1. |
Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakahaere i nga Whenua tuturu o nga Maori, 1888." |
2. |
I roto i tenei Ture mehemea kaore e rereke ana te hangai ki nga putake e korerotia ana,—
"Maori" tona tikanga he Maori tuturu no Niu Tireni hui atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri:
"Kaitiaki" tona tikanga ko nga Kaitiaki e whakaturia ana i raro i nga tikanga o tenei Ture i raro ranei i "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Tuturu o nga Maori, 1867," ahakoa he Kaitiaki no mua he mea whakatu hou ranei, hui atu ki te mea i ora o ratou:
"Heretitamete" tona tikanga ko nga whenua e whai take ana nga Maori e whai paanga ana ranei i roto i aua whenua, engari kaore e uru mai ki raro ki taua kupu nga whenua kahore nei ano kia whakataua nga take e te Kooti Whenua Maori a e puritia ana e nga Maori i raro i a ratou ritenga me a ratou tikanga Maori:
"Whenua tiaki" tona tikanga ko nga heretitamete kua whakataua ki tetahi Maori e mana kore ana ia i raro i nga tikanga o te ture:
"Kooti" tona tikanga ko te Kooti Whenua Maori o Niu Tireni:
"Kaiwhakawa" me te "Tumuaki" tona tikanga ko tetahi Kaiwhakawa me te Tumuaki o nga Kaiwhakawa o te Kooti.
|
3. |
Mehemea ka tau te whaitaketanga o etahi heretitamete ki tetahi Maori a he tamaiti ia kaore ano kia tae ki te rua tekau ma tahi tau, he porangi ranei, e mana kore ana ranei i raro i etahi atu tikanga o te ture, ka ahei te Kooti ki te whakaputa ota whakahau kia whaka-taua aua heretitamete ki etahi Kaitiaki e whakaingoatia ana i roto i taua ota.
Me tau ki aua Kaitiaki nga mana a me haere hoki i raro i nga tikanga o te ture e whakahuatia ana i muri iho nei, i raro ranei i nga whakakorenga me nga whakarereketanga a te ota i aua mana me aua tikanga.
Ka ahei te Kooti, i runga i aua tu ota, ki te whakakore ki te whakarereke ranei i aua mana i aua tikanga ranei kua whakahuatia i runga ake nei, a ka ahei te whakahua i aua whakarereketanga i runga i te tohu
atn ki te nama o nga tekiona o nga rarangi ranei o nga tekiona o tenei Ture.
|
4. |
Ki te mea ka whakamaramatia ki te Kooti he mea tika kia whakaturia he Kaitiaki hou, ka ahei te Kooti ki te tuku ota whakatu i tetahi Kaitiaki hou, hei riwhi hei whakahoa ranei mo tetahi Kaitiaki e tu ana inaianei ahakoa i te tu he Kaitiaki i te wa i tukuna ai taua ota kahore ranei.
Ko te tangata e tu ana hei Kaitiaki i te whakaputanga o te ota pera me tera kua whakahuatia i mua ake nei ka tu ia hei Kaitiaki me te tau ano o nga tikanga me nga mana katoa ki runga ki a ia ano he mea whakatu ia i runga i te ota tuatahi, a ka tau ki a ia nga whenua tiaki ano he mea whakatu ia i runga i te ota tuatahi.
|
5. |
Ka ahei nga Kaitiaki ki te hoko ki te tuku ki te riihi ki te reti ranei i taua whenua tiaki i tetahi wahi ranei o taua whenua tiaki:
Engari ko te whakaotinga a nga Kaitiaki i te pukapuka tuku, riihi ranei e kore e whaimana kia tuhia ra ano e tetahi Kaiwhakawa o te Hupirimi Kooti ki tua o taua tiiti e meatia nei he pukapuka tuku he riihi ranei, tana kupu whakatika mo nga ritenga o taua hoko, riihi ranei, i mua atu i muri mai ranei i te whakaotinga a nga Kaitiaki i taua pukapuka:
Engari kaua e roa atu i te rua tekau ma tahi tau nga tau o ia riihi whenua e hara nei i te riihi hei tuunga whare, kaua hoki e utua he moni taunaha he moni hoatu wawe ranei, kaua hoki he kupu whakarite kia whakahoutia ano te riihi.
|
6. |
Ko nga moni e puta mai ana i runga i nga hoko a aua Kaitiaki me utu atu ki tetahi kaute me whakatuwhera e te Kaitiaki mo te Katoa hei takotoranga mo aua moni, a ma tana tuhinga anake i te pukapuka whakaatu i te rironga o taua moni i a ia ka ea ai te tangata mo tana utunga i taua moni, a ko tera anake e whakaponohia e tetahi Komihana Tiaki hei tohu kua utua taua moni.
