Nga Korero Paramete: 1891-1895

Nga Korero Paremete. — Whare o Runga, 1893. — Nga Korero a nga Mema Maori

Nga Korero Paremete.
Whare o Runga
, 1893.
Nga Korero a nga Mema Maori.

Taite, te 22 o Hune, 1893.

I whakatuwheratia te huihuinga tuawha o te Paremete tekau ma tahi o Niu Tireni i tenei ra e te Kawana, a pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu,—

Whai-Korero.

E nga Rangatira O Te Kaunihera Me Nga Rangatira O Te Runanga Nui,—

E koa ana ahau i te mea kua kite i a koutou e huihui ana i roto i te Paremete.

I muri iho i te Paremete kua hori nei kua taea e ahau te haerere nga tini takiwa e nohioa nuitia ana e te tangata me nga takiwa nunui o te koroni. Me whakapuaki atu ano hoki ahau i te ahuareka o toku ngakau ki te nui o te mihi me te powhiri mai a nga iwi katoa ki ahau ki te Kaiwhakahaere a Kuini Wikitoria, me toku miharo ano hoki hui atu ki te miharo a nga manuhiri katoa e haere mai ana ki Niu Tireni i te pai me te ahua o nga tini mea o tenei koroni, me te whakaaro ano hoki he mea tika kia poka ke ake te tiaki i o mua tiaki i aua taonga e nga iwi katoa. I miharo ano hoki ahau i te ora me te pai o te noho o nga iwi ki runga i te whenua.

Nui atu toku pouri i te tangohanga e te mate i tetahi o nga pu whakaaro o te koroni ara i a te Paranihi. E tautokona ana tenei pouri oku e te whakaaro i mate ia i te wa i maharatia ai tera e maha ona tau e whakahaere ana ia i nga mahi o te koroni. Ko tona mate i mate nei ia na te pau katoa o ona whakaaro ki nga mahi o te koroni i tere ai tona mate. Otira kei te marama te nui o te pouri me te aroha hoki o nga tini iwi i uru tahi nei nga iwi o tenei me etahi atu koroni ki te matenga o taua rangatira kaiwhakahaere o nga mahi a te katoa.

Ko tenei ka, tuaruatia atu ano taku mihi ki te hua haere o nga moni o te koroni me te nui haere hoki o nga mahi. Me ki atu ano hoki ahau ko nga moni i whakaritea e te Paremete kua hori nei hei utu mo nga mahi a te katoa kua tino ea.

E whakaatu mai ana nga pukapuka moni kahore mai i mua i tenei koroni te nui o nga moni i toe i muri iho i te utunga o nga mahi katoa. Ko a tatou taonga e tukuna atu ana ki era wahi o te ao ahakoa i hoki iho te utu i o etahi tau, e whakaatu ana i te hua haere o nga taonga o tenei koroni.

Kua nui haere rawa te puta mai o nga tangata o Ingarani me Atareiria, a katahi ka kitea kua mutu te haere ke atu o nga tangata o konei ki era atu whenua.

I runga i te ahua mate haere me te kore mahi i era atu koroni kua puta te kupu a aku Kaiwhakahaere kia kaua nga tangata pohara o era whenua e haere mai ki Niu Tereni nei ki te kimi mahi ma ratou. Kaore ano kia kaha rawa to ratou haere mai, otira i runga i te ngakau tupato kei kaha te pau haere o nga moni, i runga hoki i te iti o nga utu mo a tatou nei taonga e kore e taea te whakanui haere i nga mahi.

Kua mutu haere hoki inaianei nga mate kore moni me te ngakau wehiwehi o nga Koroni o Wikitoria me Poihakena me Kuinirani, a e kore pea e roa ka taea ano e ratou te whakawhiwhi i a ratou nei tangata ki te mahi.

E koa ana ahau i te mea kihai i pa mai taua ngakau wehiwehi ki nga tangata o Niu Tireni, e kitea ana hoki te pai me te tupato o te whakahaere a te Kawanatanga me te iwi nui i nga moni i roto i enei tau kua hori ake nei, e kitea ana hoki te kaha o te iwi ki te whakahaere mahi, me to ratou whakapono ki te ora o tenei koroni.

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka whakaatu atu i nga mahi a te Tari Whakahaere Whenua, a ka kite koutou i kaha rawa te haere o te hunga totika ki te mahi whakanohonoho i nga whenua i tenei tau.

Ka tonoa atu hoki kia ata whiriwhiria e koutou etahi tikanga mo te hokonga o te Poraka whenua o Cheviot. I hokona taua whenua e aku Kaiwhakahaere hei whakanui haere i nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga, hei whakawatea hoki i taua whenua kia taea ai te whakanohonoho ki te tangata. E mahara ana aku Kaiwhakahaere tera e nui te tangata e noho i taua whenua momona kainga pai kaore nei he tangata o reira.

Ka hohoro hoki te tono atu kia koutou kia ata whiriwhiria he tikanga hei whakatikatika i nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori, e mahara ana hoki aku Kaiwhakahaere na te pakeke o aua ture i kore ai e tere te nohonoho e te tangata. E mahara ana aku Kaiwhakahaere me ata whiriwhiri aua take, me mahi he Ture e tau tika ai nga take o te iwi Maori me te iwi Pakeha. I tere atu te hokohoko o nga whenua Maori i enei tau e rua i era atu tau, engari e mahara ana aku Kaiwhakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia nohoia kia mahia nga whenua Maori e takoto kau mai nei, kia tipu ai nga mahi o te koroni. Ka mahia atu etahi Pire hei whakahaere i aua tikanga me te ata tiaki pai ano i nga paanga o te hunga no ratou aua whenua. E mahara ana hoki aku Kaiwhakahaere ko etahi whenua Maori kaore nei i te utu i nga takoha e tau nei ki nga takiwa, e tika ana inaiauei kia penei ano me nga whenua o nga Pakeha e noho whenua ana.

I tera tau i whai kupu atu au mo te nui haere o nga koura e keria ana, a i tenei tau kua tino kaha atu i nga mahinga o era atu tau.

