Nga Korero Paramete: 1891-1895

Pire Mo Nga Rahui O Te Tai Hauauru

Pire Mo Nga Rahui O Te Tai Hauauru.

Timi Kara.—I mea mai te Roretana i tera rangi me whakamarama nga ritenga o tenei Pire ka pai ai. Ahakoa karangatia he Pire whakatikatika, he whakamarama kau i etahi rarangi o te Ture o tera tau kihai i tino marama. Kaore tenei Pire e whakarereke i tera, erangi kotahi te wahi hou ko te te whakahaere kia ahei ai nga Maori ki te tango whenua i runga i te riihi i runga i te tono noaiho, kaore i runga i te tono Okihana. Tekihana 2, e whakamarama ana i nga ritenga o nga "whakapainga" me nga "whakapainga tuturu," kia rite ki nga tikanga o "Te Ture Whenua, 1892." Ko Tekihana. 4 he mea tika tenei kia ahei ai te tuku riihi ki nga Maori pena me nga Pakeha e tango ana i nga riihi, erangi e kore e tukua aua riihi kia ratou ki runga ki te ritenga Okihana kei riro i te Pakeha. E kore hoki e kaha nga Maori ki te whakataetae ki nga Pakeha, koia i hoatu he mana ki te Kai Tiaki kia tukua he riihi ki nga Maori o ta ratou whenua mehemea e hiahia ana ratou ki te tango riihi. Tekiona 5, e whakamana ana te Kai Tiaki ki te whakakore i etahi riihi, ki te tuku hoki i etahi riihi motuhake. Tekihana 6 e whakamana ana i nga ture whakahaere katoa i hanga i mua tae mai ki inaianei. E whakamana ana e tekihana 7 te wehewehenga o nga moni reti kia rite tonu ma ia tangata, ma ia tangata kia tika ai. I te tuatahi i wehea e te Kooti Whenua Maori nga hea, otiia i waiho taua mahi o te Kooti hei arai i te whakahaere o te Ture, kore he painga me te nui rawa hoki o te moni i pau, maumau hoki te wehewehe i te whenua me te hea o ia tangata, tate mea kaore e haere ia tangata ki tana piihi ki tana piihi. Erangi te wehewehe nga hea o te tangata mo te moni reti anake. Ki te tae atu te Pire ki te Komiti Maori tera e tae mai nga korero whakamarama katoa.

Panuitia tuarua tia ana te Pire.

I runga i te motini kia parea ki te Komiti Maori.

Ko Kapa.—I rongo ahau i te Minita e korero ana nui atu te pai o te Pire o tera tau. Na mehemea he pono tenei kii heaha te take e rere tonu mai nga tini pitihana a nga Maori e whakahe ana. Kei te he nga rarangi 6, 8, 9 me te 11. Ko te ahua o tenei Pire he arai i nga Maori no ratou enei whenua kia kaua ratou e whiwhi i te taro hei kai ma ratou. Kore rawa e tukua he takiwa hei taanga manawa ki enei Maori e patua kinotia nei. Mutu kau tenei Whare te paahi he Pire, ka tahi ka tukua mai te rua, te toru, me nga menemana me nga whakatikatikanga a hoha noaiho. A ahakoa te puku mahi o te Paremete ki te hanga ture. Heaha te aha ma nga Maori? Na i runga i tenei ahua, kia ngawari nga mema, kia pai te hurihuri i enei rarangi e whakahengia nei e au.

