Nga Korero Paramete: 1891-1895

Turei, te 1 o Akuhata, 1893

Turei, te 1 o Akuhata, 1893.

Te Komiti Maori.

I runga i te motini a Te Hetana, te Pirimia, i whakaturia a Ta Rapata Taute raua ko Kapene Rahera hei mema mo te Komiti Maori.

Pire Mo Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Timi Kara.—I mea mai te Roretana i tera rangi me whakamarama nga ritenga o tenei Pire ka pai ai. Ahakoa karangatia he Pire whakatikatika, he whakamarama kau i etahi rarangi o te Ture o tera tau kihai i tino marama. Kaore tenei Pire e whakarereke i tera, erangi kotahi te wahi hou ko te te whakahaere kia ahei ai nga Maori ki te tango whenua i runga i te riihi i runga i te tono noaiho, kaore i runga i te tono Okihana. Tekihana 2, e whakamarama ana i nga ritenga o nga "whakapainga" me nga "whakapainga tuturu," kia rite ki nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1892." Ko Tekihana. 4 he mea tika tenei kia ahei ai te tuku riihi ki nga Maori pena me nga Pakeha e tango ana i nga riihi, erangi e kore e tukua aua riihi kia ratou ki runga ki te ritenga Okihana kei riro i te Pakeha. E kore hoki e kaha nga Maori ki te whakataetae ki nga Pakeha, koia i hoatu he mana ki te Kai Tiaki kia tukua he riihi ki nga Maori o ta ratou whenua mehemea e hiahia ana ratou ki te tango riihi. Tekiona 5, e whakamana ana te Kai Tiaki ki te whakakore i etahi riihi, ki te tuku hoki i etahi riihi motuhake. Tekihana 6 e whakamana ana i nga ture whakahaere katoa i hanga i mua tae mai ki inaianei. E whakamana ana e tekihana 7 te wehewehenga o nga moni reti kia rite tonu ma ia tangata, ma ia tangata kia tika ai. I te tuatahi i wehea e te Kooti Whenua Maori nga hea, otiia i waiho taua mahi o te Kooti hei arai i te whakahaere o te Ture, kore he painga me te nui rawa hoki o te moni i pau, maumau hoki te wehewehe i te whenua me te hea o ia tangata, tate mea kaore e haere ia tangata ki tana piihi ki tana piihi. Erangi te wehewehe nga hea o te tangata mo te moni reti anake. Ki te tae atu te Pire ki te Komiti Maori tera e tae mai nga korero whakamarama katoa.

Panuitia tuarua tia ana te Pire.

I runga i te motini kia parea ki te Komiti Maori.

Ko Kapa.—I rongo ahau i te Minita e korero ana nui atu te pai o te Pire o tera tau. Na mehemea he pono tenei kii heaha te take e rere tonu mai nga tini pitihana a nga Maori e whakahe ana. Kei te he nga rarangi 6, 8, 9 me te 11. Ko te ahua o tenei Pire he arai i nga Maori no ratou enei whenua kia kaua ratou e whiwhi i te taro hei kai ma ratou. Kore rawa e tukua he takiwa hei taanga manawa ki enei Maori e patua kinotia nei. Mutu kau tenei Whare te paahi he Pire, ka tahi ka tukua mai te rua, te toru, me nga menemana me nga whakatikatikanga a hoha noaiho. A ahakoa te puku mahi o te Paremete ki te hanga ture. Heaha te aha ma nga Maori? Na i runga i tenei ahua, kia ngawari nga mema, kia pai te hurihuri i enei rarangi e whakahengia nei e au.

