Nga Korero Paremete: 1904-1905

Paraire, te 21 o Oketopa, 1904

Paraire, te 21 o Oketopa, 1904.

No te hawhe-paahi i te rua karaka ka noho te Pika ki runga ki tona nohoanga.

Ka karakia te Whare.

Ka whakahaerea etahi Pire katahi ka karangatia kia whakahaerea ko te korerotanga tuatoru o te—

Pire Reiti Whenua Maori.

Te Raiti Honore Te Hetana ( the Right Hon. Mr. Seddon), (Pirimia).—E te Pika, i te mea kaore te Minita Maori i konei kua mea mai ia maku e motini kia panuitia tuatorutia tenei Pire i puritia nei kia paahitia ra ano te Pire Whakakore Tiute Whenua Maori. A i tenei motini aku e mohio ana ahau kua roa e hiahiatia ana tenei Pire, a ka tino pai ki nga mana ropu takiwa, a e kore ano hoki e tino taumaha ki runga ki nga Maori ki taku mohio.

Te Pato ( Mr. Buddo), (mema mo Kaiapoi).—E tu ake ano ahau ki te motini kia whakahokia ano tenei Pire ki te Komiti kia whiriwhiria ano a tekiona 9. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

Tame Parata (mema Maori o Te Waipounamu).—Taku hiahia kaua e whakawaaetia e te Whare te menemana i muua e te honore mema mo Kaiapoi. I ata whitiwhiria rawatia tenei take e te Komiti mo nga Mea Maori, a i whakaaturia hoki i reira na runga na te korenga i whakatutukitia nga tikanga i whakaaetia rawatia nei e nga Kawanatanga o mua, no reira kaore e tika kia tonoa kia utua he puru reiti mo runga mo nga whenua Maori i te motu o Te Waipounamu. Kati ra, i te mea e pera ana te aronga, e mea atu ana te hiahia o toku ngakau me kaua e mua e te honore mema nei tana menemana.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — He maha aku korerotanga atu ki te Whare nei i nga take e whakahe nei ahau ki tenei Pire. Tetahi o aku tino whakahe, mo te rarangi 3, e ki nei taua rarangi ka ahei te Minita, mehemea e kite iho ana ia hei painga tena mo nga taha katoa, ki te whakamana i te Kaunihera Wakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei e takoto ana tetahi whenua Maori, ki te tango i taua whenua ahakoa i whakaaetia kaore ranei i whakaaetia kia tangohia e nga Maori no ratou te whenua. He mahi tika ranei tena? He ata muru marire i te whenua o te tangata i roto i tona ringa i runga i te Ture penei te ahua? Ahakoa ano nga whenua kua whakaputaina atu he taitara ki nga Maori no ratou kei te herea rawatia aua whenua kaore rawa nei e taea e aua Maori te whakahaere pewhea pewhea ranei i aua whenua, me pewhea koia e tika ai kia murua atu aua whenua i roto i o ratou rinagaringa ahakoa kaore i whakaae nga Maori no ratou aua whenua? Ka tuturu mahi he rawa atu tenei Whare mehemea ka paahitia e ratou te panuitanga tuarua o tenei Pire. Ko nga iwi Maori katoa puta noa i te motu o Aotearoa kua tino marama i naianei ki te ahuatanga. E penei ana to ratou tu e tu nei: kei te whakaae noa atu ratou kia utu reiti ratou mehemea ka matua whakakorengia atu nga here e tau nei i naianei i runga i o ratou whenua e arai nei i a ratou kia kaua ratou e kaha ki te whakahaere tikanga mo o ratou whenua e hua ake ai he oranga ki a ratou. Me tohutohu ake e au, ko tekiona 33 o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori 1900," e mea ana mehemea ka riro tetahi whenua ki raro i te whakahaere o te Kaunihera he tuku motu whakarere atu tena ki te Kaunihera i nga whai manatanga me nga whai taketanga katoa, no te mea e riro tuturu atu ana i te Kaunihera te fee-simple o te whenua. Na, ka pewhea te ahua mo nga whenua kua whakaputaina nei nga Karauna Karaati? I te tau 1865 i paahitia tetahi Ture, te ingoa o taua Ture ko "Te Ture Mana Maori, 1865"; a ko tekiona 2 o taua ture e penei ana: "Ia tangata kotahi o te iwi Maori i roto i te koroni o Niu Tireni ahakoa i whanau i mua atu i muri iho ranei i te rironga o Niu Tireni ki raro i te mana o Ingarangi ka maharatia a ka kiia hoki he pononga i whanau tuturu i raro i te mana o te Kuini mo runga mo ia ahuatanga take katoa ahakoa pewhea." Kaati, e tahuri ana tatou i naianei ki te