Nga Korero Paramete: 1891-1895
Turei, te 17 o Hepetema, 1895
Turei, te 17 o Hepetema, 1895.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tepute-Pika ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka panuitia tuatahitia etahi Pire.
Motu O Hauturu.
Ko Te Hutana ( Mr. Houston).—Ka whakatakotoria e ahau te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Tenetahi. Ko tenei kaipitihana e inoi ana kia hoatu he utu ki a ia mo te tangohanga hetanga o tona hea i te Motu o Hauturu. Ko te ripoata a te Komiti e mea ana kaore kau a ratou kupu mo tenei pitihana. Ka motini ahau kia whakatakotoria tenei ripoata ki runga ki te teepu o te Whare.
Ko Hone Heke, ka motini ahau kia whakahokia tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori. Kei te mohio nga mema honore no tera huinga o te Paremete ka paahitia tetahi Ture hei muru i nga hea o nga Maori nona a Hauturu. Kia tata tonu te mutu o te Paremete ka homai taua Pire ki te Whare, na reira kaore i whai taima te kai-pitihana me tana whanau te haere mai ki te aroaro o te Komiti o tenei Whare whakaatu atu mai ai i o ratou whakaaro mo taua Pire. Na, i ata paahitia taua Pire hei ture; engari ki toku nei whakaaro kaore rawa i tika te mahi a nga Whare e rua o te Paremete i ta raua paahitanga i taua Pire. Ko taua Pire e pa ana ki nga whai-taketanga o nga Maori ki Hauturu. Tenei ano te roanga atu o nga korero a Hone Heke, ara, he whakahe nana i te mahi a te Whare, a he tono kia whakahokia te pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Ko Patene ( Mr. Button).—He whakahe tana i nga korero a Hone Heke, a he whakamarama haere ki te Whare i te tika o te mahi a te Pare- mete me te Kawanatanga i tera tau mo Tenetahi tae atu ki nga tangata Maori katoa o Hauturu. Me tana whakaatu atu haere na Tenetahi ano i ata hoko tona hea i Hauturu, a i tu ake ai ia kei haere te rongo o nga korero a Hone Heke mo taua putake, a kei pohehetia he tika; na reira ia i whakahe ai i aua korero.
Ko Wi Pere.—E tautoko ana ahau i nga kupu kua korerotia ake nei e te mema honore mo te Takiwa Maori Whaka-te-hauraro. Na e hiahia ana ahau ki te whakamarama atu ki te Whare, na te roia ke i haere ki a Tene-tahi tono ai kia haina ia i te pukapuka o te hoko mo Hauturu. I whakaae te roia kia £2,000 e hoatu ki a Tenetahi. Kia kotahi rawa tau i muri iho ka mohio te roia ra e kore era atu o nga tangata nona te whenua e haina i te pukapuka o te hoko. Na kua tae a Tenetahi i mua atu ki taua roia ki te mea atu kia mukua atu tona ingoa i runga i te pukapuka o te hoko, i te mea kaore ona hoa i te pai ki te hoko i o ratou hea. No muri i tenei katahi ka mahia tetahi tikanga, i penei te ahua, me haina katoa nga tangata i o ratou ingoa ki te pukapuka o te hoko, a hei muri ka utua ai nga moni ki te aroaro o Tenetahi; a no te kitenga o Tenetahi kua tuhaìna nga moni ki ia tangata ki ia tangata Maori i uru ki taua motu, ara, kua takahia e nga Pakeha te whakariteritenga i oti nei ki a ia, no reira kaore rawa ia i pai ki te tango i tana taha o te moni mo te hoko, a kaore hoki ia i pai kia tango tana wahine i tetahi taha o taua moni. I te wa i haina ai a Tenetahi i te pukapuka o te hoko, kaore ia i mohio he aha te mahi e mahia ra e ia. I te mea kua kitea inaianei kua tupu ake he raruraru mo taua mea, ko te mea tika me tuku tenei putake e nga Minita ki te Komiti. Kei Poneke nei a Tenetahi inaianei e tatari ana, a tera pea e taea te whakaoti pai tenei raruraru ki te karangatia taua tangata ki te aroaro o te Komiti. Kaore e tika kia riro ma te Kai-whakawa e uiui a Tenetahi mo runga i tenei mea. Na nga Minita, ara, na nga ringa nunui, i hanga tenei Pire, na reira ki toku nei whakaaro ma ratou ano e ata uìui e ata whakaoti tenei raruraru. Me whakahoki atu tenei mea ki te Komiti mo nga Mea Maori, a me huihui katoa atu nga Minita me Tenetahi ki reira, a ki reira whakariterite ai ratou i tenei raruraru. Kaore e tika kia murua noatanga ake te hea o tana wahine. Kaore kau aku korero mo to Tenetahi ake hea, notemea kua haina ia i te pukapuka o te hoko; a nona tena kuaretanga. Ka nui toku hiahia kia whakahokia tenei mea ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia tino whiriwhiria ai tenei putake, a kia ata mahia paitia ai te hea o te wahine a Tenetahi. Mehemea ka whakataua e tenei Whare me haere a Tenetahi ki te aroaro o te Kai-whakawa, tera e tonoa kia utu ia i te moni ma tetahi roia hei mangai mona ki reira, a ka apitiria mai tera hei mate ano mona. Kaati, ko te mea pai me whakaoti tenei raruraru e nga Minita i te mea kei Poneke nei a Tenetahi inaianei.