Ko nga moni e takoto ana i roti i taua kaute moni kaua rawa e utua kia matua whakaae ra ano tetahi Kaiwhakawa.
|
7. |
Mo runga i nga meatanga o tenei Ture me ahei nga Kaitiaki i raro ano ia i nga tikanga o tenei Ture ki te whakahaere i nga tikanga me nga mana i runga i te whenua e tiakina ana, pera ano me te mana e tika ana ki te hunga whaitake ki taua whenua mehemea kihai i mana kore i raro i nga tikanga o te ture.
|
8. |
Ka ahei nga Kaitiaki ki te whakaputa i etahi o nga moni reti me nga hua o aua whenua tiaki hei utu mo enei mea mo runga ano ia i nga whenua tiaki i puta mai ai aua moni a ka ahei hoki te whakahaere i enei mana i raro iho nei, ara—
(1.) |
Ki te whakaora pai tonu i nga taiapa me nga whare, kia mau tonu te ora o aua mea me nga mea o roto; |
(2.) |
Ki te whakaara i nga taiapa e tika ana i runga i ta te ture kia whakaturia e te tangata whai take ki te whenua e te kainoho ranei i runga i aua whenua; |
(3.) |
Ki te kohi mai i nga kai e tipu ana i runga i aua whenua; |
(4.) |
Ki te inihua i nga whare i runga i aua whenua mo te pau i te ahi; |
(5.) |
Ki te utu i nga reiti e tika ana kia utua i runga i ta te ture; |
(6.) |
Ki te tuku i etahi moni hei hanga i tetahi huarahi nui huarahi whaiti ranei, whakapainga ranei i tetahi mea e maharatia ana me mahi kua oti ranei te mahi i raro o te mana o te ture e tukuna ana etahi moni hei hanga e te Kawanatanga e tetahi hunga whakahaere taone, porowini, kawanatanga takiwa ranei; |
A ka ahei ano hoki nga Kaitiaki ki te mahi i tetahi atu mahi e hiahiatia ana hei whakaora, hei tiaki, hei whakapai ranei i taua whenua tiaki, otira me matua whakaae e te Kooti i te tuatahi. |
9. |
Ka ahei nga Kaitiaki e tu ana i taua wa ki te mahi i nga mahi e whai ake nei, ara:—
(1.) |
Ki te utu ki te whakaea i nga utu katoa i pau mo te taha ki nga tangata e tiakina ana e ratou i utua i runga i te whakataunga o nga take ki aua heretitamete i roto i tetahi Kooti tetahi atu Kooti whaimana ranei, i pau ranei i runga i te haerenga atu ki te pera, mo etahi atu tikanga ranei e kiia ai te Kaiwhakawa o te Kooti tetahi atu Kooti whaimana ranei he mea tika he mea e hiahiatia ana e puta ai hoki he painga mo taua hunga; |
(2.) |
Ki te utu i ia wahi o nga moni me nga reti i roto i o ratou ringa i whakaae ai te Kawana kia utua ki te pouaru o te tangata whai take ki aua heretitamete kua mate ra, o te tangata ranei e whaitake ana i raro i te tiwhekete a taua Kaiwhakawa a tetahi atu Kooti mana ranei, a ka ahei ano hoki ki te utu ki taua pouaru etahi moni i ia tau i kite ai ratou he mea tika hei oranga mona; |
(3.) |
I runga i te whakaae a te Kooti, ki te utu i tetahi taha o aua moni reiti me aua moni, ki te tuha atu ranei i etahi taha o aua moni ki etahi tangata Maori tuturu o te iwi i mahara ai ratou he tika kia utua kia ratou i runga i nga rite-nga Maori e pa ana ki aua whenua i puta mai ai aua moni; |
(4.) |
A i runga i o ratou ingoa ano ki te tuku ki te whakahaere i aua moni reti i era atu moni ranei e puritia ana e ratou i runga i nga pukapuka tiaki moni a te Kawanatanga o Niu Tireni, (ka huaina a muri nei he "pukapuka tiaki moni na te Kawanatanga,") ka ahei ano hoki te tuku i aua moni i runga i te mokete whenua, heretitamete etahi atu tino huarahi tiaki ranei i roto i te Koroni, a ka ahei ano hoki i ia wa te whakarereke i aua tukunga moni;
