Nga Korero Paramete: 1891-1895
Pire Whenua Hei Whakanohonoho Tangata
Pire Whenua Hei Whakanohonoho Tangata.
Kapa. — Kahore aku kupu mo tenei Pire. I tae ahau ki te Minita Maori korero ai mo taua mea ano, a he tokomaha hoki nga rangatira Maori i tae ki aia korero ai me te tono kia whakakorea taua Pire. He maha aku whakamatauranga ki te korero mo [ gap — reason: damage]runga i tenei Pire otira katahi ano ka watea he korerotanga maku. Na e tuku ana tenei Pire i te mana i raro i te rarangi 2 kia tango whenua te Karauna. Ki te tango whenua kahore ia au e marama mehemea he whenua Karauna he whenua ranei na nga Pakeha na nga Maori ranei. Mehemea e meatia ana e tenei Pire kia tangohia nga whenua Maori e mea ana ahau kahore he Pire penei e hiahiatia ana. I te hiahia tonu nga Maori i nga wa kua pahure nei ki te hoko i o ratou whenua ki te Kawanatanga ahakoa e toru anake kapa mo te eka. He aha i kore ai e waiho kia pera te takoto o nga tikanga mai ano o te Tiriti o Waitangi. I roto i enei tau maha kua pahure nei mai ano i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi he nui nga whenua Maori kua hokona e te Kawanatanga mo te utu iti noa iho. Akuanei e ahua rereke ana tenei Pire inahoki e whakamana ana i te Kawanatanga ki te tango i nga whenua o nga Pakeha me nga Maori. Na mo runga i nga whenua Pakeha kahore aku kupu. Kei to ahei noa atu nga Pakeha ki te tiaki a ratou na rawa a ka tino tupato ratou kia riro mai te utu tika mo nga whenua e tangohia ana e te Kawanatanga i a ratou. Erangi kei te rereke te ahua o te Maori no te mea kahore ratou e matau ki nga tikanga o te Pire, a ma reira e riro ai te whenua o te Maori mo te utu iti noa iho. Kua kitea e te mema mo Nuitana i roto i tenei Pire tetahi pakikau ona ake a e mea ana ia kua tahaetia ona pakikau e te Minita o nga Whenua. Na me whai kupu whakapae hoki ahau mo taua mema a me ki atu ahau ki aia kei te tahuri ia ki te tahae hoki i o matou whenua. I te miharo ahau ki te tere tonu o nga mema kahore rawa nei o ratou whenua ki te tautoko i tenei Pire, a i te mea kahore o ratou whenua e hiahia ana ratou kia pera ano hoki nga mea e whiwhi whenua ana me ratou kia kore tahi. Ko tenei ekore ahau e tautoko i tenei Pire a ka pai ahau kia rukea atu ki waho o tenei Whare.
Timi Kara.—E te Tumuaki ekore ahau e tuku i tenei Pire kia paahi te korerotanga tuarua kia matua whai kupu ahau. Ko te mea tuatahi i tiaho mai ki ahau mo runga i tenei Pire ko tenei mehemea e whai mana ana te Kawanatanga ki te tango i te mana ki a ratou e mea nei ratou i roto i tenei Pire. Ki taku whakaaro he take nui tenei. E tino whakaae ana ahau kia whai mana ratou ki te tango i te whenua o te Pakeha ara i runga i te hoko ki te mea ia e whakahaerea ana taua mana ki etahi whenua anake. Erangi ko te mate e kite ana ahau a mua ake nei ko te ahua whakahoahoa haere o te iwi Pakeha apiti atu ki te hiahia o nga Kawanatanga e tu ana i ia wa ki te whakahoahoa atu ki te tini o te tangata kahore nei e whai whakaaro a ma reira e tau ai te mate ki te hunga kihai i tika kia tau taua mate. Kua oti hoki te ki e whakapuare ana tenei Pire i te mahi tinihanga ma te Kawanatanga ara mehemea kei te tu tetahi Minita kihai e ata whiriwhiri i te tika. Ki taku whakaaro me whai taura ano ki waenganui i te Whare me te Kawanatanga kia ahei ai te whakaaro marama o te Whare te pihi ake i runga i taua mahi.
Ka oho mai tetahi Mema ka mea.— Kei roto ano tena tikanga i te Pire.