Ko Te Hutana ( Mr. Houston), Tiamana mo te Komiti mo nga Mea Maori.—Ki toku nei whakaaro kaore kau he mea e pahure ahakoa whakahokia tenei ripoata ki te Komiti. No te huinga o te Paremete i tera tau ka paahitia he ture mo tenei putake, na reira kaore kau he huanga o te whakahoki i tenei mea ki te Komiti. Kua tae te kupu, i muri iho i te paahitanga o te ture i tera tau, kia Tenetahi kia haere ia ki te aroaro o te Kai-whakawa Tuturu i Akarana, ki reira whakaatu atu ai i nga mate kua pa ki a ia. Na kaore a Tenetahi i rongo, a ahakoa te maha o nga tono i tae ki taua tangata kaore rawa i rongo, whakakeke tonu, a kaore i tae ki te aroaro o te Kai-whakawa. Na reira kaore kau a Tenetahi kereeme ki te koroni mo taua mea. Ki taku, kaati ra te moumou i te taima o te Whare mo tenei mea, notemea kaore kau he painga e puta ina whakahokia tenei putake kia whiriwhiria ano e te Komiti.
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon), te Minita mo te taha Maori.—Ka motini ahau kia nukuhia tenei korero mo tetahi atu ra. I mea ai ahau me nuku tenei korero kia whai-taima ai nga mema honore ki te hurihuri i tenei putake.
Ko Te Makenehi ( Mr. T. Mackenzie).—Ki taku mahara kaore e tika kia nukuhia tenei korero. He penei tonu te mahi a te Pirimia ki te mema honore mo te Takiwa-whaka-te-Hauraro; ahakoa he aha te mea e motinitia e taua mema honore kei runga te Pirimia ki te taami, a ki te whakakore. Ki toku whakaaro me tino whakamoemiti tatou ki te mema honore mo te Takiwa-whaka-te-Hauraro mona e ngana nei ki te whakahaere i nga mea katoa e pa ana ki tona iwi Maori, a kaore he take e kaua ai tenei putake e whakahokia ki te Komiti mo nga Mea Maori. Me whakaae kia pooti tatou inaianei mo tenei mea. Mehemea kaore te Pirimia i motini kia nukuhia tenei korero, kua oti noa atu i a tatou te pooti, a tera pea kua tau kaua te ripoata e whakahokia ki te Komiti, kua pehea ranei. Otira ki taku titiro kei te tino marama kua pa he mate nui ki a Tenetahi me tana whanau, a mehemea e pera ana—
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon).—Ka tu ake ahau ki te patai, kei te he pea ta te mema honore, notemea kei te kotiti ke ana korero i nga take i tonoa ai kia nukuhia tenei korero.
Ko Te Tepute-Pika.—Kaore te mema honore, a Te Makenehi, i te takahi i nga ritenga whakahaere korero o te Whare.
Ko Te Makenehi ( Mr. T. Mackenzie).—Kaati me whakamutu ake aku korero; kua tino marama, i te mema honore nana nei i motini kia whakahokia te ripoata, kua pa he mate ahua kohuru ki nga Maori nona a Hauturu, a mehemea he tika kua pa he mate ki enei tangata, he aha te he o te whakahoki i te ripoata ki te Komiti, kia taea ai te tino whiriwhiri o nga taha katoa o tenei putake? Kei te whakahe ahau ki te Pirimia e ngana nei ki te puru i o tatou waha. Ko te take i takoto ai i te Pirimia tana motini he mea nana kia kore ai e korerotia nga taha katoa o tenei mea, he mohio nona ki te tino uiuia taua keehi tera e kitea kua tahaetia nga tika o nga Maori ki to ratou whenua, a te mutunga iho kei whakaae te Whare katoa nei kia whakahokia te ripoata ki te Komiti.
