Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taite, te 4 o Akuhata, 1892. — Nga Moni O Te Koroni

Taite, te 4 o Akuhata, 1892.
Nga Moni O Te Koroni.

Taipua.—He torutoru nei nga kupu i hiahia ai. Ko te take i korero ai ahau inaianei he rongo noku ki nga tikanga whakahaere Kawanatanga a te Kawanatanga me ta ratou ki kei te paingia a ratou mahi whakahaere e nga Maori. Erangi me ki ake ahau i muri iho i te tau 1888 he nui te whakaaro o nga Maori me pehea he tikanga tiaki ma ratou i a ratou i roto i tenei Whare. E kore nga Maori e haere ra waho o te Ture kimi tikanga ai erangi ko a ratou whakataunga katoa kua tukua mai ki tenei Whare. I turia ano tetahi hui nui i te takiwa kia Meiha Ropata. Ko te tikanga o taua hui he mea kia huihui nga Maori me te whakakotahi i a ratou whakaaro mo te whakahaere i nga tikanga mo a ratou whenua. A i turia ano hoki te tahi hui ki te kainga o Renata Kawepo a i pera ano nga whakaaro o tenei hui me te hui i turia ki Waiapu. A i muri tata iho ka noho tetahi hui ki Whanganui a he rite tonu te whakaaro me nga whakataunga a aua. hui e toru. I tae te Pirimia me etahi o ona hoa Minita ki te hui o muri nei a whakatakotoria ana e nga Maori a ratou whakataunga ki tona aroaro. I whakaae ano ia ki etahi o aua whakataunga a matou a kei etahi kahore i whakaaetia e ia. I mea ano hoki ia kahore ia e pai kia whakaekea mai ano etahi here ki runga i nga whenua Maori ara nga whenua papatipu, ara nga here e meatia nei kia tukuna ki te Kaitiaki o te katoa hei whakaeke ki runga i nga whenua Maori a me nga here hoki i whakamana e te Ture Whakahaere Whenua Maori, 1886. Kaua ano hoki nga mema o te Whare e wareware ki te huhua o nga pitihana e tukua mai ana ki te Whare i tenei i tena tau e whakahe ana ki nga ture kino e pahitia ana e te Paremete a he koanga ngakau te whakakorenga i te Ture Whakahaere Whenua Maori. Ki taku whakaaro na te Minita Maori o te Kawanatanga kua whakarere nei i o ratou nohoanga nana i whakakore taua Ture. A ahakoa te nui o te whakahe a nga Maori ki taua Ture kei te whakahoutia ano taua Ture i runga i tetahi atu huarahi inaianei a he nui te mamae o nga ngakau o nga Maori i runga i taua mahi. Kahore au e kite i te tikanga i kore ai nga whenua Maori e whakahaere penei ano me a nga pakeha. E rua nga hui nui i turia ina tata nei i Pewhairangi me Haaki Pei a i kotahi tonu te whakaaro a nga tangata Maori i tae ki aua hui a e hiahia ana ratou kia whiriwhiria e te Whare aua whakataunga a matou. Kei te whakahe nga Maori ki nga tini ture e mana nei i naianei. Ko nga mea i whakahe ai nga Maori ko nga tikanga kia whakaekea he here i runga i nga whenua nunui o nga Maori me te here ma te Kawanatanga anake e hoko e riihi. E whakaaro ana nga Maori i runga i enei tu mahi e whakatamarikitia ana ratou e whakaritea ana ratou ki te porangi a mehemea nei he koroheke rawa kore a kahore o ratou matauranga ki te whakahaere i a ratou mea. E whai take ana ratou ki te amuamu inahoki e whakaarohia ana inaianei kia herea rawatia a ratou whenua kia waiho ma te Kawanatanga anake e hoko i runga i tana utu i pai ai ki te homai kia kaua ratou e whakamahi i o ratou whenua kei puta mai he oranga he painga ma ratou. Me te whakarite hoki i tenei tikanga ki te whakaae nga Maori ki te hoko ki te Karauna mo tana moni paku noaiho e pai ai te Kawanatanga ki te homai, ka haria taua korekore ki roto ki te peeke ki reira takoto mai ai i runga i te inatareti e 4 paiheneti. Ki toku mohio tera e nuku atu te inatareti mehemea ka kawea enei moni ki nga peeke rawaho. He mahi tinihanga tenei i nga Maori; hua atu me homai he inatareti tika mo a ratou moni, pena me te mea e puta ana kia katoa. Kore rawa ahau e pai ki enei tikanga raweke i nga Maori. Pai atu pea kia kotahi tonu to ture mo matou tahi ko nga Pakeha kia kore e taea te koroiroi ia matou. Katahi ka marama, ahakoa karangatia matou kia utu reiti. Erangi e kore e tika te mea mai kia utu reiti matou inaianei me te here hoki i a matou whenua kia kore e puta mai he painga mo matou. E tino whakahe ana ahau ki tenei mahi a te Kawanatanga he here i a matou whenua katoa, me te whakawhanui i nga rohe kia haoa katoatia te motu penei me nga rohe hou o Te Rohe Potae. He mea tau hou tonu enei rohe na tenei Kawanatanga. Kei te pohehe pea etahi honore mema o te Whare ki te nui o tenei whenua ka whakatapua nei me te whakaaro penei hoki kei te pai nga Maori ki tenei Pire, otiia kei te whakahe tonu ratou, kore rawa e pai mai. I rongo ahau i etahi mema e kii ana kahore nga Maori e kino ana ki tenei ta te mea kaore ratou e utu reiti ana. E tino he ana tena korero, inahoki ki te hokona atu ki te Kawanatanga e 40,000 eka e nga Maori mo te moni pakupaku, ara mo te 2 s. pea hereni, muri iho ka hokona atu ki nga Pakeha mo te rua mo te toru pauna ranei. Mehemea e whakapono ana nga honore mema ki te Atua kei te rangi, tera ratou e mohio e kitea ana e te Kaha Rawa enei mea kino e whakaekea ana ki nga Maori. Ko te Kooti Whenua Maori hoki tetahi o a matou take mate. He nui no ta matou moni e pau huhua kore ana. I pai nga mahi whakahaere i mua, otiia inaianei kua rere ki; e utu tonu ana ia keehi i tona pauna mo te ra pau atu te marama, me te utu hoki i nga kaiwhakahaere me a ratou roia i te £2, £3, £4, tae atu ki te £5, mo te ra. Na enei utu taimaha i puta ai te whakaaro a nga Maori, me tuku atu te mana whakawa ki nga Komiti, ma ratou e whakawa nga take paanga ki nga whenua, a ma aua komiti e pare atu kia whakamana e te Kooti Whenua Maori. Pai rawa kia whakamatauria tenei tikanga. Kua mea mai hoki te Minita Maori i te nui o te moni e pau ana mo te Kooti; e tae atu ana ki te £15,000 ki te £20,000 i te tau, a mohio ana ahau ka mama rawa te mahi mehemea ka tukua ki nga komiti. Na mo runga mo te kupu a Te Karimana mo te penihana a Tawhiao, he tika, he nui rawa nga painga i tukua e era atu Minita me Ta Hori Kerei hoki, me Te Paraihe, me Te Miterehana, otiia kore rawa a Tawhiao i whakaae. Engari kua whakaatu mai te Minita Maori inaianei kua whakaae a Tawhiao ki te penihana e £225 mo te tau. Katahi ahau ka kite i tetahi tangata e whakakore ana i nga utu nui me nga tino painga, muri iho ka tango i te mea moroiti nei. Na reira e ahua awangawanga ana ahau ki tenei rongo korero.

