuna atu ana ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Haere tonu nga mahi a tae noa ki toru tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—He patai taku kei runga i te Ota Pepa e noho ana mo runga mo te raruraru kua ara mo te taha ki etahi Maori i te takiwa o Tauranga. Ko te whakautu mai a te Kawanatanga mo taua patai kaore i te pai. E hara i te mea kei te takahi aua tangata i te ture. Ko te putaketanga mai o tau raruraru na runga na nga ture rereke rawa atu kua paahitia nei mo te taha ki nga iwi Maori. Tetahi raruraru ko nga rohe wahanga iwi o mua iho i waenganui i aua iwi kihai rawa i whakaarohia e te Kaunihera Maori. I puta te kupu whakaae a te Pirimia ki ahau ka haere raua ko Mahuta ki Tauranga ki te whakaoti i te raruraru mo aua rohe, engari kaore ano i mana i a ia taua kupu ana. Kaati ra, i te mea e pena ana, na te Kawanatanga tonu te he i ara ai tenei raruraru. Kaore rawa i tika kia hopuhopukia atu aua Maori ki te whareherehere. Ko te mea tika me whakakore atu te whiu kua whakataua ki runga ki a ratou. Ko te iwi Maori nui tonu e hara i te iwi takahi ture, engari ka he ana te mahi mo ratou na tena ratou i akiaki kia tu ki te oioi i a ratou. Maku e tohutohu atu ki te Kawanatanga te whakaotinga tika mo tenei raruraru ki taku nei mahara. Me tahuri te Kawanatanga ki te paahi i nga ritenga ture e whakatutukitia ai nga hiahia o nga iwi Maori. Kaore ahau e mea ana kia paahitia tetahi ture hei takahi i nga ture Pakeha e mana nei i naianei. I patai ano ahau i tetahi patai atu ano, mo te taha ki te Tiriti o Waitangi, a ko te whakautu e penei ana "Ae-Kaore"; kore rawa he painga o tena tu whakautu. Ka kite nga honore mema e noho ana taua whakautu i runga i te Ota Pepa o nga Patai. Me tohutohu atu e au, e ki ana tenei whakautu ko te takahanga tuatahi o te Tiriti o Waitangi no te whakakorenga atu a Kawana Pitiroi i te mana piriemihana a te Karauna. Maku e whakamarama te take i pera ai. Na te he rawa na te iti rawa o nga moni e hoatu ana e te Kawanatanga hei utu mo nga whenua o nga Maori, na reira whakaaro ana nga Maori e kaore i te whakamanaia nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Na te Karauna tonu tena takahanga i te Tiriti, e hara i nga Maori. No reira e ki ana ahau kaore rawa i te tika tenei mahi whakapeau ke a te Kawanatanga e whakawiri nei i te ahuatanga o nga mahi i mahia i taua wa, engari e tino he ana. Kei te ki atu ahau na nga Pakeha tonu tena takahanga i te Tiriti. Me patai atu ano ahau ki te Kawanatanga i naianei; ko wai koia te tangata hara i naianei, ko Kawana Pitiroi, ko tenei Kawanatanga ranei e tu nei? Kua uiuia ranei tena hara, kua whakataua ranei? Ki taku mohio kaore ano. Kaore ano i whakawakia i te aroaro o te ture kia kitea ai memehea kua takahia nga ritenga o te Tiriti. E ki
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—E kore ahau e tu ki te whakaroa i te taima o te Whare engari na nga rangatira o nga iwi Maori o Tauranga i tuhi reta mai ki ahau i nga ra o tenei wiki kua taha ake nei mo runga i te take e hapaingia nei i roto i tetahi o nga patai a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Kua tono mai aua Maori ki ahau kia tiakina e au o ratou take tika ki te takiwa whenua kua whakakorengia nei e te Kawanatanga kia tu ai he Kaunihera Maori motuhake mo ratou ake. E tino ki atu ana ahau ki te Minita Maori me te Kawanatanga ko nga tangata tika kia whai reo mo taua takiwa ko nga Maori ano o taua takiwa tuturu ake ano, kaore e tika nga Maori o etahi takiwa o waho ke atu. Na reira e tino ki ana ahau kaore e tika kia whakarereketia he tikanga, pena me te kupu a te honore mema Maori o te Tai Hauauru e ki nei kia whakauruhia atu taua takiwa ki roto ki te takiwa kaute o Waikato nui tonu. E hara i te mea na te whea hara a te whea tangata i ara ai
Wi Pere (mema Maori mo te Tai Rawhiti).—E tu ake ana ahau ki te whai kupu mo runga mo nga patai a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Mo te taha ki tana patai mo nga Maori o Tauranga i hopuhopukia atu nei ki te Whare herehere mo to ratou korenga i whakaae ki te utu i te taake kuri, ki taku mahara e tino tika ana kia hopuhopukia aua tangata mehemea kua takahi ratou i te ture. E rua rawa nga ture e tu nei e pa katoa ana ki runga ki tenei take—ko te Kaunihera Pakeha me te Kaunihera Maori, a e whai mana ana aua Kaunihera e rua ki te tono kia utua te taake kuri. E kiia ana na Mahuta i tohutohu atu ki aua Maori kia kaua e utua e ratou. Kaore ahau e kaha ki te ki i rongo tonu oku taringa ki a Mahuta e korero pera ana, engari ko te korero tena e korerotia ana e te katoa. Ka tuaruatia ano e au taku kupu, kaitoa kia mau aua tangata. Me ki atu ahau ki te honore mema me tahuri ia ki te tono kia hangaia ano tetahi atu ture kia toru tahi ai, penei na, ko nga iwi e noho ana i raro i te mana o Mahuta kaua e tonoa kia utu i te taake kuri. Mehemea he tangata whai mana ahau he tangata kaha i runga i te mana o te ture ka haere ahau ki te kikikiki haere i nga kumu o nga tangata e turi ana ki te whakahau a te ture kaore e utu ana i te taake. Mo te patai a te honore mema mo te Tiriti o Waitangi; kei te tino tika rawa atu ana korero mo tena take ki taku titiro. Ko te Tiriti o Waitangi i naianei kei te takoto raruraru noa iho, a e whakararuraru ana i nga Maori me nga Pakeha tahi. Tena iana whakaarohia te whawhai i ara i nga ra o mua. Kua kiia na nga Maori taua whawhai. Ko nga Pakeha kei te ki na nga Maori tena mahi he, engari ko nga Maori e ki ana na nga Pakeha tuturu tera mahi. Kaore ano i tu he uiuinga whakawa kia kitea te take i ara ai taua whawhai. Kaore ano i tuturu kimihia kaore ano i tino whakataua pumautia, e, na wai ranei te take o taua whawhai; engari ko ahau e tino mohio tuturu ana na nga Pakeha tena mahi, he hiahia no ratou ki nga whenua o nga Maori kia riro i a ratou. Kaati, ka whakaae ranei tenei Whare ki te whakatu i tetahi Roiara Komihana hei uiui hei rapu a hei whakatau tuturu mo ake tonu atu, mehemea na wai ranei te putaketanga ake o tena whawhai? E tono atu ana ahau kia ata titiro maire nga mema honore ki tena take. Na te Kuini i tono mai he hoia ki Niu Tireni ki te whawhai ki nga Maori, ko Tianara Kamerana te rangatira o aua hoia; whawhai ana ratou ki Waikato, ka mutu ka haere ki Tauranga ka whawhai ano i reira, a i era atu wahi ano hoki. I muri iho ka hoki atu ano taua Tianara ki Ingarangi; te taenga atu ki reira ka tino puta i a ia tenei kupu, na nga Pakeha anake te take o te whawhai me te raruraru i Niu Tireni, e hara i nga Maori i whakaara te pakanga. Na, katahi ka puta te kupu a te tino tumuaki o nga mahi i Ingarangi i taua wa—ko wai ranei tona ingoa—"puriti iho nga hoia i Ingarangi, waiho
Haere tonu nga mahi a te taenga ki te tekau ma rima meneti te paahitanga o e tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Herihi (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Herihi (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Haringi (
Te Teira (
Te Pika (
Haere tonu nga mahi a no te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
I runga i te motini a Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Whakahaua ana, Ko te ripoata a Hemi Make, Komihana, mo runga mo nga kereme a Heni te Rau mo te taha ki nga tangata ngaro o te hapu o Ngati-Mutunga ki tetahi poraka whenua e kiia ana i rahuitia mo ratou, kei roto i te Takiwa Ruri o Waitara, me ta ki te perehi a me, whakatokoto ki runga ki te teepu o tenei Whare.