E nga Rangatira Honore o Te Kaunihera,—

I runga i te tchutohu mai a aku Minita kua whakanuia nga Mema o to koutou Whare, kua whakaturia e au nga rangatira tekau-ma-rua hei hoa mo koutou, he tangata totika whai matauranga. E mea ana au ma tenei tokomahatanga o koutou e kaha ai a koutou whiriwhinnga, e kakama ai koutou ki te mahi, e pumau ai o koutou na tuunga.

E NGA Rangatira o Te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka rarangi moni ara nga moni e puta mai ana ki te Kawanatanga me nga moni e whakapaua ana. Ko nga rarangi moni mo tenei tau kua ata mahia i runga i te ngakau tupato kia iti ai te pau haere o nga moni.

I tika ano te mahara o aku Kaiwhakahaere inahoki ko nga moni i puta mai i te Takoha Whenua me te Takoha mo nga moni e puta ana ki ia tangata, i hipa ke ake i te mea i whakaritea ai i tera tau.

E nga Rangatira Honore o te Kaunihera Me Nga Rangatira O Te Runanga Nui,—

Ka tukuna atu ki a koutou nga pukapuka whakaatu atu i nga mahinga katoa o nga reriwe. Ka tonoa atu hoki kia whakaae koutou ki tetahi Pire whakahoki ano i etahi mana whakahaere ki nga kaiwhakarite o te iwi, i whai-mana ra ratou i mua ki te whakahaere i aua taonga a te iwi nui tonu.

I tino pai rawa te mahinga i nga tino mahi nunui i runga i te tukunga kataraki ki nga kai-mahi i runga i te tikanga kamupane.

I kaha hoki te Tari mo nga Kai-mahi ki te tukutuku i nga kai-mahi ki nga wahi e whiwhi ai ratou ki te mahi.

Ka tonoa atu ano koutou kia ata whiriwhiri i te Pire Pootitanga Mema, kia whakaaetia hoki o koutou etahi ture whakanui atu i nga mana o nga Kooti Whakawa me nga Kooti Takiwa. Ka tukuna atu hoki ki a koutou he Pire mo nga Hunga Whakahaere Taone, hei whakarite tikanga hoki mo nga peeke tiaki moni kia tino kaha ai ki te tiaki pai i nga moni. Ko te Pire Whakarite Tautohe mo nga kai-mahi i whiriwhiria ra i tera tau kua whakahoutia inaianei, a ka hohoro te tuku atu ki a koutou, me te Pire hou hei whakakapi mo te Ture e mana nei inaianei mo nga Toa Hokohokc Taonga me nga Kai-mahi o roto o aua Toa.

Kua oti etahi Pire mo nga Kai-mahi o to koroni a ma koutou a ata whiriwhiri. Tenei ano etahi Pire hei whakarite hou i nga Ture e pa ana ki nga kaipnke me nga heramana, hei whakarite hoki i nga utu mo nga kai-mahi, hei whakahou hoki i nga Ture mo nga tautohe e puta ake ana mo runga mo nga tikanga mahi, me nga tikanga e whakahaerea ai etahi mahi i runga i te tikanga kataraki, me etahi Pire hei whakarite tikanga e mama ai te rapu i nga mahi katoa e mahia ana i roto i te koroni nei.

E tono atu ana au ka i ata whiriwhiria e koutou enei mea katoa, a e kaha ana taku hiahia ki te tautoko i a koutou mahi hei painga mo tenei koroni, a ka inoi au kia tau te atawhai a te Atua ki a koutou e mahi mai na, kia puta ai te ora me te pai ki nga iwi o Nin Tireni.

Paraire, te 7 o Hurae, 1893.
Kereme Maori o Te Waipounamu.

I runga i te motini a H. K. Taiaroa, i whakahuna, Kia tukua mai ki te teepu o te Kaunihera nga kape o nga pukapuka i tuhituhia i waenganui i nga Maori o te Waipounamu me te Kawanatanga me te Kawana, timata mai i Nowema 1892, mo runga mo nga Kereme o nga Maori o te Waipounamu.

Turei, 18 o Hurae, 1893.
Nga Kereme a Nga Maori o Te Waipounamu.

H. K. Taiaroa.—I tono atu au i tera rangi kia nekehia atu tenei korero kia watea au ki te tirotiro i nga pukapuka i tonoa ra e au kia tukuna mai ki te tepu o te Whare nei takoto ai. Kaore ano nei kia tukuna mai e Te Pakere. I tae mai te kupu a tetahi o nga Hekeretari o te Tari Kawanatanga kia haere atu au ki te whiriwhiri i aua pukapuka notemea he maha ke, i mea ia kia whiriwhiria mai e ia nga mea tino whaitikanga kia kapea mai ko era. I tae atu ano au ki te Tari Kawanatanga ki te titiro i aua pukapuka kite iho ana au e tika ana he maha ke, no reira au i mahara ai me tuku mai he kape o nga mea tino whaitake.

