Nga Korero Paramete: 1891-1895

Pire Whenua

Pire Whenua.

Taipua.—E hiahia ana ahau ki te korero mo runga i tetahi o nga rarangi o tenei Pire e pa nei ki nga whenua o Rotorua. Kahore ahau e pai ki tenei rarangi no te mea kahore e marama ki ahau. He maha nga Maori o taua whenua kua mate i runga i te riihitanga i o ratou whenua. Ko etahi tangata i mate ko Eruera Te Uremutu me Kiharoa i haere mai nei ki Poneke ki te arai i nga mahi a te Kawanatanga. Ka rua nga tau e noho ana tetahi o aua rangatira i Poneke ki te whakaoti nga raruraru o tenei whenua, a he nui hoki te mahi a te mema mo te Takiwa o Raro ara a Hirini Taiwhanga ki te whakaoti i enei rarurara, a nui atu nga moni a nga Maori kua pau i te utunga i nga Roia mo aua whenua ano. Whakaae ana nga Maori i te tuatahi i te tau 1881 ki te riihi i te Taone o Rotorua, a kihai ratou i wini i taua mahi, a i rongo ahau kihai i riro mai etahi o nga moni reti o taua whenua a taea noatia te wa i timata ai te hoko a te Karauna i taua whenua. Na ko nga Maori kihai i hoko i o ratou hea ki te Karauna kei te whakaaro tonu he mea tika kia utua nga moni reti kahore nei ano i utua. I naianei kua ngaro nga moni reti a etahi a kua kite ratou kei te nui to ratou mate. Na i te mea kihai i tika te mahi a te Kawanatanga ki aua Maori ki taku whakaaro he mea tika kia whakamutua enei riihi. I raro i tenei rarangi hou 236 e meatia ana kia tangohia te mana ki te riihi i nga whenua Maori ahakoa whakahe ratou pewhea ranei. Na ko te huarahi tika ma te Kawanatanga me tono ki te Kooti Whenua Maori kia whakataua nga take a nga Maori kihai i hoko i a ratou hea ki te Karauna me te waiho ano ki a ratou te tikanga whakahaere mo a ratou hea, a mehemea e pai ana ratou ki te riihi i o ratou hea ki te Pakeha me tuku kia peratia, a ki te hiahia ratou ki te pupuri kia ratou ano me waiho ano ki ta ratou i hiahia ai. E tono ana ahau ki te rangatira nana i tuku mai i tenei Pire kia whakarereketia tenei rarangi kia tukua atu ki nga Maori te mana ki te whakaae mehemea ka pai ratou ki te riihi i o ratou whenua mo nga tau e iwa tekau ma iwa. Ehara i nga Maori i tau ai te mate ki runga i a ratou erangi he kore no te Kawanatanga kahore e whakamana i a ratou whakaaetanga. He aha te take kia whakaekea enei mate nui ki runga i a ratou e meatia nei e tenei rarangi. Me whakaaro te Kawanatanga he kaitautoko a Hirini Taiwhanga i a ratou, na ehara te tukunga mai o tenei rarangi i te utu tika mo tana mahi, he utu he rawa tenei mo tana mahi tautoko, a kahore he aroha o te Kawanatanga mehemea ka tukua tenei Pire hei ture. He aha te take kia peneitia ai te whakaeke o te mate ki runga i te hunga kihai i hoko i o ratou hea? He aha te take i meatia ai kia whiua ratou no te mea kihai ratou i hoko i o ratou hea. He mea tika kia aroha te Kawanatanga ki te iwi a to ratou hoa kaitautoko a me kaua e tukuna he rarangi penei ki roto i tenei Pire. Otira ko te huarahi whakahaere tonu tenei a te Kawanatanga i te mea e hoko ana ratou i nga whenua Maori. Mehemea e tika ana te whakahaere a te Kawanatanga ki nga Maori tera nga Maori e whakawhirinaki tonu ki a ratou a tera e tuku i te nuinga o a ratou whenua kia whakahaerea e te Kawanatanga. Kei te pumau tenei whakaaro i roto i te ngakau o nga Maori e whakaekea ana enei here e te Kawanatanga ki runga i o ratou whenua kia riro ai i a ratou a muri ake nei. Ko tona tukunga iho ko nga Maori ko te hunga e tika nei kia tiakina e te Kawanatanga kei te hono tonu te whakaatu mai i o ratou mate. Ko nga whenua katoa e tukuna ana e nga Maori kia whakaherea e te Karauna kei te pera tonu te ahua ara ko tona tukunga iho he mate. Na ka tonoa atu e ahau ki te Kawanatanga inaianei kia whakangawaritia nga tikanga o tenei rarangi ara me waiho ma te whakaae ano o nga tangata whai take me te waiho ano ki nga Maori te tikanga kia rohe rohea o ratou whenua o ratou hea ranei i runga ano i ta ratou i pai ai.

Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te ki atu e pa ana tenei rarangi te 232 o tenei Pire ki nga moutere tiiti i te Waipounamu, a mehemea i kitea wawetia e ahau tenei rarangi kua haere ahau ki te mema nana i tuku mai i tenei Pire, otira no te ahiahi tonu nei i whakaaturia mai ai ki ahau e tetahi o nga kai-whaka-maori. E tino whakaae ana ahau kia whakahaerea tetahi tikanga hei tiaki i nga manu kei patua huahua koretia. Kua tae mai etahi pukapuka ki tenei Whare a nga Maori me nga hawke-kaihe me te inoi kia whakahaerea etahi tikanga hei tiaki i aua manu, hei arai hoki i nga Pakeha kei haere atu ki reira patu ai i nga wa katoa o te tau. I te tukunga o te Waipounamu ki te Karauna i rahuitia enei moutere katoa e nohia ana e enei manu e nga Maori hei oranga rno ratou me a ratou tamariki a whakaturia ana e te Apiha nana i hoko etahi Maori hei hunga whai take hei kaiwhakahaere hoki mo aua moutere. Mehemea I mohio wawe ahau ki tenei rarangi kua taea e ahau te tuku mai i etahi pukapuka tikanga nui mo runga i tenei take e whakaatu ana i te wehenga o enei moutere hei rahui. Ka tono atu ahau ki te rangatira nana i tuku mai i tenei Pire kia whakaae mai ia ina tukua tenei Pire kia Komititia kia tukua etahi Maori hei hoa whakahaere tikanga hei tiaki i aua manu no te mea ko nga Maori te hunga e mohio ana ki te wa tika hei patunga, a notemea he mea nui aua manu ki nga Maori i era takiwa he mea tika kia tiakina. He nui hoki te moni e riro ana i nga Maori i runga i te mahinga i aua manu i te hokonga ki Aotearoa. Kei te whai take ano ahau ki nga moutere e toru o reira kei te pera ano hoki oku tuahine me oku huanga, no reira i mea ai ahau he mea tika kia uru nga Maori ki te hanga tikanga mo aua moutere. E whakaaro ana ahau me tuku te whakahaere o aua moutere ki tetahi Poari o nga Maori whai take no te mea e mohio ana nga Maori ki nga wa tika hei patu i aua manu. I whakapuakina ano tenei whakaaro ki te Tiati i aia i reira i mua ake nei a i whiriwhiria etahi Maori hei Komiti hei Poari whakahaere ranei. No naia tata nei i patai ai nga Maori ki ahau awhea tukua te mana ki a ratou ki te hanga i tetahi tikanga whakahaere. Kua tono mai ano hoki ratou me whakauru te mana ki roto i te Ture mo nga whakamananga me nga Whakaritenga Motuhake. Kahore au e hiahia ki te whakaroa i te Whare erangi i mahara ahau he mea tika kia whakaaturia tenei ki te Minita nana i tuku mai i te Pire.

Kapa.—E whakaaro ana ahau ka toimaha rawa tenei wahi o tenei Pire ki runga i nga Maori. Kua korero ano ahau mo runga i tenei rarangi o tenei Pire i mua ake nei. Heoi ka whai kupu ahau mo te rarangi i whakahuatia e te mema Maori mo te Tai Hauauru. Otira wahi iti kua oti katoa te whakamarama nga korero katoa a nga mema Maori i tera po, a torutoru aku kupu inaianei. Ki taku whakaaro he Pire pai ano tenei mehemea i mana i te Kawanatanga a ratou whakaaetanga kia utua ki nga Maori nga moni reti, mei pera he mea pai ano kia riihitia mo nga tau e iwa tekau ma iwa. Inaianei e whakaaro ana ahau he mea tika kia waiho atu ki nga Maori te tikanga whakahaere i nga whenua e mahue ana ki a ratou, kia tau hoki te aroha kia Eruera Te Uremutu raua ko Kiharoa a mehemea tera etahi moni ano kei te ringaringa o te Kawanatanga he mea tika kia utua ki aia. He mea pai kia ata whiriwhiria e te Kawanatanga tenei me te whakarereke i te tikanga ki enei Maori haunga ia nga Pakeha.