Taipua.—Ko taku whakahe ki te Minita kaore ia i whakamarama mai i tenei Pire i te homaitanga. Mehemea i poto mai tana whakamaramatanga i te tuatahi kua aro pea iau ona ritenga katoa. Ki taku titiro kaore kau he rarangi tiaki pai i nga Maori, kaore he rarangi whakarite i etahi whenua hei oranga ma nga Maori. Ki te paahitia, kowai ka tohu, kowai ka kite, ko te tiakina paitia ratou. Ko te whakarangona ranei a ratou hiahia. Otiia e tukuna whakareretia ana ratou ki raro i te Kaitiaki. Kore rawa e taea te whawhati i tona kupu. Kore rawa a tika kia penei te mana ki runga ki te tangata kotahi. Akuanei ki te mahi kino taua tangata, ma wai ia e whakahe? I te homaitanga o te Pire i tera tau i puta te kupu mo te 60,000 eka e toe ana ki nga Maori, kaore kia riihitia, a tera e tukua tetahi wahi o enei whenua ki nga tangata kore whenua, kore kainga o ratou. Na kua rongo ahau ia inaianei, kaore i puritia tetahi wahi o te 60,000 eka nei ma nga Maori, ahakoa te kaha o te ratou hiahia kia peratia. E hara tenei i te mahi ma te Whare ko te whakawiri i nga Maori kia riihi i a ratou whenua katoa kia mone mone rawa. Hua atu me tupato rawa kia nui ai he toenga kainga ma ratou kia whai ratou i te tauira a nga Pakeha. Otiia, ko te Kai Tiaki e mea ana kei aia anake te ritenga, me aha nga Maori. A e matakite ana ahau e kore e tae ki tera whakatupuranga, ka tangohia katoa tia a ratou whenua, poto atu. Kaore kau pea he tikanga i roto o Tenei Pire e ahei ai te matua te tuku i tona hea whenua ki ona tamariki ina mate ia. Tetahi kupu e mea ana, ka whai mana te Kawanatanga ki te hoko i a ratou wahi i hiahia ai o enei whenua. Ehe ana tenei i te mea he whenua paku. He mutunga whenua. Ki taku me here rawa enei wahi kia kaua rawa e taea te hoko, ahakoa ko te Karauna, ko wai ranei. A me wehe tuturu ki waho o nga wahi e toe mai nei, kaore ano kia riihitia, etahi wahi nui, wahi pai, hei mahinga kai, hei kainga ma ratou. Kua rongo ahau i hanga whare tetahi Maori o taua takiwa ki runga i tana piihi ake, piihi iti nei, a riihitia ana e ia tana whare ki tetahi Pakeha hei Toa, i runga i tetahi moni nui, hei oranga pai mona. Na inaianei kua peia taua tangata, kua tangohia taua whare e te Kai Tiaki. Ki taku mehemea ka manawanui, ka puku mahi etahi Maori ki te hanga whare hei painga ma ratou, hei riihi atu ki a ratou hoa pakeha, kaua e rere porangi mai te Kai Tiaki ki te whaka-raruraru i tenei mahi pai a ratou. He tino taunu te kiinga, i tenei kupu, kua whakahokia enei whenua ki nga Maori. E hara tenei i te kupu pono, inahoki kei te herehere a ratou ringaringa, e kore ratou e tukua ki te whakaputa i o ratou hiahia. Ki te kore e whai mana nga Maori ki te hanga whare i runga i a ratou piihi ake, wahi paku nei, hei riihi atu ki a ratou hoa pakeha. Kati na ko te mea pai me kawe enei Maori ki roto ki te whareherehere, ina hoki kua kore ratou e tukua ki te riihi i aua whare e tu nei i runga i o ratou wahi moroiti nei. Ko te whare toa e korerotia nei e au, e £200 te moni i pau i te hanganga a kei runga i te koata eka e tu ana, e tutata ana ki te taone. Kei te kino rawa atu te whakahaere o enei rahui katoa. Mehemea ko te mea e tino whaia ana, ko nga Maori kia rere. Kati ra me tahuri ki te patu patu, kia wawe te mutu. Ka hoha tahi tatou i enei Maori.

Ta Te One Hooro.—Kei te aroha ahau ki nga whai korero a te mema na. Pai atu mehemea ka tukua tetahi mana ki nga Maori kia mana tahi ratou ki te whakahaere i enei wahi.

