New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Wahi V. — Tikanga Motuhake E Pa Ana Ki Nga Mea Kua Whakawhiwhia Nei He Mana Whakahaere Mo Aua Mea E Tenei Ture

Wahi V.
Tikanga Motuhake E Pa Ana Ki Nga Mea Kua Whakawhiwhia Nei He Mana Whakahaere Mo Aua Mea E Tenei Ture.

(1.) Roherohenga.

41. Ko te tukunga i te whenua, e hara nei i te whenua Maori kua whakaotia i runga i te putanga o tetahi ota roherohe, ka kiia kua whakapumautia, ara mehemea ra kaore taua tukunga whenua i takahi i nga tikanga o tetahi ture e mana ana i te wa i tukuna ai te whenua.
42. Ko te ra i hanga ai tetahi ota roherohe ma tetahi Kai-tono kia rite ai nga tikanga whakatau utu pane Kuini, whaina ranei, ka kiia ko te ra tena o te tuhinga tuatahitanga o tetahi tiiti e tino kiia ana e te kai-tono ko te putake mai tera o tona take, haunga ia ki te rereke te whakahau a te Kooti i roto i taua ota roherohe; engari kaua te ota roherohe kua puta ki tetahi kai-tono e tukua atu ki te Kai-rehita Takiwa Whenua kia tino mohio ra ano te Tumuaki Kai-whakawa kua ea katoa nga utu pane Kuini e tika ana kia utua i runga i taua tuku kua whakaotia ra: Engari e kore nga tikanga o tenei tekiona e whakaeke takoha ki tetahi Maori, ki runga ranei i te tuku whenua a tetahi Maori ki tetahi Maori.
43. Ko nga kai-tiaki katoa mo nga Maori e hapa ana i te Ture, e whai paanga ana ki nga whenua kua roherohea, ka mau tonu o ratou kai-tiakitanga mo aua tu Maori i roto i te wahi whenua e tau ana ki aua Maori i runga i taua roherohenga, ara ki te kore e whakahaua e te Kooti kia whakarereketia.

(2.) Whakawhitiwhiti.

44. E kore e mahia he ota mo tetahi whakawhiti ki te kore e tino mohio te Kooti, ana whakaotia taua mea, kei te tee ano he whenua e rite ana hei oranga mo te hunga i uru ki taua whakawhiti, a kua utua hoki te moni i whakaaetia hei whakariterite i nga hapanga o taua whakawhitinga.
45. Ma nga ota whakaoti i tetahi whakawhitinga e whakatau te whenua te hea te whaipaanga ranei e puritia ana e tetahi o raua ma tetahi o raua, a ko ta tetahi ma tetahi, ara, i roto i nga whenua e meingatia ana kia whakawhitia, a ma taua ota hoki e whakaatu te moni (mehemea ra tena ano he moni) i utua hei whakariterite i nga hapanga o taua whakawhitinga, a koia tera te moni e kimihia ai nga utu pane Kuini, a ka ahei kia rehitatia taua whakawhitinga ahakoa kaore i puta he ota whakapumau.

(3.) Whakatu kai-riiwhi.—Pukapuka, whakamana wira.—Whakamana kai-whakahaere wira.

46. I nga tono katoa mo te whakatu riiwhi mo te tangata mate i hanga nei ia i tetahi wira, me nga tono katoa Ma puta he pukapuka whakamana wira, pukapuka whakamana kai-whakahaere ranei kua apitiria nei te wira ki te tono pern, me uiui e te Kooti mehemea i wirangia e te kai-wira ra etahi whenua ki te tangata ehara nei i tona kai-riwhi; a mehemea i wirangia peratia e ia he whenua, a ki te kitea e te Kooti i runga i te uiuinga kaore e toe ana he whenua hei oranga mo taua kai-riwhi ra i waho mai o te whenua i wirangia ra, hei reira me whakatau atu e te Kooti tetahi wahi mehemea e kitea ana e tika ana kia pera, a ki te whaitake rawa ra ano kia pera me whakatau te; katoa ranei o taua whenua ki taua kai-riwhi ra; a me whai tikanga te pukapuka whakatnana wira te pukapuka whakatnana kai-whakahaere ranei ki runga anake ki te whenua, ki te taonga ranei o te tangata mate ra, kaore ki te whenua i whakataua atu ki tena kai-riwhi.
47. E kore tetahi tamaiti Maori e ahei ki te hanga i tetahi wira.
48. E kore e whakaputaina he whakatu riwhi mo tetahi whenua kua wirangia, heoi kau te ota e taea te whakaputa ko tera kua takoto nei te tikanga i roto i te wha-tekau-ma-ono o nga tekiona o tenei Ture, ota ranei e whakaarohia nei e te Kooti mo etahi take motuhake e tika ana kia whakaputaina i runga i tana e mohio ai e tika ana hei whaka-rite i te tino hiahia o te kai-wira, hei whakarite i te tikanga mo te we-wehenga tuwhanga atu ranei o nga mea i wirangia ki etahi tangata tokomaha.
49. A te wa e whakataua ai te take i raro i tetahi ota whakatu riwhi, hei reira me ki kua tau te paanga o te tangata Maori kua mate ki tetahi whenua, taonga ranei ki te kai-riiwhi ra, timata mai i te ra i mate ai taua Maori, me te tau ano ia o te whai-taketanga o te kai-whakaoti i raro i te wira, o te kai-whakahaere ranei o te whenua o te tangata Maori kua mate ra.
50. Me whakatu e te Kooti ko te Kai-tiaki mo te Katoa hei kai-tiaki i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Tuturu o nga Maori, 1888," mo te paanga o tetahi tamaiti e whaka-turia ana a muri ake nei hei riiwhi mo tetahi tupapaku, haunga ia nga keehi e marama ana ki te Kooti he mea pai ake kia kaua e whakaturia ko te Kai-tiaki mo te katoa, engari me whakatu ko tetahi ko etahi atu tangata ranei.
51. Ka hoatu ma te Kooti anake te mana hei whakatau pukapuka whakamana wira, pukapuka whakahaere ranei i nga whai paanga me nga rawa o nga tupapaku Maori, a ka ahei hoki te Kooti ki te whakatau pukapuka whakahaere wira ki tetahi tangata whakahaere tika, ahakoa ehara ia i te whanaunga tata o te tupapaku, me te tuku pukapuka whakahaere, me te apiti atu o te wira kaore ranei, ahakoa na te kai-whakaoti i teno te pukapuka whakamana wira.

