Nga Korero Paramete: 1891-1895
Mane, te 25 o Hepetema, 1893
Mane, te 25 o Hepetema, 1893.
Ture Tiaki I Te Awa O Whangui.
I motinitia e te Wirihi kia korerotia tuaruatia tenei Pire. He mea kau tana kia mahia taua awa kia puta ai nga tima.
Te Kapa i whakahe nga Maori i mua ake nei ki taua Pire. Tena ano pea he pai taua Pire ki te Pakeha erangi ko nga Maori i ki e kino ana ki a ratou. Kua maha nga tau e rere haere ana te tima i roto i taua awa a i tae i mua ake nei ki nga wahi e hiahiatia ana. Kahore ahau a Kapa i mohio he aha te take kia tukuna mai tenei Pire. I ki nga Maori mehemea ka paahi tenei Pire ka keria e te Tiaki Awa nga tahataha o te awa i nga wahi i pai ai ratou a ka tau he raruraru ki nga Maori. I whakaae te Kawanatanga ki te whakarere i etahi Pire maha a ratou, a kahore ahau i kite he aha te take i kaika ai te Kawanatanga ki te paahi i tenei inahoki no nga Maori anake te whenua e paangia ana e taua Pire.
I te whakahenga a te Kapa ki taua Pire i mea atu ia te mema mo Whanganui kia kite ia a te Kapa i a Meiha Keepa koia hoki te kawhakahaere o nga Maori o Whanganui erangi kihai a te Kapa i whakaae ki taua tikanga. I tono a te Kapa kia araia te Pire a ki te kore ia e arai ekore e tika taua mahi mehemea ka whakaae ia kia paahi. He mea pai ano pea ki nga Pakeha kia akiaki i nga mema kia paahitia nga Pire e tau ai he painga nui ki nga Pakeha, erangi kahore te Whare e paahi i tetahi Pire e tau ai he painga ki nga Maori. E rua nga tu Pire i tukuna mai ki te Whare ko nga Pire i tukua mai e te Kawanatanga me nga Pire e tau ai he pai ki nga tangata takitahi: Ko tenei Pire mo te tangata kotahi a me turaki. Ko te mea tika ma te mema nana i tuku mai tenei Pire me haere i te tuatahi kia kite i nga Maori whai take ki aua whenua a tera ano pea kua whakaae ratou. E motini ana ahau kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ko te huarahi tonu tera mehemea e pa ana tetahi ki nga take Maori a i mahara ia me penei ano hoki tenei.
Taipua.—E whakaae ana ahau ki te motini kia tukua tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori a kei reira a ka ahei a Meiha Keepa te tangata e whai paanga ana te tae mai ki taua Komiti ki te korero. Ka maha nga pukapuka mai a nga Maori o Whanganui ki ahau e mea ana kahore i te whakaae nga Maori katoa ki taua Pire.
Te Wirihi.—Ekore e whai taima kia tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori.
Te Hetana.—He Pire whakatikatika tenei i runga i tetahi Pire i tukuna mai nei e to tatou hoa aroha kua mate nei ara e te Paranihi, a ko nga mea e meatia kia patua e tenei Pire ko etahi mea kihai i ahei te whakahaere i raro i taua Pire a te Paranahi. Kihai ia i tino tau tetahi he ki i runga i nga take a nga Maori erangi ia hei painga mo ratou. Kahore hoki he hunga e tau ai nga painga nui ake i nga Maori e noho ana i te taha o taua awa no te mea hei painga ano mo tatou te wahanga i nga taheke me te tiaki i nga tahataha o te awa hei painga mo ratou mehemea e tukua ana tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori i tenei wa o te Paremete he whakaatu tena ekore tenei Pire e puta i tenei Paremete, a ka tono atu ahau ki nga mema Maori kia kaua ratou e tuku i taua Pire ki te Komiti erangi me whakaatu i a ratou whakaaro pai mo runga i tenei Pire e tau ai te pai ki nga Maori me nga Pakeha. Hei painga ano mo nga Maori taua Pire. Heoi nei hoki te tikanga o tenei Pire he mea kia whakanuia ititia atu nga mana a hei patu i etahi tikanga whakararuraru e mana nei i naianei. A no te mea na te Pirimia kua mate nei i tuku mai taua Pire kua tono ahau ma te Kawanatanga e whakahaere taua Pire mehemea ehara i te Pire e pa ana ki te takiwa kotahi erangi i runga i nga tohutohu mai a te Tumuaki i tera rangi araia ana te Kawanatanga kei whakahaere i taua Pire. Hei painga mo te katoa te rere haere o nga tima me nga waka i runga i taua awa. E rua nga poraka whenua i runga i taua awa kua whakanohia e te Kawanatanga a heoi nei te huarahi e tae atu ai he kai ma taua hunga ma te awa anake. E hiahia ana ahau kia kaua nga Maori e turaki i tenei Pire.