Te Pika (
Hone Heke.—E ahei ana ranei kia whai kupu ahau mo runga i tenei take?
Te Pika (
No tenei ra ka whakahaerea ano te korero mo nga taitara me nga mahi whakanohonoho i nga whenua o te koroni ki te tangata. I timata tenei korero i runga i te motini a te Raiti Honore Te Hetana (
He tokomaha noa atu nga mema i
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—E kore akau e
He Honore Mema.—Na te riihitanga ra pea.
Hone Heke.—E penei ana ranei te tikanga o tena kupu, ko matou ko nga Maori e hiahia ana ki te whakapuare i o matou whenua i runga i te riihi, a kaore nga Pakeha e whakaae ki te riihi i aua whenua ko te take kaore e tukuna ana kia riro atu te
Te Arihana (
Hone Heke.—Kua taea ranei e tatou te arai atu mai o te tau 1862? Kore rawa. Kua taea e tatou te arai atu mai o te tau 1840? Kore rawa atu, tae rawa mai ki te tau 1900. Ko nga eka whenua o tenei koroni e kia ana e 67,000,000, a i waenganui i te tau 1840 me te tau 1900 i riro katoa atu ena eka—he 4,000,000, eka anake e toe ana—i te Karauna me nga tangata rawaho i raro i te hoko puare noa me te mana piriemihana a te Karauna.
He Honore Mema.—E ki ana te Pirimia e 8,000,000 eka kei te toe; ko wai o korua e korero tika ana?
Hone Heke.—E ki ana ahau ko ahau te mea e korero tika ana. Kua ata titiro kua ata rapu ahau i tenei mea, a kei au nga maramatanga pono, a e ki atu ana ahau ko nga whenua e taea ana te mahi me nga whenua e tika ana hei haerenga taonga kei nga ringa o nga Maori e mau ana i naianei e wha ano miriona eka; a e kore rawa e tika kia whakaae ata tatou kia hokona ena toenga ahakoa ki te tangata rawaho ki te Karauna ranei. Kaore matou e hiahia ana kia takoto mahikore aua whenua, engari ko nga mema pera me te mea mo Waitemata me ona hoa kei te arai i nga Maori kia kaua e mahi i o ratou whenua. Ki taku mohio kaore te mema mo Waitemata e whakaae kia awhinatia nga Maori e te koroni pera me nga Pakeha noho whenua e awhinatia nei e te koroni. Mehemea kaore nga mema Pakeha o tenei Whare e whakaae ki te hoatu ki nga Maori whai whenua i te painga e hoatu ana e ratou ki nga Pakeha whai whenua, kaati no wai koia te he i takoto mahikore ai aua whenua i roto i tenei ra? E ki ana ahau ko tetahi tenei o nga tino take i takoto mangere ai nga poraka whenua nunui i tenei motu kaore e whakapaingia tikatia. Kaore e tika nga mema o tenei Whare ki te whakahe ki nga Kaunihera Whenua Maori mo to ratou korenga i kaha ki te whakapuare atu i etahi poraka whenua nunui hei nohonohoanga ma te Pakeha. Kua korero ahau mo te poraka o Ohotu, kei runga o te awa o Whanganui. I whakapuaretia tera poraka ki nga Pakeha e hiahia ana ki te whenua hei nohonohoanga mo ratou, a oho ake ana nga kupu a etahi mema o tenei Whare e ki ana ki ahau na te mea i whakapuaretia tena whenua i raro i te tikanga riihi anake no reira kaore nga Pakeha i pai ki te tango. A tera hoki tetahi 40,00 eka whenua kei te takiwa o Maniopoto– Tuwharetoa kua tukua e nga Maori ki te Kaunihera hei nohonohoanga tangata, hui atu ki etahi whenua nui atu i te Takiwa Whenua Maori o Aotea; a no te whakapuaretanga o etahi o aua poraka—ara o Ohotu—kimikimi ana o matou whakaaro he aha rawa te take i roto i nga mano Pakeha e tangi ana i te whenua mo ratou he takitahi rawa nga mea i tango tekiona. Katahi tonu, no tenei po nei, ka whakaaturia mai te take ki a tatou. Kua kiia mai kia tatou ko te take tenei, na te whakapuaretanga o nga whenua i raro i nga tikanga riihi; ko te tikanga o tena korero e penei ana, kaore rawa nga Pakeha e whakaae ki te tango i nga tekiona whenua e whakapuaretia ana e nga Kaunihera Whenua Maori ki te kore e tukua tahitia te mana kia riro atu i a ratou te whiriihoura o aua whenua.
Te Wirihi (
Hone Heke.—E whai mana ana ra ki te whakahou ano; a mehemea kaore tera, ka utua nga whakapainga. Kaati iwhakahua ahau i te 40,000 eka whenua i tukuna ki te Kaunihera i tetakiwa o te Rohe Potae: e tika ana koia kia whakahe tatou ki nga Kaunihera Whenua Maori mehemea ka kore e hoatu ki a ratou e te koroni e te Paremete ranei nga moni e tika ana hei whakapuare, hei mahi rori, hei hanga piriti, kia tae atu ai nga tangata ki runga ki nga poraka titiro ai, a tango ai mehemea e pai ana ki a ratou? Mehemea ka kore tena mea te moni hei awhina ahakoa ko wai te ropu i whakaturia hei whakahaere i nga whenua e kore rawa e taea; a ko te ahua hoki tena mo te taha ki te 40,000 eka, i te Rohe Potae. E tino kaha ana taku ki atu ki nga honore mema o tenei Whare, kaore e he enei Kaunihera mehemea ka homai e te Paremete nga moni e rite ana hei whakatutuki i ena mahi i te tuatahi, ara hei ruri, hei rori, hei hanga piriti. E ki ana ahau kaore he take e wehi ai nga honore mema o te Paremete
Haere tonu nga korero a nga mema Pakeha, a no te rua tekau meneti te paahitanga i te tekau ma rua o nga haora i te po ka hikitia te Whare, ka nukuhia te korero nei mo tetahi atu ra.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi ka tae ki nga patai—
Te Era (
Te Honore Ta Te Waari (
Te Pereiha (
Honore Timi Kara (
Ka mutu nga patai ka haere tonu nga mahi a te Whare a no te tekau ma toru meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka roa e haere ana nga mahi ka tae ki nga patai.
Te Whiira (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Whiira (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Herihi (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka patai ki te Minita mo nga Whenua, Mehemea ranei ka whakahaua e ia kia whakarapopototia e ia nga Ture e pa ana ki nga mahi kararehe e mana nei, ka mutu ka tuku atu kia whakamaoritia, hui atu ki nga pukapuka whakamarama i nga mate e pa ana ki nga kararehe, kia ai ai aua mea hei ako i nga Maori.
Te Takana (
Haere tonu nga mahi a te Whare i nga patai me etahi Pire.
