New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Hanga Taiapa

Hanga Taiapa.

7. Ko ia taiapa rohe o tetahi o nga tu taiapa e whakahuatia ake nei i te Kupu Apiti A o tenei Ture, ka meingatia he taiapa totika i raro i nga tikanga o tenei Ture.
8. Ka ahei nga Paro Kaunihera, Poari Taone ranei ki te whakahau kia kaua e mahia he taiapa mehemea he waea putaratara etahi o nga waea, he pera ranei nga waea katoa o te taiapa o roto o nga rohe o te takiwa taone paro ranei, i roto ranei i ona rohe e whakaritea ana kia kaua he taiapa pera ki reira.
9. Ko nga taiapa e tu ana inaianei, i whakaturia i runga i nga tikanga o nga Ture kua whakakorea atu nei e tenei Ture, kaore he tikanga kia hanga ano aua taiapa kia whai mana ai i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari kia hanga ra ano he taiapa hou, ka whakarite ai ki nga tu ahau taiapa e whakaritea ana e tenei Ture.
10.
(1.) Ko nga tangata na ratou nga whenua, nga tangata ranei e noho ana i runga i nga whenua e piri ana te takoto, kaore ano kia mahia tikatia te taiapa rohe, ka tika kia utua e ratou te hawhe o nga moni e pau i te hanganga i te taiapa o te rohe, ahakoa kaore e puta rawa te taiapa ki te pito whakamutunga o te rohe.
(2.) Engari e kore e whaitikanga kia utu atu tetahi tangata noho whenua i te utu mo te hanganga i tetahi taiapa mehemea kaore e tutuki haere tonu ana te taiapa i tetahi pito ki tetahi pito, ina taea ra te pera.
(3.) Ka meingatia he hanga taiapa te mahinga i te taiapa kia rite ai ki tona tikanga o te taiapa arai rapeti, penei me te ahua kua whakamaramatia ake nei i te rarangi 3 o te Wahi (2) o te Kupu Apiti A o tenei Ture.
11.
(1.) Ko te tangata e hiahia ana ki te tono ki tona hoa tutata kia utu ia i tetahi wahi o te moni hei hanga i te taiapa o te rohe, i raro i nga tikanga o tenei Ture me tuku ia i tetahi panui pera.
(2.) Ko taua panui me tuhi kia rite ki te ahua nama tahi i te Kupu Apiti C o tenei Ture, me whakaatu i te rohe e hiahiatia ana kia taiapatia, me te tu ahua taiapa e whakaarohia ana kia mahia
(3.) Mehemea ka hanga noatia e te tangata he taiapa rohe kaore ia i tuku panui pera, e kore e mana tana tono atu ki te tangata noho i te whenua e piri ana ki tana kia utua atu tetahi wahi o te moni mo taua taiapa, engari ka tika kia utu taua tangata noho tata i te hawhe o te utu mo te whakapainga i te taiapa.
12.
(1.) Mehemea e whakahe ana te tangata e tae atu ana ki a ia tetahi panui pera ki etahi o nga tikanga o roto o taua panui, ka ahei ia i roto i nga ra e rua tekau ma tahi i muri o te taenga atu o taua panui, ki te tuku atu i tana panui utu atu, me tana whakaatu atu i nga take e whakahengia ana e ia, me tana whakaatu atu i ana tikanga i pai ai mo taua mahinga taiapa.
(2.) Ko taua panui utu pera atu, me tuhituhi i runga i te ahua o te tauira nama 2 o te Kupu Apiti C o tenei Ture.
(3.) Mehemea ka kore e tukuna atu te panui utu pera atu i roto i aua ra e rua tekau ma tahi, ka meingatia kua whakaae atu ia ki nga tikanga o roto o te panui i tukuna atu ra ki a ia.
