Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."
Te Hui O Nga Rangatira Maori Ki Kohimarama, I Waitemata, No Te 10 o Nga Ra o Hurae, 1860
Te Hui O Nga Rangatira Maori Ki Kohimarama, I Waitemata, No Te 10 o Nga Ra o Hurae, 1860.
Humuia nga tangata o runga o raro i tu ki tenei runanga 112, ara ko:—
- Ngapuhi (Peowhairangi)—Tamati Waaka, Wiremu Kaitara, Huirua Mangonui, Wiremu Hau, Tango Hikuwai, Wi Tete, Hori Kingi.
- Parawhau, (Whangarei)—Manihera, Wi Pohe, Taurau Tirarau.
- Ngatiwakaue. (Rotorua)—Ngahuruhuru, Taiapo, Tukihaumene, Winiata Pekamu, Eruera Kahawai, Ngamoni, Tauaru, Ngarama, Pomate, Tauahika, Rotohiko Haupapa, Henare Kepa, Pererika, Herewini Amohau, Henare te Pakuatua, Taoangaanga.
- Ngatipikiao, (Rotoiti and Maketu)—Rirituku te Perehu, Rewi, Hona, Anania, Te Pirihi.
- Tapuika, (Kai Tuna Rerei)—Moihi Kupe, Rota te Wharehuia.
- Tuhourangi, (Tarawera)—Kihirini te Tuahu.
- Ngaiterangi, (Tauranga)—Tomika te Mutu, Wiremu Patene, Hamiora Tu, Hamuera te Paki
- Ngatihe, (Maunga Tapu)—Maihi Pohepohe, Menehira Rakau.
- Ngatiawa, (Awa-a-te-Atua)—TeMakarini.
- Te Tawera—Maketu Petera, Te Rongotoa, Wakaheke Pauro, Tamati Hapimana.
- Ngatitematera, (Hauraki)—Karaitiana Tuikau, Hai mona Purau.
- Ngatimahanga. (Waingaroa—Hemi Matini, Te Waka.
- Manukau—Rihari.
- Ngatihine, (Aotea)—Manihera, Hira Kingi.
- Ngatiwhatua, (Orakei)—Wiremu Hopihona, Paora, Keene, Kawau.
- Ngatihine, (Waikato)—Horohau.
- Ngatipaoa—Patara Pouroto.
- Ngatitoa, (Porirua, Wainui)—Tamihana Rauparaha, Matene Te Whiwhi, Hohepa Tamaihengia, Ropata Urumutu, Nopera te Ngiha, Horopapera, Pukeko, Hohaia Pokaitara, Rapihana Te Otaota, Hapimana, Te Hope.
- Ngatitama (Wakatu)—Wi Katene Te Manu, Hemi Matenga.
- Ngatiraukawa, (Otaki, Manawatu)—Horomona Toremi, Parakaia Te Pouepa, Hukiki, Wi Paiaka, Kuruhou Rangimaru. Te Moroati Kiharoa, Te Ao Marere, Ihakara Tokonui, Takerei Te Nawe.
- Taranaki (Poneke)—Wiremu Tamihana, Hemi Parai.
- Ngatiahu, (Otakou, Katapere)—Pita Te Hori Taiaroa.
- Patutokoko, (Wanganui)—Tahana Turoa.
- Wanganui—Hori Kingi Te Anaua, Te Mawae, Hoani Wi Hipango, Mete Kingi, Tamati Wiremu, Kawana Paepae, Hori Kerei.
- Ngatiapa, (Whangaehu, Rangitikei)—Ihakara, Hapurona.
- Ngarauru, (Waitotara)—Pehimana.
- Ngatikahungunu—Te Wereta Kawekairangi. Ngatuere, Raniera Te Iho, Hoani Te Kaho, Karaitiana Te Korou, Wiremu Waka, Te Koroneho, Wiremu Kingi Tu-te-Pakihirangi, Te Hapuku, Tamihana Ruatapu, Te Hapimaun, Te Rangituawaru, Te Waka Perohuka.
- Ngatiporou,—Te Wikiriwhi Te Matehe, Wiremu Pahuru, Te Irimana Ngamare.