No te tekau ma waru meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea nga patai i te tuatahi. Ka oti nga patai maha noa atu e pa ana ki te taha Pakeha, ka tae ki te patai mo—
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Tari Whakahaere i te Ora mo te Iwi, Mehemea ranei ka whakahaua e ia kia whakarapopototia nga Ture mo te Ora o te Iwi kia whakamaoritia hei matauranga mo nga Maori?
Te Honore ta Te Waari (
Te Whiira (
Te Honore Timi Kara (
Te Haringi (
Te Honore Timi Kara (
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara (
Haere tonu nga mahi a te Whare a no te hawhe-paahi i te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka tukua mai tenei Pire ki te Whare e te Kawana.
No te motinitanga kia tukua atu te Pire ki te Komiti o te Whare Katoa.
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara (
Te Herihi (
Te Honore Timi Kara (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Whakaaetia ana te korero a te Pirimia, a panuitia tuatahitia ana te Pire.
No te motinitanga kia tukua te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, ka tu ake etahi mema torutoru nei ki te whaikorero, ka mutu era ka tu ko—
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Mo runga i nga korero a te mema honore mo Karaitiati (
Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore ratou ko etahi atu mema Pakeha me titiri i roto i
Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—E mohio ana tenei Whare ko ahau anake te mema Maori e whakahe ana ki nga tikanga a te Kawanatanga mo runga mo nga whenua Maori, a e whakaae atu ana ahau ki nga korero a nga mema kua ki nei kua tureiti ke tenei taima o te tuunga o te Paremete hei kawenga mai mo te Pire nui penei te ahua. He maha noa iho nga take o te Maori ki te whenua. Ki taku mahara ko te mea pai me whakakore katoa atu nga ture e mana nei i naianei e pa ana ki runga ki nga whenua Maori, kia ahei ai te Paremete ki te timata hou ki te paahi i etahi ture pai, marama, mo runga i tenei take. Kei roto i toku nei takiwa e rua pea miriona nga eka whenua Maori.
Te Pika.—Kaore e ahei kia korerotia te tikanga o te Pire nei i runga i te motini kia tukua atu taua Pire ki te Komiti.
Henare Kaihau.—Ki taku mohio kaore e tika kia tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. E maharatia ana e te nuinga o te tangata kia toru pea nga wiki i muri atu i tenei ra ka mutu te Paremete; no reira kaore rawa he taima hei whakahaeretanga i tenei take nui, hui atu ki era atu mahi e takoto ana hei mahinga. Ki taku mahara me titiro rangatira me titiro whanui nga mema honore ki nga take e pa ana mo runga mo tenei Pire. Kei te marama hoki ratou ki nga mate e peehi nei i te iwi Maori.
Te Pika.—E korero ana te mema honore i naianei mo nga tikanga o roto i te Pire.
Henare Kaihau.—E pai ana, e Te Pika; kaati, ka korero ano ahau i taku mahara kaore e tika kia tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori i naianei i te mea hoki kaore kau he taima hei whakahaeretanga. Mo te taha ki toku tinana ake nei, kaore ahau e whai taima ki te whiriwhiri i te Pire nei, a ko ahau hoki te mea kei runga atu i era katoa atu o nga mema Maori—mo runga ra i te take kua korerotia ake ra e au—e tika ana kia roa noa atu e whiriwhiri ana i tenei Pire, kia ata marama ai ahau ki ona tikanga me tona ahuatanga. He nui noa atu nga whenua o toku takiwa, a e kore ahau e whakaae kia whakaekengia atu he Pire penei te ahua ki reira kei mate nga whenua o toku takiwa. Anei ke te mahi tika ma te Kawanatanga, me kawe mai e ratou he Pire me mahi kia rite ki nga hiahia me nga inoi e mau nei i roto i nga pitihana a nga Maori e kawea tonutia mai nei ki te aroaro o te Whare i nga wa katoa. Kaore ano he ripoata he whakautu mai ranei a te Kawanatanga mo nga kupu tangi a nga tangata e aue nei e whakahe nei ki nga tukinotanga me nga mate e mahia ana ki runga ki a ratou mo te taha ki o ratou whenua, a kawea mai ana ko tenei Pire i te mea kaore nei ano he mahi i oti mo te taha ki aua pitihana. E ki atu ana ahau kaore rawa e tika kia haere tenei Pire i tenei
Ka mutu te korero a te mema honore mo te Tai Hauauru, ka tu ake ko te Minita Maori ki te whakamarama i nga take e tika ai kia tukua atu te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ka mutu ia ka tu ake ano a—
Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—He kupu i pa mai ki taku tinana. I patai te Minita e wehi ana ahau ki te aha i whakahe ai ahau ki te motini kia tukua atu tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Honore Timi Kara (
Te Pika (
Henare Kaihau.—Koia tonu tena; ko te tikanga tena o taku tu ake nei. E ki atu ana ahau ko te patai a te Minita Maori ki ahau, i penei, he aha ahau i wehi ai ki te tuku atu i tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori i whakapeau ke ai ahau i aku korero. Kua oti ake hoki i au te whakamarama te take i whakahe ai ahau i te motini kia tukua atu te Pire ki taua Komiti.
Honore Timi Kara (
Te Pika (
Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti).—E whakahe ana ahau ki te mahi a te mema honore mo te Tai
Te Pika (
Wi Pere.—Ae ra, e korero anake ana ahau i runga i te mahara e pa ana pea tenei Pire ki nga whenua Maori; engari mehemea e pa anake ana ki te moana ki te rangi ranei heoi kua mutu aku korero.
Te Pika (
Wi Pere.—Kaore ano ra i mutu noa aku korero. Ki taku mahara kaore kau rawa he tangata e ora nei i tenei ao i tenei ra e whakaae pohe noa iho ki tetahi Pire i te mea kaore ano ia i mohio ki nga korero o roto. Mehemea pea ka pai mai te Pika ki te whakaatu mai ki ahau e tika ana pea taku mahara kei te pa ano pea tenei Pire ki nga whenua Maori, kaore ranei, katahi ahau ka marama ki tetahi turanga moku.
Te Pika (
Wi Pere.—E whakaae ana ahau kia tukua atu ki te Komiti mo nga Mea Maori. Kaore ahau e whakaae atu ki te kupu tangi "Taihoa, taihoa," e whakaarahia nei e te honore mema mo te Tai Hauauru i nga wa katoa.
Ka mutu te mema honore mo te Tai Rawhiti ka riro ma etahi o nga mema Pakeha nga whai-korero, ka mutu era whakaaetia ana te motini.
Heoi tukua atu ana te Pire kia whiriwhiria e te Komiti mo nga Mea Maori.