|
(5.) |
Mehemea e tiakina ana taua whenua mo etahi tamariki kaore ano kia tae ki te rua tekau ma tahi tau ka tau tonu ki aua Kaitiaki ana whenua hei painga hei oranga mo ia tamaiti mo katoa ranei o ana tamariki, me wehe kia rite tonu te rahi o te hea mo ia tamaiti mo ia tamaiti, a me whakatau nga hea a aua tamariki ina tae ki te rua tekau ma tahi tau nga tau o ia tamaiti; erangi ia ki te mea kotahi tonu te tamaiti e tiakina ana e ora tonu a tae noa ona tau ki te rua tekau ma tahi tau, hei reira me whakatau taua whenua tiaki katoa ki taua tamaiti, engari ia ko aua whakahaere katoa me haere i runga i te whakaaro ki te moni e tika ana kia utua a tau i runga i nga tika-nga kua whakahuatia i runga ake nei: Engari mehemea ka mate tetahi o aua tamariki e tiakina ana i mua o te whakataunga o aua reti o aua moni ranei i runga i nga tikanga kua whakahuatia i runga ake nei me te mahue iho he tamariki mana, ka tau iho ki aua tamariki nga moni reti, nga moni, me te hea ranei o to ratou matua kua mate ra, ka tika hoki ki a ratou i runga i nga huarahi kua whakahuatia i runga ake nei; |
(6.) |
Ki te mea e puritia tiakitia ana tetahi whenua ma etahi tamariki, ka ahei nga Kaitiaki, i runga i to ratou whakaaro tika, ki te utu ki te tuku ranei hei oranga hei whakaako-ranga mo aua tamariki nga moni katoa tetahi wahi ranei o aua moni i puta mai i taua whenua tiaki a i tika kia tau ki aua tamariki ahakoa tera atu ano etahi moni e ahei ana te tuku mo taua mahi, tera atu ano ranei etahi tangata i whakaritea mana e utu he moni hei oranga hei akoranga ranei mo aua tamariki kaore ranei; a me whakanui haere tonu nga Kaitiaki i nga toenga o aua moni e puta mai ana i roto i aua whenua tiaki me whakarite kia pae haere nga hua, i runga i te whakahaere tonu o aua moni i roto i etahi pukapuka tiaki moni na te Kawanatanga me nga moni e puta mai ana i ia wa i runga i aua huarahi, i runga ranei i te mokete whenua, heretitamete ranei, i etahi atu tino huarahi tiaki ranei i roto i te koroni, hei hoko ranei i etahi heretitamete hei painga mo te tangata e tika ana kia tau ki a ia aua whenua i hua mai ai aua moni: Engari hoki ka tika ano nga Kaitiaki i raro i te ture, ki te whakapau i te katoa i etahi taha ranei o aua moni e hua mai ana ano i puta mai aua moni i roto ano i taua tau, mehemea ka ma-hara ratou he tika kia peratia; |
(7.) |
Ka ahei nga Kaitiaki i runga i to ratou whakaaro tika ki te tuku i te katoa tetahi wahi ranei o aua hua, te hea ranei o tetahi tamaiti, mehemea ra he tane, hei whakanoho i a ia ki tetahi mahi o ia ahua hei painga hei oranga ranei mona; a ki te mea he wahine te tamaiti ka ahei te whakatau i ana hua i tana hea ranei ki a ia me ana tamariki i te mea ka marena ia, ki te tuku atu ranei i ana hua i tana hea ranei ki etahi Kaitiaki tiaki mai ai mana, ki te utu atu ranei ki a ia hei oranga mona ina marena ia; |
(8.) |
I te mea ka tae katoa nga tamariki e tiakina ra ki te rua
tekau ma tahi tau me whakaoti pai e nga Kaitiaki ta ratou tiaki i aua whenua, a me wehewehe te toenga o nga whenua ki waenga i a ratou, engari me whakarite ano he tikanga mo nga moni utu a tau kua whakahuatia i runga ake nei, mehemea ra tera etahi moni e tika ana kia utua peratia (ma ratou ano e whakarite he tikanga hei utunga mo aua moni i runga ano i ta ratou i mahara ai he mea tika) kia rite tonu te hea ma tetahi ma tetahi; |