Taipua.—Ko taku whakahe ki te Minita kaore ia i whakamarama mai i tenei Pire i te homaitanga. Mehemea i poto mai tana whakamaramatanga i te tuatahi kua aro pea iau ona ritenga katoa. Ki taku titiro kaore kau he rarangi tiaki pai i nga Maori, kaore he rarangi whakarite i etahi whenua hei oranga ma nga Maori. Ki te paahitia, kowai ka tohu, kowai ka kite, ko te tiakina paitia ratou. Ko te whakarangona ranei a ratou hiahia. Otiia e tukuna whakareretia ana ratou ki raro i te Kaitiaki. Kore rawa e taea te whawhati i tona kupu. Kore rawa a tika kia penei te mana ki runga ki te tangata kotahi. Akuanei ki te mahi kino taua tangata, ma wai ia e whakahe? I te homaitanga o te Pire i tera tau i puta te kupu mo te 60,000 eka e toe ana ki nga Maori, kaore kia riihitia, a tera e tukua tetahi wahi o enei whenua ki nga tangata kore whenua, kore kainga o ratou. Na kua rongo ahau ia inaianei, kaore i puritia tetahi wahi o te 60,000 eka nei ma nga Maori, ahakoa te kaha o te ratou hiahia kia peratia. E hara tenei i te mahi ma te Whare ko te whakawiri i nga Maori kia riihi i a ratou whenua katoa kia mone mone rawa. Hua atu me tupato rawa kia nui ai he toenga kainga ma ratou kia whai ratou i te tauira a nga Pakeha. Otiia, ko te Kai Tiaki e mea ana kei aia anake te ritenga, me aha nga Maori. A e matakite ana ahau e kore e tae ki tera whakatupuranga, ka tangohia katoa tia a ratou whenua, poto atu. Kaore kau pea he tikanga i roto o Tenei Pire e ahei ai te matua te tuku i tona hea whenua ki ona tamariki ina mate ia. Tetahi kupu e mea ana, ka whai mana te Kawanatanga ki te hoko i a ratou wahi i hiahia ai o enei whenua. Ehe ana tenei i te mea he whenua paku. He mutunga whenua. Ki taku me here rawa enei wahi kia kaua rawa e taea te hoko, ahakoa ko te Karauna, ko wai ranei. A me wehe tuturu ki waho o nga wahi e toe mai nei, kaore ano kia riihitia, etahi wahi nui, wahi pai, hei mahinga kai, hei kainga ma ratou. Kua rongo ahau i hanga whare tetahi Maori o taua takiwa ki runga i tana piihi ake, piihi iti nei, a riihitia ana e ia tana whare ki tetahi Pakeha hei Toa, i runga i tetahi moni nui, hei oranga pai mona. Na inaianei kua peia taua tangata, kua tangohia taua whare e te Kai Tiaki. Ki taku mehemea ka manawanui, ka puku mahi etahi Maori ki te hanga whare hei painga ma ratou, hei riihi atu ki a ratou hoa pakeha, kaua e rere porangi mai te Kai Tiaki ki te whaka-raruraru i tenei mahi pai a ratou. He tino taunu te kiinga, i tenei kupu, kua whakahokia enei whenua ki nga Maori. E hara tenei i te kupu pono, inahoki kei te herehere a ratou ringaringa, e kore ratou e tukua ki te whakaputa i o ratou hiahia. Ki te kore e whai mana nga Maori ki te hanga whare i runga i a ratou piihi ake, wahi paku nei, hei riihi atu ki a ratou hoa pakeha. Kati na ko te mea pai me kawe enei Maori ki roto ki te whareherehere, ina hoki kua kore ratou e tukua ki te riihi i aua whare e tu nei i runga i o ratou wahi moroiti nei. Ko te whare toa e korerotia nei e au, e £200 te moni i pau i te hanganga a kei runga i te koata eka e tu ana, e tutata ana ki te taone. Kei te kino rawa atu te whakahaere o enei rahui katoa. Mehemea ko te mea e tino whaia ana, ko nga Maori kia rere. Kati ra me tahuri ki te patu patu, kia wawe te mutu. Ka hoha tahi tatou i enei Maori.

Ta Te One Hooro.—Kei te aroha ahau ki nga whai korero a te mema na. Pai atu mehemea ka tukua tetahi mana ki nga Maori kia mana tahi ratou ki te whakahaere i enei wahi.

Timi Kara.—Kihai ahau i tino marama ki te korero a Taipua i aia e taki ana i nga korero mo enei rahui, mai i te timatatanga. Kei te mohio te honore mema i tukua e te Pire kua paahhitia i tera tau te mana whakahaere katoa o enei Rahui ki te Kai Tiaki o te katoa, me te tohu tohu mai o te Paremete mete i etehi ture whakahaere. E kore tenei Pire e whakarereke i tera Ture, e rangi e tapiri kau ana, me te whakamana i te Kai Tiaki ki te riihi ki nga Maori. Hei painga tenei ma ratou, e ai te titiro o te hunga mohio. I ata ki mai ano te Kai Tiaki i tera tau, tera ia e whakahaere tikanga kia whai whenua nga Maori hei oranga ma ratou. Ma te honore mema e whakahaere tenei mea i roto i te Komiti kia taea tetahi tikanga whakarite whenua ma nga Maori e hiahia ana ki te pera. Ko nga Maori e hiahia ana ki te puta mai i raro i te ioka o Te Whiti, kia whai hoki i te matauranga o nga pakeha, tera e awhinatia ratou. Mo te kupu a te honore mema na mo te mana hoko whenua a te Kawanatanga, kei te pohehe ia. Heoi te mana tango whenua a te Kawanatanga, ko te mana tawhito i raro i Te Ture mo nga Mahi Nunui, a me te utu ano i te wahi e tangohia. E hara i te mea e pa ana tenei mana ki nga whenua Maori anake, erangi ki a nga pakeha whenua tahi. Mo runga mo nga mate e pa ana ki nga tangata takitahi e whakaaturia mai ra e Kapa, ara mo nga tangata kua pana e te Kai Tiaki, kei te tika pea. Otiia i runga i enei whakahaere nui, e kore e kore te pa he mate ki tetahi mea kotahi. Me kimi marire i taua mea i roto i te Komiti Maori. E tika ana te korero a Ta Teone Hooro kia whai mana nga Maori ki te whakahaere i a ratou na wahi, otiia e mohio ana te honore mema kihai i taea te whakamana i tena ritenga i enei tau kua huri ake i runga i te mana o Te Whiti, kua huri katoa nga tangata ki raro iaia. I tuku atu ano nga painga kia ratou kia kuhu mai ratou i raro i te Ture. I whakaarohia kia turia he Poari whakahaere. I tukua atu nga whakaatu kia ratou, me te whakatu i tetahi Ateha. Maro tonu nga Maori, a kihai i pai te Ateha. Kore rawa i tahuri mai nga Maori. Kore rawa i whakarongo ki nga hamene a kihai rawa i whai koha. Na inaianei e ahua pai haere. Kua mahea te kohu, na e tika ana kia tukua tetahi mana kia ratou e te Paramete, mei kore e puta mai ratou ki te whai i te matauranga o a ratou hoa Pakeha.

Parea ana taua Pire ki te Komiti Maori.