I te taenga atu o te Minita mo te taha Maori ki Otakou, i whaikupu atu au ki te Minita i mua atu o te hui, i patai atu au mehemea he aha te take o tana haere mai, i haere mai ranei ki te whakarite i nga kereme a nga Maori mo nga "whaka-tekautanga." I mea mai te Minita kaore i te tino marama i a ia te tikanga mo era, engari ki tana mahara kaore i te whaitikanga aua kereme. No muri ka haere tahi maua ko te Minita ki te hui i Otakou, a ka tono mai nga Maori mo runga mo a ratou kereme mo nga "whaka-tekautanga" i whakaaetia ki a ratou. Ka ki atu ano te Minita ki tana mahara kihai i te tika aua kereme, ki atu ana ia kua mauria mai e ia nga mapi whakaatu atu i nga whenua e watea ana hei whakaritenga whenua mo nga Maori kora whenua, iti ranei o ratou whenua, Ka pataia atu ano ki te Minita memehea e hoatu ana enei whenua hei whakaea mo nga kereme mo Otakou, mo Murihiku me Ngaitahu Poraka. Ki mai ana te Minita e kore ia e mohio ki aua kereme e haere ana i runga i aua putake. No muri i tera ka haere te Minita ki etahi atu hui engari i mutu mai i reira taku haere tahi i a ia. I mutu mai i era nga kupu whakamarama mai a te Minita. Heoi ano tana i mea mai ai kua mauria mai e ia nga mapi kia kite nga Maori i nga whenua e watea ana mo ratou. Kei te mohio ano te Kaunihera he maha ke nga tau e tukuna mai ana nga kereme a nga Maori ki te aroaro o te Paremete. Kei te mohio ano hoki te Kaunihera he maha nga Komiti o te Paremete i whiriwhiri i aua putake, me a ratou whakatau e whaitake ana ano nga Maori i runga i aua kereme, me te puta o a ratou whakatau kia whakaritea kia whakaeangia atu ana kupu whakaae. Kei te mohio ano hoki te Kaunihera i te tau 1879 i te wa e tu ana te Kawanatanga a Hori Kerei i whakaturia a te Mete raua ko Neana hei Komihana whiriwhiri i aua kereme. A i te mea kaore ano kia mutu ta raua mahi ka tu te Kawanatanga a Teone Hooro, ko te Paraihe te Minita mo te taha Maori, a whakamutua ana te Komihana i tu ai a te Mete raua ko Neana. A ahakoa kihai i ata mutu ta raua mahi, i tuku ano raua i ta raua aripoata. Ko taua ripoata i whakatika ano i nga kereme a nga Maori. No muri mai nei ka nekehia haeretia e te Kawanatanga nga mahi whiriwhiri i aua putake. I tu ano he Komihana me ta ratou nuku haere i ia wa i ia wa, me te pau haere o nga moni a nga Maori, ka rua nga mate mo nga Maori, ko te whakakorenga i a ratou kereme me te pau haere o a ratou moni i runga i aua mahi. Ki taku mahara no te tuunga o te Kawanatanga o te Witika ka whakaturia a te Make hei Komihana whiriwhiri i aua putake, no muri mai ka tu ano a te Make. E rua ona tuunga hei Komihana. E whakaae ana ano nga Maori i runga i to ratou mahara he mea aroha atu na te Kawanatanga. E hara i te mea e whakaae ana ratou ko enei whenua he mea hoatu hei whakarite mo a ratou kereme, notemea hoki i ki atu te Minita kaore ia i te mahara e tika ana aua kereme. Na me ata whakaatu atu ano e au ki te Kaunihera, e kore rawa au me oku hoa Maori, e whakaae ki enei whenua e hoatu nei mo nga Maori he mea era hei whakarite mo aua kereme, engari e hara i te mea e whakahe ana au mo te tukunga atu i aua whenua. E tukuna ana enei whenua i waho ke o aua kereme no reira e kore au e whakaae he mea whakarite i aua kereme. I tono atu au kia nekehia te korerotanga o enei putake kia ata kite ai au i etahi atu putake mo runga mo aua take, notemea ko te motini a te Tiwini i mea kia whakamaramatia mai nga mahi kua oti i te Kawanatanga te whakarite mo runga mo nga kereme whenua a nga Maori o te Waipounamu. I runga i te whakahoki korero a te Pakere i tera rangi i ki ia ki te mahara o te Minita Maori kaore i te tika nga kereme a nga Maori. Me whakaatu atu e au ki te Kaunihera i pa atu ano taua motini a te Tiwini ki aua kereme a nga Maori. Ko aua whenua e hoatu nei inaianei ma nga Maori e hara i te mea hoatu i runga i nga take o a ratou kereme. Koia nei nga take i hiahia ai au kia tino marama te Kaunihera, notemea tera ano nga Maori e tuku pitihana mai mo runga mo aua kereme, na e kore e tika kia kiia atu, kua hoatu nei hoki he whenua hei whakaea i aua kereme. Mehemea e hoatu ana aua whenua mo runga mo aua kereme, ko te mea tika he ki pera atu kia marama ai nga Maori; otira kaore ia i pera atu. I mea ke ia e hara i te mea mo runga mo aua kereme, engari he mea aroha atu na te Kawanatanga, mo nga Maori kore whenua iti ranei te whenua. Ko te take i tono ai au kia nekehia te korero he mea noku kia ata kite au i nga pukapuka tuhituhi mo aua take, kia atu mohio ai au mehemea e tukuna ana aua whenua i runga i te mana o aua kereme, he mea aroha noatu ranei na te Kawanatanga mo nga Maori kore whenua.

Turei, te 1 o Akuhata, 1893.
Kereme Maori O Te Waipounamu.

I runga i te motini a H. K. Taiaroa, i whakahaua, Kia perehitia nga pukapuka mo runga mo nga kereme a nga Maori o te Waipounamu, i whakatakotoria nei e te Pakere ki te teepu o te Kaunihera.

Taite, te 7 o Akuhata, 1893.

Awanui.

Meiha Ropata Wahawaha.— He patai taku ki te Kawanatanga, mehemea kei te mohio ratou e rua rawa nga Awanui he teihana waea anake, a kanui te raruraru i aua ingoa? I patu waea ano au ki te Awanui, a kaore i patua e nga tangata o te waea ki toku iwi i te Awanui i mohio ai au. I tu- kuna ketia e ratou ki ta ratou Awanui i mohio ai ratou i ta hiko o te motu nei i muriwhenua, i te takiwa ki Akarana. I tera tunga o te Paremete i tuku wae atu au ki aku whanaunga i Awanui, a kaore hoki i utua mai. No taku hokinga mai i tenei tau ka kitea e au e pukei aua i taku kapata i te Whare nei, na nga tangata o te Tari Waea i whakahoki mai. I taku hokinga ki te kainga i patai atu au mehemea i tae atu ranei he waea ki a ratou, ki mai ana ratou kaore he waea i tae atu. Kei te mohiotia ano a te Awanui, kei te Ihi Kepe, he poutapeta ano ta te Kawanatanga kei reira, he wheuua Kawanatanga hoki tera, ko te mutunga mai hoki o te waea terepone e ahu atu ana i Kihipane,

Te Pakere.—E tika ana, e pai ana hoki kia whakaritea he tikanga mo aua ingoa, tera pea e taea e Ropata te whakaatu mai he ingoa hou, a maku e tuku atu ki te Tari Waea.

