Nga Korero Paramete: 1891-1895
Taite, te 12 o Hepetema, 1895
Taite, te 12 o Hepetema, 1895.
No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Tumuaki ki runga ki tona nohoanga.
Ka mutu te karakia.
Ka whakahaerea etahi Pire me etahi atu mahi; ka oti era ka tae ki—
Te Pire Taake Whenua Taake Moni Puta-A Tau.
Ko Te Waari ( Hon. Mr. Ward), te Minita mo nga moni o te Koroni.—Na taua Minita i whakatakoto te Pire, e mau iho nei te ingoa, ki te aroaro o te Whare. Ko tona ritenga he hoatu i etahi mana ki te Kawanatanga kia taea ai te whakaeke o etahi taake ki runga ki nga whenua o nga Pakeha me nga Maori, a kia taea ai hoki te kohikohi o etahi taake i runga i nga moni e puta-a-tau ana ki nga tangata o te koroni nei.
Ka mutu ta te Minita, ka tu atu ko Kapene Rahera ( Hon. Captain Russell), ko Ta Ropata Taute ( Sir Robert Stout), ko Te Hetana ( Hon. Mr. Seddon), ko Te Pere ( Mr. Bell), ko Takuta Numana ( Dr. Newman), me etahi atu. He tautoko ta etahi o enei i te Pire, a he turaki ta etabi.
Ko Hone Heke.—E Te Pika, ahakoa nga korero a te Minita mo nga Moni a te Koroni, e ki nei ia kaore nga whenua Maori e tonoa ana kia utu reiti ki nga Rori Poari me nga Kaute Kaunihera, me ki tonu atu ahau e he ana taua korero, kaore e kore ana te utua o aua reiti e nga whenua Maori, notemea kei te riihitanga kei te hokonga ranei o etahi whenua Maori, hei reira ka tikina atu ka kohia, e te Kawanatanga me nga mana whakahaere takiwa, nga reiti kua whakaekengia i mua atu ki ruuga ki aua whenua. He nui nga moni reiti me nga taake e akina ana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga taake e kohia nei e nga Katimauta; kei te utu ano hoki nga Maori i era. Na reira ka mea ahau e he ana kia akina atu ano hoki enei taake hou ki runga ki nga whenua me nga rawa o nga Maori, i te mea kua hereherea e tenei Kawanatanga me ana ture nga whenua katoa o te Maori, kua tangohia atu e te Kawanatanga ki a ratou anake te mana o te hoko me te riihi i nga whenua Maori. Na, tenei ano etahi ata Pire, kei te hanga e tenei Kawanatanga inaianei, hei apiti atu ano i etahi atu taake ki runga ki nga whenua o te Maori, ara, ko te Pire Taiapa me te Pire Petamana. Na reira kaore rawa i te tika nga korero e whakapuakina nei e te Kawanatanga me etahi atu mema o te Whare nei, e ki nei ratou, kaore nga whenua Maori i te hoatu moni hei utu i te mahinga o nga rori, me nga piriti, me era atu mahi, o nga takiwa i takoto ai aua whenua. Peheatia ai koia te whakapau a te Kawanatanga i nga moni e utua nei e nga Maori, ara, nga moni tiute me nga moni taake kua whakahuatia ake nei e au? Ko enei moni kua whakapaua ki runga ki nga mahi a te koroni, a ki te ata huihuia aua moni tera e kitea he nui rawa atu, a e rite ana ano ki nga moni e utua ano e nga Pakeha i raro i nga ture taake o te koroni. Mehemea ka whakahokia atu e te Paremete ki nga Maori ano te mana whakahaere i o ratou whenua, i tangohia nei e te Kawanatanga i tera tau, kia ahei ai nga Maori ki te reti me te hoko i o ratou whenua i runga i nga huarahi e paingia ana e ratou, kia puta ai he rawa i aua whenua hei utu haere i nga taake me nga reiti e akina ana ki runga i a ratou, mehemea i penei te takoto o te ture, kua kore aku whakahe inaianei ki nga Pire taake i whakahuatia ake nei e au. He mea tika rawa tenei e tonoa nei e nga Maori, a me titiro te Whare ki te nui o tenei mate kua pa nei ki a ratou, a e meatia nei kia tapiritia atu ano taua mate e tenei Pire. Kei te mohiotia te aronga o nga korero a nga Minita, e ki nei ratou kaore ratou i te pai kia