Nga Korero Paramete: 1891-1895

Wenerei, te 21 o Akuhata, 1895

Wenerei, te 21 o Akuhata, 1895.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.

Ka mutu te karakia.

Ka whakahaerea ko nga patai, ka roa e whakahoki ana nga Minita i aua mea ka tae ki te patai mo—

Nga Whenua O Kawhia.

Ko Te Ranga ( Mr. Lang).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, mehemea tera ranei e tere tana whakatuwhera i nga whenua e tata ana ki Kawhia kia maketetia, a kia whakanohonohoia ki te tangata? I penei ano taku patai ki te Minita i tera tuunga o te Paremete, a utua mai ana e ia i taua wa hei te raumati kua taha ake nei e whakahaua ai e ia kia whakatuwheratia etahi o nga whenua o te taha ki Kawhia. Otira kaore i rite i te Kawanatanga taua kupu; engari kua rongo ahau he nui nga whenua kei te takiwa o Pirongia me Kawhia kua riro mai i te hoko a te Kawanatanga, a ko toku hiahia kia tere te whakatuwhera a te Minita i aua whenua ki to makete.

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Kua penei te whakaatu mai ki au a te Tari mo nga Whenua, ara, kaore kau he whenua a te Karauna i Kawhia engari tera ano etahi whenua a te Karauna, he mea hoko i nga Maori, kei te takiwa o te rori atu i Arekahanara ki Kawhia. Kua oti tana whenua te ruri, a kua oti te ata roherohe o nga tekihana. Engari, kia marama te mema honore, kaore kau a te Kawanatanga whenua, hei whakatuwhera ki te Pakeha, i te tiwai o Kawhia, a heoi me tatari marire tona iwi kia riro mai ra ano etahi whenua o reira i te Kawanatanga.

Ko Te Ranga ( Mr. Lang).—Ka tere ranei te whakatuwhera o nga whenua e takoto ana i waenganui o Arekahanara me Kawhia.

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. McKenzie).—Kaore ahau e kaha ki te whakaatu i te ra, engari e kore e roa rawa ka whakatuwheratia aua whenua.

Whenua Maori I Waikopiro.

Ko Te Hooro ( Mr. Hall).—Ka patai ahau ki te Minita mo nga Whenua, mehemea ranei ka whakaae te Kawanatanga ki te akiaki i ana Apiha Hoko Whenua Maori, kia tere ai ta ratou hoko i nga Maori i nga toenga o Waikopiro Poraka, e tata ana ki Makotuku, Haaki Pei, i te mea he whenua pai tera hei whakanohonoho ki te tangata, a he maha nga tangata o taua takiwa kei te hiahia ki te whenua?

KO Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Kei te whakaae ahau ki te tika o nga korero a te mema honore, e ki nei ia he maha nga tangata o taua takiwa o te koroni kei te hiahia kia whiwhi ratou i etahi whenua. E tika ana aua kupu a te mema honore. E 26,000 eka te nui o Waikopiro Poraka, a 14,000 eka o taua whenua kua oti i te Kawanatanga te hoko i nga Maori, a kua tukuna aua eka ki te makete kia whakanohonohia ai ki te tangata. Ko te toenga o taua Poraka, ara, te wahi kei nga Maori ano, kei te hokona e te Kawanatanga inaianei, engari kotahi te mea kei te whakauaua i te hoko, ara, ko te nuinga o nga hea kei te toe, he tamariki nga tangata nona, a me tupato te whakahaere a te Kawanatanga i tana hoko i aua hea kei waiho kore whenua aua tamariki. Ko etahi tangata o taua takiwa, mahara ai pea, he mohio ake ratou i te Kawanatanga mo aua tu mahi; otira no te haerenga o nga apiha a te Kawanatanga ki te uiui haere ki nga tangata nona te whenua kitea ana ko te nuinga o nga tangata i toe o taua poraka, he tamariki, kaore ano i rite nga tau, na reira me tupato te mahi, i te mea kaore e tika kia takahia te ture. Engari me ki atu ahau ki te mema honore, kaore e mangere te Kawanatanga ki te whakahaere i te hoko mo taua whenua, a kei te wa e oti ai te hoko ka tere tonu te tuku a te Kawanatanga i taua whenua ki te makete.

Iwi O Tuhourangi.

Ko Hone Heke (mo Wi Pere).—Ka patai ahau ki te Kawanatanga mo tenei iwi nui i mua, mo Tahourangi, nana nei i noho a Tarawera Moana me ona tahatika, a i whakangaromia nei o ratou whare me o ratou kainga e te pakarutanga o Tarawera Maunga i te tau 1886, ara, kei te mohio ranei te Kawanatanga kei te noho manene noa iho taua iwi i nga whenua karinga kapia o te pito whaka-te-raki o te motu nei, a kaore kau o ratou kainga tuturu, a kei te noho mate noa iho? Mehemea kei te mohio te Kawanatanga ki te mate o taua iwi, tera ranei e hoatu e te Kawanatanga he whenua pai mo ratou ki te taha waitai, hei kainga mo taua iwi e tupu ai he kai ma ratou e ora ai ratou i nga ika me nga mataitai o te moana?

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Kei te hurihuria tenei patai e te Kawanatanga i runga i tetahi tono kua tuhia mai mo te taha ki aua Maori. He mea tawhito tenei, a ka maha ona tau e takoto tarewa ana. Na, kua whakahoutia ano taua mea e tenei Kawanatanga, a ki taku mohio e rua nga wahi whenua kei te whiriwhiria, a ki taku rongo kei te paingia ana whenua.