Te Wttimoa.—Na Ropata ano i tono taua waea kia tae ki taua wahi a e tika ana kia tapa e te Kawanatanga ko te ingoa o Ropata hei ingoa mo taua teihana waea.

Meiha Ropata Wahawaha.— E kore au e whakaae atu ki ta te Witimoa kia hoatu ko toku ingoa. Kei te mohiotia ano nga ingoa o aua kainga o taua takiwa ko Hiki Pei, ko Tuparoa, ko te Awanui. Kaua e whakakorea atu te ingoa o te Awanui, engari me ki ko te Awanui Ihi Keepa.

Pire Taiapa.

Meiha Ropata Wahawaha.— Motini kia tukua atu he kupu whakahau ki te Komiti mo nga mahi Paamu i a ratou e whiriwhiri ana i te Ture Taiapa kia mahia e ratou enei kupu whakatikatika, ara:—

"Ka whakatikatikaia e tenei te tekiona 2 o taua Ture, ara, ka apitiria atu ki te whakamaramatanga o nga kupu 'Whenua Maori' enei kupu, 'kia puta ranei he Tiwhikete Whaitaketanga i raro i nga Ture Tuku Whenua.'

"Ka whakakorea atu e tenei te tekiona 3 o taua Ture, a ko enei kupu me hoatu hei whakakapi mo era:—

"E kore tenei Ture e whaimana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga whenua kua whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kua puta he pukupuka whakamaharatanga take, he tiwhikete ranei a taua Kooti, haunga ia nga tikanga ka whakaritea ake nei."

Ko te Ture Taiapa e pa anake ana ki te Pakeha, a e mea ana au kia rite tahi mo te Maori me te Pakeha, ara mo runga mo nga whenua Maori kua whakataua e te Kooti, kua takoto nga rohe i waenganui i nga hapu. E kore e pa he mate ki nga Maori i runga i nga tikanga o tenei Ture. Engari ano he whiu ia mo nga Maori mangere ki te mahi taiapa. Ko nga Maori o etahi takiwa kua mahi i o ratou whenua, kua mahi taiapa, kua whakanoho kau, hipi ki o ratou whenua, a i nga takiwa e noho tahi ana te Pakeha me te Maori, e tika ana ano ma te Pakeha e utu tetahi taha o te taiapa ina mahia e nga Maori, a mehemea na te Pakeha i mahi, e hiahia ana ranei ki te mahi taiapa ma te Maori ano e utu tetahi taha o taua. mahi.

Taite, te 24 o Aluhata, 1893.
Pire Pooti.

Meiha Ropata Wahawaha.— He kupu ruarua nei aku mo runga mo nga tikanga a nga iwi Maori o tenei motu o Aotearoa o mua mo runga mo nga putake e wakahaerea ana e ratou e kore ai nga wahine e uru ki roto o te whakaminenga. I roto i te marama i ia tau i te mea e huihui ana te whakaminenga o nga Maori ki te whakahaere i a ratou tikanga me a ratou karakia. E hui ana ratou i ia tau i ia tau, i roto i nga tau katoa, penei ano me tatou e hui mai nei i ia tau ki te Paremete nei. Maku e whakaatu atu etahi o nga mahi kaore nei e uru te wahine ki roto. Ko nga mahinga waka whakairo, me nga karakia mo nga whawhai kia toa ai ki te hoariri. Ko nga mahinga whare whakairo, me nga whata whakairo hei matakitaki ma nga iwi. Ko nga mahinga wharepuni, huihuinga o te iwi, ko reira ano hoki te iringa o nga patu mo te hoariri. Ko nga karakia whenua, kia hua ai te kai. Ko enei mahi katoa he mea tapu, kaore nga wahine e uru atu; kaore ano hoki nga wahine e whakararuraru i enei mahi katoa, he aitua hoki ka pa ki a ratou mehemea ka pera. Me whakahua atu e au nga mahi tika i whakaritea ma nga wahine. He whatu pueru, pake, hei kahu mo raua ko tana tane me a raua tamariki; he raranga kete hei kohi mo a raua kai, tae-wa, kumara, aruhe, puha. He whatiwhati wahie hei tahu kai, ka waha atu i nga kai me nga wahie ki te kainga. E hara enei mahi i te mea tapu. Koia ra a matou nei tikanga a te Maori, a no to koutou taenga mai me te putanga mai o te rongopai, ka kite matou e pena ana ano te tikanga. Kaore ano hoki nga wahine kia whakaturia hei kaikauwhau. Kaore ano hoki he minita wahine, kaore hoki nga wahine e uru ki o kouton runanga. Katahi ano no enei tau ka rongona te reo o nga wahine porangi e kauwhau haere ana i nga rori o Poneke me Kihipane me era atu wahi. Katahi matou ka mahara ko tewhea o enei te mea tika. Kaore au i te tino mohio kei te uru ranei nga wahine ki roto ki nga tikanga o tenei Pire. Kaore ano au kia mohio noa kei te hiahia nga wahine Maori ki te mana pooti kia riro i a ratou. Kaore ano au kia rongo i te tuku pitihana mai nga wahine Maori ki te Paremete, kaore ano hoki he pukapuka a nga wahine Maori kia tae mai ki nga mema o te Paremete tono mai kia whakaaetia te pooti wahine. Kaore ano au kia kite pitihana a nga wahine Maori kia tukua mai ki te teepu o tenei Whare penei me te pitihana e tu mai nei. He mate ano kei roto kei nga ture e paahitia nei, a tera pea he waero ano kei te hiku o tenei Pire a tera pea ka pa he mate ki a ratou i te mea kaore i marama to ratou whakaaetanga kia uru ki roto ki tenei Pire. E kore au e korero roa atu mo runga mo enei putake. Ko taku mahara me waiho atu mo tera atu tau kia mohiotia mehemea e hiahia ana nga wahine kia tukua atu taua mana ki a ratou, e pai ana. E korero ana au mo te taha ki nga wahine Maori mehemea e pa ana ki tenei Pire. Heoi me nuku atu.

Paraire, te 25 o Akuhata, 1893.

Whakamana Mo Mangatu Nama 1.