Timi Kara.—Ae ra erangi e hiahia ana ahau kia tino marama taua tikanga. Otira tenei ano tetahi take— Kua tae ranei tatou ki te wa e tahuri ai te Kawanatanga ki te tono i enei mana nui kia riro i a ratou. E ahua ruarua ana aku whakaaro mo runga i tena. E ahua hiahia ana ahau ki te tautohe i taua tikanga. E mea ana ahau he maha ano nga whenua Karauna kahore ano i nohia a ka ahei e ratou te whakapau i o ratou whakaaro ki era haunga te tono kia whiwhi i te mana e tono nei ratou i roto i tenei Pire. Ko tetahi mea hoki i whakaaro ai ahau me tatari tatou kia kitea te huarahi whakatau o nga take kia kitea te peheatanga o aua take ki te koroni. Kia kitea hoki mehemea ahakoa taua taake ka pupuri tonu ranei te hunga e whiwhi ana i nga whenua nunui i aua whenua. A kia kitea hoki mehemea ka pakaru nga whenua nunui i aua take e kiia neiara kia roherohea aua whenua kia iti iho te piihi ki te tangata kia nui haere ai te whakanohonoho o te tangata ki runga i te whenua mehemea ka peratia he aha te pai o te tuku mai i tenei Pire inaianei. Ki taku whakaaro ka taea ano e tatou te tatari mo nga tau e rua kia kitea te kai haere a tenei hanga a te taake e kiia nei. Tera ano hoki etahi whenua nunui ko etahi kei te riihitia ko etahi kahore ano i riihitia i nohia ranei e te tangata. He aha i kore ai era whenua e whakanohia ki te tangata inaianei. Ko taku ki tenei me whakapau nga whakaaro katoa ki te kimi tikanga i mua o te paahitanga o tetahi Pire tikanga nui penei me tenei. Kei nga whenua Maori ia ka araia tonutia e ahau kei uru ki roto i tenei Pire. Kei te iti ano hoki te whenua a toe ano ki nga Maori inaianei. He tike ano ia mehemea e huihuia katoatia ana a ratou whenua kei te tekau matahi miriona e toe ana ki ratou inaianei. Otira mehemea e wehewehea ana tenei whenua ki waenga i a ratou katoa ekore e neke atu i nga rau eka toru toru nei ma te tangata kotahi. Tera e hoki iho i te toru rau eka ma te tangata. Kei te iti rawa tenei ki nga Maori. Haunga ia tena erangi kei te whiwhi nui te Kawanatanga i te mana ki te hoko i nga whenua Maori. Kua oti noa ake e ratou te rahui etahi whenua nui a te Maori kia ahei te hoko e ratou. Ki taku whakaaro me makona ratou ki tena inaianei Ko te mate i kite ai ahau i roto i te mana e tonoa nei i roto i tenei Pire kia tukua ki te Karauna tera e raupatutia e ratou nga whenua i runga i nga tohutohu mai a o ratou hoa o waho ara nga Rahui Maori papai e tata ana ki te takutai. He mea ngawari noa atu te whakaatu ki te Kawanatanga tera tetahi pihi whenua pai kei te takutai kei tetahi atu wahi ranei e pai ana kia roherohea a kia whakanohia ki te tangata. Kei nga whakahaere penei ko te taha Pakeha anake e whakaarohia ko te Maori ka waiho i kona torere atu ai. Ka torere haere tonu te Maori i mua o te ringa kaha o te Pakeha me te kaha o te tono a te Pakeha ki te Kawanatanga kia peratia nga whenua. Ki te peratia kahore he mate hei rite mo te Maori a kahore mai i mua he he hei rite kua kite ano te Kawanatanga i mua ka pehea te tukunga iho o tenei iwi o te Maori, a mehemea kahore e tupato te whakahaere tera ratou e powhara mehemea kahore e rahuitia etahi whenua mo ratou i nga tini wahi o te koroni. Erangi kihai aua rahui i tino ora i runga i nga whakaaro hohonu o Ngati Kiritea e kaha nei ki te akiaki i nga Kawanatanga o enei rangi. E kitea ana e tatou e hono tonu ana te tuku mai o nga tono kia unuhia nga here, a e unuhia aua nga here i runga i aua rahui a ko tona tukunga iho e noho mai ana nga mokopuna o Ngati Kiritea i runga i aua rahui. E te Tumuaki he takiwa oho tenei no te ngakau mo te iwi nana ahau i pooti mai, a e hiahia ana ahau ki te kukume i nga whakaaro o te Whare mo runga i te ahua o nga Maori o tenei Motu. Ki taku mahara me tino tupato ki nga whakahaere mo a muri nei. Me tino tupato tatou ki te arai kei hokona e nga Maori o ratou whenua. Kua hira ke a ratou whenua kua hokona e ratou. He nui kua oti te