Timi Kara.—Kihai ahau i tino marama ki te korero a Taipua i aia e taki ana i nga korero mo enei rahui, mai i te timatatanga. Kei te mohio te honore mema i tukua e te Pire kua paahhitia i tera tau te mana whakahaere katoa o enei Rahui ki te Kai Tiaki o te katoa, me te tohu tohu mai o te Paremete mete i etehi ture whakahaere. E kore tenei Pire e whakarereke i tera Ture, e rangi e tapiri kau ana, me te whakamana i te Kai Tiaki ki te riihi ki nga Maori. Hei painga tenei ma ratou, e ai te titiro o te hunga mohio. I ata ki mai ano te Kai Tiaki i tera tau, tera ia e whakahaere tikanga kia whai whenua nga Maori hei oranga ma ratou. Ma te honore mema e whakahaere tenei mea i roto i te Komiti kia taea tetahi tikanga whakarite whenua ma nga Maori e hiahia ana ki te pera. Ko nga Maori e hiahia ana ki te puta mai i raro i te ioka o Te Whiti, kia whai hoki i te matauranga o nga pakeha, tera e awhinatia ratou. Mo te kupu a te honore mema na mo te mana hoko whenua a te Kawanatanga, kei te pohehe ia. Heoi te mana tango whenua a te Kawanatanga, ko te mana tawhito i raro i Te Ture mo nga Mahi Nunui, a me te utu ano i te wahi e tangohia. E hara i te mea e pa ana tenei mana ki nga whenua Maori anake, erangi ki a nga pakeha whenua tahi. Mo runga mo nga mate e pa ana ki nga tangata takitahi e whakaaturia mai ra e Kapa, ara mo nga tangata kua pana e te Kai Tiaki, kei te tika pea. Otiia i runga i enei whakahaere nui, e kore e kore te pa he mate ki tetahi mea kotahi. Me kimi marire i taua mea i roto i te Komiti Maori. E tika ana te korero a Ta Teone Hooro kia whai mana nga Maori ki te whakahaere i a ratou na wahi, otiia e mohio ana te honore mema kihai i taea te whakamana i tena ritenga i enei tau kua huri ake i runga i te mana o Te Whiti, kua huri katoa nga tangata ki raro iaia. I tuku atu ano nga painga kia ratou kia kuhu mai ratou i raro i te Ture. I whakaarohia kia turia he Poari whakahaere. I tukua atu nga whakaatu kia ratou, me te whakatu i tetahi Ateha. Maro tonu nga Maori, a kihai i pai te Ateha. Kore rawa i tahuri mai nga Maori. Kore rawa i whakarongo ki nga hamene a kihai rawa i whai koha. Na inaianei e ahua pai haere. Kua mahea te kohu, na e tika ana kia tukua tetahi mana kia ratou e te Paramete, mei kore e puta mai ratou ki te whai i te matauranga o a ratou hoa Pakeha.

Parea ana taua Pire ki te Komiti Maori.

Pire Tiaki Maori Kereme Whakarite Rehita Hoki.