- Ngatiama, (Poneke) - Manihera Ngatoro, Porutu, Epiha Wairaweke.
Ka tu ko Kawana Paraone, ka puaki i ana korero, he mea whakamaori na Te Makarini.
E Aku Hoa, E Nga Rangatira Maori o Niu Tirani,—
Tena koutou. Kua karangatia koutou e ahau kia huihui mai ki toku aroaro i tenei takiwa kia korerotia e tatou etahi tikanga e tupu pai ai e kake ai nga iwi erua e noho nei ki tenei whenua ki Niu Tirani.
He kupu whakamutunga tenei, he manaakitanga naku ki to koutou tupu nui i runga i nga tikanga o te maramatanga i roto i te takiwa e noho ana koutou ki raro i te whakamarumaru o Te Kuini. Ko te kai tangata kua kore, ko te Whakapono tona whakakapi; ko te hopu tangata hei herehere kua mahue; konga whawhai kua iti haere; ko nga herehere mau i te whawhai kahore e patua inaianei. Ko nga ritenga Pakeha e tangohia ana hei whakakapi mo nga ritenga a o koutou tupuna e whakamatia ana e te hunga Karaitiana. Ko nga koroheke ka whai take whakapainga atu ki Te Atua mo to ratou ahiahi ka marama, kihai hoki i marama to ratou ata: ko nga taitamariki me whakapai atu ki Te Atua, mo ratou ka timata te ora ki te ao nei i te takiwa kua ngaro te pouritanga i tau ki o mua whakatupuranga, kua ngaro hoki i te marama nui e matapoporetia nei e nga Iwi mohio katoa o te ao.
He inoi pono taku ki Te Atua kia tukua mai e Ia Tana manaakitanga ki runga i a koutou ka runanga nei, mana hoki e arahi na te huarahi tika. Na, ka waiho koutou ki konei korerorero ai i nga mea kua whakaaria e au ki a koutou, i era atu mea ranei e kitea e koutou hei mea e tupu ai te pai ki te Iwi Maori.
Na Thomas Gore Browne,
Na te Kawana.
No te mutunga o tana korero ka haere atu ia he whare ke, ratou ko ana hoa, ko te Huparitene, ko Kanara Hirere, ko Kanara Moura, ko etahi hoki rangatira o te Kawanatanga. Na ka haere atu te whakaminenga nei ki te ru ki a Kawana: ka ru tena tangata tena tangata, a poto noa.
Ka mutu taua ru nei, na ka puta a Kawana, eke atu ana ki tana poti, hoki atu ana ko Akarana: ko ratou ia ko te runanga i hoki atu ki te whare, ka noho ki te whakatu korero.
Ka whakatika ko Te Makarini, ka mea: Whakarongo mai e nga rangatira o te runanga. Kua hoki atu a Kawana, waiho iho ana e ia ko enei hei korero ma tatou. I mea tana whakaaro me ata noho koutou i tenei ra i tetahi ra hoki, me ata rapurapu, me ata hurihuri marire i ana korero i rangona e tatou. Heoi me whakapuaki tena tangata tena tangata i tana whakaaro kia tirohia e te runanga. Kei wehi noa, kei huna noa i te korero, engari me whakapuaki. Korero ra e te runanga, korero!
Ka whakatika ko Tamati Waaka Nene: Whakarongo e te iwi, Whakarongo! He runanga tenei hei korero i nga mea o te iwi. Ko tenei, e te iwi, ko au ki mua. Otira ko koutou te upoko, a ma koutou te korero. Ko au hoki, me whakapuaki ahau i taku whakaaro kia rongo ai koutou—kia rongo ai te Pakeha, kia rongo ai te Maori. Tena, e te runanga, me korero koutou; ka noho au.