Te Moa.—Kahore ahau i ahua pai ki te arai i te korerotanga tuarua o tenei Pire erangi ia e whakaaro ana ahau he mea tika kia whakaaetia te tono kia tukuna ki te Komiti mo nga Mea Maori. Mehemea i whakaaro te mema nana i tuku mai tenei Pire he tikanga nui kei roto ko te mea tika me tuku mai e ia i nga rangi tuatahi o te Paremete.
Te Wirihi.—Me ki atu ahau ka rua nga marama e takoto ana tenei Pire i te aroaro o te Whare.
Te Moa.—Mehemea he pena he mea tika mei korerotia noatia ake te korerotanga tuarua a me kaua e waiho ki te whakahemohemonga te Paremete ka korero ai.
Te Wirihi.—Kihai i taea e ahau te tuku mai i te mana o etahi atu Pire.
Te Moa.—E mea ana ahau mehemea he tikanga nui kei roto i tenei Pire kua taea ano te tuku mai kia korerotia tuaruatia. He mea he ki te hunga whai take kia tukua mai enei Pire mo te korero tuarua i tenei wa o te Paremete. Ki taku whakaaro he tika ano te whakahe o nga Maori ki taua Pire ara nga Maori e noho ana i te taha o taua Awa no te mea tera ano e tau he mate ki runga ki nga whenua e pa tata ana ki te awa.
Ko G. Hutihana.—I te mea koia nei anake te wa e ahei ai e tetahi mema te paahi i tetahi Pire ra roto i te Whare me tuku tenei Pire kia mahia ana ara mehemea i waenganui o te rironga atu i taua Whare me te paahitanga i tetahi atu wahi tera e tukuna ki te Komiti Takiwa. He mea tika ano hoki kia tukuna atu nga Maori ki te korero.
Te Puruiha.—Ka pouri ahau mehemea ka pooti ahau mo tetahi Pire e tau ai he mate ki runga i nga Maori, erangi ki taku whakaaro ko te take i mea ai nga Maori kia turakina tenei Pire he mea kihai ano ratou i ata matau ki nga tikanga o taua Pire. E mohio ana ano ia ahau he nui to ratou whakahe kia wahia a ratou pa tuna, piharau hoki. Otira he tika ana ano ta te Pirimia i ki nei heoi rano te huarahi nui mo te ora ki te katoa e noho ana i tera wahi o te whenua a he huarahi e taea ai etahi whenua nui. Ko taku whakaaro tuturu tenei he Pire tenei e tau ai he painga nui ki nga Maori e whai whenua ana i taua takiwa.
Te Pihi.—Ki taku whakaaro ko te huarahi e paahi nei tatou i nga Pire he tikanga kino rawa atu. He nui te wa e takoto ana ki nga mema ki te tuku mai i nga Pire takiwa i runga i ona huarahi ano a ma reira e ata whiriwhiria ai. Mehemea e pai ana nga ropu takiwa ki te mau mai i a ratou Pire i te wa e mutu ana te Paremete no ratou ano tena he mehemea kahore e paahitia aua pire. E whakahe ana ahau ki te ki a te mema nana i tuku mai taua Pire kihai ia i whai taima ki te whakapuaki i te nui o nga tikanga o tenei Pire mehemea e marama ana ki nga mema kia paahitia tonutia tenei Pire ekore ahau e pena. He mea tika ano kia tukua ki te mema mo Whanganui tetahi wa hei whakamarama i nga tikanga o tenei Pire. Otira kihai i tukuna kia whakamarama ia i nga mema i te pai o nga tikanga o tenei Pire. Kahore hoki ahau e mohio heaha te tikanga i arai ai taua whakamarama i tenei Pire. I tino kaika te Pirimia kia pahitia tenei Pire. Erangi ko te take i pera ai ia ki taku whakaaro no te mea ko te mema mo Whanganui tetahi o ona tino hoa. Otira kua tino rere ke taua Pire mehemea naku ke taua Pire i kokiri ki te Whare. Kihai nga whakaaro o te mema mo Whanganui i ata tau me piri ia ki tewhea ki tewhea ranei o te Whare a kihai hoki te Pirimia i tino mohio mehemea ka piri ki tona taha. No reira i tahuri ai te Pirimia inaianei ki te tautoko i taua Pire.
Te Hiara.—Ki taku whakaaro tera e whakarerea e nga Maori ta ratou arai mehemea e whakaae ana nga mema ki te whakatikatika i te wahi rarangi tuatoru o te rarangi tuarua i runga i te patu i enei kupu "me etahi atu mea ranei."
