Nga Korero Paramete: 1891-1895
Taite, te 21 o Hune, 1894
Taite, te 21 o Hune, 1894.
I whakatuwheratia te huihuinga tuawha o te Paremete tekau ma tahi o Niu Tireni i tenei ra e te Kawana, a pai ana ia ki te whakapuaki i enei kupu,—
Whai Korero A Te Kawana.
E nga Rangatira o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui,—
Ka nui toku koa i to tatou kitenga i a tatou me to tatou huihuinga ki roto ki te Paremete.
I tae ahau i tenei tau e haere nei ki Rarotonga, me etahi atu wahi o aua motu kua uru mai nei ki tenei koroni. I au i reira ngahau ana toku ngakau i te pai o te ahua o aua motu koa ana hoki au i te atamai me te pono o te piri on nga iwi o reira ki ahau. Ki taku titiro ka nui te pai o ta ratou noho i reira, a, kei te tino whakapai hoki ratou ki nga tikanga e awhinatia nei ratou i raro i te maru o nga ture a Te Kuini. I runga i aku tirotiro me aku whiriwhiri tau ana i oku whakaaro tera e tupu ake etahi mahi e puta ai he rawa i waenganui i aua motu me Niu Tireni.
I runga i te raruraru roa e whakakino nei i te noho o nga iwi o Hamoa kua puta te whakaaro o aku Kai-whaka-haere me tono ki te Kawanatanga o Ingarangi kia tukuna ma tenei koroni e whakahaere nga motu o Hamoa. Kua kitea ko ta te tiriti i mea ai, ara, kia toru nga iwi mana e whakahaere aua motu, kua kore e pai ki nga Mana nunui i uru nei ki taua mea, a, me te maha hoki o nga mate kua pa ki Hamoa I aua tikanga. I te mea e tino marama ana ko te mea tika ko Niu Tireni hei matamua mana e tohutohu nga whakahaere o nga motu e takoto mai nei ki te taha whakararo o tenei motu (ara, a Hamoa, a Rarotonga, me era atu motu whaka-te-taha ki Hawaiki) kua mahara aku Minita kaore koutou e kore te whakaae ki a ratou tohutohu mo tenei putake.
Ka whakatakotoria ki to koutou aroaro etahi pukapuka e pa ana ki nga mahi a te Huihuinga mo nga Poutapeta. Kei te mohio aku Minita ki te nui rawa o nga tikanga, e pa ana ki Ingarangi me ona koroni, era e puta mai i te Huihuinga ka tu nei ki Otawa, na reira kua tukuna atu e ratou tetahi tangata totika, mohio hoki ki nga mahi hokohoko taonga, hei mangai ki reira mo Niu Tireni.
Ahakoa kaore ahau e kaha ki te whakamoemiti atu ki a koutou mo te nui o te hua o te kai o tenei tau mo te nui ranei o te utu mo nga tino taonga e puta ana i te koroni, otira ki taku mahara kei te pai te ora o Niu Tireni, a, e tika ana tatou kia koa mo taua ahua. Na etahi take e puta noa ake ana, na te ahua uaua o nga makete o Ingarangi me te tupato hoki o nga whare whakahaere moni i runga i te mate i pa nei ki Atareiria, koia enei nga mea, nana i ara, nga huarahi e tupu haere ai te rawa. Otira, na enei mea katahi ka whakaputaina te kaha, katahi ka kitea te manawanui o nga tangata o te koroni nei me te maha hoki o nga huarahi e puta ai he rawa i tenei whenua. Na enei mea, na te marama hoki me te tika o nga tikanga whakahaere o nga moni i whakamana nei e te Paremete kua taha ake nei, i nui haere tonu ai nga rawa e puta ana i to tatou iwi. Kei te tino mana te ingoa o tenei motu ki nga whare whakahaere moni o Ranana, kei te iti haere a tatou nama, a, kei te iti iho nga tangata kore whiwhi mahi i nga tangata pera te ahua o etahi atu whenua. Ko nga whika tatau e whakaemia ana i nga taone o tenei motu e uru mai nei ki reira nga kaipuke o nga whenua ke, e whakaatu ana i roto i nga marama e rima kua taha ake nei, kua ahua mutu te u mai i Atareiria o nga hunga rawa-kore o nga hunga kore whiwhi mahi ki konei kimi mahi ai ma ratou.
Ka ahei ahau ki te whakaatu inaianei ko nga moni i whakaritea i tera tau hei whakahaere i nga mahi a te iwi kaore i pau, a, kei te toe ano etahi. Ma nga kaute e ata whakaatu atu ki a koutou nga moni i kohikohia me nga moni i whakapaua, a, tera koutou e kite he tino nui aua moni toenga, a, me te ora hoki o te ngakau i te peratanga o te ahua.
Ka whakatakotoria ki to koutou aroaro etahi tikanga e taea ai te whakahaere e te Kawanatanga te mahi whakanohonoho tangata ki runga ki te whenua, ara, tetahi tikanga e kore ai e uaua nga huarahi nama moni ma tenei koroni e kore ai hoki e kino rawa te peehi a nga takoha i te iwi.