tukuna atu ki nga Maori te mana mo te hoko me te riihi i o ratou whenua, notemea ki te whakaaetia taua tikanga, kaore e roa kua pau katoa nga wheuua o nga Maori te tahae me te hoko e nga Pakeha. Kaore rawa he totikatikatanga o era tu korero, notemea kua mohio te iwi Maori inaianei he hanga noa iho aua tu korero. Ko te take i hiahia ai te Kawanatanga ki te paahi i enei tu ahua Pire kia watea ai ma ratou anake e hoko nga whenua Maori. Ma tenei e mohiotia ai e te Whare te horihori noa iho o nga korero a te Kawantanga e korero nei ki a tatou mo te nui o to ratou manawapa kei tahaetia nga whenua o nga Maori e nga Pakeha noa iho. Hei tautoko i enei whakaaro oku, ka panuitia atu e au i konei ki te Whare etahi o nga kupu o roto o te whai-korero i hoatu nei e nga Minita kia whakapuakina e te Kawaua i tana whakatuwheratanga i tenei huinga o te Paremete. ara:—
"I muri iho i te Paremete o tera tau he nui rawa nga tikanga i whakahaerea hei whakakotahi i nga iwi Maori, kia tahuri ai ratou ki te puru i nga hoko whenua, kei te koa aku Minita i te mea e taea ana te whakaatu kua kore e kaha taua tikanga. Otira he nui rawa nga ingoa e hainatia ana ki nga tiiti hoko whenua, a kaore kau he wehi tera e katia te mahi whakawhiwhi i te Karauna ki nga whenua Maori."
E te Pika, he aha ra te tikanga o enei kupu kua panuitia ake nei e au? Koia tenei, ka mau tonu te mahi hoko a te Kawanatanga i nga whenua o nga Maori mo te moni iti noa iho, e kore rawa te Kawanatanga e whakama ki te iti o tana utu, a e kore rawa e makere i tona ringa nga whenua Maori; heoi tana he apo i aua whenua mana anake e hoko. Hei aha ma te Kawanatanga te kore whiwhi o nga Maori i te utu tika mo a ratou whenua i runga i te makete e tuwhera ana ki te katoa. Kei te tononga o nga Maori kia whakatuwheratia ki a ratou nga huarahi e taea ai e ratou te tuku i o ratou whenua ki te makete e whiwhi ai ratou i te utu tika, ka pa te karanga a te taha Kawanatanga "Kaore e pai, notemea, ki te peratia, ka tahaetia nga whenua o nga Maori e nga Pakeha noa iho." He hanga noa iho, he tinihanga noa iho, enei tu korero, ma tenei e mohiotia ai te kore whakaaro o te Kawanatanga me etahi o nga mema honore o tenei Whare ki nga Maori. E ki ana te Pirimia, timata mai i te tau 1891 tae noa ki te tau 1895, kaore e utua ana e nga, Maori nga reiti i runga i o ratou whenua, otira tenei nga pukapuka maha noa atu a nga Maori, puta noa i te motu o Aotearoa nei, kua tae mai ki au, he whakaatu mai kua puritia atu aua reiti i roto i nga moni o nga reti o aua whenua. Mehemea e tino hiakia ana nga mema honore ki te mahi i te mahi tika ki nga Maori, me ruke atu tenei Pire. Kaore rawa ahau i te marama ki te take i kore ai e tahuri tatou ki te hanga kia rite tonu nga ture mo nga whenua Maori ki nga ture mo nga whenua Pakeha.
Tenei ano te roanga atu o nga korero mo tenei Pire a te mema honore mo te pito ki Ngapuhi, engari kaore i whakamaoritia katoatia ki konei, otira kei nga pukapuka reo Pakeha o nga korero o te Paremete e mau katoa ana aua korero.
Ka mutu a Hone Heke he maha nga mema Pakeha i korero mo tenei Pire, engari kaore etahi o ana hoa mema Maori i korero.
No te pootitanga riro ana i ta te Kawanatanga, heoi paahitia ana te panuitanga tuarua o te Pire.
I te tatautanga o te pooti kitea ana e rima tekau ma rua nga mema i te Kawanatanga, a tekau ma whitu tonu i te taha ki a Hone Heke. Tokorua nga mema Maori i pooti ki te taha kia Hone Heke, ara ko Tame Parata me Ropata Te Ao, a kotahi to mema Maori i tautoko i te taha Kawanatanga, ara, ko Wi Pere.