paahi i tetahi ture hei takahi i tena Ture, a kaore rawa ahau nei e mohio ana he aha te whai manatanga o te Kawanatanga o te Paremete ranei i pera ai. Tenei te Ture o te tau 1852 kei au nei, e hoatu mana ana ki nga Kaunihera o nga Porowini ki te hanga Ture; a ko wahanga tekiona (11) e penei ana: "E kore taua Kaunihera e whai mana ki te hanga Ture hei uta taumahatanga, here ranei, ki runga ki nga tangata o te iwi Maori kaore nei e ahei kia utaina tahitia atu ki runga ki nga tangata i whanau i heke iho ranei i roto i te iwi Pakeha…. . Ko nga ture katoa ka kore atu e kore e whai mana." E tino mohio ana ahau kaore rawa e tika kia paahitia he Pire penei te ahua i naianei. E ki ana te Kawanatanga kia tukua katoatia nga whenua Maori ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera Maori; engari kua kite ra pea te Whare tae mai ki tenei ra kaore rawa tetahi painga kotahitahi nei kia puta ki te iwi Maori i runga i ena Kaunihera, kore rawa. He nui nga moni e whakapaungia ana mo nga ruri me nga rori, me te whakapuaretanga o nga whenua ki te tenata, me te huhua noa iho o nga raruraru o nga whakahaere a te Kaunihera, a tae rawa mai ki naianei e rua e toru anake ranei rau eka whenua kua tukua ki te Kaunihera i roto o nga rau mano eka e whia ranei te maha i roto i tenei motu i mahara ai aua Kaunihera ka hoatu ma ratou e whakahaere. Ko etahi o aua whenua kua tae ki te rua tau ki te toru tau i naianei i roto i te ringa o te Kaunihera a kaore nei e taea e ratou te whakahaere kia puta mai he painga i runga; a akuanei pea kua whakataumahatia pea e ratou aua whenua ki tetahi £2,000, £3,000 ranei, to moni nama kua whakaekengia atu ki runga; no te mea e whai mana ana te Minita i raro i te Ture o te 1900 ki te whakaae kia namaia he moni hei whakahaerenga mo nga whenua i tukuna ki roto ki nga ringa o te Kaunihera Maori. I ki ra hoki te Pirimia i tetahi po i mua tata ake nei kaore rawa e taea te whakahaere tika aua whenua e nga Kaunihera ki te kore ratou e kaha ki te nama moni mo tera mahi, a ki taku mohio e kore pea e hoki iho i te rima pauna i te rau te itareti hei utu ma aua Kaunihera mo runga i nga moni nama pera, a kua eke he nama nui noa atu ki runga ki aua whenua i mua atu o te riihitanga. Kaore e tika kia paahiatia tenei Pire hei hanga ano i tetahi atu huarahi e akiakina atu ai o matou whenua—ahakoa to matou kore e pai—ki raro i te mana whakahaere o enei Kaunihera e tino whakahe rawa atu nei ahau. Taku hiahia me tu katoa ia mema kotahi o tenei Whare ki te whakapuaki i ona whakaaro mo runga i tenei Pire i tenei po, katahi tatou ka ata mohio ki te tuturu whakaaro o tenei Whare mo runga i tenei Pire. Kore rawa e tika kia pooti pohe noa iho te tangata mo runga mo te Pire tino whai tikanga penei rawa nei te ahua i runga anake i te mea no te taha Kawanatanga ia. A e ki atu ana hoki ahau kaua nga honore mema e tohe tonu ki ta ratou mahi tuturu e mahi nei ratou ki te tukino penei i nga Maori. Ko te mea tika me homai ki nga Maori te mana whakahaere tuturu i o ratou whenua me a ratou mahi. He mahi kohuru i a ratou tenei tu ahua mahi. He aha koia te mea ka homai e te Kawanatanga ki a matou? Kore rawa he eka whenua kotahi. Pewhea koia te mahi a te Kawanatanga ki ahau nei ano? E ono tau tuturu oku e tono tonu ana ki te Kawanatanga kia homai he whenua mo aku iwi whenua kore i Waikato nei, i raupatutia nei o ratou whenua i runga i te whawhai, engari e nukarautia ana ahau i tena wa i tena wa kitena kupu "ae, me tena kupu taihoa," a kua mohio marama ahau i naianei e hiangatia noatia iho ana ahau mai o te timatanga e haere nei. Mehemea, e te Pika, he roa te taima moku i tenei po ka ata whakamaramatia rawatia atu nei e au ki te Whare nga aronga katoa o tenei take, engari me rua haora rawa pea moku e korero ana katahi pea ka oti. Ka korerotia e au ki te Whare te kupu a Hori Kerei mo te aronga o te raupatu i runga i te ture; ka panuitia atu e au taua kupu i naianei, kei au taua pukapuka engari kua ngaro, a kia kitea e au i roto i aku pukapuka ka panuitia atu e au. No te tau 1864, ko Hori Kerei hoki te Kawana o Niu Tireni i taua wa, i whakapuakina ai e ia taua kupu ana e whakaatu ana i tona mahara mo runga mo te aronga o te raupatutanga o nga whenua Maori i runga i te ture. Tenei ke te pukapuka i kimi nei ahau, ko E.