Te Auhana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o te Waipounamu).—Ko tenei poraka whenua ka rua tekau pea tau i naianei o te whakawakanga e te Kooti Whenua Maori. I wawahia taua poraka ki etahi hapu, a no te iwi o Ngatiawa, tetahi o nga hunga whai keehi mo taua whenua i te aroaro o te Kooti, i te putanga o te whakatau turaki i a ratou, tonoa ana e ratou he whakawa tuarua. No te tukunga o taua take ki te Paremete paahitia ana e te Paremete he ture e whakamana ana kia tu ano he whakawakanga mo te tono a aua kai-tono. Kaati kua kore he huarahi i naianei e ara ai ano he whakawa ke atu ki te kore e hanga he ture hou; ko te take tena o te pitihana nei. E ki ana nga kai-pitihana i runga i te wawahanga i mahia i raro i te ota a te Kooti kua riro atu o ratou whenua kei reira nei o ratou pa, o ratou kainga, o ratou urupa tupapaku, a ratou mahinga kai, me era atu mea, kua whakataua ketia ki etahi tangata he. Mehemea i tika te
Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). — E tautoko ana ahau i nga kupu kua korerotia, ko te take e ki ana nga kai-pitihana he pa o ratou he mahinga kai a ratou kei runga i tenei whenua. Kua whakataua e te Kooti tana whakatau e hoatu ana i taua whenua ki etahi atu Maori ke. Mehemea ka kite te Komiti kaore kau he pa i reira kua kore e tika kia ara ano he whakawa. Engari ko te mea e pouri nei ahau ko te kiinga a nga mema Pakeha o te Komiti kia patua taua pitihana, i te mea kua tino ki nga kai-pitihana he pa kei reira. E titiro mai ana nga Maori ki te Paremete, ki te wahi whiriwhiri i te tika raua ko te he, a e mahara ana ratou e tika ana te whakahaere a te Komiti mo nga Mea Maori; engari ko nga mema o tenei Komiti Mea Maori e tu nei he tangata ngakau puhaehae. Kua hoha ratou kua ngenge i te mahinga i enei tu mahi, heoi ano te mea ki a ratou he patu i nga pitihana a nga tangata. Maku e whakaatu tetahi hei tohu: Tera tetahi pitihana i kokirihia e Tuta Nihoniho mo Ngamoe Poraka, whakaturia ana he Roiara Komihana hei uiui i taua pitihana. Korerotia ana e te kai-pitihana ona kainga me nga tohu katoa o te noho; a ahakoa tera puta ana te ripoata a te Komihana kua kore e taea e ia te whakauu i tana keehi. E whakaae katoa ana nga hapu e tika ana ia, me te ki ka kitea i roto i nga pukapuka o te Kooti; engari kaore rawa te Komihana i tahuri ki te tono atu i nga pukapuka o te Kooti kia whakaaturia mai ki a ratou. Kaore kau rawa he painga i whakaturia ai he Roiara Komihana mehemea ka whakatakotoria kautia ta ratou ripoata ki runga ki te teepu a kaore he kupu e rangona mo taua ripoata a muri atu? Ki taku mohio ko te mea tika me whakarite rawa he taima hei korerorerotanga mo aua ripoata. I nga keehi penei te ahua he Maori anake e pakanga ki a ratou whakamaori ano mo taua whenua he pai rawa me tuku atu ma te Kaunihera Maori e uiui. He aha te pai i whakaturia ai he Tiati—nga tangata kua kitea nei ta ratou na mahi he—kia noho hei Roiara Komihana ki te whakatikatika i taua he? Ko wai koia te tangata mehemea ka whakaturia ki te turanga pena tena e whakaae ae kua mahi ia i te mea he? Na nga Tiati hoki ena whakataunga, a ka whakaturia ano etahi Tiati ano hei whakatika i aua whakataunga i muri iho. Ko nga Ateha e tukuna atu ana ki reira he tangata e whai paanga ana ki reira, a e hoa riri ana ki tetahi o nga hunga e whakataetae ana mo taua whenua. Ki taku mohio e tino he ana te whakahaeretanga o te Pokohu Poraka. E penei ana taku whakaaro, mehemea kaore nga mema Pakeha e whakapono ana ki aua pa i korerotia nei me nga tohu o te noho i runga i te whenua, me haere rawa ratou ki reira titiro ai. I te wa o te whakawakanga i tonoa taua Kooti kia haere ki te titiro i nga tohu o te noho, engari kaore i haere. Ki taku titiro heoi ano te mahi a nga Tiati Pakeha he noho i runga i o ratou tuuru he tango i ta ratou £700 i te tau, a kua rite i tena
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Pirimia, Mehemea ka whakaarohia e ia te take e korerotia ake ana i roto i te reta a Hoani Korehe Kaahu mo te taha ki nga Maori whai Penihana Kaumatua i Te Umukaha, e patai nei mehemea he aha te take i whakamutua ai nga penihana mo ratou?
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mahi Nunui, Mehemea kua timataria ranei te mahi o te awakeri rerenga wai i runga i te Rahui Maori e tata ana ki Waikakahi; a mehemea kaore ano, ka whakamaramatia mai ranei e ia he aha te take o te roa?
Honore Hooro Teone (
Te Auhana (
Honore Timi Kara (
Te Whiira (
Honore Timi Kara (
Te Herihi (
Honore Timi Kara (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, He aha te take i roa ai te whakahaeretanga o te Pire mo Taumutu Kainga Maori?
Honore Timi Kara ( Pro forma, a kia mutu te pera ka tukua atu ki to Komiti mo nga Mea Maori.
Tame Parata (mema mo nga o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ka whakahaua e ia kia whakamaoritia te ripoata a te Roiara Komihana mo nga Whenua Tiakitanga Kura i Porirua, Otaki, Waikato, Kaikokirikiri, me Motuweka?
Honore Timi Kara (
Te Haringi (
Honore Te Makauana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita o Nga Whenua, (1) Mehemea ka whakaaturia mai e ia ko hea nga whenua e homai ana hei riiwhi mo nga whenua tuatahi i wehea mo nga Maori Whenua Kore o te iwi o Ngaitahu i Wairaurahiri; (2) kei roto i te whea takiwa taua whenua e takoto ana; a (3) pewhea te mataratanga atu i te rori i te reriwe ranei?
Honore Te Takana (
Haere tonu nga mahi a no te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka whakahaerea tenei Pire, he maha noa atu nga mema Pakeha i tu ki te whai-korero mo te Pire, ka mutu ratou ka tu ake ko—
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Kaore au i hiahia kia whai-korero ahau mo tenei Pire, engari kua whai kupu te honore mema mo Ohinemuri mo taku pooti mo runga i te kiinga kia tukua nga tangata turoro ki te pooti a pukapuka. Ko te mema mo Ohinemuri he roia, a ko tena iwi ko te Nineteenth Century e whakahe katoa ana ona tuhituhinga ki nga mema toi whenua; a e ki ana hoki ratou na te kaha rawa o te tupu o nga toi whenua no reira e tika ana kia tu he mema motuhake mo ratou kei taamia te pooti Pakeha e te pooti o nga mema toi whenua. A kei Amerika hoki e whakahe ana nga Pakeha mea
Te mutunga iho paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire, a hiki ana te Whare i rua tekau meneti te paahitanga i te tahi karaka i te po.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi ka mutu era ka tae ki te—
No tenei ra ka tu te Minita mo nga Mea Maori ki te motini kia panuitia tuaruatia te Pire e mau iho nei te ingoa. He roa tana whai-korero ka mutu ia ka tu ake ko etahi mema Pakeha, katahi ka tu ko—
Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—Ki taku mahara ka mahi he ahau mehemea ki te kore ahau e tu ake ki te whakapuaki i taku whakaaro mo runga i tenei Pire. Ki taku mohio e hara tenei i te wa tika hei kawenga mai i te Pire penei te ahua, a kaore hoki i tika te kawenga peneitanga mai ki taku mahara. Ki ahau nei me matua ata whakaaro nga honore mema i nga tikanga katoa e tika kia hanga hei ture hei whakanoho i te Maori kia tu tahi i runga i te turanga kotahi raua ko te Pakeha. I roto i nga tau maha kua hori ake nei he nui rawa nga mate me nga taumahatanga kino e peehi ana i te iwi Maori; no reira mehemea e pono ana te whakaaro a nga tohunga i roto i tenei Whare ko te mahi tika ma ratou me whakatakoto mai tetahi Pire e taea ai te ora o te iwi a e tiakina ai hoki o ratou whenua. Ki taku titiro ko tenei Pire e mea ana kia tangohia atu i nga Maori nga wahi whenua e toe ana ki a ratou i naianei ka hoatu ki nga Pakeha. Ko te iwi Pakeha o tenei koroni me te Kawanatanga hoki e mohio ana he itiiti noa iho nga whenua e toe ana i naianei ki nga Maori o te Tai Hauauru me te Tai Rawhiti me te Tai Tokerau. Ki taku