13. Mehemea kua tuku panui nga tangata noho tata tetahi ki tetahi kia hanga he taiapa rohe, a i roto i aua panui tono e ahua ke ana nga taiapa e whakahaua ana kia mahia, mehemea ranei kua tukuna te panui, a kua tae atu te panui whakahoki utu atu, hei reira (mehemea ka kore e rite i a raua ake i roto i nga ra rua tekau ma tahi i muri tata iho o te taenga atu o te mea o muri o aua panui) ma tetahi Kai-whakawa e whakatau aua take i runga i nga tikanga e whai ake nei.
14. Mehemea ka pataia ki te Kai-whakawa te tikanga mo te hanganga o tetahi taiapa arai rapeti, mo te mahinga ranei i tetahi atu tu taiapa kua ara kia rite ki tona ahua totika o te taiapa arai rapeti, a ka whakataua e te Kai-whakawa e kore e puta atu he painga ki te tangata i tukuna atu ra ki a ia he tono taiapa i runga i te mahinga i te whakarereketanga ranei i te ahua o te taiapa, a kaore e tika ana kia utu ia i te hawhe o te mahinga, kei reira,—
(1.) Ka ahei te tangata nana i tuku te tono, ki te hanga ki te whakarereke ranei i te ahua o te taiapa, ka ahei hoki i tona wa e pai ai ia ki te tango atu i te kupenga waea i whakamaua atn ra e ia, ano nana ake taua kupenga waea;
(2.) Ka tika ano kia utua e te tangata e tae atu ana te panui ki a ia i te hawhe o te moni e pau ana i te mahinga i te taiapa e hara nei i te taiapa arai rapeti (mehemea ra kaore he taiapa), hui atu ki nga moni e whakataua ana e te Kai-whakawa ina mahara ia e tika ana kia utua atu ano he moni, mehemea e whakaaro ana ia tera e puta he painga ki taua tangata i te mahinga o tetahi taiapa arai rapeti;
(3.) Ka tika hoki kia utua e te tangata e tae atu ana te panui ki a ia i te hawhe o te moni e pau i te whakapainga i taua taiapa hei taiapa arai rapeti, tae noa ki te wa e unuhia ai taua kupenga waea.
15. Ki te hiahia tetahi tangata ki te hanga taiapa-rohe o tetahi tu ahua taiapa e rereke ana i nga ahua taiapa e whakahuatia ana i te Kupu Apiti A ki tenei Ture, me tuku e ia he panui whakaatu atu i raro i nga tikanga kua whakaritea ake nei, a ki te kore e tuhia atu e te tangata e tae atu ra te panui ki a ia i tana whakahe mo te tu ahua taiapa i roto i nga ra e rua tekau ma tahi i muri iho o te taenga atu o taua panui ki a ia, kei reira ka ahei te tangata nana i tuku atu te panui ki te hanga i te taiapa, a ka meingatia he taiapa totika i raro i nga tikanga o tenei Ture; a ki te whakahengia taua taiapa ma te Kai-whakawa e whakatau te tautohe i raro i nga tikanga ka whakaritea ake nei.
16. Mehemea ka turi ka mangere ranei tetahi o aua tangata a kaore e timata ana i roto i nga ra e rua tekau ma tahi ki te hanga, ki te whakarereke ranei i te ahua o taua taiapa, a ki te timataria kautia ka whakarere ai mo nga ra tekau ma wha, ka ahei tetahi o raua i taua wa ano, i roto ranei i nga marama e toru ki te hanga i te taiapa o taua tu ahua ano i whakaritea ra e raua, a i taua wa ano, i tona wa ranei a muri atu ka taea e ia te tono atu kia utua atu e te tangata kaore ra ia i mahi i tana taha te moni e tika ana mo te mahinga o te taiapa.
17. I te wa e tae atu ai tetahi tangata hou hei tangata noho i runga i te whenua, a kua ara te taiapa rohe atu i te whenua e piri ana ki tana, he mea hanga na te tangata o runga o taua whenua, ka tika ano ma te tangata tae hou atu e utu nga raruraru e tika ana kia utua e te tangata noho tuatahi i runga i taua whenua i te wa i whakarerea ai e ia.