Te Waka Poraka.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, mehemea ranei kua whiriwhiria e ratou te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori, o te huihuinga o te Paremete o te tau kua taha ake nei, mo te pitihana a Kipa Te Whatanui mo Te Waka Poraka, a ka peheatia e te Kawanatanga taua ripoata?

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Kua whiriwhiria tenei mea e te Kawanatanga, a kua tau ta ratou kupu me ata waiho kaore e whakahaerea inaianei.

Te Arataura Poraka.

Ko Hone Heke.—Ka patai ahau ki te Kawanatanga, mehemea kua whiriwhiria e ratou te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori o tera tau mo te Arataura Poraka, a ka peheatia e te Kawanatanga taua ripoata? I rongo ahau kua tae a Timi Kara ( Hon. Mr. Carroll) me tetahi apiha a te Kawanatanga ki te titiro i taua poraka, engari kaore ahau i te mohio ki te aronga o te ripoata i mahia e raua.

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Me ki ahau kua ata whiriwhiria e te Kawanatanga te ripoata a te Komiti, a kua whakahaerea etahi tikanga e mohiotia ai he tika ranei, he he ranei, nga kereeme a nga Maori mo taua poraka. Kua tae mai te ripoata ki te Kawanatanga, a tera e ata whiriwhiria taua mea a tona ra.

Arowhenua Rahui Maori.

Ko Tame Parata.?Ka patai ahau ki te Minita mo nga Mea Maori, mehemea ranei ka uia e ia ki a Tiati Make mehemea tera ranei kua utua ki te Kaitiaki mo te Katoa etahi o nga moni mo nga reti o Kapuna-a-Tiki, hei whakaea i te mahinga i nga tiwhikete mo nga Rahui Maori o Arowhenua? Ko te take i ui ai ahau i tenei patai he rongo noku ki nga Maori o taua takiwa e rahi ana nga moni, kei te Kai-tiaki mo te Katoa e takoto ana, e ea ai nga. nama katoa mo te whakawakanga me te whakaputanga i nga tiwhikete mo o ratou whenua.

Ko Te Makenehi ( Hon. Mr. J. McKenzie).—Ka mea kua utua e te Kaitiaki mo te Katoa etahi o aua moni reti o nga rahui i whakahuatia nei hei whakaea i nga moni ma te Kooti mo nga Rahui o Arowhenua, engari kaore nga whakahaere katoa o aua tikanga me nga kaute o nga moni i utua kei te tari o te Kai-tiaki mo te Katoa e takoto ana. Ki taku mahara, mehemea e hiahia ana te mema honore ki aua mea tera e hoatu ki a ia e te Kai-tiaki mo te Katoa ina tonoa atu e ia.

Pire Wewete Marena.

Ko Makenapa ( Mr. McNab).—He motini ta tenei mema kia panuitia tuaruatia e te Whare tenei Pire. Ko tona aronga he whakatakoto i etahi tikanga e taea ai te whakangawari o etahi o nga ritenga o te ture whakahaere marena o te koroni, kia ai ai he huarahi e taea ai te wehe me te wewete o etahi tangata kua marenatia. He roa ia e korero ana e whakamarama ana i nga tekiona o tenei Pire.

Ka mutu ia, ka tu ake ko Te Riiwhi ( Hon. Mr. Reeves), Ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon), Te Pere ( Mr. Bell), Ko Kapene Rahera ( Hon. Captain Russell), Ko Te Puto ( Mr. Buddo), Te Wirhi ( Mr. Willis), Te Tamihana ( Mr. R. Thompson) me etahi atu. Ka mutu era.

Ko Tame Parata.—He torutoru nei aku kupu mo runga i tenei Pire. Ki au he pai kia pa hoki tenei Pire ki te iwi Maori. He maha nga Maori me nga hawhe-kaihe e tika ana kia pa ki a ratou nga tikanga o tenei Pire. A i te mea e pa ana tenei Pire ki nga wahine, he mea tika me whakamaori katoa ona tekiona. Te take i tono ai ahau kia whakamaoritia tenei Pire, kia mohio ai nga Maori ki te ture, a e kore rawa ratou e mohio ki te kore e whakamaoritia. Ka tautoko ahau i te panuitanga tuarua o tenei Pire, a ma te mema honore nana tenei Pire e whakahau kia whakamaoritia, a mana hoki e mahi kia pa ai tenei Pire ki nga iwi e rua o te koroni. Kua hoatu e tatou he mana ki nga wahine Maori e ahei ai ratou ki te pooti mo nga mema o tenei Whare, na reira me whakawhiwhi hoki ratou e tatou ki nga painga katoa e puta ana i runga i nga ture e paahitia ana e tenei Whare. Kei te nunumi haere tonu te iwi Maori ia ra ia ra, ia tau ia tau, ki raro i nga ture e pa nei ki nga Pakeha, a kei te piki haere tonu te matauranga o te iwi Maori, a taro ake nei kua rite tonu ratou ki nga iwi matau te mohio. Koia enei nga take i tautoko ai ahau i te panuitanga tuarua o tenei Pire.

Kaore etahi o nga mema Maori i whai-korero mo tenei Pire.

No te pootitanga e wha tekau nga mema i tautoko i te Pire, a toko ono tonu nga mea i turaki, heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.

No te rua tekau meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.