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—I te timatatanga o te whai korero a te riira o te Apitihana tahuri ana ia ki te panui atu ki te Whare i etahi reta i ki ra ia na tetahi Maori me tetahi Pakeha i tuhituhi mo runga mo nga take e pa ana ki runga ki nga whenua Maori, a e hiahia ana hoki ahau ki te whakapuaki i etahi kupu mo te taha ki taua Maori nana i whakaatu ki te honore mema i tona whakaaro mo nga ture e tika ana ki tona mahara kia hanga mo te taha ki nga whenua Maori. E tino he ana taua Maori mo runga mo tetahi o nga tino take nui e whakahaeretia ana ki runga ki nga whenui Maori—ara te wehewehenga o nga whenua Maori. He mea tena e hapaingia tonutia ana e te mema mo Pei o Pereti hei take korero mana, me era atu mema hoki o te taha Apitihana, ma tena ka kore atu te raruraru i runga i nga whenua Maori. Maku e ki atu ki aua honore mema e kore rawa e mutu atu te raruraru o nga whenua Maori i runga anake i te wehewehenga o aua whenua, kore rawa atu. E whakaae ana ahau he mea pai ano kia wehewehea nga whenua, a ko nga whenua e taea ana te pera me pera; he mea pai tena mo nga Maori no ratou aua whenua. Engari e patai atu ana ahau, ka taea koia nga whenua Maori katoa i te motu o Aotearoa nei te wehewehe? Kore rawa atu e taea. Ko te nuinga o aua poraka e kore rawa e taea te pera. He ririki no nga paanga, he tokomaha no nga tangata, a na te ahua hoki o te whenua e kore e taea. E hara a Takuta Pomare i te tino tangata mohio mo runga i tenei take. Kua korerotia ia e te riira o te Apitihana he tangata mohio, i a ia ra e panui mai ana i te reta i ki ra ia na te Maori i tuhituhi. Engari ko Heni te Rau raua ko Takuta Pomare e hara i te tino tohunga mohio mo runga i tenei take. Tera etahi poraka whenua Maori nunui i te motu o Aotearoa nei e kore rawa e taea te wehewehe, a kaore rawa e kore atu te raruraru i tena. Na runga i te ahua o te whenua kaore e tika kia whakapaungia nuitia he moni. Kaore i te penei te ahua o nga take paanga e, no tenei tangata tenei piihi, no tera tangata tera piihi. He take tupuna to nga Maori, a e ki ana ratou "No toku tupuna tenei wahi o te poraka," a ki te kore e riro i a ratou te tino wahi o te poraka i whai mana ai o ratou tupuna kua whawhai ratou, a kua ara he pakanga whakawa kua pau he moni. E kore rawa e mutu atu te raruraru i te wehewehenga o nga whenua. A ko te ahua tena o te nuinga o nga whenua tena e riro ki raro i te Pire nei. Kaati, mo te taha ki te ahua o toku nei tu e tu nei ahau mo runga mo te taha ki nga whenua Maori; mai o toku urunga tuatahi mai ki tenei Whare he titiro nui tonu taku mahi ki nga whakaaro me nga hiahia o te iwi Pakeha o tenei koroni. Kaati, kua kite ahau, i mua atu i te tuunga o tenei Paremete, ko te mahi tika maku me whakamatau ahau ki te rapu atu i nga aronga ture e taea ai te hiahia o te iwi Pakeha o tenei koroni me te whakaora tahi ano i te iwi Maori kei ngaro atu i a ratou nga morehu whenua e toe ana ki a ratou i naianei. He kite atu noku i te kaha rawa o te whakaara kupu a nga Pakeha kia murua noatia atu nga whenua Maori, i runga i nga kupu o te Whaikorero a te Kawana i runga i te Torona. He kite noku i roto i nga nupepa o to tatou koroni, me nga whai korero a nga mema Pakeha i roto i tenei Whare. A he aha te tukunga iho? Ko te tukunga iho tenei, kua whakaae ahau ki tetahi mea e kore rawa nei e whakaaetia e au mehemea i tupono he ahuatanga ke atu. Kua whakaae ahau ki te rarangi muru—ara
Te Heningi (
Hone Heke.—Kua patai mai ano taku hoa honore i tana patai. "Ka pena ranei te Poari"? Ka pena ra, engari i tona takiwa, e tata ana ka tae atu he kupu maku mo kona. Ko te takiwa o taku hoa honore kaore e uru ana ki te rarangi ono—te rarangi muru nei—ko te take e hara nei i te mea i hiahiatia kia kapea ki waho, engari na runga na te whakahe a nga mema Pakeha, ko to tatou hoa nana nei tenei patai tetahi. Ahakoa ano nga Maori i tukuna mai nei ki Poneke hei mangai mo nga iwi o te Rohe Potae—ara e Pepene Eketone raua ko Te Heuheu—i ki raua i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori kaore rawa raua e awangawanga ki te tuku i o ratou whenua toenga kia tangohia e te Poari i whakaturia e tenei Whare. A i pewhea te tukunga iho? Kore rawa nga mema Pakeha i whakaae. Tenei tetahi o nga tino mangai o nga Maori no ratou aua whenua e korero ana mo te taha ki nga whenua toenga o tona takiwa e ki ana me pena te tikanga kia taea ai nga whenua te tuku kia riihitia. Kei te whakatuturu ahau i tena korero; me riihi anake. Koiana tonu te kupu kaha mo te taha ki nga whenua nunui o nga Maori me riihi anake, hei painga mo nga Maori nona aua whenua, kaua e hokona. Mehemea tera tetahi haurahi e taea ai te hoko ko ahau tonu te tangata tuatahi mana e whakahe. E korero pohe noa iho ana te tangata kia wehewehea nga whenua kia whakamotuhaketia ki ia tangata. E te Pika, e takoto noa iho ana te korero a te tangata mo nga take e kuaretia rawatia ana e te iwi, a e ki atu ana akau mo te taha ki te wehewehenga o nga whenua Maori he nui noa iho nga tangata kaore ano i titiro noa i tena take, a kaore rawa nei e mohio ana ki nga uauatanga e taiawhio ana i nga whenua Maori. E kite atu ana ahau i taku hoa e noho nei i taku taka katau e ki ana tera etahi Maori takitahi he whenua nunui o ratou, timata atu i te whitu mano tae atu ki te tekau mano eka i te tangata kotahi, no reira e he ana te Pire nei. Kaore ahau e korero ana mo nga Maori takitahi, e korero ke ana ahau mo nga tangata tokomaha. A tenei ano tetahi kupu aku: Kaore kau he hiahia i raro i tenei Pire kia whakahaua rawatia nga tangata e whai whenua ana timata atu i te rua rau tae atu ki te kotahi mano eka me uru rawa ratou ki raro i te ture o te Poari Whenua Maori. Ko te hiahia tenei, kia whakapuaretia he huarahi ki nga Maori i raro i rarangi 16 e whiwhi ai ratou i tetahi moni-a-nama kia taea ai e ratou te paamu i o ratou whenua. Ko nga whenua nunui e puritia ana e nga tangata tokomaha a e kore nei e taea te wehewehe, koiana ke nga whenua e hiahiatia ana kia tangohia kia tapatapahia kia riihitia, engari kaua e hokona. I naianei tera etahi mana ra waho me etahi reo tohutohu e utua ana kei te mea atu ki etahi o nga tangata no ratou aua poraka whenua nunui kia kaua e tukua hei whakarite i te tangi whenua a nga Pakeha. Ko tetahi tena o nga mea kua tangohia e au
Te Whaura (
Hone Heke.—E hangaia ana e tatou i roto i tenei Pire he tikanga hou rawa kaore nei ano i homai ki nga Maori i mua atu, ara e whakapuare ana i te huarahi moni awhina ki nga Maori whai whenua. Taku hiahia ko nga Maori whai whenua nunui me tautoko me awhina e te koroni, penei ano me nga Pakeha e awhinatia nei e koutou kia tu hei tangata mahi paamu. Ko toku whakaaro tena me pena te awhinatanga mo nga Maori, a ko taku whakautu tena mo te patai a te honore mema tukua kia whiwhi tahi nga Maori i nga awhinatanga e hoatu ana e koutou ki nga Pakeha noho whenua. Kaore ano i homai ki a matou tae mai ki naianei, ahakoa he maha nga tau e tonongia atu ana e matou. Engari mo te taha ki nga whenua kaore nei e taea e ratou te wehewehe, he aha te hoatu ai ki te Poari te mana ki te tango i ena tu whenua kia tapatapahia kia whakaaria i roto i te makete kia puare ki te riihi? Ko te Herald, nupepa
Te Pika.—Kua pau to taima.