–2, 4, o 1864, wharangi 39. Ko te whakaaro tenei o Hori Kerei. Kaore ia e whakapono ana e tika ana taua raupatu i runga i te ture; a i ki ano hoki ia ka wehea e ia tetahi rima rau mano eka whenua mo nga Maori ki te takiwa o Waikato me Taranaki. Taku titiro ki tena tangata ki a Hori Kerei he tangata ia e tino mohio pai ana ki tena take. A e ki atu ana hoki ahau kaore rawa he take e kore ai te Kawanatanga e tahuri ki te whakarite whenua — he hira noa iho hoki aku tononga atu kia ratou—mo nga Maori whenua kore o toku takiwa i whenua koretia i runga i tena raupatu. He huhua noa iho nga here me nga mate me nga taumahatanga e utaina hetia mai ana ki runga ki a matou e tenei Pire, engari ko o matou whenua e takoto ana i raro i nga tu aronga here kaore rawa nei e puta mai ana he reweniu ki a matou i runga i aua whenua; no reira ahau i ki ake ai kaore rawa matou e tika kia tonoa kia utu reiti. Me pewhea e taea ai e matou te utu en a reiti? Kaore he huarahi moni mai ki a matou i runga i o matou whenua. I ki te Pirimia i tera po atu—a ki taku mahara i ahua pera ano hoki te kupu a te Minita Maori—ka tukua ana nga whenua Maori ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera Whakahaere Whenua Maori ko te hikoitanga tuatahi tena e taea ai te whakarite he whenua mo nga Maori whenua kore o tenei motu. He aha koia te tikanga o tena kupu? E penei ana tona tikanga; ahakoa a ratou kupu whakaae mahamaha noa iho nei kua kore e homai e te Kawanatanga he whenua ki nga Maori whenua kore, engari ka akiakina e ratou ma nga Maori he wahi toenga whenua ano kei a ratou e mau ana ma era e whakawhiwhi nga Maori whenua kore. Ka taea noatia atu tena e matou ake ano i waho atu i nga awhinatanga mai a te Kawanatanga. Ka kaha noa atu matou ki te whakahaere i nga paku wahi toenga whenua e toe mai ana ki etahi o matou i runga i a matou ake ano huarahi e paingia ana e matou. He rereke noa atu te ahua o te iwi Maori me ona ahuatanga me ana tikanga i o a nga Pakeha. Mehemea ka tonoa nga honore mema o tenei Whare kia haere huihui katoa ki tetahi takiwa he Maori anake nei nga iwi o reira, ka atawhaitia paitia ratou ka manaakitia mo te tino tau kotahi, kaore rawa he utu. Engari na runga na nga here me nga uauatanga e patu nei i te iwi Maori i runga i nga Ture e mau nei i naianei kua kore rawa e taea e ratou te hapai o ratou mana Maori o ratou tikanga me o ratou mahara; no reira i te mea e pera ana, e ki ana ahau me tahuri rawa mai tenei Whare ki te whakaora i a matou i runga i nga huarahi e hiahia nei matou e kereme nei matou e tika ana kia whakawhiwhia ki a matou. E tono atu ana ahau ki nga honore mema kia kaua e tirohia e ratou nga korero a aku hoa mema Maori nei. Kua kitea maramatia e koutou e nga mema honore kei te noho mate rawa atu nga Maori i raro i nga tikanga e mana nei i naianei. Ki taku mahara e hiahia ana pea nga mema Pakeha kia kiia ai ratou he iwi mohio rawa atu—he iwi kua ngawari noa iho nei ki a ratou te hianga i te Maori kia riro noa atu ai i a ratou ona whenua mo te kore noa iho. Kaore rawa e tika kia mea nga mema Pakeha kia tupu he ingoa mo ratou i runga i ena tu huarahi whakaaro. Taku hiahia kia ma te mahinga o nga mea katoa. Me mahi marama ratou kia penei ai na, ahakoa haere ratou i te pouri kerekere ka kitea atu e ma ana o ratou kanohi. Mo te taha ki aku hoa mema Maori e penei ana taku kupu, e hara ratou i te tuturu momo. Ko te whakatauki Maori tawhito e penei ana, he kuri kopurepure ratou, e hara i te tuturu momo. Ko to ratou ahua tena. No te mea, e te Pika, ko nga rangatira