H. K. Taiaroa.—Ka whaikupu atu au mo runga mo tenei Pire. Katahi nei ano au ka kite i te Pire nei a ki taku titiro he putake taimaha rawa. E pa ana tenei Pire ki tetahi whenua rahi He maha rawa hoki nga Maori whaitake ki taua whenua. E mea ana au kia tupato te titiro a te Kaunihera ki nga tikanga o tenei Pire. E mohio ana au tera ano tetahi kamupane i mua ake nei a puta ake ana he mate ki nga Maori whaitake, a pau katoa ana nga whenua i taua kamupane. E kite iho ana au kei te rarangi ingoa nei nga ingoa o etahi o nga tangata i uru ki taua kamupane a na ratou pea i korero atu ki te nuinga o nga tangata whaitake kia whakaaetia kia hokona e te kamupane E pera ana te mahi kia taea ai nga whenua te whakahaere. Na te Paremete i paahi tetahi Pire, kia kotahi tekau ano nga tangato mo roto mo te Karauna karaati, tiwhikete ranei mo te whenua a te iwi nui na ratou te tono tuatahi. No te tau 1873 ka paahi te ture e uru ai nga ingoa o te nuinga o nga tangata ki te tiwhikete whaitake. I mahia houtia taua ture notemea i mate nga Maori i runga i te taunga o a ratou whenua ki nga kaitiaki. Ki taku mahara ko te mea tika me roherohe te whenua, kia taea ai e ia tangata te mahi i tana ake whenua i runga ano i tana i pai ai. E mohiotia ana ano e taea ana e nga kaitiaki te tonotono ki nga Maori kia haina i enei pukapuka, a taihoa ka tuku pitihana mai ratou ki te Kaunihera. Mehemea ka tino maram au i ata whakaae nga Maori ki tenei ture, e hara i te mea na etahi tangata i tono haere kia haina ratou, katahi au ka marama. E mohio ana au ko etahi o nga tangata e meatia nei kia tu hei kaitiaki i uru ano ki taua kamupane, e uru tahi ana hoki ki taua whenua. I te mea e korerotia ana taua Pire i tera rangi i ki a Takuta Parena me tupato te Kaunihera me ata titiro mehemea e mahi tika ana tatou. E pera ana ano taku whakaaro. Na e mahara ana au tera pea e puta mai he mate i roto i tenei Pire mehemea ka paahitia. Kua rima tekau oku tau ki tenei ao, a kaore ano kia whakapaea kua riro he whenua Maori ki au i runga i te mahi tahae. I te wa e korerotia ana te Pire Whakamana mo Taiaroa, i ki a Takuta Parena Ma tupato te Kaunihera, kia mahara te Kaunihera ki a Taiaroa he rangatira whaimana i roto i tona iwi, tera e riro i a ia o raton whenua. Me ki atu au ki te Kaunihera kaore an i maki pera, a i te wa i motinitia ai e Takuta Parena Ma nukuhia atu te korero mo taku Pire, no reira au ka mohio kei te pera ano tona mahara ki au. I uru ano ia ki taua kamupane e korerotia ake nei e au, i puta mai nei he mate i runga i taua maki. Me mahara ano nga marna ki te pakarutanga o taua kamupane, a kaua e whakaekea atu aua tikanga ki runga ki nga Maori. Kaore ano au kia mahi mate mo nga Maori. He mea tika ma tetahi tangata penei me au e whakahaere nga pire penei. E pai ana kia tukua tenei Pire ki te Komiti mo nga Pire ki te Komiti ranei mo nga mea Maori, kia taea ai te karanga etahi o nga tangata whaitake. Me ata titiro mehemea he Pire pai tenei. Ka koa rawa au mehemea ka ki mai nga Maori whaitake kei te tika te Pire, a kaore he whaitikanga o aku kupu whakatupato i te mea e whakaae ana tatou. E motini ana au kia tukuna atu tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori.

Te Tumuaki—Me tuku atu i te tuatahi ki te Komiti Whiriwhiri Pire.

Meiha Keepa.

H. K. Taiaroa.—He motini taku kia perehitia nga whaikorero i whakapuakina i te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te Pitihana, Nama 3, a Meiha Keepa ma. He mea tika kia taia nga whaikorero a Wi Parata raua ko Meiha Keepa i whakapuakina e raua i te aroaro o te Komiti, notemea hoki he putake nui ta raua i korero ai. He mea tika kia kitea e nga iwi Maori me nga Pakeha nga kupu whakamarama mo taua Pitihana. Kaua a kiia kaore he take o nga Maori ki aua putake e tonoa nei e ratou, me titiro hoki ki era atu iwi Pakeha Maori hoki o era atu whenua, kei te tono katoa kia tukua atu ki a ratou aua tu mana, a he mea tika kia tirohia a ratou kupu tautoko i ta ratou tono e mohiotia ai te tika o ta ratou tono. Kaua a te Pakere e whakahe mai M taku tono. E hara tenei i te mea nui e tonoa atu nei e au kia perehitia aua whaikorero. Mehemea ka kore e whakaaetia, tera e pouri a Meiha Keepa me te iwi nui katoa i uru ki taua pitihana. Me mahara koutou e 21,000 Maori i haina i taua pitihana, ko te hawhe tena o te iwi Maori, a ki te kore e whakaaetia kia perehitia, ka mahara ratou he pana atu tena na te Kaunihera i ta ratou inoi. Ki taku mahara he mea tika kia whakarongo atu tatou ki ta ratou inoi ka ata whiriwhiri ai i te tika. I tono ano a Meiha Keepa i te aroaro o te Komiti, kia perehitia ana whaikorero. I ki atu ano au tera e perehitia, me etahi hoki o nga mema o te Komiti i pera atu ano ki a ia. Tokorua ano nga kaikorero, a e hiahia ana au kia perehitia a raua korero. He nui ke nga moni e moumoua ana mo etahi mea kore tikanga, kaore i rite ki tenei. Ka tohe au kia perehitia kei ki nga Maori he huna ana e te Kawanatanga.

