Nga Korero Paremete: 1904-1905
Pire Reiti Whenua Maori
Pire Reiti Whenua Maori.
Ka tae mai te kupu a te Runanga Kaunihera e ki mai ana kua paahitia tenei Pire apiti atu ki etahi menemana, a e tono ana ratou kia whakaaetia aua menemana e te Whare o te Iwi.
Te Honore Timi Kara ( the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka motini, Kia kaua e whakaaetia nga menemana, a kia whakaturia ko Te Herihi ( Mr. Herries), ko Te Auhana ( Mr. Houston), me ia hei Manatia ( Managers) ki te tuhituhi i nga take i whakahengia ai. Ko te ahua o aua menemana he whakatakoto i tetahi porihi whenua Maori hou nei, a ki taku mahara e kore rawa e taea te whakaaetia e te Whare me te Kawanatanga. Ko te Pire nei he Pire whakatakoto huarahi e pa ana mo te reititanga o nga whenua Maori me nga huarahi e taea ai te kohi atu i aua reiti. Kua tahuri tera Whare ki te whakahau mai ki tenei Whare me te Kawanatanga i nga aronga porihi whenua Maori e maharatia ana e ratou, waihotia atu ana e ratou nga tekiona whakatakoto huarahi tia tu ana, engari puta ke atu ana ratou ki te tohutohu i etahi ahuatanga hei mahinga mo te taha ki te Kooti Whenua Maori me ana whakahaere, me era atu ahua.
Te Herihi ( Mr. Herries), (mema mo Pei o Pereti).—E tino whakaae ana ahau kia whakahengia nga menemana, ahakoa e whakaae ana ano toku ngakau ki te porihi i whakapuakina i tera Whare. Otira e hiahia ana ahau kia paahitia te Pire, a e mohio ana ahau e kore rawa e taea e te Kawanatanga te whakae atu ki aua menemana i te mea e tino takahi ana i ta ratou porihi; engari me [ unclear: whakaau] kaha ahau i tenei ahua na, ko aua menemana e tonoa mai nei kia whakahengia e tatou, a e takahi nei i te porihi a te Kawanatanga, i tautokona e tetahi o nga Minita o te Karauna i tera Wkare, a na taua honore mema tonu i motini tetahi o aua menemana.
Te Honore Timi Kara.—Kaore tera menemana i roto i te Pire.
Te Herihi.—E mohio pai ana te honore Minita i motini a te honore Mahuta kia patua a tekiona 8 o te Pire, a ko tena hoki tetahi i nga tino tekiona whai tikanga o te Pire nei. Haunga nga mea i whakauruhia e taua honore mema, engari ko nga mea i patua atu e ia te mea nui. A kaore rawa he painga e whakakorengia ai e te honore mema—e Timi Kara—tenei ahua na, kua kore i riro mai i nga Minita nga mea i maharatia e ratou i whakaturia ai a Mahuta ki taua Whare.
Te Haringi ( Mr. Harding), (mema mo Kaipara).—I mahara ahau i runga i te whai korero a te Kawana i whakapuakina nei i runga i te torona i whakaae ai a Mahuta ki te nohoanga Minita mona he mea kia noho ai ia hei tohutohu i te Kawanatanga mo nga mea katoa e pa ana ki tetaha Maori. Mehemea kua tahuri tetahi mema o te Kawanatanga ki te tautoko i tetahi motini e takahi ana i te porihi a tenei Kawanatanga mo tetaha Maori, ha, ki taku mahara ko te mea tika pea me tahuri nga Minita te ata whiriwhiri i to ratou ahua.
Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Tokerau.—Ka ki, kua whakarereketia nga tikanga o tenei Pire e te Runanga Kaunihera, a he tohu tena kaore taua Pire e pai ana ki nga mema o tera Whare. Kua kite ratou ka mate te iwi Maori mehemea ka paahitia tena Pire i runga i tona ahuatanga i tukua atu ai i tenei Whare. No reira muua ana e ratou kia patua te rarangi 8. E whakamana ana taua rarangi i te Minita Maori ki te tuku atu i nga whenua Maori kaore i utu i nga reiti ki raro i te mana o te Kaunihera Whakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei taua whenua e takoto ana. Mahara ana te Runanga Kaunihera e whakamana ana taua rarangi i te Kaunihera Whenua Maori ki te mokete me te uta atu i era atu ahua taumahatanga ki runga ki nga whenua Maori kaore nei i utu i nga reiti. Ko te motini kia patua te rarangi 8 e hara ia Mahuta i muu, engari na tetahi o nga mema tawhito mema mohio o te Runanga Kaunihera. Kaati, i te mea kua hoki mai taua Pire nei ki konei, i te mea kua patua atu taua rarangi, e hiahia ana ahau ki te kokiri i tetahi rarangi hou i naianei, a ka muua e au kia whakauruhia atu kia pai ai te takoto o taua Pire.
Te Pika.—Kaore e ahei kia muua e te honore mema he rarangi hou i tenei taima.
Henare Kaihau.—E tumanako atu ana ahau kia homai he taima hei whakauruhanga atu maku i tenei rarangi hou. Ko te Pire nei i runga i ona whakatikatikanga kaore e pai ana ki nga honore mema, [ unclear: o reira] e hiahia ana ahau ki te whakauru i tetahi rarangi hou kia paingia ai e nga honore mema. Kaore ahau e pai kia paahitia te Pire i runga i tenei ahua raruraru ona e takoto nei. Taku hiahia me panui atu e au ki te Whare nei te menemana e mea nei ahau kia muua e au.
Te Pika.—I muri iho i te paahitanga o tetahi Pire i tenei Whare, a kua tukua atu ki tera Whare, a kua menemanatia hoki i reira, heoi ma tenei Whare he whakaae ranei he whakahe ranei ki aua menemana, kia tae ki te runangatanga ( Conference) ka ahei nga kaiwhakahaere ( Managers) mo te taha ki tenei Whare ki te whakaara rarangi hou, me te mea mai ki tenei Whare kia whakauruhia.
Henare Kaihau. —Taku hiahia me whakamarama atu e au ki nga honore mema te take i tino mea ai ahau ki te whakauru i tenei rarangi. E tino mohio ana ahau i te paahitanga o tenei Pire e tenei Whare e hanga ana i te mate kino rawa atu ki runga ki te iwi Maori, no reira ahau i mohio ai e kore rawa e puta i te Runanga Kaunihera. Mohio ana ahau kaore e kore te menemanatia tetahi wahi nui ona i reira. Engari i naianei, i te mea kua hoki mai nei ki konei me patai atu ahau kei whea rawa te ora mo nga Maori i roto i taua Pire ki te kore tenei rarangi hou aku e whakauruhia atu ki roto? Ki an nei pai noa atu ahau kia paahitia tenei Pire Reiti mehemea ia e tukua ana nga Maori kia riihi ana i o ratou whenua kia puta ai he reweniu ki a ratou i runga i aua whenua e taea ai e ratou te utu i ena reiti. I raro i nga Ture e pa ana ki te taha Maori i paahitia nei i roto i nei tau tata kaore rawa nei e ahei kia tu tahi nga Maori i runga i te turanga kotahi e tu nei te iwi Pakeha o tenei koroni hei pononga ma Ingarangi. I te paahitanga o te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori o te tau 1900 ka tangohia katoatia atu te mana o nga Maori ki te whakahaere ki te riihi ranei i o ratou whenua, ahakoa ano he whenua o ratou e puritia ana i raro i nga Karauna Karaati i whakaputaina i raro i te Ture o te 1852, a ko aua whenua e tino tika ana ratou i raro i te Ture o te 1852, ki