New Zealand: Acts affecting Native Lands, 1886, 1888-91 and 1894-95

Wahi IV. — Nga Mahi Me Nga Whakahaere

Wahi IV.
Nga Mahi Me Nga Whakahaere.

(1.) Nga Tikanga.

16. Me tu te Kooti i nga wa, ki nga kainga ranei, e wha-karitea ana e te Minita i runga i te panui he mea whakaputa i runga i ona tikanga. I mua atu o te wa i whakaritea hei timatanga mo te tuunga o te Kooti ka ahei te Minita ki te whakanuku i taua tuunga ki tetahi atu wa ki tetahi atu kainga ranei e whakaarohia ana e ia he tika. I muri i te tuwheratanga ka ahei te Kai-whakawa whakahaere i te Kooti, a ki te ngaro atu te Kai-whakawa, ka ahei te tangata e tu ana i taua wa hei kai-tuhituhi mo te Kooti ki te nuku atu i taua Kooti ki tetahi wa ki tetahi wa, ki tetahi kainga ki tetahi kainga ranei, a ka ahei ranei te nuku pera ano tetahi wahi etahi wahi ranei o nga mahi i panuitia kia mahia i tetahi tuunga pera o te Kooti, ki te nuku ranei mo tetahi atu takiwa.
17. Me whakahaere te mana o te Kooti mo tetahi mea i runga i te tono i tuhituhia e tetahi tangata e ki ana e whai paanga ana ia ki taua mea, a, i te wa e whakahaerea ana tetahi tono, ahakoa kaore he tono hou, a i runga i ta te Kooti huarahi i mohio ai e tika ana hei whakaatu i taua mea ki nga tangata e whai take ana, ka ahei te Kooti ki te whakahaere i tetahi i etahi ranei o ona mana e mohio ana ia e tika ana e pai ana ranei kia whakahaerea; a ka ahei te Kooti i runga i tana i mohio ai, ki te whakawa i katoa i tetahi anake i etahi anake ranei o nga putake o tetahi tono, a ki te whakaputa ota motuhake mo tetahi anake mo etahi ranei o aua putake, a ka taea tetahi tono te whakakore, a ka taea hoki (ana whakaae te Kooti) te whakatikatika te whakamaha ake ranei nga kupu o roto, te unu ranei ki waho i katoa i tetahi wahi ranei o taua tono; a ka ahei hoki te Kooti ina oti tetahi wahi o tetahi mea e whakawakia ana ki te whakaputa i tetahi ota-tarewa i runga i tana i mohio ai e tika ana e pai ana ranei.
18. Ka ahei te Kai-whakawa e noho ana ko ia anake ki te whakahaere i nga mana katoa o te Kooti, otira ina whakahaerea e ia te mana o nga wawahanga tuatahi, tuarua, tuawha, tuarima, tahi tekau ranei o te tekiona tekau ma wha o tenei Ture me noho tetahi Ateha hei hoa mona, engari ehara i te mea me matua whakaae atu te Ateha ka mana ai taua whakataunga.
19. Ka ahei te whakawakanga i timataria ki te aroaro o tetahi Kai-whakawa, o tetahi Kai-whakawa ranei raua ko tetahi Ateha, te whaakhaere ki te aroaro o tetahi atu Kai-whakawa o tetahi Kai-whakawa me tetahi Ateha ke atu ranei.
20. Ekore e tika kia tu tetahi roia tetahi kai-whakahaere ranei mo te taha ki tetahi tangata hei hoa mona i roto i te Kooti ki te kore e matua whakaaetia e te Kai-whakawa whakahaere. Ka taea ano hoki taua whakaaetanga te whakakore.

(2.) Kupu-whaki.