Te Pakere.—Ko maua anake ko te Tiamana o te Komiti nga mea kua kite i aua whaikorero, no reira au i tono atu ai kia waiho marie taihoa e tono—a kaore a Taiaroa i whakarongo mai ki taku, e kore au e kaha ki te tautoko i a ia.

H. K. Taiaroa.—Kaore au i mea kei te huna e koe aua whaikorero. Engari i mea au, mehemea ka kore e whakaaetia kia perehitia aua whaikorero, ka mahara nga Maori kei te huna e tatou, Kia kore ai e kitea e te katoa. Ko taua pitihana he mea tuku mai na te nuinga o te iwi Maori, a e tika ana kia kite ratou i aua whaikorero. I a te Taute e korero ana mo runga mo te Pitihana a Tawhiao, i ki ia he mema Maori ano kei roto kei te Paremete, e mahi tahi ana Ki te paahi i nga Ture. Na ko tenei tono e tonoa atu ana e au e te mema Maori, a he mea tika kia whakaaetia mai e te Kaunihera taku tono, Koia nei nga take e tono atu ai au M ta Kaunihera Ma whakaaetia taku motini.

Whakaaetia ana.

Pire "Whakamarama Rehita Hoki I Nga Tikanga Tiaki Maori Me Nga Tono.

H. K. Taiaroa.—E koa ana au mo te kupu a te Pakere i M mai nei ia ka tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori. Ki taku titiro he putake nui rawa enei e mau i te Pire nei, a ki taku titiro e tukuna ketia ana e tenei nga tikanga o roto o etahi Karauna karaati me etahi tiwhikete. E mea ana teuei ka tangohia nga whenua kua tau nei ki etahi tangata i raro i te mana o nga Karauna karaati. E mohio ana ano au lie kaitiaki etahi tangata mo te nuinga o te hunga whaitake, engari pea tera e pa nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua kua tau ki nga tangata o roto o te karaati, ki a raton me o ratou uri. E mea ana hoki te Pire nei kia wehewehea te whenua ki etahi atu Maori. E mea ana hoki tenei kia kaua e pa nga tikanga o te Pire ki nga whenua kua hokona e nga kaitiaki ki etahi Pakeha. Me ata whakamarama atu e au. Me whakahua ake e au tetahi whenua ko Manganui, he mea i whakataua ki nga tangata tahi tekau, a hokona ana e aua kaitiaki ki te Pakeha ki te Kawanatanga ranei. Na tera ano pea tetahi poraka me whakahua e au ko Mangatua. He kaitiaki pea etahi o nga Maori mo taua poraka, a i raro i nga tikanga o tenei Pire, ka taea te wehewehe taua whenua ka tuku atu ai ki nga Maori tahi mano; na ko tera poraka kua hokona ra, e kore tenei Pire e mana ki te whakatika i taua raruraru. Ko nga tangata whaitake ki tetahi poraka ka whiwhi ki te oranga mo ratou, a ko nga tangata whaitake ki tetahi poraka ara ki te mea kua hokona e kore e rnaharatia to ratou raruraru. E kore e korerotia nuitia e au nga rarangi o te Pire, kaore ano hoki au kia kite i te whakamaoritanga tika o tenei Pire. Kaore ano au kia tino marama ki nga tikanga o te Pire nei, a taihoa au ka ata korero mo nga tikanga katoa kia whiwhi au i te whakamaoritanga tika o te Pire.

Marie, te 25 o Hepetema, 1893.
Rahui Maori I.

H. K. Taiaroa.—Me whakamarama atu e au te tikanga o taku motini. I te tau 1850 e ahua pai ana ano taua whenua, he iti nei te onepu i taua wa. No te tau 1860 ka tono nga Maori whaitake kia roherohea taua whenua e te Kooti Whenua Maori kia mohio ai ratou ki te wahi e takoto ai te whenua a ia tangata a ia tangata, kia taea ai te whakapai te whenua. No te tau 1873 ka tino kaha rawa te haere o te onepu. He whaipaanga ano toku ki taua rahui, a i tono atu ano etahi o matou ki nga tangata no ratou etahi atu whaipaanga kia taiapatia aua whenua kia mahia tau onepu, kia toua ranei ki te karaihe; engari e mea mai ana ratou e kore ratou e mahi, a kaore hoki he ture hei whakahau i a ratou. No reira ka kore e taea te mahi. Ki te taiapa etahi i o ratou whenua ko etahi e kore e mahi taiapa, a kaore i te taea he mahi kei te ngaro iho hoki nga taiapa i te onepu. I tenei wa kua tae ki te 900 ki te 1,000 eka ranei o taua wahi onepu. E tata ana taua wahi ki te taunga kaipuke, a kei te tautohetia inaianei, ko etahi kei te ki e haere mai ana aua onepu i te wahi e mahia ana hei taunga kaipuke, ko etahi e ki ana ko nga onepu ano o taua wahi ake, kua rere a e puhia haereitia ana e te hau. Ki te mahia taua wahi ka puta he painga ki te hunga no ratou taua whenua, ka puta ano hoki he painga ki te Hapa Poari, notemea ka taea te arai atu aua onepu kia kore ai e whakaki i te awa. E kore e pau nui te moni a te Kawanatanga mehemea ka tukuna atu tetahi o a ratou apiha o reira ano hei titiro mehemea ko tewhea te huarahi pai hei mahinga mo taua wahi. E kore e whaitikanga kia tukuna atu he tangata o wahi ke, e kore hoki ia e mohio ki te tikanga o taua wahi. He maha ano nga huarahi e taea ai te tanu aua onepu, me taiapa me tou ki te karaihe e mohiotia ana he mea kaha mo nga wahi onepu, ka taea hoki te tanu nga onepu ka tou ai ki te karaihe. I naianei kaore i te taea te mahi, i te mea kaore etahi o nga tangata whaitake ki taua whenua e whakaae kia mahi ratou. Ko nga Maori whaitake ki taua wahi tekau ma waru. Ko etahi wahi o taua whenua kua riihitia ki te Pakeha, e tae atu ana etahi o a ratou riihi M taua wahi onepu. He maha atu i te rua tekau nga Pakeha e riihi ana i aua wahi onepu. E hiahia ana au kia whakaaetia mai e te Kaunihera taku motini, ara: "Ki te mahara o tenei Kaunihera, he mea tika i muri iho o te Paremete kia tukuna atu e te Kawanatanga tetahi apiha mohio mana e whakaatu mai ki te Paremete te huarahi pai ngawari hoki e taea ai te tanu te onepu e tere ana i te Rahui Maori i Otago Heads; me te tikanga pai e taea ai te whakahau nga tangata whaitake me nga tangata e riihi ana me nga tangata e noho ana i runga i taua whenua kia whakahaerea he tikanga e taea ai te tanu aua onepu kia kaua e tere haere."