te riihi ki te whakahaere pewhea ranei kaore he take e matua tono ai kia whakaaetia e te Kawana i roto i tona Kaunihera. Ka haere mai ana he Pakeha ra waho ka whakahua i te moni reti nui ki nga Maori, engari kaore nga Maori e tukuna ana ki te riihi i o ratou whenua, me matua whakaae rawa te Kawanatanga. Te tukunga iho o tera mahi he mea ano ka haere rawa mai te rua tekau te toru tekau ranei tangata ki konei ki Poneke nei a pau ana te £200 te £300 ranei a aua tangata kia whakaaetia e te Kawanatanga, a ahakoa tena he mea ano kaore e whakaaetia kia riihi ratou i to ratou whenua. Ki taku mohio kaore e tika kia paahitia te Pire nei i runga i tona ahau e takoto nei; ko te mea tika rawa me porowhiu atu ki waho. Mehemea ka kawea mai e te Kawanatanga he Pire poto e rua ano ona rarangi e whakamana ana i nga Maori o te motu o Aotearoa kia riihi ana i o ratou whenua, kua mahi ratou i te mahi tika Ko tenei mahi a te Kawanatanga he hanga Ture kia riro atu ai nga whenua Maori katoa ki roto ki o ratou ringaringa. Kaore nga honore mema e kore te kite kei te whakamatea te iwi Maori. He aha te paahitia ai he ture e puta ai he painga ki nga Maori? Ko tenei mea ko te ture kei runga atu i nga mea katoa, me nga mana me nga tika o te iwi Maori i whakapumautia rawatia ki a ratou e te ture. Ma nga mema honore e titiro e tiaki kia tika ai te mahinga o nga ture e mahia ana. Ki taku titiro ko te Paremete o Niu Tireni te tino Kingi—inahoki ko te Peremete ki te whakatakoto i te kaupapatanga e tu mai nei te Kingi i runga. No reira e tono atu ana ahau ki nga honore mema kia paahitia he ture e tu tahi ai te iwi Maori i runga i te turanga kotahi e tu nei te iwi Pakeha. E mohio pai noa atu ana ahau ki te whakautu ka homai akuanei e te Minita Maori nei mo enei korero aku, ka ki ia kaore nga mema Maori e mohio ana, a kaore nga Maori e kaha ki te whakahaere i o ratou whenua. Ko ahau, ko Kaihau, e ki atu ana ki tenei Whare kaha noa atu nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua, a e mohio ana hoki te iwi Pakeha he iti rawa nga morehu whenua e toe ana ki te iwi Maori i naianei. A ahakoa haere mai ana te Kawanatanga me te Pire penei te ahua hei muru i o matou i o matou nei toenga whenua. E tino mohio pai ana ahau e kore rawa nga mema Pakeha e whakaae kia paahitia he Pire penei te ahua mehemea e pa ana ki ratou. E ki atu ana ahau ko te taima tika tenei e whakatakotoria ai he tikanga hou. Kei te mohio noa atu matou nga Maori ki te tiaki i to matou ora me o matou tika, a me tika nga mahi mo te taha kia matou. Puta noa i te motu e haere tonu ana nga tamariki Maori ki nga kura, a e puta ana i nga uiuinga matauranga. E akona ana ratou ki nga mahi paamu, mahi toakipa, mahi kaipuke, me era atu tini mahi katoa e taea ana te akoako i Niu Tireni nei, me nga mahi katoa he pa ana ki aua mea e taea katoatia ana e nga Maori i naianei; a he aha te take i peneitia rawatia ai matou, he aha i kaiponuhia atu ai nga mea e keremetia tikatia atu nei e matou? Mehemea ka murua atu o matou whenua e te Kawanatanga ki a ratou mau ai, me pewhea koia matou nga Maori e puta ai? Ka tuturu matemate atu nga Maori mehemea ka tangohia atu e te Kawanatanga o matou whenua ki a ratou pupuri ai. Mehemea ka hereherea penatia matou kua kore rawa he oranga e ora ai matou. No reira e tono atu ana ahau ki te Whare kia whakaaetia mai taku tono i tono ai ahau i mua tata ake nei, kia whakaurua he rarangi ki tenei Pire hei whakamana i nga Maori ki te riihi i o ratou whenua, a