Heoi ka pooti te Whare i konei ko nga kupu i meatia kia patua me mau tonu hei kupu mo te Pire a pootitia ana ko nga Ae e 34 ko nga No 12 ko te nuinga ake i nga No e 22.
Heoi whakakorea ake te menemana a korerotia tuaruatia tuatorutia ana te Pire.
Nga Apiha O Te Whare.
I Taipua.—E te Tumuaki e tino tautoko ana ahau i te menemana a te mema mo Inangahua ara a Ta Rapata Taute a i tino pouri ahau i tana korerotanga i tetahi o ana koreroro pouri ana taku ngakau me te ki ano hoki o toku ngakau i te aroha mo Te Paranihi kua mawehe atu nei ia tatou. I kite hoki ahau he kupu manaaki ana kupu a he kupu hei ata whiriwhiri ma te Whare. Na ka haere tenei aku korero ki runga ano i tetahi ahua o tenei take. I ahau e noho ana hei mema mo tenei Whare i puta mai tetahi kupu i te Kawanatanga kia whakanui ake te utu mo nga mema o te Whare. Na i runga i taua pootitanga i pooti ahau ki te taha whakahe ara kia mau tonu nga utu ki nga utu o mua no te mea i whakaaro ahau me etahi mema hoki o te Whare kia ata tiaki tatou i nga moni o te koroni a ki taku mohio i te pera tonu aku pooti i aku pootitanga katoa, otira i wini tenei. Kawanatanga i te whakanekehanga ake i nga utu ki te £240 mo te tau. Na mehemea e kitea ana e tenei Kawanatanga ka pau nga moni o te koroni i runga i tenei pooti a ratou ko te mea tika me whakahoki iho o ratou utu mo te tau me nga utu hoki mo nga mema. Ki taku whakaaro mehemea kahore e hua nga moni o te koroni me whakanui i runga i te whakahoki i etahi moni i roto i o tatou pakete a me kaua tatou e patu i nga Apiha i whakahuatia e te Pirimia. Na ko tenei take e pa ana ki nga mema Maori no te mea e uru mai ana nga Kaiwhakamaori ki roto i taua kupu. Ki taku mahara he nui te mahi a nga Kaiwhakamaori i runga i te whakamaori i nga Pire me etahi atu mea e pa ana ki nga Maori. He mea ano e tonoa ana aua Apiha ki te whakamaori i nga Pire Kawanatanga i te roanga o te po. He nui ano hoki te mahi ki te whakamaori i nga whaikorero e nga mema Maori me te tiaki hoki i nga Komiti. Kei nga kaiwhakamaori tenei mahi a ko te mea tika me ata whakaaro marire he tikanga ki aua Apiha o te Whare.
E. M. Kapa.—He kupu taku mo runga i nga Apiha katoa o te Paremete erangi ia kahore ahau e mohio ehia aua Apiha a ko wai ranei o ratou ingoa. Ekore ia ahau e ki ake i penei te nui o toku matauranga ki te korero mo runga i tenei take penei me te mema mo Waihora, ara a Ta Teone Hooro, me te mema mo Inangahua, ara a Ta Ropata Taute. I ki raua kihai ano tetahi atu Kawanatanga o te ao i i penei te tango rnai ki raro ia ratou nga tikanga ki nga Apiha o te Whare, a i mea aua mema tokorua ki te Whare me ata whakaaro taua take a me kaua e tukua te tikanga o nga Apiha ki te Whare. Ki toku whakaaro e te Tumuaki me waiho te tikanga o aua Apiha ki a koe. Tenei ano hoki tetahi mea i whakaaro ai ahau kihai i tika te mahi a te Kawanatanga. Ki taku titiro iho kei te whiriwhiri ratou i etahi Apiha anake. Heaha te Kawanatanga te tango katoa ai i aua Apiha? Mehemea i uru katoa aua Apiha ki roto i te motini a te Pirimia ka tahi ahau ka mohio. Ki taku mohio ekore te Kaunihera e whakaae kia peneitia te tikanga ki a ratou Apiha. Na mo runga i te taha ki au ake me ki ake ahau kahore matou nga mema Maori e mohio ki te korero Pakeha a na nga Kaiwhakamaori matou i mohio ai a ki taku whakaaro ko te mahi ma nga Kaiwhakamaori he tino whakamarama mai ki nga mema Maori i nga take katoa e korerotia ana i roto i te Whare, a mehemea e hanga mai ana tetahi tikanga hei whakahau i nga Kaiwhakamaori kia kotiti a ratou whakamarama mai, ki taku whakaaro he tikanga he rawa tenei. A mehemea ka peratia nga tikanga tera pea e anga nga Kaiwhakamaori ki te ki mai he pire pai nga pire a te Kawanatanga; kahore ia tera ano pea he kino aua pire. Ko taku whakahe ki tenei tikanga mehemea ka riro nga Kaiwhakamaori ki raro i te Kawanatanga tera nga Kaiwhakamaori e tahuri ki te whakapatipati i nga mema Maori. Ki taku titiro iho kei te hiahia te Kawanatanga kia riro katoa i a ratou nga mahi o tenei Whare, he mea ano koki na ratou kia tau katoa nga Maori ki raro i o ratou ringa, a i muri ake nei ka mea ratou kia tau hoki koe e te Tumuaki ki raro i o ratou ringa. A mehemea ka riro nga Apiha ki raro i nga ringa o te Kawanatanga hui atu ki a koe e te Tumuaki tera pea ratou e karanga i a koe kia tu hei Tiati mo te Hupirimi Kooti. A tera pea e karangatia to tatou Karaka hei Tiati me te Kooti Whenua Maori i te mutanga o te Paramete, a tena ano pea te Minita o nga Whenua e karanga i a Mautaiaha hei Kaititiro i nga whenua o te Karauna. Ko taku i hiahia ai kia kaua rawa nga mema e whakarongo ki enei tikanga hou erangi kia mau ano ki nga tikanga tawhito.