Whakaaetia ana.

Taite, te 5 o Oketopa, 1893.
Pire Hoko Whakawhiwhi Whenua Maori.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e hiahia ana ano au ki te whaikupu atu mo tenei Pire i mua o te tukunga atu ki te Komiti o te Kaunihera. I tae atu ano te Pire nei ki te Komiti mo nga mea Maori i te ata nei, a tae ake ano a te Make Kaiwhakawa ki te whakamarama i nga tikanga. I puta oho rere mai te Pire nei; kaore au i whai takiwa hei whiriwhiri i ona tikanga, kaore hoki i ata whakaaro nui mai te Komiti i te kaika o nga mema ki te hoki ki o ratou kainga. Katahi ano no te ata nei ka ata kite iho ai au i etahi o nga putake o te Pire, a i te mea kaore ano kia ata kite iho au kua mutu ke te mahi a te Komiti. Kaore au i te whakahe ki nga mema o te Komiti, engari e whakahe ana au mo te waihotanga i tenei Pire tino whai take mo nga ra whakamutunga rawa o te Paremete. Ki taku mahara i tino tere rawa te whakahaere a te Pakere kia puta tana Pire. Kaore au i te ki atu nona katoa te he; engari e whakahe ana au mo te whakaroanga a tera Whare, me te whakahohorotauga rawatanga o te mahinga i te Kaunihera. Kei te mohio ano au kei te whakahaere a te Pakere i tona mahi tika ano i whakaritea mai e ana hoa, e maha ana hoki ia he mea tika tenei kia whakamana, no reira i kaha ai tana mahi kia tere te puta. Engari hoki e kerero ana au mo te taha kia au me te iwi Maori. I whakatnria ahau e te Kawana hei kaiwhiriwhiri i nga Pire e mahia mai ana, hei tiaki hoki i nga take o te iwi Maori. E meingatia ana i roto i te Pire nei kia whakatnria he Poari hei whakahaere i nga whenua Maori e tae ana ki te ono miriona ki te whitu miriona eka ranei. Na he mea tino whaitikanga nui rawa tenei. E mea ana te tekiona 3 o te Pire nei kia whakatnria he Poari, a ko te Tumuaki o nga Kaiwea tetahi, ko te Komihana o nga Taake tetahi, ko te Komihana o nga Whenua a te Karauna tetahi o nga mema, me te mema Maori o te Paremete mo te takiwa e takoto ai aua whenua. E hara i te mea me tangata ke atu ia, engari tera pea e pa ana ano ia ki nga whenua e whakahaerea ana; ka whakatuvia hoki tetahi atu Maori hei Komihana. I te mea e korerotia ana te Pire nei i te Komiti, i patai atu au ki a te Make mehemea kua whakaaturia te Pire ki nga Maori, a mehemea ranei kua whakaaetia e ratou. I ki mai ia kua whakaaturia atu ki nga rangatira Maori i Poneke nei a whakahe ana ratou i te mea kaore ano kia tukuna nuitia kia kite nga Maori. Inanahi i tukuna e au he Pitihana ki te Kaunihera he mea tono kia ata tukuna te Pire kia panuitia ki nga Maori i mua o te whakamananga hei Tare. No reira i kaha ai au ki te ki atu kei te whakahe nga Maori i te whakamananga o tenei Pire i te mea kaore ano nga Maori kia mohio noa ki ona tikanga. Kua kite iho au i te tekiona 13 e mea ana ka ahei te Kawana M te whakahau atu ki te Kooti Whenua Maori Ma whiriwhiria nga take ki nga whenua Maori ahakoa kaore nga Maori whaitake i te hiahia kia peratia. Ki taku mahara ka tau he mate ki nga Maori i runga i tenei tikanga. Kaore i te pai kia whaimana te Kawana ki te whakahau i te Kooti Whenua Maori ki te mahi pera i nga whenua Maori. I te rarangi ( a) o te Tekiona tekau ma tahi e whaimana ana te Poari ki te ruri ki te hanga rori M etahi whenua. Ki taku mahara mehemea tera he whenua rahi he whenua ahua kino te whenua e whakahaerea ana e te Poari tera e pau katoa nga whenua ina hokona i nga mahinga rori. E whakaatu atu ana au i enei tikanga kia mohio mai ai koutou ki te take i whakahe ai au i tenei ta mahi whakahohoro rawa i te paahitanga o tenei Pire. E hara i te mea he tino whakahe rawa naku i nga tikanga e kitea iho ana e au, e hara hoki i te mea e whakahe ana au i te mahi a te Minita e whakahaere ana i te Pire nei. Mehemea ka whakamana te Pire ne hei Ture, me tupato rawa te Kawanatanga i te mea e whiriwhiria ana nga mema mo te Poari, me rapu i nga tangata totika. I te mea hoki e rapua ana he tangata Maori mo taua Poari, me rapu i tetahi tangata tika.