Ka mutu te mema mo te Tai Tokerau, ka riro ano ma nga mema Pakeha e korero.
No te rua karaka i te po ka paahitia te panuitanga tuarua o te Pire, a hiki ana te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
No tenei ra ka panuitia tuatahitia tetahi Pire hei whakarite kainga mo nga Maori Kore Whenua.
Ka whakahaerea ko etahi mahi poto nei a ka tae ki—
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Kore rawa he whakahe mo tenei Pire; a e tautoko ana ahau i nga korero kua korerotia e te Pirimia; kua whakarongona nga korero i whakapuakina ki te aroaro o tetahi o nga Komiti o te Whare nei e whakaatu ana kaore kau he whakahe mo tenei Pire. E hiahia ana nga Maori o Kaiapoi ki te Pire nei.
Hone Heke (mema mo nga Maoii o te Tai Tokerau).—Ko tenei Pire e pa ana ki tetahi piihi whenua i tukuna e nga Maori i nga ra o mua ki te Hahi o Ingarangi. Me ki atu ahau i konei tera ano etahi rahui i te motu o Aotearoa me te pito tonga o Te Waipounamu i tukua ki te Hahi o Ingarangi i nga ra o mua i runga i te hiahia o te Hahi i te tuatahi, a i runga hoki i nga korero a nga rangatira o te Hahi i aua ra, he whenua era e tika ana kia hoatu hei whakatuunga kura hei ako i nga tamariki Maori. E hara i te mea me mutu i te reo Ingarihi anake nga matauranga hei ako engari me ako i nga matauranga mahi a ringaringa me nga tikanga mahi whenua. Tukua atu ana taua rahui— —
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Pika (
Hone Heke.—E kore e tino roa rawa aku korero, engari e kaha rawa ana te mea o taku ngakau mo te taha ki nga whenua rahui i tukua ki te Hahi o Ingarangi; a, i te mea ko tenei tetahi, no reira ahau i korero ai i taku nei whakaaro mo runga i tenei take. Me tino mahi rawa he tikanga, notemea e rima tekau rawa nga tau kua taha ake nei a kaore nei ano he mea kotahi kia oti i aua tangata te mahi. Mo te aha
Puta ana te panuitanga tuarua me te panuitanga tuatoru o te Pire.
I runga i te motini kia takua tenei Pire ki te Komiti:—
Te Honore Timi Kara (
Te Roore (
Tukua atu ana te Pire ki te Komiti, ripoatatia ana, a puta ana te panuitanga tuatoru.
Honore Timi Kara (
Te Whiira (
Tukua ana te Pire ki roto ki te Komiti.
Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi Pire, ka mutu ka mahia ko te—
Ka tae mai te kupu a te Kawana, he tuku mai nana i etahi rarangi hou e whakaarohia ana kia whakaurua ki tenei Pire.
I runga i te motini kia tukua taua kupu kia whiriwhiria e te Komiti o te Whare katoa: tu ana ko—
Te Raiti Honore Te Hetana (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Mehemea he tokoiti nga tangata i roto i tetahi poraka nui noa atu e kore e tino mate nga
No te
Ka karakia te Whare.
No tenei ra i panuitia tuatahitia
I runga i te motini a Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Whakahaua ana, Kia whakatakotoria ki te aroaro o te Whare tetahi ritaana e whakaatu ana: (1.) Te huihuinga katoatanga o nga whenua e puritia ana a e whakahaeretia ana e te Kai-tiaki o te Katoa mo te taha ki nga Maori i raro i "Te Ture Whakanohonoho Whenua Rahui o Te Tai Hauauru, 1892." (2.) Te maha o nga poraka i wahia hei poraka motuhake i roto i taua takiwa whenua katoa i te tuatahi; te nama o te Karaati o ia poraka, me nga eka o roto o ia poraka me te ingoa o te tangata o nga tangata ranei nona; nga tau o nga riihi e pa ana ki ia poraka, ki ia wahi ranei o ia poraka, me te moni reti i te tau, te hea nga hea ranei o ia tangata i ia poraka, me te moni reti i te tau e tika ana ki ia tangata kotahi. (3.) Nga ingoa o nga tangata kaore i whakaae ki te tango moni reti i runga i nga kupu tohutohu o Parihaka. (4.) Nga eka whenua e toe ana kaore ano i riihitia. (5.) Nga ingoa o nga Maori e pupuri ana i etahi whenua i riihitia kia ratou e te Kai-tiaki o te Katoa i raro i te tikanga whakaputa raihana noho whenua i ia tau, nga eka whenua i roto i ia raihana pera, me te moni reti e utua ana e ia Maori ki te Kai-tiaki o te Katoa mo ia raihana pera. (6.) Te wariu reititanga whakamutunga me te wariu taakewhenua, me te wariu i whakanohoia e te Kawanatanga ki runga ki nga whenua katoa e riihitia ana i naianei ki nga Pakeha me nga Maori. (7.) He rarangi e whakaatu ana i te maha o nga Karaati katoa, me te maha o nga karaati e uru ana ia tangata kotahi, me te huihuinga katoatanga o nga moni reti e tau ana hei utunga ki ia tangata i ia tau; a (8.) He ritaana pera ano e whakaatu ana i era atu whenua rahui katoa i era atu wahi o te koroni e puritia ana a e whakahaeretia ana e te Kai-tiaki o te katoa, hui atu ki nga "Whakatekau" o Poneke me nga "Whakatekau" o Te Waipounamu; a kia tukua atu hoki he kape o aua ritaana ki ia Kai-rehita o te Kooti Whenua Maori, a ki nga Perehitini hoki me nga mema o nga Kaunihera whenua Maori, hei tohu
Te Pereiha (
Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Kei te whiriwhiria tenei take i naianei e te Kawanatanga.
Te Whiira (
Te Raiti Honore Te Hetana (
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—Ka patai ahau ki te Minita Maori, Mehemea ranei ka whakahau ia i te Huperetini o nga Kaunihera Marae Maori, kia whakamanaia e ia kia utua nga moni a nga mema o te Kaunihera Marae Maori o Araiteuru i pau i o ratou haereerenga ki ia kainga i a ratou e whakahaere ana i nga mahi a taua Kaunihera? Kua tae noa atu nga kaute ki te Huperetini.
Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka utua aua moni i naianei; kaore e whakaroaina.
Te Pereiha (
Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ko te ahua mehemea nei kaore kau he mana pera o aua Kaunihera i naianei.
No tenei ra ka whakahaerea ano tenei Pire, a ka tukuna mai etahi rarangi hou e te Kawanatanga, he mea hoatu ma te Kawana e tuku mai.