tango e te Kawanatanga inaianei. He mea tango tika etahi. He mea tango he i etahi. A kei etahi kihai rawa i tika te tango ara i ahua rite ki te muru. No reira he tino tika te tono a nga Maori ki tenei Whare me te Kawanatanga. A heoi taku i hiahia ai i te mea e whiriwhiri ana te Minita Maori i enei take kia tupato ia kei taka kinotia nga mana o nga Maori. Otira ki taku whakaaro tera ano e peratia e ia no te mea e mohio ana ahau he tangata whakaaro tika ia. Akuanei i runga i te whakahoki o nga whakaaro ki te take tuatahi e mea ana ahau tera e puta ake he raruraru mehemea ka whakaaetia te tuku mana tango whenua ki te Kawanatanga no te mea he tino hao rawa nga whakaaro o enei whakatupuranga. He mano nga whakaaro o nga tangata mo runga i tenei hanga mo te whenua. A ahakoa te tupato o te Kawanatanga tera ratou e toia haeretia e nga whakaaro o era kua whakahuatia ake nei e ahau. Ki taku whakaaro kati he whakaaro ma te Kawanatanga he tiaki i nga whenua o te tangata. He mea kia tika te whakahaere a te iwi i runga i te ture me te whakangahau i te iwi ki te mahi me te noho ki runga i te whenua. Mehemea ka penei ta ratou whakahaere e tino mohio ana ahau i runga hoki i taku mohio ki nga tangata o tenei koroni tera ratou e mahi i era atu mahi katoa e tino pai ai te nohonoho o te whenua. E ki ana etahi he nui te hara o te tangata kia pupuri whenua ia ki aia ake ara kia hokona kia riro tonu ake i aia. A ko te mea tika ko te Kawanatanga anake hei ariki mo nga whenua a hei kairihi anake te iwi. Ko tenei e hiahia ana ahau ki te whai kupu mo runga i tetahi pukapuka kei au nei inaianei ko te take i whakahua ai ahau taua pukapuka he mea naku hei utu mo nga korero a te mema mo Heathcote. E ki ana tetahi rarangi o taua pukapuka mo runga i te pupuri e te tangata ki aia ake tona whenua: Ko te mea hei whakaora i enei hara ko te hunga e whakahoahoa ana ki a ratou ake e whakahau ana i runga i te puhaehae o te hunga rawakore ki nga taonga o te hunga whai rawa kia whakamotitia nga whenua me nga taonga o te hunga whai rawa, me te ki hoki ko nga whenua o te tangata me mea hei whenua mo te katoa. A ma te Kawanatanga me nga Poari e whakahaere aua whenua. E ki ana hoki taua hunga whakahoahoa heoi te mea hei whakaora i nga mate o te tangata me tuku nga whenua o ia tangata ake mo nga tangata katoa, ma reira e whiwhi ai tenei me tena i tana hea tika o te whenua. Otira he tangi ke rawa enei whakaaro a ratou no te mea mehemea ka whakamana aua whakaaro a ratou ko te hunga rawakore tonu te hunga tuatahi e mate. Haunga ia tena erangi e tino he rawa atu ana aua tikanga, no te mea e muru ana ratou i nga taonga me nga whenua o te tangata e tika nei i runga i te ture, me te whakarere ke i nga mahi o te Kawanatanga, me te whakatipu i nga raruraru ki waenga i te iwi katoa. Me tino tupato rawa tatoa ki te karo i aua ritenga i tenei wa. E mohio ana hoki ahau mehemea e waiho ana taku hoa honore nana nei i toku mai tenei Pire kia whakahaere ana i ana whakaaro tera e tino tupato ia i ranga i ana whakahaere katoa. E tino mohio ana ahau ka pera ia no te mea no te iwi ia e whai roro ana ki te ata whakahaere i nga tikanga nunui. Otira ki taku Whakaaro he nui rawa te whakararuraru a te Kawanatanga ara e ahua pera ana te haere i naianei. E whakaae ana ano ahau ki tenei mehemea tera tetahi tangata kotahi e pupuri ana i tetahi whenua nui me te tau o te mate ki te iwi i runga i tana puritanga i taua whenna, ka tahi ka tika te Kawanatanga i runga i te mana e tukua atu ana e te Paremete ki a ratou te tango i taua whenua i tetahi wahi ranei o taua whenua me te whakanohonoho ki te tangata. Otira kua ki ake nei ahau me tupato rawa te whakahaere i enei tikanga, kahore aku whakahe ki te korerotanga tuarua o tenei Pire erangi kei te tukunga kia Komititia kei reira ka tono atn ahau ki te Minita nana i tuku mai tenei Pire kia patua atu tera wahi e whakahau ana i te mate mo te Maori.