me te utu i ta ratou wahi o nga reiti ki nga moni reweniu e hua ake ana ki a ratou i aua riihi. Tena pea te Kawanatanga e ki, "ae," mo a tera tau ka mahia e ratou he Pire pera, engari e tino mohio ana ahau ahakoa mahia e ratou he Pire pena nohea e rite ki o matou hiahia. He pena tonu nga korero mai a te Kawanatanga i nga wa katoa. Kaore rawa i to tika tenei mahi a te Kawanatanga e nukarau nei i a matou ki nga kupu [ unclear: pna] "ae, ae" i te tau i te tau. Me ki atu ahau ki nga honore mema ka ono tekau ma wha raw a tau e peehia ana te iwi Maori e tenei mate. A mohio pai noa atu ana te [ unclear: Miita] Maori ki enei mate katoa, a i roto i te wa e tu ana ko ia hei mema mo tetahi o nga takiwa pootitanga o te iwi Maori rite tonu tana korero i reira ki aku korero e korero atu nei ahau i tenei ra. Ma tena pea e kite marama ai te Whare nei kei te tika aku korero kei te tika taku whakahe ki nga mate e patu nei i te iwi Maori i roto i tenei ra [ unclear: Engar ahakoa] pewhea te tangi me te aue a nga Maori kaore rawa e whakaarohia ana e tenei Whare. Na he wa tika tenei kua homai hei mahinga ma koutou i tetahi painga mo te iwi Maori i runga i te whakauruhanga atu o te rarangi penei me taku rarangi hou i korero ake ra ahau. Ki te whakaae mai koutou ki tenei rarangi kua mahi koutou i tetahi painga totika e ora ai nga Maori. Kaore e takahi ana i tetahi o nga ture e mana nei i naianei heoi ano tona tikanga he whakakore atu i tena mana herehere i nga whenua Maori, me te arai atu i a ratou kia kaua e haere mai ki konei ki Poneke nei whakapau ai i o ratou taima me a ratou moni. Heoi ano nga tangata Maori kaore e pai ana ki tenei tikanga ko nga tangata kaore rawa nei he whenua i a ratou; tatemea ko nga tangata whai whenua katoa e hiahia ana kia whakakorengia atu te Kaunihera Whenua Maori. Kua kitea noatia atu tera i runga i nga pitihana maha kua tae mai ki konei e whakahe ana ki aua Kaunihera Maori, me te ki nui tonu e ka riro atu o matou whenua oti tonu atu ki nga Kaunihera, e kore rawa e hoki mai ki o matou uri i roto i te kotahi mano tau e takoto ake nei. I runga i te kaha rawa o te pouri oku mo runga i tenei take mumura ake ana oku toto i rato i a au puta noa i oku ringa i oku wae, e kore e taea e au te pupuri nga korero e hu ake ana i roto i toku ngakau mo runga i tenei mate. Taku hiahia me hari mai e nga honore mema he Pire e rite ana ki tetahi hau ora pai nei e pupuhi mai ana ki toku rae, kia ahei ai ahau te nono iho ki raro okioki ai i runga i te mohiotanga kua oti he painga. E tono atu ana ahau ki te Paremete kia hanga mai he ra pai mo te iwi Maori, i runga i te paahitanga o nga tikanga ture e ora ai ratou, a e mutu ai e kore atu ai hoki nga mate me nga raruraru me nga taumahatanga e peehi kino nei i a ratou i roto i enei tau e ono tekau ma wha kua pahemo ake nei.
Te Pereiha. ( Mr. A. L. D. Fraser), (mema mo Nepia).—E whakaatu ake ana ahau i taku pouri mo te korenga i perehitia i tuhatuhaina hoki ki nga honore mema enei menemana tino whai tikanga nei. Rongorongo kau ana tatou ki enei menemana i roto i te rapi nei, a i runga i te titiro hakirikiri noa iho nei e kite iho ana he tino menemana whai tikanga nui rawa enei, engari kaore e tika ena mea kia uru ki te Pire Reiti nei…. Ko te Pire Reiti he tino mea nui ki nga Pakeha o te motu o Aotearoa nei, a he tino mate nui tenei mehemea ka mate tenei Pire i te urunga atu o tena rarangi hou kua korerotia nei….
Tera te roanga atu o ana korero me titiro i Hansard.
Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—Ki taku titiro metemea nei e whakataritari ana etahi o nga mema Pakeha—i maharatia ra i te tuatahi e hiahia ana kia paahi tenei Pire—i tenei tipeiti kia mate atu ai te Pire nei. Ko ahau nei kaore ahau e pera, engari i rongo ahau i te tipeiti i tera Whare, a ki te mahara iho i pohehe pea te titiro a etahi o nga mema i taua Whare. Kaati he hiahia noku ki te ki atu i naianei kua takoto atu te kupu whakaae tuturu a te mema Maori o te Tai Rawhiti, me te mema o Te Waipounamu, aku hoki, ki te Kawanatanga, penei: e kore matou e arai i te paahitanga o te Pire Reiti i tenei tau, mehemea ka whakatutukitia e te Kawanatanga tana kupu whakaae kia paahitia he Pire whakakore i te Tiute Whenua Maori. I korero ake ai ahau i tenei kupu kia marama ai nga mema Pakeha i tera Whare ki nga mahara o enei mema Maori e toru nei i roto i tenei Whare mo runga i taua take. Ko to matou hiahia e mea ana kia paahitia te Pire Reiti, kaua nga menemana o te Runanga Kaunihera. Ahakoa pewhea nga whakahe a te mema Maori o te Tai Hauauru me era atu tangata mo nga porihi a te Kawanatanga e mahi ana mo te taha Maori, ka taea ena te whakaara a nga ra timatanga o [ unclear: e] tunga o te Paremete e haere mai nei, a he pai rawa me waiho tenei Pire hei Pire Reiti anake.
Te Honore Timi Kara ( the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—E kore ahau e whakautu i te whai korero roa a te honore mema Maori o te Tai Hauauru. Koinaka tonu ana korero tuturu e rongona atu nei e tatou i nga wa katoa, engari kaore rawa ia e tohutohu mai ana i tetahi tikanga hou, e whakaatu mai ana ranei i nga mea e maharatia ana e ia tena e ora te iwi Maori nui tonu. Heoi ra ko te tangi me te aue tawhito, e, kei te mate rawa te iwi Maori, kei te peehia kinotia e nga tini taumahatanga nui whakaharahara, e kore rawa e ora ki te kore e hoatu te mana whakahaere o nga mea katoa e pa ana ki te taha Maori ki taua honore mema me ona hoa mahi tahi. E korero ana ia kia riihitia nga whenua, kei whea noa atu e haere ana ana korero. Anei te kupu poto a te Maori e rite ana mo nga korero a taua honore mema "He rupahu," kaore kau atu i tua atu. E kore ahau e whakaatu atu ki te Whare nei i te take, engari tena ano nga take, he tino take kaha nei. Tetahi hoki, e korero a wairua noa iho ana ia kia tukua nga Maori kia riihi ana i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia.
He Honore Mema. — Nga whenua toenga ( surplus lands).
Te Honore Timi Kara.—Kaati ra—nga " surplus lands." Engari kaore e taea e ia. E noho nei, kowai te tangata i tohutohu mai i nga huarahi e taea ai tena tikanga hei painga tahi mo te Pakeha raua ko te Maori tahi? Kei kona ka hoki te raruraru o tenei take. I tae mai te roia a te honore mema ki konei ki Poneke i mua ake nei ka whakatakoto i tetahi tikanga hei whakatutuki i ona hiahia. A he aha koia taua tikanga? He mea kia tukua ki nga Maori te mana ki te tukutuku noa atu i o ratou whenua i runga i o ratou hiahia. Katahi ahau ka ki atu ki a ia, "Ka hoatu e ahau tena mana ki a koutou mehemea ka tukua nga whenua ki roto ki te makete e puare ana ki te katoa kia ahei ai te katoa o te iwi e paangia ana te tango i aua whenua hei nohoanga mo ratou mehemea e pera ana to ratou hiahia. Katahi ka penei te whakautu a taua roia." Kaore, ki taku mohio e kore pea aku rangatira—ara te honore mema Maori o te Tai Hauauru me ona hoa—e whakaae ki tena." He ngawari noa iho te whakahe kau ki te Kawanatanga me te Paremete mo te korenga i mahia tikatia