Ko Te Tamihana ( Mr. R. Thompson).—He whakamahara kau taku ki te mema honore kua noho iho nei, no tera tau ke tenei putake i whakataua ai. I tino whiriwhiria i tino korerotia i taua wa ona taha katoa, a homai ana he Pire ki tenei Whare hei whakaoti i te kereeme a aua Maori. Kaore to ratou whenua i whanakotia, he tino he rawa atu tera korero.
Ko Te Makenehi ( Mr. T. Mackenzie).—Ki taku he tika tonu, kua whanakotia te whenua o ana Maori.
Ko Te Tamihana ( Mr. R. Thompson).—Kaore rawa i pera te mahi a te Kawanatanga. No tera huinga o te Paremete i mahia ai he ture mo taua mea, a, ki taku titiro, i tino marama te whakaotiotinga o nga taha katoa o taua mea.
Ko Te Tepute-Pika.—He whakamahara atu taku ki nga mema honore tokorua e tautohetohe nei, ko te motini ke kia nukuhia te korero mo Hauturu te mea e takoto nei i to tatou araaro.
Ko Te Tamihana ( Mr. R. Thompson).—Ki taku kaua te ripoata e whakahokia ki te Komiti mo nga Mea Maori. Kaore te Komiti e kaha ki te whakahaere i taua putake, a, ki te whakahokia atu te ripoata ki taua Komiti, he moumou taima noa iho—he whai-korero noa iho—kaore kau he mea e pahure. Ki taku kaua te ripoata e whakahokia ki te Komiti.
Ko Hone Heke.—Ki taku kaua tenei korero e nukuhia, koia tenei te take: i tera tau kaore te Whare nei i ahei ki te tino whiriwhiri i tenei putake. I taua wa i tonoa e te taha ki au kia whakaturia he Komiti hei uiui i nga mea katoa e pa ana ki tenei putake, kia tae ai te kai-pitihana me nga tangata katoa e whai-take ana ki taua mea ki te aroaro o taua Komiti, kia ahei ai ratou ki te whakatakoto i ta ratou keehi ki te aroaro o taua Komiti. Kaore taua tono i whakaaetia; a he aha te mea i mahia i te wa i korerotia ai taua Pire? He kore noa iho. Kaore i ata korerotia taua mea i taua wa, i tino ohorere i tino kaika te mahinga o taua Pire kia we ai te puta, a ma nga pukapuka o te Whare nei e whakaatu te tika o enei korero aku. He tito te korero e korerotia nei i ata mahia mariretia e te Whare taua Pire i tera tau. Kaore rawa atu i peratia.
Te Tepute-Pika.—Ki taku mahara, kaore te mema honore i te whakaatu take e hangai ana ki te motini e mea nei kia nukuhia te korerotanga o tenei putake ki tetahi atu ra.
Ko Hone Heke.—Ko taku nei take, i mea ai kaua tenei korero e nukuhia, ko te korenga kaore i ata whiriwhiria tenei putake e te Whare nei i tera tau.
Ko Te Tepute-Pika.—He take tika tena e tonoa ai kia whakahokia te ripoata ki te Komiti, engari ehara tena i te take tika e whakahengia ai te motini e tono nei kia nukuhia tenei korero.
Ko Hone Heke.—Kei te whakaatu ahau i nga take katoa, kia mohio ai nga mema ki te whiriwhiri i te ahua o nga mate kua pa nei ki a Tenetahi, me tana wahine, me ta raua whanau hoki. Na mo te kupu a Te Patene ( Mr. Button) e ki nei kua haina a Tenetahi i te pukapuka o te hoko o Hauturu— [ gap — reason: damage]
Ko Te Tepute-Pika.—Kua puta ke nga korero a te mema honore, a kaore tena korero e taea e au te whakaae. I tu ake te mema honore ki te whakahoki i nga kupu a tetahi mema i korero ai mo te motini.
Ko Hone Heke.—Kaore ranei e tika kia whakamarama ahau kei te he te korero a te mema honore mo te taone o Akarana?
Ko Te Tepute-Pika.—Kaore e tika; me piri tonu koe ki nga korero e hangai ana mo te motini e mea nei kia nukuhia tenei korero ki tetahi atu ra.
Ko Hone Heke.—Ki taku mahara he tika ano ahau kia penei na, kaore te wahine a Tenetahi i haina i te pukapuka o te hoko o Hauturu.
Ko Te Tepute-Pika.—Me whai tonu nga kupu a te mema honore i nga korero e hangai ana ki nga take i kore ai e tika kia nukuhia tenei korerotanga.