Taipua.—Ki taku mohio tera etahi rarangi o tenei Pire e pa ana ki nga whenua Maori, no reira ka tono atu ahau kia patua aua rarangi. E whakaaro ana ahau e uaua rawa ana aua rarangi. Ki taku titiro iho tera nga whenua Maori i roto i te Takiwa o Haaki Pei e taea te tango e te Karauna, i raro i nga tikanga o te rarangi 19. E man ana i row i te Pire nei te kupu nei na "tangata," na ki taku mohio e uru ana nga Maori i roto i taua kupu. E ki ana hoki me riihi aua whenua kia 320 eka te rarahi o te piihi. Ki taku mohio mehemea ka paahi tenei Pire hei ture tera e taea e te Karauna te tango i nga whenua Rahui Maori e pa tata ana ki nga taone. Ki taku mohio ehara i te mea tika kia pahitia tenei Pire e te Whare. Ko te take i tino uaua ai ahau ki te takahi i tenei Pire no te mea he mea ngawari noa iho ki te Kawanatanga te hoko whenua i nga Maori. Ki taku whakaaro ehara i te mea tika kia tangohia huhua koretia nga whenua a nga Maori no to mea he mea ngawari noa atu ma te Kawanatanga te haere ki nga Maori me te hoko mo te utu tika mehemea e pera ana ka tere tonu te hoko a nga Maori i o ratou whenua. Na he whenua nunui ano o te Karauna kahore ano kia whakanonohia ki te tangata. Ko tetahi o aua whenua ko "Waimarino Poraka e wharau mano eka i hokona e te Kawanatanga i mua, a ahakoa te maha o nga tau i muri iho kahore ano kia whakanohonohoa ki te tangata. Erangi me whakanohonoho era whenua e te Kawanatanga, ka tahi pea ka tika kia tukna mai he Pire penei. No tenei wiki ano kua pahure nei i hokona ai e te Kawanatanga tetahi whenua i nga Maori e iwa mano eka e tutata mai ana ki Poneke. Na me whakanohonoho e te Kawanatanga i tera whenua i mua o te tukunga mai i tetahi Pire penei. E tino mohio ana ahan ekore nga Maori e pai kia tangohia noatia o ratou whenua. No mua mai ano i akona ai nga Maori kia mate mo a ratou whenua. Tera e pai te Maori ki te mate i mua o te tangohanga o tona whenua e tetahi Pire penei. No reira ahau i ki ai kahore e tika a e he ana kia pahitia tenei Pire hei tuku i te mana ki te Kawanatanga ki te tango i nga whenua o nga Maori. Me whakaatu ano e ahau he mea ngawari noa ki te Kawanatanga ki te hoko whenua inahoki kua hokona e ratoa nga eka e rua tekau mano o te Rohe Potae Poraka. He aha ra te Kawanatanga i tuku mai ai i tetahi Pire penei te makona ai ratou i ranga i enei whenua e hoko nei ratou i te Maori. Kahore he tikanga i tukuna mai ai tenei Pire i te mea kei te hoko whenua tonu te Kawanatanga i nga ra katoa. E whakahe ana ahau ki era rarangi no te mea ka tau he mate ki ranga i nga Maori. Ekore e taea te ki kei te arai nga Maori i te hoko whenua e te Kawanatanga. Heoi hoki ta matau i tono ai kia tika te whakahaere kia matou. Kua ki etahi mema i roto i te Whare nei ekore tenei Pire e whakararu i nga whenua; kahore ahau e whakaae ki tena korero a ratou. Ki taku mahara e pa ana tenei Pire ki nga whenua o te Maori me te Pakeha hoki. Ko na mema e tino pai ana ki tenei Pire ko nga mema kahore o ratou whenua a kei te wehi nga Maori mo te iwi ki taua Pire. Ka tono atu ahau ki te mema nana tenei Pire kia whakaurua he rarangi ki roto hei mea ekore tenei Pire e pa ki nga whenua Maori; mehemea kahora e whakaurua he rarangi pera ka tahuri ahau ki te turaki ina tukuna kia Komititia.