Nga Korero Paramete: 1891-1895
Paraire, te 25 o Akuhata, 1893
Paraire, te 25 o Akuhata, 1893.
Whakamana Mo Mangatu Nama 1.
H. K. Taiaroa.—Ka whaikupu atu au mo runga mo tenei Pire. Katahi nei ano au ka kite i te Pire nei a ki taku titiro he putake taimaha rawa. E pa ana tenei Pire ki tetahi whenua rahi He maha rawa hoki nga Maori whaitake ki taua whenua. E mea ana au kia tupato te titiro a te Kaunihera ki nga tikanga o tenei Pire. E mohio ana au tera ano tetahi kamupane i mua ake nei a puta ake ana he mate ki nga Maori whaitake, a pau katoa ana nga whenua i taua kamupane. E kite iho ana au kei te rarangi ingoa nei nga ingoa o etahi o nga tangata i uru ki taua kamupane a na ratou pea i korero atu ki te nuinga o nga tangata whaitake kia whakaaetia kia hokona e te kamupane E pera ana te mahi kia taea ai nga whenua te whakahaere. Na te Paremete i paahi tetahi Pire, kia kotahi tekau ano nga tangato mo roto mo te Karauna karaati, tiwhikete ranei mo te whenua a te iwi nui na ratou te tono tuatahi. No te tau 1873 ka paahi te ture e uru ai nga ingoa o te nuinga o nga tangata ki te tiwhikete whaitake. I mahia houtia taua ture notemea i mate nga Maori i runga i te taunga o a ratou whenua ki nga kaitiaki. Ki taku mahara ko te mea tika me roherohe te whenua, kia taea ai e ia tangata te mahi i tana ake whenua i runga ano i tana i pai ai. E mohiotia ana ano e taea ana e nga kaitiaki te tonotono ki nga Maori kia haina i enei pukapuka, a taihoa ka tuku pitihana mai ratou ki te Kaunihera. Mehemea ka tino maram au i ata whakaae nga Maori ki tenei ture, e hara i te mea na etahi tangata i tono haere kia haina ratou, katahi au ka marama. E mohio ana au ko etahi o nga tangata e meatia nei kia tu hei kaitiaki i uru ano ki taua kamupane, e uru tahi ana hoki ki taua whenua. I te mea e korerotia ana taua Pire i tera rangi i ki a Takuta Parena me tupato te Kaunihera me ata titiro mehemea e mahi tika ana tatou. E pera ana ano taku whakaaro. Na e mahara ana au tera pea e puta mai he mate i roto i tenei Pire mehemea ka paahitia. Kua rima tekau oku tau ki tenei ao, a kaore ano kia whakapaea kua riro he whenua Maori ki au i runga i te mahi tahae. I te wa e korerotia ana te Pire Whakamana mo Taiaroa, i ki a Takuta Parena Ma tupato te Kaunihera, kia mahara te Kaunihera ki a Taiaroa he rangatira whaimana i roto i tona iwi, tera e riro i a ia o raton whenua. Me ki atu au ki te Kaunihera kaore an i maki pera, a i te wa i motinitia ai e Takuta Parena Ma nukuhia atu te korero mo taku Pire, no reira au ka mohio kei te pera ano tona mahara ki au. I uru ano ia ki taua kamupane e korerotia ake nei e au, i puta mai nei he mate i runga i taua maki. Me mahara ano nga marna ki te pakarutanga o taua kamupane, a kaua e whakaekea atu aua tikanga ki runga ki nga Maori. Kaore ano au kia mahi mate mo nga Maori. He mea tika ma tetahi tangata penei me au e whakahaere nga pire penei. E pai ana kia tukua tenei Pire ki te Komiti mo nga Pire ki te Komiti ranei mo nga mea Maori, kia taea ai te karanga etahi o nga tangata whaitake. Me ata titiro mehemea he Pire pai tenei. Ka koa rawa au mehemea ka ki mai nga Maori whaitake kei te tika te Pire, a kaore he whaitikanga o aku kupu whakatupato i te mea e whakaae ana tatou. E motini ana au kia tukuna atu tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori.
Te Tumuaki—Me tuku atu i te tuatahi ki te Komiti Whiriwhiri Pire.
Meiha Keepa.
