Nga Korero Paramete: 1891-1895

Taite, te 13 o Hurae, 1893. — Pire Whakamana Mo Mangatu No. 1

Taite, te 13 o Hurae, 1893.
Pire Whakamana Mo Mangatu No. 1.

Tame Parata, e motini ana ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire. Te take i tangohia e ahau tenei Pire na te mea e pa ana ki etahi Maori tokomaha o tenei motu, e hara i te mea e whai paanga ana ahau ki tenei whenua. Heoi taku i rongo ai, hei tiaki tenei mea mo nga hea o etahi tangata 180. I te whakawakanga o tenei whenua e Te Kooti Whenua Maori i te tuatahi, i whakaturia nga tangata kotohi te kau— ma rua hei kaitiaki mo te iwi, a kua mate etahi o aua tangata inaianei, a e hiahia ana nga tangata 180 kia whakaritea a ratou hea, kia mana ano hoki ratou ki te whakahaere i taua whenua, kia waiho ma tetahi Komiti, he mea na ratou i whakatu, e whakahaere, e riihi, e whakatupu kararehe hipi pehea ranei kia putu mai he painga ma ratou. Kaua nga honore mema e tupato ki te ingoa o Wi Pere. E kore e pa he mate ki nga Maori whai paanga. He nui nga whenua kei te penei te ahua kei Te Waipounamu, a kua whakahaerea e Tiati Make a tera e mahia he Pire penei ano te ahua hei whakahaere, ara me whahahaere i raro i Te Ture Whakapumau Take Tika. Kaua nga mema e maharahara, he mahi tahae kei roto o tenei Pire. Kua patai ahau kia Meiha Ropata, ki mai ana taua tangata he tino painga tenei Pire mo nga Maori no ratou tenei whenua. Tetahi ma Timi Kara e whakamarama ki te Whare nga tikanga katoa e pa ana ki tenei mea. A mehemea e kitea ana etahi rarangi e he ana, ka taea noatia te pana ki waho, te whakatikatika, me pare ranei ki tetahi Komiti Motuhake, ki te Komiti Maori ranei, kia patua nga mea e ki ana kei te he.

Timi Kara.—Kaore he tino tikanga kia korerotia nuitia tenei Pire inaianei. Kei te whakapae etahi mema ki tenei mea otiia kahore ratou e tohutohu mai i te he. Ko ahau tetahi tangata e mohio ana ki nga ritenga katoa o tenei keehi na e penei ana. I te tuatahi no te tukunga kia tu nga tangata tetekaumarua ka riro rawa ia ratou tenei whenua. Na tokorima kua mate inaianei, tokowhitu kei te ora. No ratou ake tenei poraka inaianei. E kore te Kawanatanga e kaha ki te tiaki i te iwi mehemea ka puta te hiahia o te hunga tokowhitu ki te hoko rawa atu i tenei whenua i te mea, kua kiia no ratou anake. A i runga i ta ratou ngakau pono whakaaro rangatira e haere mai ana ratou ki te Paremete kia paahitia tenei Pire hei tiaki i te iwi kua mahue ki waho o te karaati. Heaha te he o tenei? Pai atu tenei mahi a ratou. Kua oti te riihi tetahi wahi o tenei whenua, ara e 4,000 eka pea ki tetahi Pakeha, na e mea ana nga kaitiaki kia tiakina paitia taua riihi i te mea e puta mai ana he utu tika. Ko taua moni e mauria ana ki runga ki tetahi kaute ki roto ki te peeke takoto ai, a e tuhaina ana ki te iwi katoa. E kore e tika kia araia te ora mo enei tangata. Tetahi ritenga o tenei Pire he whakamana i nga riihi kia tae ki te whatekau tau kia kaha ai nga kai riihi ki te tua i te ngaherehere, ki te whakapai i te whenua. Tetahi tikanga e penei ana, e kore e taea te hoko i te whenua. Erangi ma te Kawanatanga anake e hoko. Katahi ka tika. He marama katoa nga ritenga o tenei Pire. Ma te Whare e ata tirotiro. Me riihi i runga i te mahi Okihana anake. Me tuku te Pire ki te aroaro o te Komiti Maori. Kei te mohio ahau ki nga tangata katoa katoa no ratou tenei whenua, a koinei ta ratou i hiahia ai.

Ko Kapa.—I whakawakia a Mangatu No. 1 Poraka e Tiati Hiira i te tau 1881. A i runga i te tohutohu a te Tiati, whakaae ana nga tini tangata whai paanga katoa kia whiriwhiria he tekaumarua o ratou hei tarati, ara hei Kaitiaki hei whakahaere i taua whenua. Hanga ana e te Kooti tana ota pera, muri iho ka haina te tekaurua rua i tetahi pukapuka e whakaatu ana he Kai tiaki kau ratou mo te tini. No muri nei ka whakaatu te Kooti, ki te here i whakaekea e ratou, heoi ka ahei taua tekaumarua ki te hoko i te whenua, ano no ratou ake. Muri iho ka matemate etahi o nga tangata 180, kore rawa e whakaae te Kooti ki te whakatu riwhi mo ratou, erangi mo nga mea mate o te Kaumarua anake. Kore rawa taua tekaumarua e pai kia riro ia ratou anake tenei whenua, otiia no te kore whakaae o te Kooti ki te whakatu riwhi mo te hunga kua mate, kua kore e pai nga morehu o te tekaumarua ki te whakahaere i tenei whenua. Ko tenei whenua e 35 maero i uta atu o Kihipane, he oneone ahua pai, otiia kei te takoto mangere noaiho. Ehiahia ana nga tangata whai paanga kia meingatia tenei ture kia ahei ratou ki te whakamahi i tenei whenua hei painga ma nga tangata katoa e whai hea ana. E kore ratou e pai ki te hoko, erangi ki te Karauna anake. Ma te Kooti e kimi nga hea o ia tangata o ia tangata, a kei roto i te apiti te rarangi ingoa o nga tangata katoa e whai paanga ana. Ma te paahi o te Pire nei katahi ka ahei nga tangata whai paanga ki te mahi i taua whenua hei painga, hei oranga ma ratou. Ki te kore te Whare e pai, heoi tera e riro tenei whenua ki te hunga kotahi te Kaumarua anake, a ka kore rawa atu te whai painga o te iwi nui tonu. A na te mea e whakarite ana tenei Pire i te hiahia o nga Maori, Kati me paahitia. Nana ka raruraru i muri iho ta ratou whakahaere, kaore kau he ritenga tatemea na ratou i tono kia hanga tenei Pire….

He nui nga korero roa mo tenei Pire, muri iho ka panuitia tuaruatia.