18.
(1.) Ki te whakaturia he taiapa ki tetahi whenua, a i taua wa i whakaturia ai taua taiapa, kaore i te pangia nga whenua e piri ana ki taua whenua e nga tikanga o tenei Ture o nga Ture ranei kua whakakorea atu nei e tenei, engari no muri i uru mai ai ki raro ki nga tikanga o tenei Ture, kei reira me utu e te tangata kei a ia taua whenua ra, i roto i te marama kotahi i muri o te taenga atu o te pukapuka tono pera atu, ki te tangata nana i mahi taua taiapa, te hawhe o nga utu totika mo taua taiapa i taua wa, ka tika hoki kia utua e ia te hawhe o te utu mo te whakapainga o te taiapa, puta noa te wa e noho ai ia i taua whenua.
(2.) Mehemea ka tautohetia, ma te Kai-whakawa e whakatau te moni hei utu ma raua, i runga ano i nga tikanga kua whakaritea i raro iho nei. Engari mehemea e purutia ana e te tangata noho i runga i te whenua i runga i te tikanga o tetahi riihi kaore nei e roa atu ana i te rima tau nga tau o tona riihi, heoi ano te utu mana ko nga utu e whakaritea ana i roto i te tekiona rima. Engari hoki ki te mutu taua riihi, ki te mutu rere ranei i waenganui, ka tika kia tau ki te tangata noho nga tikanga o te wahanga (1) o tenei tekiona.
19.
(1.) Ki te hiahiatia kia whakaarahia he taiapa ki te whenua e kapi ana te katoa, tetahi wahi ranei i te ngaherehere, ka ahei te tangata e hanga ana i te taiapa ki te tua ki te whakawatea i te ngaherehere engari kaua e hipa atu i te toru tekau ma toru putu te whanui ki tetahi taha ki tetahi taha o te rohe; a ko te moni i pau i te tuaanga me apiti atu ki nga moni i pau i te mahinga i te taiapa, a me whakarite te moni hei utu ma tetahi tangata ma tetahi tangata. Engari hoki ki te tautohetia ma te Kai-whakawa e whakatau te whanui, i raro i nga tikanga e whai ake nei.
(2.) Engari e kore nga tikanga o tenei tekiona e whakamana i te tangata ki te tua i nga rakau mea whakatipu, rakau mea ata waiho marire ranei hei whakaruru mehemea ra kaore e neke atu ana i te rima tiini te whanui.
20.
(1.) Mehemea he awa, he awaawa, he awa keri, he koawa rerenga wai, he kowhatu ranei kei te rohe o nga whenua e takoto piri ana nga rohe, ka tika kia whakaae nga tangata e noho ana i aua whenua, ki te raina hei haerenga mo te taiapa, i tetahi taha i tetahi taha ranei o te rohe, a ki te kore e taea e raua te whakarite, ma te Kai-whakawa e whakatau te wahi hei haerenga mo te taiapa, i ranga i nga huarahi e whakaritea ake nei.
(2.) Ka ahei te Kai-whakawa ki te whakarite i tetahi tangata i etahi tangata ranei hei titiro i te raina mo te taiapa, a mana e whakatau mehemea e whaitikanga ana kia mahia he taiapa; a mehemea e whaitikanga ana, mana e whakatau te wahi hei haerenga mo te taiapa, a mana hoki e whakatau mehemea e tika ana kia utua he moni utu a tau ki tetahi o nga tangata noho whenua mo te rironga atua o tetahi taha o tona whenua.
(3.) Ko nga utu tika i pau i runga i te tirohanga i taua wahi, e whakaritea ana e te Kai-whakawa, me ki era he moni i pau i runga i taua whakawa.
(4.) E kore e kiia he take tera ki te whenua mehemea ka nohoia peratia tetahi taha o te rohe, e kore a waiho hei whakanoa i nga take o te tangata nona, engari anake mo nga tikanga o tenei Ture.