Timi Kara.—Ko tenei Pire, ana mutu taku whakamarama poto, me pare ki te Komiti Maori, pera me era atu pire. Me whakaatu ahau ki te Whare, i nga tau katoa e haere mai ana nga amuamu a nga Maori whai karaati, whai tiwhikete i raro i te Kooti Whenua Maori mo etahi poraka whenua, he tikanga tiaki kei runga, a i etahi keehi, ahakoa i tika kia uru he ritenga tiaki, kihai i uru. Tera e tahi whenua nui kei te penei, kei Whakatane. He whenua enei i raupatutia muri iho ka whakapumautia ki nga Maori e tetahi Kooti Komihana. I whakataua e taua Kooti ki etahi rangatira o nga hapu e whai paanga ana, Whakaputaina ana he Karauna karaati ki nga tangata torutoru ma ratou e pupuri enei whenua mo te iwi nui tonu i runga i te ritenga tiaki. A i runga i te mea kihai i wehewehea aua whenua, kihai te kooti i ata whakarite ko wai anake nga tangata, nga hapu, nga iwi e tino whai paanga ana ki enei poraka, ko nga moni reti e puta mai ana ia tau ia tau e kainga ana e aua Kaitiaki ma ratau anake, ahakoa e whakaae ana ratou he kai tiaki kau ratou mo a ratou hapu, me ta ratou ki mai, me matua kimi te kooti kowai ma nga tangata tika i raro ia ratou, katahi ka utu ratou ki aua tangata. Koinei te rarururu. I te tau 1886 me nga tau i muri mai i whakaurua he rarangi ki nga Pire Maori hei whakamana i te Kooti ki te whakahaere i enei mea, otiia kihai i kaha, kahai i tupono, a no reira mai ano, a pau noa nga tau e rua te kau ka mau tonu tenei mate. Na ko te tikanga o tenei Pire he whakamana i te Kooti Maori i runga i te tono a te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te ui ki te kimi i te tono a tetahi tangata ka kiia e whai paanga ana me te hanga ota hoki hei whakapumau i taua whenua ki nga tangata katoa e tika ana a ka whakaputaina he tiwhikete i raro i te Ture Tuku Whenua. He maha nga ahua o nga ritenga tiaki. He tauira kau enei e korerotia nei e au. Ko to mea pai me waiho ma te Kooti e kimi enei mea katoa. I etahi keehi he maha nga tangata whai paanga i mahue ki waho o nga tiwhikete, a kaore he whakahaere e watea ana e uru atu ai ratou. I etahi keehi, i peneitia. I whakaritea e nga tangata whai paanga, i waho o te Kooti, ko etahi tangata toru toru anake o ratou e tuku atu ki roto ki te tiwhikete hei kaitiaki mo te iwi. I haere te Kooti i runga i te ritenga o te Ture 1873. Otiia kaore he mana penei i roto o taua Ture. Na inaianei, ko aua tangata toru toru, kua kiia no ratou ake ano aua whenua, me to ratou whai mana ki te riihi ki te hoko rawa atu, kua kore noa atu te paanga o te nuinga o te iwi, hapu ranei. A e hoatu ana he mana ki te Kooti i roto i tenei Pire, ki te whakaoti i enei he katoa i runga i te ata ui ui marire me te whakawa, me te whakatau tika. Ko te roanga o tenei Pire a pa ana ki nga rahui o Te Waipounamu. I runga i te hokonga o te whenua o Ngaitahu i wehea he rahui ma taua iwi hei oranga ma ratou tae iho ki o ratou uri. He nui nga tau i pahure nei me te takoto hapa ano o enei whakaaetanga me te tuku atu ano o te Kawanatanga i etahi whenua ma enei tangata. A ko tenei Pire e whakamana ana i te Kooti ki te whakahaere i nga ritenga katoa e pa ana ki euei rahui, ki te wehewehe ki te whakatau me era atu ritenga katoa. I te pito ki runga me Rakiura hoki i whakahaere a Te Ture Whakapumau Take Tika kia uru mai etahi tangata i mahue ki waho o nga whenua. Kua oti te whakawa me te whakatau o te Kooti otiia i runga i tetahi hapa, kaore te Kooti i whai mana ki te whakaputa i nga tiwhikete, a e whakamana ana tenei Pire ki te whakaoti aua mea katoa. Na reira e motini ana ahau i te panui tuarua o tenei Pire.

Tame Parata.—Ka korero ahau mo te 6 th, 7th me te 8 th rarangi o tenei Pire, e hoatu ana he mana ki te Kooti i raro o enei rarangi ki te whakaoti pai nga tiwhikete a nga Maori mo nga wahi whenua kua whakataua kia ratou. He maha nga tuunga o te Kooti i nga tau 1886-87 ki te whakatau i nga hea o ia tangata. o ia tangata ki roto i etahi rahui Maori. Mahia ana e te Kooti nga rahui Maori katoa i waenga o Kaiapoi tae atu ki Murihiku. Na i te opitotanga o enei mahi katoa katahi ka kitea kahore he mana o te Kooti ki ki te whakaputa i nga tiwhikete ki ia tangata ki ia tangata mo tona wehenga mo tona wehenga o enei rahui. Kua oti katoa te wehewehe e te Kooti, enei rahui ki nga hapu me uga ropu whanaunga kia kaua i kotikotia i te whenua ki nga piihi ririki, koata eka pea ma etahi tangata, ta te mea mehemea i peneitia, he nui rawa atu te moni e pau mo te ruritanga koia i meatia kia wehea a haputia aua rahui. He nui nga tau e whakamatauria ana kia mahia he rarangi penei i roto i nga ture Maori, Otira, no te ahua rere ke o aua ture, kihai i pai kia paahitia, me te waiho kia hapa tonu tenei raruraru a kua pau te whatekau tau e tatari ana nga Maori mo o ratou tiwhikete kia whakaputaina kia ratou. Hei koanga nui tenei mo toku ngakau mehemea ka whakamana te Whare i te Kooti ki te whakaputa i nga tiwhikete ki nga Maori kua hoha haere i te taringa i a ratou take whenua i roto i nga tau maha kua taha ake nei. E hiahia ana ahau kia parea tenei Pire ki te Komiti Maori kia ahei ai te whakatikatika. A he nui toku manaako ki te panui tuarua o tenei Pire.