E kore e uru ki roto ki te kupu "Maori" i tenei tekiona nga tamariki a nga hawhe-kaihe na te Pakeha, a nga Pakeha ranei na te hawhe-kaihe, o ratou uri katoa ranei, a e kore hoki tenei tekiona e pa ki nga wira e whakahaere motuhake ana e tuku ana ranei i nga whenua i hokoa mai i te Karauna i te Pakeha ranei, i wirangia ranei.

(4.) Hereherenga i te Tuku.

52. Ko te whenua no mua atu ranei a muri iho nei ranei e here-herea ai te tuku, ka taea te wewete te here i runga i nga ritenga o tenei Ture; a, ko te here o tetahi whenua no mua ake nei i herea at a muri iho nei ranei e herea ai e whakahaua ai ranei kia herea, ka taea te wewete te whakarereke ranei te here mo te katoa mo tetahi taha ranei o te whenua, mo tetahi whaitaketanga ranei, paanga ranei, mo runga ranei i tetahi tukunga whenua mo te katoa mo tetahi wahi hea ranei i roto, i runga ano i te whakaae a te tangata, o te tangata kotahi ranei o ia tokotoru o nga tangata no ratou te whenua, tetahi wahi ranei, whaitaketanga, paanga, hea ranei o taua whenua, ara, ki te whakaaturia kei te rahi ano he whenua e tee ana ki ia tangata nona te whenua hei oranga mona:

Engari ko nga here mo te tuku, e mau ana i mua atu i te toru tekau ma tahi o nga ra o Akuhata, kotahi mano e waru rau e waru tekau ma waru, ma te Kawana anake e wewete e whakarereke ranei i runga ano i nga tikanga o te kupu tohutohu atu a te Kooti.

(5.) Whakatuturu i nga Tuku.