21. Ka whai mana te tangata e noho ana i runga i te whenua, ki te keri i te awa mo te taiapa ko nga oneone hei hanga i te taiapa, kei a ia te whakaaro kia keria te awa ki te taha ki a ia haupu ai i nga oneone ki tua, ki te keri ranei i te awa ki te taha ki tona hoa noho tata (hui atu ki nga whenua o te Karauna) haupu ai i nga oneone ki tona whaitua o te rohe. (2.) E kore e tika kia keria he awa ki te whenua tutata mehemea e tupu ana he taiapa rakau kei kino aua mea, erangi me matua whakaae te tangata e noho ana i taua whenua katahi ka ahei kia hanga peratia te taiapa.
22. Mehemea he pou he reera, he waea, he poupou peringi ranei te taiapa ka hanga, me whakatu rawa ki runga ki te raina rohe o te whenua kaua e neke atu.
23.
(1.) Mehemea kua hanga he taiapa e te tangata noho i tetahi whenua he huarahi te rohe, a kua hanga e ia te taiapa ki runga tonu i te rohe o waenganui o tona whenua me te huarahi, a ka waiho e te tangata o tawahi o te huarahi ko taua taiapa he painga mona, ka tika kia utua e ia ki te tangata nana i mahi te taiapa, ki te tangata noho ranei i taua whenua, te moni itareti mo nga moni tika mo te hawhe o taua.taiapa, kia kotahi tekau pauna mo ia rau pauna i ia tau e waiho ana e ia ko tera hei taiapa mo tona whenua, me tana utu hoki i te hawhe o te moni e pau ana i te whakapainga i taua taiapa.
(2.) Ki te waiho e tetahi tangata tetahi taiapa pera hei painga mona, me tau ki a ia nga mana me nga tikanga e whakataua ana ki te tangata noho i roto i te tekiona toru tekau, toru tekau ma tahi, me te tekiona toru tekau ma rua o tenei Ture.
24.
(1.) Kaua te tangata, ahakoa he mahi taiapa whakato, he aha ranei, e tou e rui i te koohi i etahi rakau ranei—
( a.) Ki runga, ki te taha ranei o tetahi raina rohe, taiapa ranei, ki te kore e matua whakaaetia, he mea tuhituhi rawa, e te tangata noho i te whenua e piri ana ki tera;
( b.) Ki runga, ki te taha ranei o tetahi raina, taiapa ranei, e rohe ana i tetahi whenua o te Karauna, rahui, huarahi, reriwe ranei, ki te kore e matua whakaaetia, he mea tuhituhi rawa, e te hunga tika kei a ratou te mana me te tikanga whakahaere mo aua wahi;
(2.) Kaua te tangata, ahakoa he aha te take te ritenga ranei, e whakato e rui ranei i te taramoa i te parakipere, tataramoa, me era atu taru ki runga, ki te taha ranei, o tetahi raina rohe taiapa ranei.
(3.) Ko ia tangata e takahi ana i tetahi o nga tikanga o tenei tekiona ka tika ia kia utu mo ia hara pera i te moni kaua e nuku atu i te rua tekau pauna.
(4.) Ahakoa kua whiua taua tangata, ka ahei noatu te tangata noho, te hunga ranei kei a ratou te mana o taua wahi, ki te haere ki taua whenua ki te tope ki te hutihuti kia mate rawa nga koohi, nga rakau, nga tataramoa, nga parakipere, me era atu taru i whakatokia i ruia ranei i runga i te whakahawea ki tenei tekiona, a ka ahei te tono kia whakawakia kia utua ai taua mahinga e te tangata nana i tou aua taru.