Timi Kara.—E tika ana te whakamarama mai a Te Roretana mo tenei Pire. Ko te mana o Te Kooti kia whakahaerea i runga i etahi whenua o Te Waipounamu kua kore e kiia he whenua Maori i te mea he whenua i homai e te Karauna, otiia ma te paahi o tenei Pire, ka whai mana te Kooti. Mehemea kaore tenei mea, e kore e kaha te Kooti ki te whakahaere ahakoa kua oti te wehewehe etahi o enei whenua ki ia tangata, ki ia tangata. Kaore he mana ki te whakaputa tiwhikete. Ko tona ahua whakahaere i nga whenua o Te Waipounamu, he ahua whakamana kau i nga mea kua oti te mahi. Ko nga whenua tera e whakahaerea i raro o tenei Pire i tenei motu, kaore ano kia mahia. Tera ia e rapu i nga mea katoa e pa ana ki tenei Pire a ka whakaaturia mai ki te aroaro o te Komiti.

Patai ana Te Roretana mehemea kua tae mai he ripoata o te Kooti Whenua Maori?

Timi Kara.—Ae kua tae mai te ripoata a Te Make.

Panui tuaruatia ana taua Pire.

Pire Rohe Potae Whakawa Take.

Timi Kara.—E motini ana ahau i te panui tuarua o tenei Pire. He mea poto noa iho tenei engari e pa ana ki tetahi whenua nui rawa atu i mahia e te Kooti Whenua Maori a kua wehewehea kia maha atu nga wehenga. Ko etahi o nga ota wehe o te Kooti e kiia ana kihai i whai mana na reira i paahitia he Ture i tenei tau kua hori ake nei hei whakamana. Na ko etahi o nga tiwhikete e meatia kia whakamana kihai i hainatia e te Tiati i mua o te paahitanga o taua Ture, erangi no nga rangi e rua i muri mai katahi ka hainatia, na reira kihai i uru ki taua Ture. Koia i homai ai tenei Pire hei whamana i aua tiwhikete. Kanui te hiahia o te Kawanatanga kia paahitia te Pire nei tate mea kei te roa haere. A kei te akiaki nga Maori ki te Kawanatanga kia tangohia ta ratou whenua ara ki te hoko, otiia kaore te Kawanatanga e kaha ki te pera, erangi me matua pau te toru marama hei tononga whakawa tuarua.

Te Roretana.—E patai ana mehemea kua tae mai ke ripoata mo tenei Pire i te Kooti Whenua Maori kia mohio ai nga tangata kaore i te aro ki nga ritenga penei.

Ta Rapata Taute.—Tera e parea tenei Pire ki te Komiti Maori pea.

Timi Kara.—Ae. Kua puta enei whenua katoa i te Kooti, kua oti te wehewehe. Kua oti te perehi ki te Apiti ki te Pire, nga ingoa o nga whenua katoa nei, a hei whakamana i nga tiwhikete o aua whenua nei, koia te take i homai ai tenei Pire. Tera e tukua mai nga pukapuka katoa o te Kooti me nga ota kei tirohanga ma nga mema o te Komiti Maori.

Panui tuaratia ana taua Pire.