No te whiunga o te patai kia tukuna nga rarangi hou kia komitia e te Komiti o te Whare Katoa, ka tu a—
Te Herehi (Mr. Herries), (mema mo Pei o Pereti).—Ka whakahe ki tenei mahi; ki tana e takahi ana tenei whakahaere i te ahua o te Komiti mo nga Mea Maori, a he mea tika kia whakamaramatia mai e te Minita Maori te take i peneitia ai te whakahaere. Kaore rawa te Komiti mo nga Mea Maori i te mohio ki enei rarangi hou, a i te taima i paahitia ai e ratou te Pire i kiia atu ki a ratou kaore e homai etahi rarangi hou. Ki tana me waiho e te Pirimia ma te Minita
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka tu ake ahau ki te whakaputa hoki i taku whakahe i te mea e takahi ana tenei mahi i te Komiti mo nga Mea Maori. Kaore rawa nga mema i te mohio ki te ahua o nga menemana hou e whakaurua ana ki te Pire i runga i enei rarangi hou kua tukua mai nei, i te mea kaore ano ratou i kite noa i aua mea. Kei te tino whakatika ahau ki te whakahe a te mema honore mo Pei o Pereti.
Honore Timi Kara (The Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka whakamarama atu i whakaae ano te Komiti mo nga Mea Maori kia whakaurua mai etahi rarangi hou ina tae te Pire ki te Whare.
Ka mutu te Minita ka tu ake hoki etahi mema torutoru nei ki te whakaputa i a ratou nei kupu, ka mutu era ka uru te Pire ki roto ki—
Te Komiti o te Whare Katoa.Tekiona 2. —"Me whakatu mo ia takiwa tetahi Poari Whenua Maori (ka huaina i raro nei ko "te Poari"), kia tokotoru ona mema, ara:—
"He Perehitini, ma te Kawana e whakatu, a muri ake nei huaina ai ko 'te Perehitini'; me etahi mema tokorua ma te Kawana e whakatu, a kaua e hoki iho i te kotahi o raua hei te Maori."
Hone Heke(mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ka motini kia whakaurua te kupu "Maori" ki waenganui o nga kupu "etahi" me "mema"Waahi ana te Komiti.
I te Ae, 14.
Nga Kai-tatau.
I te No, 48.
Nga Kai-tatau.
Te putanga o nga kai-turaki, 34.
Heoi hinga ana te menemana a Hone Heke, a paahitia ana te tekiona.
Tekiona 6.—"Ko nga whenua toenga a nga Maori i roto i ia o nga takiwa kua whakaturia i raro i nga tikanga o te tino Ture e mau nei nga ingoa i roto i te Kupu Apiti ki tenei Ture, a e whakaarohia ana e te Minita mo nga Mea Maori kaore e rite ana kaore ranei e pai ana hei nohoanga mo nga Maori no ratou, ka ahei kia whakahaerea i runga i nga huarahi a i raro ano hoki i nga ritenga e whai ake nei, ara:—
a.) Ka ahei te Kawana i runga i tana Ota Kaunihera ki te whakaatu kua tau te whenua ki te Poari hei estate in fee-simple in possession (ara, me riro i a ia te mana tuturu me te taitara o te whenua) i raro ano i nga taumahatanga i nga riana, me nga take tika katoa e pa ana ki taua whenua, kia puritia kia whakahaerea e te Poari hei painga mo nga Maori no ratou taua whenua, i runga i nga tikanga o tenei Ture.b.) Mo runga mo nga tikanga o tenei tekiona kua whakamanaia kua whakahaua hoki te Kai-rehita, ina tonoa ia e te Minita mo nga Mea Maori kia pera, ki te mahi i nga mahi katoa e tika ana hei karanga kia whakahokia ki a ia nga pukapuka taitara kua puta, ki te whakaputa i nga taitara hou, a ki te ata tuhituhi i te taitara o te Poari, kia rite ki nga huarahi kua whakatakotoria.c.) Ka ahei te Poari ki te rahui a ki te here i etahi wahi o te whenua d.) Me whakahau e te Poari kia karaihetia te toenga o te whenua hei karaihe tuatahi, tuarua, tuatoru, tuawha ranei, penei na, ara:—
e.) Me tahuri te Poari, i raro i te whakahau a te Minita mo nga Mea Maori, ki te whakahau kia ruritia te whenua, kia wawahia hei rota, engari kaua e nui atu nga eka o ia rota—
f.) Ko nga rota pera ka ahei kia tukua e te Poari i runga i te tikanga riihi mo tetahi wa mo etahi wa ranei kaua e nuku atu tona huihuinga katoatanga i te rima tekau tau:
Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka motini kia patua nga kupu "toenga a nga" i roto i te rarangi tuatahi.
Waahi ana te Komiti i runga i te patai "Me mau tonu aua kupu 'toenga a nga,'" ara, kaua e patua.
I te Ae, 34.
Nga Kai-tatau.
I te No, 32.
Nga Kai-tatau.
T putanga o nga kai-tautoko, 2.
Heoi kaore i patua aua kupu. Haere tonu te mahi a te Komiti, a paahitia ana taua tekiona katoa.
Haere tonu te mahi a paahi ana te Pire katoa, ripoatatia ana, a tukuna atu ana ki te Runanga Kaunihera, no te taenga ki reira ka whakarereketia etahi kupu torutoru nei o te Pire.
No te hawhe-paahi i te toru karaka i te ata tu o te Taite ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka mutu etahi
No te whiunga o te patai kia panuitia tuatorutia te Pire, he maha nga mema Pakeha i tu ki te korero, ara, Te Herehi, mema mo Pei o Pereti; Te Pereiha, mema mo Nepia; Te Era, mema mo te Taone o Karaitiati; Te Moihi, mema mo Ohinemuri; Te Hooka, mema mo Mahitaone; Te Ranga, mema mo Waikato; Te Heningi, mema mo Hansard a ratou korero e mau ana. Ka mutu ratou ka tu ake ko—
Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—I mua o te paahitanga o te panuitanga tuatoru o tenei Pire, e mea ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru. E hiahia ana ahau ki te whakamoemiti atu ki te Kawanatanga mo ta ratou homaitanga i tenei Pire kia paahitia, i te mea ki toku whakaaro he nui te pai e pa ki te Motu o Aotearoa i tenei Pire. Engari ki toku nei whakaaro kaore i pau katoa mai ki roto ki te Pire aku mea katoa i hiahia ai, me i whanui atu ona tikanga katahi ka pai ki au nei; otira kei te pai te aronga o te Pire, i te mea kei te maro tana haere i runga i te tikanga pai. E mea ana te Pire me hoatu nga whenua ki te ringa o tetahi Poari, a ma te Poari e riihi e tapatapahi te whenua i runga i ta nga Maori no ratou te whenua i pai ai. Kotahi tonu te mea i pouri ai ahau ko te whakaitinga i te piihi hei pupuri ma ia tangata hei papakainga mona, ara, ki taku, he iti rawa te rua tekau ma rima eka mo te tangata kotahi. He pai taua tikanga mo te tangata i tae ana tamariki ki te tokowaru maha atu ranei, tena mo te tangata i tokorua noa iho ana tamariki he iti rawa aua eka, e kore e ora te whanau. Ko te mahi ma te Minita Maori he tiaki kia rahi tonu he whenua e toe mo ia tangata Maori, a kia mutu te whakarato nga Maori ki te whenua katahi ka riihi i nga toenga whenua i runga i te makete e tuwhera ana ki te iwi katoa, ara, ma te Poari e riihi atu hei painga mo te iwi Maori. Ko toku hiahia tonu tenei kia tupu tahi kia tu tahi te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha, kia pai ta raua noho tahi mahi tahi kia puta ai he painga mo te koroni. Ki toku whakaaro e kore e maha nga tau kua mohio te iwi Maori hei ture pai rawa atu tenei Pire mo ratou. Ki taku mahara kaore e kore te pai o tenei ture ki te pai
Ko Tame Parata anake te mema Maori i korero mo te Pire i te panuitanga tuatoru, ka mutu ia ka tu ko te Minita Maori ki te utu i nga korero a nga mema Pakeha. He roa ana korero me titiro i
Heoi paahitia ana te panuitanga tuatoru o te Pire.