53. I runga ano i nga tikanga e mau ake nei, me ahei te Kooti ki te whakatuturu i etahi tuku whenua i na marama ki a ia,—
(1.) Ehara taua mea—
( a.) I te tuku e araia ana e te tetahi tare e mana ana i taua wa;
( b.) Ehara i te mea e kotiti ke ana i te tika me te whakaaro marama;
( c.) Kaore e takahi ana e wahi ana ranei i tetahi tikanga tiaki e mana ana ki runga ki taua whenua;
( d.) Kaore e takahi ana i te here o te tuku o taua whenua;
( e.) Kaore e mahia ana i runga i tetahi ritenga, wha-kaaetanga ranei, kia whakaritea te katoa tetahi wahi ranei o te utu ki te waipiro, pu, paura, hota ranei;
( f.) Ehara taua whenua i te mea e tau ana he panui-tanga ki runga i raro i nga ritenga o "Te Ture Hoko Whenua Maori, 1892," o "Te Ture Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori, 1893," ranei:
(2.)
( a.) Kua tino whakataua nga take ki te whenua;
( b.) Kua tino utua kua tino hoatu te utu i whakaritea;
( c.) E rahi ana te whenua e tee ana hei oranga mo ia Maori e tuku ra i tua atu i te whenu e tukuna ana, haunga ia nga haawhe-kaihe, a, e rahi ana nga rawa e puta mai ana i te whenua i etahi atu huarahi ranei hei oranga mo nga haawhe-kaihe;
( d.) I mua atu i te hainatanga o te tiiti e ia Maori mana ra e whakatuturu e whakaoti ranei taua tuku, i matua tuhia ki runga ki taua tiiti he mapi o te whenua e tukuna ra, me tetahi whakamaramatanga ki te reo Maori, he mea haina e tetahi kai-whakamaori wairaihana, hei whakaatu tika i te tino ritenga o taua tiiti;I ata whakamaramatia atu e tetahi Kai-whakamaori whai-raihana nga tikanga katoa o roto o taua tiiti ki ia Maori i mua i ta ratou hainatanga;
( e.) Ko te hainatanga o ia Maori ki taua tiiti me haina ki te aroaro o te Komihana mo nga Whenua o te Karauna, o te Apiha Whakahaere Whenua Maori ranei ki te aroaro ranei o tetahi Kai-whakawa Tei Pi, Rangatira Poutapeta, o tetahi roia ranei o te Hupirimi Kooti kaore e pa atu ana ki taua tuku, a ki te aroaro hoki o te kai-whakamaori whairaihana nana nei i whakamaori atu te tikanga o tana tiiti ki te Maori e tuku ra i te whenua.
54. Ka ahei noatu tetahi Kai-whakawa ki te whakatuturu i tetahi tuku, ahakoa kaore i rite i taua mea nga wawahanga nama rua ( d) nama rua (e) ranei o tekiona rima takau ma toru,—
(1.) Mehemea ki te marama ia kaore i pa he mate ki te Maori e tuku ra i te whenua i te mea kaore i whakaritea nga tikanga o aua tekiona.
(2.) Mehemea ka whakaaturia e tetahi Kai-whakawa Tei Pi, e tetahi roia ranei o te Hupirimi Kooti, kaore e pa atu ana ki taua hoko, nana ra i titiro te hainatanga o tetahi Maori ki taua tiiti, kei te mohio taua Maori ki te reo Ingarihi, a, i tino marama taua Maori ki te mea i oti i taua mahi.
55. Kaore e tika kia rehitatia tetahi tiiti e whakaoti ana i tetahi tuku kia tuhia ra ano ki runga ki taua tiiti he ota whakatuturu: Otira mehemea i tuhia he tiwhikete e tetahi Kai-whakawa nana i titiro te hainatanga o tetahi tiiti e tetahi Maori, he wkakaatu kei te marama ia ko te tuku i oti i taua mea e rite ana ki ta te ture, ka meinga me rite tenu te mana o tera ki te mana o te ota whakatuturu.
56. Me ahei te whakaputa i tetahi ota whakatuturu mo tetahi tiiti i hainatia i mua atu o te mananga o tenei Ture, ina whakaaturia i hainatia taua tiiti ara taua tuku i runga ano i nga ritenga o te ture e whai-mana ana i taua wa.
57. Ko nga tiiti katoa e whakaaetia ana e tetahi Komihana i raro i nga tikanga o "Te Ture Arai Hoko Tahae i nga Whenua Maori, 1881," i raro ranei i tetahi Ture whakatikatika i tera, ka meingatia tera kua whakaaetia e te Kooti i raro i nga tikanga o tenei Ture, a kei reira ka kore e whaitikanga kia whakamana atu ano hoki.

(6.) Tikanga Tiaki Whenua Maori.

58. Ana whakataua e te Kooti i raro i te mana o te wawahanga kotahi tekau o tekiona tekau ma wha o tenei Ture he mea pupuri tetahi whenua i runga i te tikanga tiaki, heoi me pupuri taua whenua e te hunga mo ratou nga painga, a, me te mau tonu ano o te mana o tetahi riihi, mokete ranei, whakaaetanga hoko ranei mo taua whenua i oti te mahi i mua atu.

(7.) Whakaritenga.

59. Mehemea kahore i whakarereketia he tikanga i roto i te riihi i tetahi pukapuka whakaaetanga ranei i hainatia e nga kai-tuku riihi, a kahore i tukua he whakaaturanga ki nga kai-tango riihi, ko nga Maori kai-tuku riihi o tetahi whenua ka meinga e rite tahi ana o ratou hea i roto i nga moni reti e taka mai ana kia ratou a taea ra ano te wa e oti ai o ratou paanga te whakarite e oti ai ranei te wawahi te whenua i retia ra a mehemea ka puta he tautohe i wae-nganui i nga Maori kai-tuku reti, i etahi ranei o ratou, mo te tuhanga o nga moni o te reti, ka ahei tetahi o ratou ki te teno ki te Kai-whakawa kia whakahaua kia utua aua moni ki te Kai-taiki mo te Katoa; a ma taua Kai-whakawa e whakaputa he ota i runga i tana i kite ai he tika, a ko taua utunga o aua moni i runga i taua ota ka meinga he utunga i whakaputaina i raro i te riihi.
60. Ka ahei te Kooti i ia wa, ina tonoa, ki te whakakore, ki te whakarereke, ki te whakatikatika ranei i taua ota; a, ia wa, ia wa ki te tehutohu ki te Kai-tiaki mo te Katoa i te ritenga mo te tuhanga o nga moni reti i utua ra i raro i taua ota.