Te Karimana. — Mehemea e pai ana te honore mema ka whakaatu atu e au ki aia te pukapuka riihiti i hainatia e Tawhiao mo te putanga o te koata tuatahi ki aia.

Taipua.—Me noho mai a Tawhiao ki te Whare o Runga katahi ahau ka mohio he whakaaetanga pono tenei nana. Akuanei pea i tango noaiho a Tawhiao i te penihana a te Minita i runga i tona pohehe ki nga ritenga o tenei mea. Na tona pai ranei ki nga mahi pai i mahia e te Miterehana i whakaae ai ia. Kei te mohio ano hoki te Whare ki te nui o te mahi whakahaere i meatia e tera Minita i runga i aku tono kia whakaotia atu kia Tawhiao ona whenua i Mangere — a tukua ana he mana ki te Kooti Whenua Maori kia whakaritea nga whenua mona. Me era atu mahi pai i whakaotia e tera Kawanatanga, koi nei pea te take i ngawari ai a Tawhiao. I muri i te whakaritenga penihana e te Minita, ka karangatia e Tawhiao te hui nui kia tu ki tona kainga he mea karanga kia ui uia kia rapua te pono o te korero kua rangona kei te tango penihana a Tawhiao, a tau ana te pouri a ona iwi me ona tangata i taua tikanga. Me to ratou pataitai ki aia mehemea e tika ana kua tango penihana ia. Puta ana tana kupu tuturu, kahore. Akuanei pea i tango pohehe a Tawhiao i taua moni, kihai ia i tino marama ki nga ritenga o tena mea o te moni Kawanatanga. Kua tae katoa mai nga waea me nga pukapuka ki au e whakahe ana ki tenei korero kua tango penihana a Tawhiao. E whakawhetai ana ahau ki tera Kawanatanga mo to ratou pai ki te ata whakahoki atu i etahi whenua ki nga Maori, ara nga whenua i tangohia hetia, a e kore e mutu toku whakawhetai mo tena tohu pai a ratou. Ka hoki ano toku kupu ki nga Pire Whenua Maori. Me mutu te here pokanoa e te Kawanatanga ia matou whenua, ta te mea ka raru rawa atu matou ina herea rawatia a matou whenua mo ake tonu atu. Me makona te hiahia o te Kawanatanga i nga tika i nga kaha i nga mana nui whakaharahara kei aia inaianei, a kaua e tahuri ki te whakawiri i nga Maori kia hokona o ratou whenua. Me waiho tonu te mahi hoko whenua kia haere pai ana kaua e whaka pakeke tia nga ritenga, kaua hoki e herea he whenua hou, kati tonu ko te here tawhito o te Rohe Potae. Kaore hoki i te kaiponu nga Maori i o ratou whenua, e tuku whakarere tonu ana i runga i te utu ngawari me te riro tonu i te Kawanatanga nga poraka nunui. Mehemea he paku aroha to te Kawanatanga ki te iwi Maori, kaua e hokona rawa tia a ratou whenua kia pau katoa mai. Kei noho manene ratou, kei kore he taunga iho. I tohe ahau i mua kia whaiture tia tenei ritenga, kaua tetahi Maori e hoko mehemea e iti ana tona hea i te kotahi rau eka. Otiia kore rawa i whakaaetia, a ahakoa pewhea te tika me te ngawari o nga tikanga e homai ana e nga Maori ki tenei Whare, kore rawa e tahuritia, kore rawa e paingia.