No te tekau meneti te paahitanga o te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.
No tenei ra ka paahitia te panuitanga tuarua, te komititanga, me te panuitanga tuatoru o tenei Pire. Ka mutu tukuna atu ana ki te Runanga Kaunihera.
Na te Minita Maori i whakauru te Pire ki te Whare, me tana whakamarama atu, ko te tikanga o te Pire he whakatutuki i tetahi tikanga i whakariteritea e nga Maori no ratou te whenua me nga Pakeha o te Taone o Rewini (
No te tekau ma whitu meneti ki te toru karaka i te ata tu o te Paraire ka hike te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi maha, ka mutu ka tae ki te—
Ka tae mai te karere a te Runanga Kaunihera he hari mai i te kape o te Pire Whakanohonoho Whenua Maori me a ratou menemana whakatikatika, me te mea mai kia whakaaetia atu aua menemana e te Whare.
Honore Timi Kara (
Whakaaetia ana te motini.
Katahi ka tahuri te Whare ki te whakahaere i etahi atu mahi a tae no a ki te rua tekau meneti te paahitanga o te rua karaka i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea e te Whare etahi mahi maha noa atu, ka mutu ka tae ki te—
No tenei ra ka tukua mai tenei Pire ki te Whare e te Runanga Kaunihera.
Te Pika (
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—Ko tetahi wahi o te whenua e whakahaerea nei i raro i te Pire nei he whenua Pakeha.
Te Pika (
Hone Heke.—Kei te tino mohiotia e waru maha atu ranei nga eka o nga whenua kei roto i te Pire he mea hoatu e nga Maori ki etahi Pakeha, a ko te
Te Pika (
Hone Heke. — Ka patai atu ahau e pehea ana te ahua o te Pire i tae mai nei?
Te Pika (
No te whiunga o te patai kia panuitia tuatahitia te Pire, a kia perehitia, ka tu ko—
Hone Heke (mema mo nga Maori o te Tai Tokerau).—E mea ana ahau ki te whakaputa i toku whakaaro, mo te taha ki etahi o nga tangata e whai paanga ana ki te Pire, he whakahe naku mo te haringa mai a te Kawanatanga i te Pire penei te ahua me tenei e takoto nei. Te take i penei ai aku korero: Ko tenei Pire e pa ana ki tetahi poraka whenua tekau ma wha tekau ma rima ranei mano eka te rahi. Na ko te wahi kua whaona ki roto ki te Pire 140 tonu nga eka, a kua mahue te tekau ma wha te tekau ma rima mano ranei eka. A ki toku whakaaro ko te mea tika me whakahoki taua 140 eka ki tona ahua i tona papatuputanga, ara me whakataka atu i runga nga taitara Pakeha nga taitara Karauna ranei. He mea tino tika kia whakatuwheratia he huarahi e tae ai nga tangata katoa e whai paanga ana ki te aroaro o tetahi Kooti whai mana kia whakawakia a ratou kereme ki taua tekau ma wha tekau ma rima mano eka ranei. Kaore e pai kia mahia koramuramutia te whenua penei me ta te Pire e mea nei. Koia hoki tera te take i whakahe ai etahi o nga Maori, ko te meatanga kia 140 anake nga eka hei whakahaere ma tenei Pire, ko to ratou hiahia ke ko te tekau ma wha ko te tekau ma rima mano eka ranei e whakahaere i raro i te Pire nei. Kei te tino he te haringa mai a te Kawanatanga i tenei tu Pire, kaore e pai ko te 140 eka anake e whakawa tuarua.
Honore Ta W. J. Tuati (
Te Pika (
Honore Ta W. J. Tuati (
Te Pika (
Te Herehi (
Hone Heke.—Ko te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare he mea taumaha rawa mo etahi tangata e kii ana e whai paanga ana ratou ki taua whenua, a na reira ia i tu ake ai ki te whakahe, ara na te meatanga kia 140 tonu nga eka e whakahoki ki te Kooti kia whakawakia tuaruatia ano. Ko te mahi tika ma te Kawanatanga me whakahoki te poraka katoa ki te Kooti Whenua Maori kia whakawakia ano, ma tera e kore ai e pa he mate ki nga tangata katoa; he kite noku i te he o tenei Pire i tu ake ai ahau ki te whakahe.
Waahi ana te Whare i runga i te motini "Kia panuitia tuatahitia te Pire."
I te Ae, 29.
Nga Kai-tatau.
I te No, 29.
Nga Kai-tatau.
Te Pika (
Heoi panuitia tuatahitia ana te Pire.
Katahi ka waahi ano te Whare i runga i te motini "Kia panuitia tuaruatia te Pire akuanei."
I te Ae, 28.
Nga Kai-tatau.
I te No, 32.
Nga Kai-tatau.
Putanga o nga Kai-turaki, 4.
Heoi hinga ana te motini. Kore ana e panuitia tuaruatia te Pire.
Ka whakahaerea i muri ko te Pire mo nga Penihana Kaumatua a mutu noa.
No te tekau ma rima meneti ki te tekau ma rua o nga haora i te po ka hiki te Whare.
No te hawhe-paai i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka karakia te Whare.
Ka whakahaerea etahi mahi maha ka tae ki te Pire whakamutunga o te Paremete, e whakawhiwhia ai te Kawanatanga ki nga moni hei whakahaere i nga mahi katoa a te Kawanatanga mo te tau e haere ake nei. Ka mutu te tuatahi me te tuarua o nga panuitanga o te Pire, a no te motinitanga a te Pika kia panuitia tuatorutia te Pire ka tu ki runga ko—
Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru).—He whakahe tana i te korenga kaore i paahitia te Pire "Horoi" e te Runanga Kaunihera, notemea he Pire tino whai tikanga rawa tera, a he mate nui rawa kua pa ki nga Maori puta noa i te koroni i te korenga o te Pire e paahitia e te Kaunihera. Me pehea koia e nga Maori te whakahaere i o ratou whenua ki te kore nga whenua e whakawhiwhia ki te taitara. Kei tona takiwa he nui atu i te rua miriona nga eka whenua Maori, a me pehea e ratou te mahi e puta ai he oranga ki a ratou i aua whenua? Ko te Pire i porowhiua nei te Kaunihera he mea ata whiriwhiri e te Komiti mo nga Mea Maori a paahitia ana e taua Komiti e tenei Whare hoki. He whakahe tana ki te Kawanatanga raua to te Kaunihera mo to raua ngakaukoretanga ki te paahi i taua Pire "Horoi" i te mea hoki kua paahitia e te Whare, a he aha ra hoki te take i tukuna ai e te Kawanatanga kia porowhiua e te Runanga Kaunihera. Ko te roanga o ana kupu aki i te Kawanatanga me
Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti).—He whakamoemiti tana ki nga mema honore o te Whare mo ta ratou paahitianga i te Pire "Horoi," engari he nui atu tona riri mo te rukenga a te Runanga Kaunihera i taua Pire. He whakahe tana ki te Kawanatanga raua ko te Runanga Kaunihera mo te korenga e tautoko i taua Pire kia paahitia ai. Me titiro i Hansard te roanga atu o ana korero.
Honore Timi Kara ( Hansard.
Raiti Honore Te Hetana (
Ka whakatakotoria e Te Pika ki runga ki te teepu o te Whare te rarangi e mau ake nei, hei whakaatu i nga mahi i mahia e te Paremete i tenei tau:—
Te Raiti Honore Te Hetana (
Te Piukanana (
Te Pika (
Te Raiti Honore Te Hetana (