Ka whakatika ko Paora Tuhaere: Na, whakarongo mai e nga iwi, whakarongo mai—Whakarongo mai koutou, te Pakeha, te Maori: kia rongo mai koutou. Naku tenei taonga te Pakeha; na konei ahau i mea ai, maku ano te timatanga korero inaianei. Na, whakarongo katoa mai te runanga ki taku korero. Ko aku korero tenei i te tnatahi o nga Kawana, i te tuarua o nga Kawana, i te tuatoru o nga Kawana. Taku, e te iwi, i pai ai inaianei, koia ra tenei ko te ture o Ingarani. Na, whakarongo mai e te iwi, e rua enei mea i ahuareka ai ahau, ko te Kuini te tuatahi, ka te Kawana te tuarua. Ma konei ka whiwhi ngatahi ai ki te pai enei iwi e rua nei, te Maori me te Pakeha. Taku korero ra tenei. Ko te taonga pai mo tatou ko nga ture anake o Ingarani. Ko te he nui tenei ki taku whakaaro ko te whawhai. Otira e he tahi ana tatou. Ka patu tetahi tangata Maori i te Pakeha, na, ka mea te Pakeha, me whawhai; ka patu te Pakeha i te tangata Maori, ka mea ano te Maori, me whawhai. Koiano hoki, ka mate ahau i te Pakeha, ka mea taku iwi kia whawhai ki te Pakeha. Ahakoa taurekareka o te Pakeha i mate i au te patu, ko au ano hei utu, ko taku tenei e te iwi. I tangohia e au te Pakeha imua, na, kua pai. Ka mahara tonu ahau ki te Pakeha; ka aroha tonu abau ki te Kawana i tukua mai nei e te Kuini hei tiaki i a tatou.
Ko nga pai enei i homai e ia ki a matou, ko te whakapono, ko nga ture. Na, whakarongo mai. E haere ana toku ngakau inai anei i waenganui o enei taonga. Kia rongo mai ra koutou kua tatu taku ngakau inaianei. Heoiano nga mea i puritia atu e te ture ko te pu, ko te paura, ko te waipiro. Te tuarua o aku i titiro ai, i wehe ai te Maori te Pakeha, ko te whenua. He hoko ke ta te Pakeha, he hoko ke ta te Maori. E te iwi. whakarongo mai! I haere mai te Pakeha ki Niu Tirene ki te tiaki i te Maori. Tena ko te korero mo Waitangi, na Ngapuhi anake tena.
Kei runga ko Tamati Waaka Nene: E te iwi, whakarongo mai! Ko aku korero enei ki a tatou ano. He korero taku inaianei mo nga Kawana, mo te Pakeha. Ehara taku i te tango i te Pakeha moku anake, erangi mo tatou. Ara, ko taku whakaaro i a Kawana Hopihana ra ano kia tangohia tera Kawana hei tiaki i a tatou. E kore hoki e kitea te whakaaro o nga Merikana, o nga Wiwi; na konei ahau i mea ai ko te Pakeha hei tiaki i a tatou. Na konei, e te iwi, i mea ai ahau, ko te Kawana nei hei Kawana mo tatou—ko te Kuini hei Kuini mo tatou. Me tango ra tatou ki tenei Kawana mo tatou katoa. Kia ki atu au e te runanga, kotahi nei toku Kawana. Hei Kingi tenei mo tatou. Whakarongo mai ra, e te iwi. Tae mai ana te Kawana ki a tatou, tae mai ana hoki te ture o te Atua ki a tatou, i ora ai tatou. Na te ture ra o te Atua i huihui mai ai tatou i tenei ra, ki te whare nei; na taua ture o te Atua, o te Pakeha hoki. Koia hoki ahau ka mea ai ko taku Kingi tenei, ara ko te Kuini, ake, ake, ake. Kei te taha o te Pakeha ahau e haere ana. Heoti ano aku korero, e Te Makarini. Ka mutu aku korero, e te runanga.
Kei runga ko Tukihanmene: E te iwi, e te iwi, tena koutou! Ka tahi nei ahau ka ata kite i te kupu—koia ra tenei ko te runanga nei. Kahore he kupu ke atu maku inaianei. Ko taku ra tenei i pai ai ko te Kawana, ko te Kuini. Heoti ano taku i pai ai moku i tenei takiwa. Tena, e te runanga, e whakaae katoa ana koutou ki a te Kuini? (Whakaae ana tona hapu.)