Ko Hone Heke.—Kaati, kaore e taea e au te whakatakoto ki te aroaro o te Whare nei oku whakaaro katoa mo runga i tenei putake, heoi me penei noa iho e au: i te mea kua araia ahau e te Pirimia, kaati, kaore e taea e nga mema o tenei Whare te whakaputa i o ratou whakaaro mo runga i tenei mea. Ko taku kupu whakamutunga tenei, ara, koi nei ano te ahua o nga whakahaere mo tenei mea i tera tau. Kaore rawa i ata whiriwhiria te Pire i paahitia nei i tera tau hei muru i nga whai-paanga o nga Maori ki te Motu o Hauturu.
Ko Te Mete ( Mr. G. J. Smith).—Ki taku kaua e nukuhia tenei korero. Kaore ahau i te tino mohio ki nga tikanga Maori, engari, ki taku titiro, mehemea ka nukuhia tenei korero inaranei, heoi ko te ngaronga atu tena o tenei putake i to tatou aroaro i tenei huinga o te Paremete. He mea tika mo te taha Maori—
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon).—E hara i te mea he hiahia noku kia ngaro atu tenei putake i motini ai ahau i tenei ra me nuku te korerotanga o tenei mea.
Ko tetahi Mema Honore.—Koi na ra te mutunga mehemea ha nukuhia inaianei tenei korero.
Ko Te Mete ( Mr. G. J. Smith).—Kaore ahau i te ki he mea ata mahi e te Pirimia tana motini kia kore ai tenei putake e ara ake ano i tenei huinga o te Paremete, engari e mea ana ahau koi ra toha mutunga, ara, ki te whakaaetia taua motini.
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon.)—Kaore.
Ko Te Mete ( Mr. G. J. Smith).—Ka whakaae ranei te Pirimia kia korerotia ano tenei putake i enei ra e takoto ake nei o tenei huinga o te Paremete.
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon.)—Ae.
Ko Te Mete ( Mr. G. J. Smith).—Kei Poneke nei etahi o nga Maori o Hauturu inaianei, a ki te kore e whakahaerea ano ta ratou tono i tenei huinga o te Paremete, he nui a ratou moni e pau i te hokinga mai ano ki Poneke a te tau e takoto ake nei, a he pai kia kaua nga moni a aua Maori e moumouria.
Ko Te Miterehana ( Hon. Mr. Mitchelson).—I tera tau, i te wa e whakahaerea ana tenei putake, i patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, ka whakaae ranei ia kia uiuia mehemea kei te toe ano he whenua ki aua Maori, i waho atu o te Motu o Hauturu, hei oranga mo ratou. I whakaae taua mema honore, i taua wa, mana e whakahau kia uiuia taua ahua. He patai atu tenei naku mehemea ranei i peratia e taua Minita, kaore ranei?
Ko Te Kere ( Mr. W. Kelly).—I uiuia tena e te Komiti mo nga Mea Maori i te wa i takoto ai te pitihana ki to matou aroaro, a i whakahokia mai e nga Maori, ae, he whenua ano o ratou kei te toe hei oranga mo ratou. Ki taku titiro he maha nga mema honore, kua whai-korero mo tenei mea, kei te korero noa iho, kaore i te matau ki te ahua o tenei putake e whiriwhiria nei e tatou.
Ko Te Tepute-Pika.—Ki taku mahara kei te kotiti ke nga korero a te mema honore.
Ko Te Kere ( Mr. W. Kelly).—Kaati, mehemea kei te penei me taku i ki ake nei, ki taku mahara kaore i te tika te tono a te Pirimia kia nukuhia tenei korero.
Ko Timi Kara ( Hon. Mr. Carroll).—Ki taku mahara kaore kau he take e haere tonu ai tenei korero inaianei. Me ngata nga hiahia o nga mema i te kupu a te Pirimia i whakaae nei ka whakaritea tetahi atu ra hei tino korerotanga i tenei mea.
Ko Te Wirihana ( Mr. Wilson).—E mea ana ahau tino whakaae te Pirimia, a me whakahua e ia tetahi ra tutata hei korerotanga i tenei mea.
Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon).—Ka whakaae ahau me whakarite ko te turei o te wiki e haere ake nei. Kei te mohio ahau kaore ano etahi o nga mema honore i ata marama ki te aronga o tenei putake, notemea katahi tonu ka tae mai te ripoata a te Komiti ki tenei Whare, na reira kaore ano nga mema i whai-taima ki te titiro i nga korero i korerotia ki te aroaro o te Komiti, a koi nei au i mea ai he pai kia nukuhia tenei korero.
Ko Hone Heke.—I te mea kua takoto te kupu whakaae a te Pirimia, kaati e kore ahau e tono kia pootitia e te Whare.
Heoi whakaaetia ana te motini kia nukuhia te korerotanga o tenei putake ki etahi atu ra.
Ka mutu tahuri ana te Whare ki te whakahaere i etahi atu mahi.