21. Ka ahei te Kooti ki te whakahaere i ana mahi i runga i te kupu-whaki i oatitia kaore ranei i oatitia, ka ahei hoki ia ki te whakaae kia takoto tetahi kupu-whaki, tetahi pukapuka, tetahi korero, tetahi atu mea ranei ki tona aroaro, ara nga mea, e maharatia ana e te Kooti e whaitikanga ana hei tautoko i te Kooti kia tino marama ai te whakatau o nga mea i takoto ki tona aroaro.
22. Ka ahei te Kooti i runga i te hamene i tuhia e tetahi Kai-whakawa ki te tono i tetahi tangata kia haere ake ki te Kooti, a te wa ki te kainga ranei e whakaaturia ana i roto i te hamene, ki te whaki i ana korero i mohio ai mo taua whakawa; a i roto i tana hamene ka ahei te tono kia kawea mai e taua tangata nga pnkapuka, nga tiiti, nga tuhituhinga ranei e pa ana ki taua whakawa, kei a ia e takoto ana kei a ia ranei te mana mo aua mea.
23. Ko te tangata i hoatu tonu nei ki a ia tetahi o aua hamene, i tae atu ranei ki a ia tetahi hamene i runga i ona huarahi kua whaka-ritea, me te hoatu ano i taua wa me te whakaae atu ranei i nga moni e tika ana hei utu i tona haerenga, a ki te kore taua tangata, i runga i te take kore, e tae atu, ki te kore ranei ia e kawe atu i nga pukapuka, i nga tiiti i nga tuhituhinga ranei e meatia ana i roto i taua hamene kia kawea atu e ia; a i te mea kei roto i te Kooti tetahi tangata kua hamenetia nei ia, kahore ranei i hamenetia, a ka tonoa kia tu ia ki te whaki kupu, a e kore e whakaae kia oatitia ia, kia whaki kupu ranei ia, a i te mea ranei kua oatitia ia kia whakapuaki i ana korero i mohio ai mo tetahi whakawa, ki te turi ia, ki te kore ranei ia e tae ki te aroaro o te Kooti a te wa e whakaritea ana e te Kooti ki te whakapuaki i etahi atu korero, ka tika kia whakataua te whiu mona kia kaua e neke ake i te rua-tekau nga pauna, a ki te kore e utua ka tika kia tukua atu ia ki te whareherehere mo nga ra kia kaua e neke ake i te kotahi tekau ma wha ra.
24. Ka ahei te Kai-whakawa i runga i te tono i oatitia a tetahi nunga e whai tikanga ana ki tetahi whakawakanga, ki te whakaputa i tetahi ota i raro i tona ringa me te hiiri o te Kooti kia arahia atu ki te aroaro o te Kooti tetahi herehere tangata ranei e puritia ana i roto i tetahi whare herehere i tetahi atu wahi ranei i raro i te whiu o te Kooti, e puritia ana ranei kia whakawakia ia mo tetahi hara tetahi atu tikanga ranei, kia tu ia ki te whaki korero mo taua whakawa; a ko te tangata e meingatia ana kia arahia atu ki te aroaro o te Kooti me pena ano te arahi atu te tiaki hoki me ta te Ture i whakarite ai mo te herehere e tonoa ana e te Hupirimi Kooti kia arahia tinanatia atu ki taua Kooti kia tu ia hei kai-whaki korero mo runga i te mea e whakawakia ana e taua Kooti: Engari kaore he tikanga e rongo ai ki taua ota te kai-tiaki i taua herehere i taua tangata ranei, mehemea ka kore e whakaaetia atu ki a ia nga moni e tika ana hei utu i te haerenga atu o te Apiha tika, o nga Apiha tika ranei, o te herehere tangata ranei, hei utu hoki i to ratou nohoanga i te Kooti me te hokinga atu i te Kooti.
25. Ka ahei te Kooti ki te whaikupu atu ki tetahi atu Kai-whakawa Kai-whakawa Tuturu ranei kia whakarongona e ia nga korero a tetahi tangata e kore nei e ahei te haere atu ki te aroaro o te Kooti, i te mamao i te aha ranei ona. Me whakaputa hamene te Kai-whakawa te Kai-whakawa Tuturu ranei i tae atu te kupu ra ki a ia, hei tono i te tangata pera ki te korero i ana kupu whaki ki tona aroaro me te ata uiuia hoki i a ia. Me tuhituhi nga korero a taua kai-whaki kupu, a me haina taua kai-whaki kupu i tona ingoa, a me haina hoki te Kai-whakawa, te Kai-whakawa Tuturu ranei nana nei i whaka-rongo aua korero i tona ingoa ki taua tuhituhinga, a ka ahei te Kooti e whakahaere ana i taua whakawa ki te whakauru atu i aua korero ki era korero e pa ana ki te mea e whakawakia ana,
26. Ko nga pukapuka oati, ki tuturu ranei hei whakaaro ma te Kooti me oati ki te aroaro o tetahi Kai-whakawa, Kai-Rehita, Teputi Kai-Rehita, Roia o te Hupirimi Kooti, Kai-whakawa (Tei Pi) ranei.
27. Ka ahei te ki Kooti ki te tuku mana ki tetahi tangata whiri-whiri utu whenua ki tetahi atu tangata ranei, kia haere ki runga ki tetahi whenua e whakawakia ana; a ki te tahuri te tangata ki te whakararuraru i tetahi tangata e mahi ana i raro i taua mana ka taea te whakatau te whiu mona kia kaua e neke ake i te rua tekau ma rima nga pauna, a ki te kore e utua ka tika kia tukua atu ia ki te whareherehere mo tetahi wa kia kaua e neke ake i te kotahi marama.