Turei, te 3 o Oketopa, 1893.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki e hiahia ana au ki te whaikupu atu mo runga i nga tikanga o te Pire nei e whakaeke nei i te reiti ki nga whenua Maori. E kore au e korero mo runga mo te taha ki nga Pakeha. Ka korero kau atu au mo runga mo te Wahi II. e pa nei ki te reititanga o nga whenua Maori. Ko nga Pakeha e mohio ana ki ta ratou tikanga utu reiti hei whakawhiwhi moni mo a ratou nei mahi. Engari he mea hou tenei tikanga ki nga Maori, no reira i whakahe ai ratou ki te tikanga e tauhou nei ratou. Ko te rarangi 14 e whakahua ana i nga whenua Maori kia utu reiti katoa. Ki taku titiro e pa atu ana ki nga whenua Maori katoa ahakoa kua whakataua nga take kaore ranei, ahakoa kua hokona e te Pakeha kaore ranei. A e mea ana tenei koia nei te tikanga o nga kupu i te rarangi whakamaramatanga, engari e mahara ana au tera atu ano ona tikanga. No reira au ka whakahe ki nga tikanga o tenei Pire. E kite iho ana au i te raranga whakamarama e meinga ana ko te tikanga o enei kupu whenua Maori ko nga whenua katoa me nga whaipaanga ki nga whenua a nga Maori, me nga hawhe-kaihe. Ka pewhea ra nga whenua a nga toru koata Pakeha. I rongo atu au ki etahi o nga mema e ki ana he mea pai kia utu reiti nga whenua Maori. Ki taku mahara e hara i te mea tika kia utu reiti nga whenua Maori. Ko tetahi take i tino whakahe ai au, ko te nuinga o nga whenua e whakataua ana e te Kooti Whenua Maori e herea ana, kia kaua ai e taea te hoko. Tera pea he whenua nui te utu a kaore i te taea te hoko te riihi ranei e te tangata nana mo nga utu tika. Tera pea he Pakeha nona te whenua i tua tata atu a ka taea tera te hoko mo te £5 mo te eka, a ko te whenua o taua tangata Maori ra e kore e taea te hoko mo te rima hereni mo te eka. Ki taku mahara ko te mea tika me kaua e utu reiti te whenua a te tangata Maori kia tonoa ra ano e ia ki te Kawanatanga kia wetekia nga here o tona whenua. Me mahara ano hoki koutou he nui te moni a te Maori e pau ana i te haerenga ki te Kooti, me te utunga i te roia, i mua o te wetekanga o te here, ka mutu ka tono atu hoki ki te Kawanatanga kia wetekia te here. He nui nga moni e pau ana i te whakahaeretanga i enei tikanga katoa, a i te mea kua wetekia te here kia taea ai te hoko, kua kore he moni e toe iho ki taua Maori. E rereke ana ra ia i te mea kaore he here o te whenua, a e taea ana te hoko ina whakaritea atu he utu tika, mo te whenua. Koia nei tetahi tino take i whakahe ai nga Maori ki enei Ture e mahia nei mo nga Maori. E timata tonu atu ana te tono reiti, a ki a koutou ki te Pakeha kaore e utu reiti ana kia whiwhi ra ano te tangata ki te whenua me tona whaimana ki te hoko ki te riihi ranei i tona whenua. Kaore au e kaha ki te korero atu mo nga putake katoa o te Pire nei, notemea hoki katahi ano au ka whiwhi i te whakamaoritanga, a kaore ano au kia kite noa i ona tikanga. Me ata whakaaro ano te Kaunihera ki nga tikanga o te Pire nei, me mahi he tikanga mo nga whenua Maori kia kaua e utu reiti kia watea ra ano nga take kia kore he here kia taea ai te hoko te riihi ranei. He maha nga raruraru e pa atu ana ki nga take whenua i runga i te rereke me te uaua o nga tikanga o nga Ture whakahaere i te Kooti Whenua Maori. Ki taku mahara ko te take i raruraru ai nga tikanga na te kaha o nga hoa o te Kawanatanga ki te hanga i nga ture hei painga mo ratou ake, kia raruraru ai nga take ki nga whenua Maori. Kua rongo tatou i te keehi i whakawakia M Nepia i uru ano tetahi o nga mema o te Kawanatanga ki te hoko o tetahi whenua Maori i taua takiwa. A he maha atu nga mahi pera i taea ai te hoko nga whenua a nga Maori mo te £1 mo te eka, i te mea pea ko te utu tika he £10 ke mo te eka, a kaore i roa kua whiwhi te tangata nana i hoko ki te moni nui noatu. Kua paahitia atu tetahi Ture e mea ana ma te Kawanatanga e utu atu nga moni utu mo te wea, a ka waiho tera hei taunaha ki runga ki te whenua. Kua kite hoki tatou i nga Ture i taea ai te hopu etahi wahine o te Urewera mo to ratou arainga i te wea. Ko aua wea kei runga i nga whenua e taunahatia ana ki te utu o te wea, a na reira i taea ai e te Kawanatanga te hoko nga whenua. Ki taku mahara kei te he katoa nga tikanga o nga Ture e pa nei ki nga whenua Maori, a na aua Ture, i kore ai e pai nga Maori ki nga Ture hou. I muri mai i tera Paremete i tae atu te Pirimia ki Nepia, a i taua wa e tu ana ano te hui Maori i te Waipatu a kaore ia i tae atu ki taua hui. I whaikorero ia i Nepia a e kiia ana i mea ano ia i reira me utu reiti nga whenua Maori, engari kaore ia i haere atu ki te hui Maori ki pera atu ai. Ki taku mahara ko te mea tika me tuku atu tenei Pire ki nga Maori i nga takiwa katoa kia kite ratou i mua o te whakamananga hei Ture. E ki ana tatou kei te whakahe tonu nga Maori ki nga ture katoa e mahia ana mo te taha ki nga Maori, engari me mahara tatou kaore ratou i te kite wawe i nga Pire i mua o te whakamananga. Kei te utu ano au i tenei mea i te reiti, he nui atu pea taku utu reiti i ta etahi o nga mema o te Kaunihera nei. Kaore au i te whakahe i taku utu reiti notemea e mohio ana au ki tona tikanga; engari kei te here katoa te nuinga o nga whenua a nga Maori, a ki te ata whakaaro koutou tera ano koutou e mahara koia ano e hara i te mea tika kia utu reiti ratou i te mea kaore e taea ana e ratou te hoko te riihi ranei i o ratou whenua. Kei te here katoa te nuinga o nga whenua Maori ahakoa he whenua kua wehe ke ki te tangata kotahi, e purutia ana ranei e te tokomaha. E whakahe ana au ki nga tikanga katoa o te Wahi II. o tenei Pire, e pa nei ki nga Maori, a ki te whakamana e te Kaunihera he Ture, e kore au e uru atu ki taua mahi