he tikanga mo nga whenua Maori, engari he uaua te whakaotinga i tena take. E tono atu ana ahau kia ata whakaarohia e te honore mema te mea tika te mea marama mo nga taha katoa e paangia ana e tenei take a katahi ia ka mohio ki nga uauatanga e arai nei i te whakatutukitanga o tona hiahia. Ko tenei take kaore e tika kia tangohia anaketia ki te taha Kawanatanga ki te taha Apitihana anake ranei, he take nui tenei e aro ana ki runga ki te iwi nui katoa, e pa ana mo runga mo te ora o te iwi Maori. E ki ana te honore mema "he iti rawa nga morehu whenua e toe ana ki a matou i naianei," a e whakahe ana hoki ki nga here nana i toe ai aua whenua ki a ratou. Katahi ra pea hoki te tohu kaha rawa o te pai o ena here ko te iti o nga wahi whenua e toe ana ki nga Maori. He tika te korero a te honore mema e ki nei tera etahi Maori e mohio ana ki te oioi i a ratou, kua akona ki nga matauranga me nga mahi paamu me era atu ahua, engari he takitahi nga tangata pera, kaore i te pera katoa te iwi Maori. Kaore kau he tangata e whakahe ana ki a ia, ki a Kaihau nei, he tangata kaha noa atu ia ki te tiaki me te whakahaere i nga mea e pa ana ki a ia, engari me kaati tonu maana ko nga mea e pa ana ki a ia ake, kaua ia e whawha atu ki o a etahi atu. Mehemea e meatia ana kia whakahaerea te kaha me te mohiotanga o Kaihau hei whakaoti i nga raruraru o te taha Maori he mea ke tera, a e taea ai tera ma te mohiotanga kaha ke atu i nga mohiotanga kua whakaaturia mai e taua honore mema kei a ia e mau ana. Mo te taha ki tenei Pire, i runga i enei korero mahamaha kua korerotia nei, e kore e taea e te Kawanatanga te whakaae atu kia riro ma tera Whare e tohutohu mai i te porihi tika hei hapaitauga ma te Kawanatanga.
Whakaaetia ana te motini, a whakaturia ana ko te Honore Timi Kara, ko Te Herihi, me Te Auhana, hei tuhituhi i nga take i whakahengia ai nga menemana a te Runanga Kaunihera.
I muri iho,—
Te Honore Timi Kara ( the Hon. Mr. Carroll), (Minita Maori).—Ka kawe mai i nga take e whai ake nei i whakahengia ai nga menemana i mahia e te Runanga Kaunihera ki tenei Pire:—
"Tekiona 2.—Ko te kupu i apitiria atu ki wahanga tekiona (2), ahakoa ki te paahitia hei ture, e kore e whai mana. E i mea ana kia reitingia nga whenua kaore nei ano i whakatautaua nga taitara, a e mohiotia ana hoki e kore rawa tera e taea ki te kore e matua haaga houtia he tikanga mo te katoa o te mahi reiti.
"Tekiona 8.—Me waiho tena tekiona, e whakahaere ana i nga tikanga e takoto tata mai ana, nga tikanga e mohiotia ana e nga Maori. Mo te taha ki te kupu whakahe e kiia nei kei te whakake etahi Maori ki nga Kaunihera Whenua Maori, kua oti tena i roto i te Pire nei, notemea ko tekiona 9 e whakamana ana i te Minita maana e utu nga reiti e takoto ana hei utunga, kia kore ai e riro ma te Kaunihera e whakahaere tera mahi.
"Tekiona 9.—I roto i tenei tekiona e aro ake ana ena menemana i runga i te patunga o tekiona 8, a mehemea ka whakaorangia tena tekiona me whakahoki ano nga kupu o tekiona 9.
"Tekiona 9 a.—Ko te wahanga tekiona tuatahi ke tikanga porihi, a kei waho ke atu i tenei hanga i te Pire Reiti. Ko wahanga tekiona (2) me (3) ko te ture ano tena e mana nei i naianei, no reira kaore he take o ena.
"Ko era atu o nga menemana i mahia e te Kaunihera kaore e whakaheagia ana."
E muu ana ahau, Kia whakaaetia era o nga menemana.
Whakaaetia ana te motini.
Ka haere tonu te mahi a te Whare i etahi atu mahi ana, a no te tekau miniti ki te toru karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki to Whare.