Ki te titiro a oku Kai-whakahaere kua tupono te koroni inaianei ki te taima e kore ai e tika kia ngata noa iho tona hiahia mo te whakanohonoho tangata ki te whenua i runga ano i te ahua e taea ana e nga moni e watea ana mo taua mahi. Engari he mea tika kia whakamatau te Kawanatanga inaianei, i runga ano i tetahi huarahi tupato, tetahi tikanga e taea ai te awhina o nga mahi ake a te iwi kia ahei ai te iwi ki te whakawhiwhi i a ia, i runga i te itareti ngawari, ki nga moni o Ingarangi e tatari mai nei i tetahi taunga totika.
I runga i te whakahaere kuare i pakaru ai tetahi kamupane i tapa nei ki te ingoa o te koroni, kua mahara oku Kai-whakahaere me whakarite tetahi tikanga hei tiaki i te iwi kei raru ano ratou i aua mahi a aua tu kamupane. A, tera e mahia he pire mo aua tu mea.
Ka tonoa atu kia mahia e koutou tetahi mahi nui i timataria i tera Paramete engari kaore i ata oti. Ko taua mahi he whakamarama i nga ture whenua Maori, he whakatika i nga huarahi hoko whenua Maori kia mama ai kia tere ai hoki te mahinga. E mahara ana aku Minita kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia whakamutua te hoko whenua Maori a nga tangata noa iho, a kia waiho ma te Kawanatanga anake e whakaputa nga karaati whaitaketanga mo aua whenua i raro i nga tikanga o Te Ture Whakawhiti Whenua. E koa ana ahau i te mea e kitea ana e mana haere ana nga tikanga o te ture whakamana o tera tau e marama ana te whakahaere o nga tikanga o taua ture e puta ai he painga ki nga tangata e noho ana i te Tai Rawhiti, pera ano hoki me te Ture Whakatau o te Tai Hauauru i mahia ra mo tenei takutai o te motu nei. E mahara ana oku Kai-whakahaere me tahuri koutou i tenei huihuinga o te Paramete ki te mahi tikango mo nga putake e pa ana ki nga whenua Maori. I runga i nga patainga ki te iwi Maori e kitea ana e hiahia ana nga iwi Maori ki te tautoko i taua tikanga.
I te mea e whakahaerea ana te mahi hoko whenua Maori, me haere tahi hoki te mahi hokohoko i nga whenua a nga Pakeha, kia taea ai te whakanoho i nga tangata tokomaha ki runga ki te whenua. I te tau 1891 i whai kupu atu ano oku Kai-whakahaere ki te Paremete mo aua take. No muri nei ka hokona te whenua i Cheviot me etahi atu whenua, a kua kitea he nui te pai me to ora i puta i runga i taua mahi, no reira ka tono atu ano oku Kai-whakahere kia tukuna atu ano he mana ki a ratou kia ahei ai ki te whakahaere kaha i taua tu mahi. No reira ka mahia ano i tenei tau te Pire Whakanoho Whenua kaore ra i whakamana i te tau kua mahue ake nei, a kua apitiria atu hoki etahi atu tikanga hei whakapai hei whakakaha atu hoki i nga tikanga o taua Pire.
Tera koutou e koa i te mea i kaha rawa te haere o nga hunga ki te whakanohonoho i nga whenua takoto noa o te Karauna i roto i tenei tau, me te tino pai o a ratou mahi.
Ka tonoa atu hoki kia whakamana e koutou etahi ture e ahei ai te Tari Whakahaere mahi Paamu ki te tautoko i nga mahi hanga pata, ara kia whakaritea he tikanga e taea ai te whiriwhiri nga mea pai e taea ai hoki te hanga he whare matao hei takotoranga mo aua taonga. Tera atu hoki nga Pire hei tautoko i nga mahi paamu ka tukuna atu ki a koutou.
Kaore i te nui haere nga koura i keria i tenei tau; engari na te pai o nga huarahi e mahia ana i enei tau i taea ai te whakahaere o nga mahi i etahi takiwa kaore ra i taea i mua.
Ka tukuna atu ki a koutou tetahi Pire e maharatia ana ma ona tikanga pea e noho tuturu ai nga kai-kerikoura ki te whenua. Mehemea hoki ka whakahaerea he tikanga marama ai to ratou take ki te whenua tera pea e puta he painga mo ratou ake me nga takiwa keri koura me te koroni katoa.
Tera koutou e watea ki te ata whiriwhiri i nga take e pa ana ki nga tikanga whakahaere i te hoko waipiro. Ka mahia ano hoki he Pire hei whakatika hei whakatopu i nga ture e pa ana ki nga raihana hoko waipiro, hei whakangawari hoki i nga tikanga whakahaere pooti mo nga pootitanga raihana hoko waipiro. E hiahia ana hoki oku Kai-whakahaere kia marama mai nga mema e mahara ana oku Kai-whakahaere me whiriwhiri aua take i runga ano i te whakaaro o ia mema me nga tikanga i whakaaetia e ia mema ki te hunga nana ia i pooti.