(3.) Ota Whakataunga.

28. Ko ia whakawakanga whakatuturu, ia whakataunga ranei, ia whakataunga whiu ranei a te Kooti me mahi i runga i te tikanga ota.
29. Ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te haina i te ota i tika nei kia hainatia e tetahi Kai-whakawa kua mate, e tetahi Kai-whakawa ranei kua whakamutua i tana mahi.
30. Ko nga ota katoa me nga tono whakatika whakarereke ranei i etahi ota e pa ana ki te whenua me ahei te rehita.
31. Ko te ra i whakataua ai e te Kooti tetahi ota ko tera te ra e timata ai te mana o taua ota, a ka kiia ko tera te ra i hanga ai tau ota. a ka whaimana taua ota timata mai i taua ra; engari ka ahei te Kooti ki te whakahau i roto i tetahi ota, kia timata te mana o taua ota i tetahi ra i mua atu i muri ranei i te ra i mahia ai.
32. Ka ahei te whakaputa ota i runga i te ingoa o te tangata Maori kua mate.
33. Ka ahei te Kooti i ia wa i ia wa ki te whakaroa atu i te wa i whakaritea i whakataua ranei e tetahi ota ka hanga a muri ake nei ranei te hanga ai, ahakoa kua pahure taua wa kaore ranei.
34. Me whakaatu i roto i ia ota whahatau whenua wahi whenua ranei, kaore nei ano i uru ki roto ki tetahi Karauna karaati, ara me whakahua i te ahua o te whenua i runga i tetahi mapi whaimana o taua whenua, a ki te kore he mapi whaimana, hei reira me ata whakaatu i runga i te tikanga e mohiotia ai te whenua, e ahei ai hoki te ruuri tika i nga rohe o taua whenua.
35. Ko ia ota a te Kooti i raro i nga tikanga o te wahanga iwa o te tekiona tekau ma wha o tenei Ture ka taea te whakatakoto ki te tari o te Hupirimi Kooti o te Takiwa Hupirimi Kooti i hanga ai ki reira taua ota; a hei reira ka riro taua ota hei whakataunga ma te Hupirimi Kooti, a ka taea e taua mea te whakahaere etahi atu mahi, ina kore e whakaritea nga whakahau o roto, penei tonu mehemea nei na te Hupirimi Kooti taua whakataunga.
36. Me tuhi ki roto ki ia ota e whakaputaina ana ki tetahi tamaiti te maha o ona tau, ona tau ranei e maharatia ana, a me taea ano taua tuhinga tau te whakatikatika; engari i te wa kaore ano i whaka-tikatikaina me ki ko nga tau i tuhia ki roto ki taua ota koia nga tau o taua tamaiti i te wa i tuhia taua ota.
37. E kore te whakatikatikanga o te tuhinga o nga tau o tetahi tamaiti ki roto ki tetahi ota e waiho hei take whakararuraru, e pa atu ranei ki tetahi mahi i mahia i runga i te whakaaro i tuhia tika nga tau ki roto i ki taua ota.