penei me au nei—a e tino tika ana ahau ki te ki he tamaiti rangatira ano ahau i roto i oku iwi—kaore rawa e whakama ana ki te whakaara i o ratou reo hei hapai ake i te pono me te tika. Toku ahua tena. E kore rawa ahau e ngaro. Ahakoa haereere ahau i te po ka kitea noatia mai ahau. No reira e korero whakatupato atu ana ahau ki aku hoa mema Maori i roto i tenei Whare, e whakaiti kau ana ratou i a ratou ano i runga i tenei mahi a ratou, kotahi te kupu a te Kawanatanga ki a ratou ka rere tonu atu ki te whaiwhai haere i muri i nga rekereke o te Kawanatanga; a mo te aha hoki? Mo tetahi rua hereni toru hereni ranei pea, mo tetahi hawhe eka whenua noa ranei. Ko to ratou ahua tena e noho nei. Ka whakina atu e au ki te Kawanatanga te take i tautoko ai ahau i a ratou tae mai ki naianei. Kaore rawa ahau e whakama ana ki te whakaatu i te take. I tahuri ai ahau ki te hoatu i taku pooti me te awhina me te tautoko i a [ unclear: ratu] he mahara pono noku i tera wa, ae, ka tino whakatutukitia e ratou nga kupu i whakaaetia e ratou, "ae," ka mahia e ratou he painga mo te iwi Maori. Engari i ahau e tu atu nei i tenei po kei te korero whakatupato ahau ki te Kawanatanga mo toku ahua. Kaore ahau e mohio ana kowai toku whanaunga i roto i tenei Whare. E tu ake ana ahau ko ahau anake ko toku kotahi nei, kaore kau rawa oku hoa hei awhina i ahau i runga i tenei tono aku. Engari, e kaha ana ahau ki te ki penei, ki te kore e whakaaetia mai taku tono tuturu e tono atu nei ahau i nga wa katoa ki te kore e whakaeangia mai i runga i tetahi aronga tena e paingia e toku wkakaaro, katahi ka whakaotia e au taku kupu i korero ra ahau i tera po atu. E kereme ana ahau i nga mana i whakapumautia ki a matou ki te iwi Maori e to tatou Whaea i mate nei, e Kuini Wikitoria, i raro i to tatou Kingi e tu nei i a Kingi Eruera, penei na; ka whiwhi tahi te iwi Maori i nga mana me nga painga katoa e whiwhi ana ki era atu pononga katoa o te Kingitanga o Ingarangi. Ka taea [ unclear: natia] atu tena pukapuka te mau mai ki konei me te whakatakoto ki runga ki te teepu o tenei Whare kia kite iho ai ia mema kotahi kei te pena tonu me taku e ki atu nei te aronga o te takoto o tenei take; kei roto i te Tiriti ki Waitangi e mau ana. Na, e ki atu ana ahau, ahakoa paahitia tenei Pire, ka whakahe tonu ahau i nga wa katoa e puta ai he kupu whakahe maku; a ka haere atu ahau i roto i tenei Whare maro tonu taku haere ki Ingarangi ra ano, ki te kawe i taku mate ki reira. Ka penatia e au akuanei; a ki taku mohio tena pea e mahara te Whare nei he pai rawa me kawe mai te Pire e tonoa atu nei e ahau i mua o tenei tunga o te Paremete e haere mai nei. Tetahi hoki, e tono atu ana ahau ki te Pirimia kia whakamanaia nga hiahia me nga whakaaro a nga tangata nana nei ahau i tono mai ki konei, a e tautoko nei ahau i a ia mo te taha kia ratou tae mai ki tenei ra. E ki atu ana ahau he hira noa iho nga kupu whakaae a te Pirimia ki ahau, a kaore nei ano tetahi mea kotahi o aua kupu ana kia whakatutukitia e ia: Kei au katoa nga pukapuka kei reira nei e mau ana aua kupu whakaae ana. Kaore ahau e ki ana kaore rawa ona mahara kia whakatutukitia e ia ana kupu, engari e ki ana ahau kei te tatari tonu atu ahau kia whakatutukitia e ia, a me te tumanako atu o toku ngakau kia whakatatukitia i tenei tunga ano o te Paremete. E hiahia ana ahau kia kawea mai he Pire poto i tenei tunga ano o te Paremete e wewete atu ana i nga here o nga whenua Maori, kia ahei ai nga Maori ki te riihi me te whakahaere i o ratou whenua i runga i era atu ahua huarahi hei painga mo ratou—kaore ahau e tono ana i te mana hoko, kaore hoki matou e hiahia ana ki te hoko—me te rahui i nga wahi e tika ana kia rahuitia hei oranga mo ratou. Koinaka taku hiahia; ko te mea tena e taria atu nei a au. E tumanako atu ana ahau kia tautokona e nga honore mema tena whakaaro aku. E mihi atu ana ahau ki te Whare mo te ata whakarongo pai mai ki enei kupu aku.