No muri mai i te mutunga o tera tuunga o te Paremete ka mutu te tuunga o nga Komihana Whakahaere i nga Reriwe. A i runga i te ahua o "Te Ture Reriwe o te Kawanatanga, 1887," me te hiahia o te iwi i whakaputaina nei i te pootitanga o nga mema i tenei tau, kua whakaturia etahi tangata hou hei Komihana. Engari i ata waiho ma koutou ma nga mema e whakarite he tikanga whakahaere i nga reriwe o te koroni i runga i ta koutou i mahara ai he mea tika.
E nga Rangatira o te Whare Runanga,—
E whai tikanga ana kia whai kupu atu an mo tenei tu ahua o te Paremete. Ko koutou nga mema tuatahi o te Paremete kua pootitia i raro i te mana o te ture nana i whiwhi ai nga wahine ki te pooti. Ka mihi atu au ki te koroni mo te ahua pai o te whakahaerenga o te pootitanga mema i runga i taua tikanga hou.
Ma to koutou marama me to koutou kaha ki te mahi e kitea ai kaore koutou i hoki iho i te ahua o nga mema o era atu Paremete o mua.
Kua mahia houtia etahi o nga ture whakahaere i nga whai korero i roto i te Whare, kia marama ai nga mahinga a to koutou Whare, a ka tukuna atu aua tikanga hou ki a koutou kia ata whriwhiria e koutou. Ka tonoa atu kia koutou kia mahia aua tikanga i mua atu i ta koutou mahinga i etahi atu mahi. E ahua pouri ana ano oku Kai-whakahaere mo tenei whakarereketanga i nga tikanga me nga mana o mua, engari e mahara ana oku Kai-whakahaere kua tae inaianei ki tona wa e tika ai kia mahia houtia he tikanga. Kua kite hoki ratou e pa ana te mate me te raruraru ki te nuinga o nga mema i raro i aua tikanga e ingoa nuitia ana ko nga mana o te Paremete. E kitea ana na te puku korero roa a etahi o nga mema i kore ai etahi e watea ki te whaki atu i nga take whai tikanga e mohiotia ana e ratou, me ta ratou whakamarama atu I nga putake i nga kupu ruarua nei. E mahara ana oku Kaiwhakahaere ma te watea o nga mema ki te whakahaere tere i nga mahi e marama ai nga mahinga a te Whare.
Ka tukuna atu ki a koutou nga rarangi o nga moni whakahaere o te koroni. Ko nga rarangi o nga moni whakahaere ka ata mahia mariretia i runga i te ngakau tupato kei pau nui nga moni.
E nga Rangatira Honore o te Kaunihera, me nga Rangatira o te Runanga Nui.
Ka tukuna atu hoki ki a koutou etahi pire hei whakamarama i nga huarahi e taea ai te whakahaere nga ture, e taea ai hoki te whakatopu i nga ture e pa ana ki etahi putake. E maharatia ana koia nei te wa tika hei perehitanga houtanga i nga ture e whai-mana ana inaianei, a e mahara ana oku Kai-whakahaere me whakatu e Komihana hei whiriwhiri i aua take.
Ka tonoa atu auo kia whakaaetia e koutou te tikanga whakahaere takoha kia whakataua ki te utu tika o te whenua anake haunga nga whakapainga o te whenua; a ka tukuna atu hoki he pire mo nga namanga moni kia kaua e tino pakeke rawa nga hua itareti, ma koutou tera e ata whiriwhiri.
I tera tuunga o te Paremete i mahia etahi pire e te Whare Runanga hei whakarite tikanga e pai ake ai te noho o nga hunga kai-mahi, a kotahi ano o aua pire i whai-mana i tuturu hei ture. I pera ano hoki i te huihuinga whakamutunga o te Paremete i te tau 1890. I taua wa me tenei wa hoki kua tino puta te kupu o te iwi nui kia mahia aua Pire i whakarerea ra, kia mahia hoki etahi atu Pire pera. No reira ka mahia e oku Kai-whakahaere nga Pire e pa ana ki aga kai-mahi i whakarerea ra i tera tau, a ka mahia, atu hoki etahi tikanga mo nga whare mahi taonga, mo nga tamariki hoki e mahi ana i aua whale, mo nga tangata hoki e tere noa mai nei ki enei moutere. Ko taua take e pa nei ki nga iwi e ahu mai nei ki enei moutere, he putake nui rawa, a ka hohoro te tuku atu ki a koutou i nga ra timatanga o te Paremete.
E hiahia ana au kia ata whiriwhiria e koutou aua putake katoa. A e mea ana au kia mohio mai koutou e tino hiahia ana au ki te tautoko atu i a koutou mahi ki a puta ai he painga ki tenei koroni. Ka inoi au kia tau te atawhai o te Atua ki runga ki a koutou kia manaakitia a koutou mahi kia tau ai te ora me te rangimarie ki nga iwi katoa o Niu Tireni.