(4.) Whakatikatika.

38. Ka ahei te Kooti, tetahi Kai-whakawa ranei i ia wa i ia wa ki te whakauru i nga kupu e tika ana hei whakatikatika i etahi mea hapa, pohehetanga ranei i roto i tetahi whakawakanga, pukapuka ranei, ki te whakamana ki te tuhituhi ranei i te whakataunga i meingatia kia whakapuakina i runga i tetahi whakawakanga, ahakoa i tonoa kahore ranei i tonoa, i runga, i te tikanga (mehemea ia tena ano he tikanga) mo te utu i nga moni e tika ana kia utua, i runga i ta te Kooti i mahara ai he mea tika.
39. Mehemea i pohehe te mahinga tera ranei e pohehe a muri ake nei te mahinga o tetahi putake a i te putanga o te ota a te Kooti ka kitea me i kore taua pohehetanga kua kore e mahia peratia, mehemea ranei i hapa tetahi mea tera ranei e hapa tetahi mea a i te putanga o te ota a te Kooti ka kitea i hapa tetahi tikanga kihai i hiahiatia kia hapa pera, a na taua hapanga i kore ai e mahia tetahi tikanga, a mehemea kua he a muri ake nei ranei te he ai te whakatau a te Kooti i tetahi putake o te ture, i roto i nga marama e toru i muri iho o te whakataunga o nga take ki te whenua, kua mana ranei tetahi ota, kei reira i runga i te tono a pukapuka a tetahi tangata e ki ana na taua pohehetanga hapanga, whakataunga hetanga ranei a tehahi putake o te ture i pa ai he mate ki a ia ka ahei te Tumuaki Kai-whakawa ki te whakaputa i tana ota whakahau kia whakatikaia aua putake i runga i tana i mahara ai he mea tika, a mehemea e mahara ana ia e whaitake ana ka ahei ia ki te wbakarereke i taua whakataunga a te Kooti. Me ata whakaatu e taua tono nga putake i tonoa ai, a me tautoko taua tono e tetahi pukapuka oati e tetahi pukapuka whakaaturanga pono ranei, he mea oati e te tangata mana te tono. Mehemea e pa ana taua tono ki te whenua, ka ahei te kai tono ki te rehita i te tauira whaimana o taua tono. Engari kaore he ota pera e whaimana ki runga ki tetahi pukapuka tuku i tetahi whenua i mahia i muri iho i te whakataunga o nga take ki taua whenua, i mahia ranei i mua atu o te rehitatanga o tetahi tono pera, ki te kore e matua tuhituhia te whakaaetanga ki taua ota e nga tangata katoa e uru ana ki taua tuku. Ko te whakataunga a te Tumuaki Kai-whakawa mo tetahi tono pera ka tuturu rawa, ki te kore e whakaaetia e ia i roto i nga ra e whitu i. muri iho i taua whakataunga kia tukua atu he tono whakawa tuarua. Kaua e tukua he tono i raro i enei tikanga mo tetahi mea i he i mahue ranei e uru nei ki raro i nga tikanga o te tekau-ma-toru o nga tekiona o "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Kooti Whenua Maori, 1889," a kua takoto nei he tono i mua ake nei kia whakatikaina tetahi whakataunga, i tetahi take ture ranei kua oti nei te whakahaere e te Hupirimi Kooti, kei te tarewa ranei i roto i taua Kooti.
40. Mehemea ka kitea e tetahi Kairuri, i a ia e mahi ana i tetahi ruri hei whakarite i nga tikanga o tetahi ota, he mea tika i runga i tetahi putake kia whakapeautia tetahi raina, etahi raina ranei, kua whakatakotoria e te Kooti, me tere tana tuku atu i te whakaatu ki te Kai-rehita, a i te taenga atu e taua whakaatu ka ahei tetahi Kai-whakawa ki te uiui i taua mea i runga i tana i mahara ai he mea tika, a i te mea kua rongona nga korero a nga taha e rua hei reira mana e whakarereke e whakatikatika ranei taua ota i runga i tana i whakaaro ai he tika.