(9.) |
Ka ahei ratou ki te hoatu, ki te mahi, ki te hanga, ki te tuku ranei i nga panui, kirimene, tiiti, me etahi atu pukapuka etahi atu mea ranei e tika ana hei whakamana i nga tikanga o ta ratou tiaki. |
(10.) |
Ka ahei ratou ki te tango i etahi o nga moni o te whenua tiaki hei utu i a ratou moni i tika te paunga i runga i nga whakahaerenga o nga tikanga o tenei Ture; |
(11.) |
Ka tika kia utua e ratou te rima paiheneti o roto o nga moni e puta mai ana i ia tau, kia ratou ano, ki tetahi ranei o ratou e whakaritea ana e ratou mana e whakahaere nga mahi o ta ratou tiaki, me te whakahaere i te akoranga me te painga me te oranga o nga tamariki e tiakina ana e ratou. |
(12.) |
Ka ahei ano hoki ratou i runga i te matua whakaae a te Kooti, ki te mahi i era atu mahi katoa i mahara ai ratou he mea tika hei whakahaere pai i te whenua tiaki hei painga ano hoki mo nga tamariki e tiakina ana a ratou. | |
10. |
Ko te pukapuka i tuhia e nga Kaitiaki whakaae i te utunga atu o tetahi moni kia ratou i runga i ta ratou tunga hei Kaitiaki ka mana hei whakaea i te moni e whakahuatia ana i roto kua utua, ma tera hoki e whakaora te tangata nana i utu taua moni kia kaua ia e whai kia kite rawa ia i te whakahaerenga o taua moni, kia kaua hoki e pa mai he mate ki a ia me ka ngaro ka whakahaerea hetia ranei taua moni. |
11. |
Heoi nga moni e taea te tono ki tetahi Kaitiaki ko nga moni anake i riro i a ia ake, ahakoa i uru ia ki te haina i te pukapuka whakaae i te rironga mai o etahi moni i tetahi o ana hoa Kaitiaki, e kore e whakataua ki a ia te he o tetahi o ana hoa Kaitiaki, mo nga moni ranei i ngaro i runga i te tukunga atu ki nga ringa o tetahi kaitiaki peeke kai whakahaere ranei, i runga ranei i te iti o te utu o te whenua mea ranei i tukuna mai hei whakaea mo te tukunga atu o aua moni tiaki tetahi wahi ranei o aua moni tiaki i tukuna atu ra, e kore ano hoki e whakaekea ki a ia te ngaronga o etahi moni aha ranei i runga i te whakahaerenga o te tiaki, engari ano mehemea i puta mai taua raru-raru i runga i tona mangere i runga ranei i tona kore tahuri ki te mahi i aua tikanga. |
12. |
Ki te mea ka tonoa e tetahi tangata ma runga i te pitihana ki te Hupirimi Kooti ki tetahi Kaiwhakawa ranei o taua Kooti mo runga i te ki a taua tangata e whai take ana ia ki te whenua tiaki, ki tetahi wahi ranei o taua whenua tiaki, ki nga moni ranei e puta mai ana, ki nga whenua mea ranei i tukuna mai hei whakaea mo te tukunga atu o aua moni, reti, hua ranei, tetahi wahi ranei o aua moni, ki tetahi whaitaketanga paanga ranei i roto, kei reira ka ahei te Hupirimi Kooti taua Kaiwhakawa ranei ki te tuku ota i runga i nga huarahi o te ture mo te whakatau i aua heretitamate,
mo te tuhatuha ranei i nga moni tiaki, mo te whakahaere ranei i aua moni, mo te utu ranei i nga inatareti me nga hua o aua whenua, tetahi wahi ranei o aua hua, tetahi atu ota ranei e pa ana ki aua mea, ki nga mana ki nga take ranei o te hunga e pa ana ki aua mea i runga ano i ta te Hupirimi Kooti, i runga ranei i ta taua Kaiwhakawa o taua Kooti i kite ai he tika. |