25. I runga i te whakaaetanga i tuhituhia rawatia e te hunga kei a ai te mana whakahaere o tetahi rori, a i runga i nga tikanga me nga ritenga i whakatakotoria e taua hunga, ka ahei te tangata noho i tetahi whenua he rori pera te rohe o tona whenua, ki te whakaara i tetahi taiapa ki runga ki taua rori hei tiaki i tetahi taiapa whakato kua whakatokia e ia ki runga ki te rohe i waenganui o tona whenua me taua rori: Engari—
(1.) Ko taua taiapa e mahia ana ki runga ki te rori me kaua e neke atu i te rima putu te mamao atu i te rohe o taua whenua; a
(2.) Kaua e whakawhaititia e taua taiapa kia iti iho i te rua tekau ma wha putu te whanui o te wahi o te rori e watea ana mo nga mea e haere ana ma taua rori; a
(3.) Me wahi atu e te tangata noho i te whenua taua taiapa mehemea ki te whakaaro o te hunga whaimana kei te araia e taua taiapa nga mahi o taua rori, mehemea ranei kua pakeke te tupu o nga rakau o te taiapa whakato e tiakina ra.
26.
(1.) I runga i nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, 1894," e pa ana ki nga keeti e parai ana i nga rori, me ahei te hunga whaimana, i runga i te pukupuka i tuhia atu, ki te whakaae atu kia hanga he keeti e taea ana te whakapiu kia tuwhera, he keeti arai rapeti ranei, i hanga paitia, e u ana hoki ina tutakina atu, e taea hoki te huaki e te tangata haere hoio, ki runga ki te huarahi, piriti ranei, engari me mana kau taua mahi mo te wa e whakaaetia atu ana e te hunga whaimana ki te pera.
(2.) Ko ia tangata e wahi ana kia pakaru, e whakatuwhera ana ranei, a e waiho ana kia tuwhera ana tetahi keeti whakapiu i whakaturia ki tetahi rori, piriti ranei, ki tetahi taiapa arai rapeti ranei, ina haere ia ma reira, ka tika kia utu ia i te moni kaua e nuku atu i te rima pauna mo ia haranga pera ona, a ka tika hoki kia utu ia ki te tangata nana i whakaara te keeti mo tana wahanga kia pakaru taua keeti.
(3.) Ko nga tikanga o taua Ture e pa ana ki nga keeti e arai ana i nga rori, me pa hoki i runga i tenei Ture ki nga keeti e arai ana i nga piriti.
27.
(1.) Mehemea kua whakaarahia e tetahi tangata tetahi taiapa ki runga ki te whenua o te Karauna ka ahei te Komihana mo nga Whenua o te Karauna mo taua takiwa ki te whakahau i taua tangata kia hanga i tetahi i etahi keeti ranei ki ia wahi o taua taiapa, ki tana i whakaaro ai he tika hei painga mo te katoa.
(2.) Ki te kore taua tangata e whakarongo ki taua whakahau i roto i te marama kotahi i muri mai o te taenga atu o te whakaatu, ka tika ia kia utu i te moni kaua e nuku atu i te rua tekau pauna, a ka ahei te Komihana i taua wa tonu ki te hanga i aua keeti a ma taua tangata e utu.
(3.) Ko te tangata e waiho ana i tetahi o aua tu keeti kia tuwhera a ka tika ia kia utu i te moni kaua e nuku atu i te rima pauua.
28. Ko ia tangata e ata wahi ana kia pakaru, e whakakino ana ranei e whakanuku ana ranei i tetahi taiapa arai rapeti, i tetahi wahi ranei o taua mea, ahakoa kua whakaarahia ki runga ki nga whenua o te Karauna ki nga whenua ranei o nga tangata noa, ka tika ia kia utu i te moni kaua e nuku atu i te kotahi rau pauna, me whiu ranei ia ki te whareherehere mo tetahi wa kaua e nuku atu i te one marama.
29. Ki te tangohia he whenua i raro i nga tikanga o "Te Ture mo nga Mahi Nunui, 1894," o roto o tetahi whenua kua taiapatia ki te taiapa arai rapeti, ko te taiapa e hanga ana i raro i nga tikanga o te tekiona rua tekau ma whitu o tenei Ture me taiapa arai rapeti, a me tiaki pai tonu hei taiapa pera i te wa e whakahaerea ana taua mahi.