Tame Parata.—E hiahia ana ahau ki te korero i etahi kupu torutoru nei mo runga i tenei take. Kahore ahau e pai ki te whakaroa i aku korero no te mea kua maha nga korero kua whakapuakina mo runga i tenei take. I whai korero ano ahau mo runga i tenei take i te tau 1888 i te wa e tu ana te Kawanatanga o te Atikini a whakahe ana ahau ki taua tikanga a te Kawanatanga. Ki taku whakaaro me waiho tonu te tikanga o nga Apiha o te Whare ki te Tumuaki. I penei tonu aku whakaaro mai ano i te 1888 a tae noa mai ki naianei. Na ko aku korero ka korero nei mo te taha ki nga Kaiwhakamaori. Ki taku whakaaro me waiho ano nga Kaiwhakamaori ki raro i te Tumuaki o te Whare kaua ki raro i te Kawanatanga. Ko taku i kite ai i ahau e noho aua i te Paremete i tino tika i tino pai hoki ta ratou mahi: e whakaatu tonu mai ana hoki ratou i nga korero a nga mema Pakeha me nga mahi o te Whare. E mohio ana ano ia ahau ki nga mahi e mahia ana i roto i te Whare otira he mea ano kei te ngaro atu ia ahau. Kei te titiro ahau ki tenei Paremete me ake nei pootitia nga mema hou a tena ano pea e pootitia he mema Maori anake kahore e mohio ki te korero Pakeha. Mehemea ka whakaitia nga utu mo nga Kaiwhakamaori ekore ratou e haere mai ki tenei Whare whakamaori ai. Ki taku whakaaro e he ana te tikanga e meatia nei kia whakaitia o ratou utu, no te mea i whakaitia ano o ratou utu imua a tangohia ana i a ratou ara i ia Kaiwhakamaori e £55. I taua wa i tae o ratou utu ma ia Kaiwhakamaori ki te £240, a tangohia ana i reira e £55 i ia Kaiwhakamaori. Me mahara hoki tatou ki tenei e te Tumuaki kahore ratou mahi i mutu i te mutunga o te Paremete. E rua marama e noho ana tetahi o aua Kaiwhakamaori i Poneke i te mutunga o te Paremete ki te whakamaori i nga whai korero a nga mema Maori no reira ki taku whakaaro kahore e tika kia whakamahia ano ratou ki tetahi atu mahi i te mutunga o te Paremete. Me whai kupu ano hoki ahau mo runga i nga korero a te Pirimia. I ki ia ka taea e te Kawanatanga te whakahau i etahi Kaiwhakamaori mo aua utu ano a puta noa te tau. Kahore ahau e whakaae ki aua korero ana. Tera ano pea etahi tangata e pai ki taua mahi i raro i te utu iti erangi e kore e taea nga mahi ki toku whakaaro. Kotahi te Kaiwhakamaori i konei i mua a he ana tana whakapakeha i nga korero a Henare Tomoana. Na ka ki ake ano ahau ka pooti ahau kia waiho ano nga Apiha o te Whare ki raro i te Tumuaki. I whai ahau i runga i ta te Paranihi no reira ekore ahau e whakaae ki ta tenei Pirimia ritenga. Ekore ahau e whakaroa i te Whare; kua oti ake nei hoki te whakapuaki i aku whakaaro a ka mau tonu ahau ki tenei.
He maha nga mema i korero i muri i iho mo taua take a ka tahi ka tukuna kia pootitia te tukunga iho.
Nga Ae | 23 |
Nga No | 22 |
A whakakorea ake te menemana.