H. K. Taiaroa.—He motini taku kia perehitia nga whaikorero i whakapuakina i te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori mo runga mo te Pitihana, Nama 3, a Meiha Keepa ma. He mea tika kia taia nga whaikorero a Wi Parata raua ko Meiha Keepa i whakapuakina e raua i te aroaro o te Komiti, notemea hoki he putake nui ta raua i korero ai. He mea tika kia kitea e nga iwi Maori me nga Pakeha nga kupu whakamarama mo taua Pitihana. Kaua a kiia kaore he take o nga Maori ki aua putake e tonoa nei e ratou, me titiro hoki ki era atu iwi Pakeha Maori hoki o era atu whenua, kei te tono katoa kia tukua atu ki a ratou aua tu mana, a he mea tika kia tirohia a ratou kupu tautoko i ta ratou tono e mohiotia ai te tika o ta ratou tono. Kaua a te Pakere e whakahe mai M taku tono. E hara tenei i te mea nui e tonoa atu nei e au kia perehitia aua whaikorero. Mehemea ka kore e whakaaetia, tera e pouri a Meiha Keepa me te iwi nui katoa i uru ki taua pitihana. Me mahara koutou e 21,000 Maori i haina i taua pitihana, ko te hawhe tena o te iwi Maori, a ki te kore e whakaaetia kia perehitia, ka mahara ratou he pana atu tena na te Kaunihera i ta ratou inoi. Ki taku mahara he mea tika kia whakarongo atu tatou ki ta ratou inoi ka ata whiriwhiri ai i te tika. I tono ano a Meiha Keepa i te aroaro o te Komiti, kia perehitia ana whaikorero. I ki atu ano au tera e perehitia, me etahi hoki o nga mema o te Komiti i pera atu ano ki a ia. Tokorua ano nga kaikorero, a e hiahia ana au kia perehitia a raua korero. He nui ke nga moni e moumoua ana mo etahi mea kore tikanga, kaore i rite ki tenei. Ka tohe au kia perehitia kei ki nga Maori he huna ana e te Kawanatanga.
Te Pakere.—Ko maua anake ko te Tiamana o te Komiti nga mea kua kite i aua whaikorero, no reira au i tono atu ai kia waiho marie taihoa e tono—a kaore a Taiaroa i whakarongo mai ki taku, e kore au e kaha ki te tautoko i a ia.
H. K. Taiaroa.—Kaore au i mea kei te huna e koe aua whaikorero. Engari i mea au, mehemea ka kore e whakaaetia kia perehitia aua whaikorero, ka mahara nga Maori kei te huna e tatou, Kia kore ai e kitea e te katoa. Ko taua pitihana he mea tuku mai na te nuinga o te iwi Maori, a e tika ana kia kite ratou i aua whaikorero. I a te Taute e korero ana mo runga mo te Pitihana a Tawhiao, i ki ia he mema Maori ano kei roto kei te Paremete, e mahi tahi ana Ki te paahi i nga Ture. Na ko tenei tono e tonoa atu ana e au e te mema Maori, a he mea tika kia whakaaetia mai e te Kaunihera taku tono, Koia nei nga take e tono atu ai au M ta Kaunihera Ma whakaaetia taku motini.
Whakaaetia ana.
Pire "Whakamarama Rehita Hoki I Nga Tikanga Tiaki Maori Me Nga Tono.
H. K. Taiaroa.—E koa ana au mo te kupu a te Pakere i M mai nei ia ka tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori. Ki taku titiro he putake nui rawa enei e mau i te Pire nei, a ki taku titiro e tukuna ketia ana e tenei nga tikanga o roto o etahi Karauna karaati me etahi tiwhikete. E mea ana teuei ka tangohia nga whenua kua tau nei ki etahi tangata i raro i te mana o nga Karauna karaati. E mohio ana ano au lie kaitiaki etahi tangata mo te nuinga o te hunga whaitake, engari pea tera e pa nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua kua tau ki nga tangata o roto o te karaati, ki a raton me o ratou uri. E mea ana hoki te Pire nei kia wehewehea te whenua ki etahi atu Maori. E mea ana hoki tenei kia kaua e pa nga tikanga o te Pire ki nga whenua kua hokona e nga kaitiaki ki etahi Pakeha. Me ata whakamarama atu e au. Me whakahua ake e au tetahi whenua ko Manganui, he mea i whakataua ki nga tangata tahi tekau, a hokona ana e aua kaitiaki ki te Pakeha ki te Kawanatanga ranei. Na tera ano pea tetahi poraka me whakahua e au ko Mangatua. He kaitiaki pea etahi o nga Maori mo taua poraka, a i raro i nga tikanga o tenei Pire, ka taea te wehewehe taua whenua ka tuku atu ai ki nga Maori tahi mano; na ko tera poraka kua hokona ra, e kore tenei Pire e mana ki te whakatika i taua raruraru. Ko nga tangata whaitake ki tetahi poraka ka whiwhi ki te oranga mo ratou, a ko nga tangata whaitake ki tetahi poraka ara ki te mea kua hokona e kore e rnaharatia to ratou raruraru. E kore e korerotia nuitia e au nga rarangi o te Pire, kaore ano hoki au kia kite i te whakamaoritanga tika o tenei Pire. Kaore ano au kia tino marama ki nga tikanga o te Pire nei, a taihoa au ka ata korero mo nga tikanga katoa kia whiwhi au i te whakamaoritanga tika o te Pire.