I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha, me titiro nga korero i roto i Hansard.

Ka tu ano ko—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — E te Pika, he kupu i pa mai ki taku tinana. I ki te honore mema mo Nepia, naku tonu i whakatakoto tuatahi te kaupapatanga o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900."

Te Pereiha ( Mr. A. L. D. Fraser).—I ki ra ahau i runga i to tautoko i te Kawanatanga.

Henare Kaihau.—I tautoko ahau i taua Pire i te tuatahi i runga i te kore mohio oku i reira ka uru nga tikanga e noho nei i roto i naianei. Te take i tautokona ai e au koai tenei: I te tau 1897 naku i kawe mai i tetahi Pire rereke noa atu i tena Ture o te 1900 e korerotia nei e tatou i naianei. Kaore he mate e utaina ana ki runga ki te iwi Maori e taku nei Pire, engari no te tangohanga a te Kawanatanga i taua Pire aku ki roto ki o ratou ringaringa ka hurihurihia ka menemanatia ka whakarereketia e ratou, a rereke noa atu ana i tona ahua tuatahi. I taku tautokotanga i te Ture o te 1900 i tino kaha rawa atu taku whakahe ki tetahi wahi nui o taua Ture notemea e tino he ana ki taku titiro. Kotahi anake te wahi pai o taua Pire ki taku titiro i reira, ara, ko te wahi i ki ra ko nga whenua Maori me rahui tuturu, mo ake tonu atu, a me kaua tetahi whenua kotahi e hokona. Ka rahuitia etahi wahi hei nohoanga ma nga Maori nona, ko nga toenga ka riihitia ka tukua ketia ranei i runga i tetahi atu huarahi e pumau tuturu ai te puta he painga pono ki nga Maori no ratou aua whenua.

Te Pika.—Kua puta atu nga korero a te mema honore i naianei ki tua atu o te whakamarama anake i te kapu i pa ki tona tinana, engari kua whai korero whakautu ia i naianei. Me mahara ra kei te mohio pea nga mema ki nga tikanga o ia Ture kotahi kua whakanohoia ki runga ki te Pukapuka o Nga Ture.

Panuitia tuatorutia ana te Pire.

Wahi ana te Whare i runga i te motini "Kia paahitia te Pire."

Koia tenei te pooti e whai ake nei.

I te Ae, 55.

  • Alison
  • Allen, E. G.
  • Barber
  • Baume
  • Bedford
  • Bennet
  • Buchanan
  • Colvin
  • Davey
  • Duncan
  • Ell
  • Fisher
  • Graham
  • Hall
  • Hall-Jones
  • Hanan
  • Harding
  • Hardy
  • Hawkins
  • Heke
  • Herries
  • Hogg
  • Houston
  • Kirkbride
  • Lang
  • Laurenson
  • Lawry
  • Lethbridge
  • Major
  • Mander
  • Massey
  • McGowan
  • McKenzie, R.
  • Mackenzie, T.
  • McLachlan
  • McNab
  • Mills
  • Moss
  • Parata
  • Rhodes
  • Russell
  • Rutherford
  • Seddon
  • Sidey
  • Steward
  • Symes
  • Thomson, J. C.
  • Vile
  • Ward
  • Wilford
  • Willis
  • Witheford
  • Wood.
  • Nga Kai-tatau.
  • Field
  • Flatman.

I te No, 12.

Te putanga, 43.

Heoi paahitia ana te Pire.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tahi karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki te Whare.