Kei runga ko Hemi Matini: Whakarongo mai e te runanga. No Kawana Hopihana taku korero. Mea ana te Kawana. "E kore koe e pai ko koe hei hoa moku?" Ka mea au i kouei, "Hei hoa ano ahau mou." Ko taku kupu tenei ki te tuatahi, ki te tuarna, ki te tuatoru, ki te tuawha o nga Kawana. I oatitia ahau ki te aroaro o nga Kawana. Na ratou hoki i hari mai nga pai ki tenei motu. Ko taku kupu tenei i roto i nga kainga, e kore au e uru ki tena he (ki te Kingi Maori). Heoiano taku i pai ai, kia noho au i runga i nga Kawana, i nga Kuini. Ko te ture o mua, ko te ture tena i mate ai tatou; ko to naianei ture e tohutohu ana i a tatou. Whakarongo mai e te runanga. Ko tatou tenei kua rupeke mai ki tenei takiwa—ka pai ra. Ki te pai koutou kia haria atu tatou ki tetahi wahi, e pai ana ahau. Ka pai ra tenei mahi!
Kei runga Ko Rihari:—Whakarongo. kia korero ake ahau ki nga iwi. Haere mai e aku hoa, haere mai! Kei au te he nei—kei au te he. Haere mai, haere mai ki ou taonga e takahia ana e te iwi. Tenei te tangata e takahia ana. Me whakarite au i taku kupu mo te taha Maori. Imua he waka Maori—inaianei kua tae mai te Pakeha, he whai rawa. Ko te Rongo Pai hoki kua tae mai ki a tatou, ara, ki tenei motu. Taku atua o mua ko Onenuku, he Atua ke inaianei. Rere, taku i aro ai ki te Pakeha, te tuatahi ko te Whakapono, te tuarua ko te Ture, te tuatoru ko te Aroha. Kia korero ahau i te pai. Kua tae mai nei te Kawana, kua takoto te pai ki tenei motu. Heoiano taku kupu.
Kei ruuga ko Hamiora Tu: Whakarongo e nga iwi; whakarongo e nga Pakeha; whakarongo e nga rangatira katoa. Taku tikanga i te timatanga ko te Whakapono, na nga Minita i kawe mai. Puta mai ana ki muri ko te Kawana, na ka tupu nga pai ki Niu Tirani. Whakarongo mai e te iwi! Ko tetahi taha oku kei a te Kuini, ko tetahi oku kaore au i te mohio. Ko tenei whakarongo mai e te iwi ki tenei taha oku, ko te Kawana, ko te Kuini, hei matua tonu mo tatou. Ma Kawana e riri nga he katoa, no te mea ko te Kawana te matua. Mana e riri te be o ia iwi o ia iwi.
Kei runga ko Te Makarini (o Ngatiawa): I haere mai au he kawe mai i nga tikanga a okn rangatira. Ko a ratou kupu tenei: Haere atu ki a Kawana, ka ki atu ai, kei te pono nga iwi ki te Kuini. He kupu ano hoki tenei na ratou—kia houhia te rongo. Heoi ano taku.
Kei runga ko Te Ratapu: Whakarongo mai e te iwi kia korero atu ahau. Kia whakapuaki ahau i aku whakaaro pai mo nga minita, mo Kawana hoki, ta te mea ko aku matua enei. E te iwi, kua oatitia ahau; ko te tuatahi ko taku oati ki a Hare, ko te tuarua ko taku oati ki a Makarini i nga ra o Aperira,—he oati ena naku, na, e korerotia ana e au inaianei.
Kei runga ko Rangi: Ko Waitaha te kainga, ko Waitaha nga tangata. Kotahi tonu taku i pai ai ko te tika, ko te rangimarie, ko te atanoho—ko te wikitoria tenei mo tatou. Ko te kopu ra tenei a Ihu Karaiti, "Ko te kino kia mate i te pai." Tenei hoki tetahi, Kia tika te whakahaere i runga i te ture, i runga ra i te whakakuinitanga, me noho au ki reira. Heoi ano taku.
Kei runga ko Maihi: Whakarongo e te iwi. E Te Makarini, kia rongo mai koe, e rua aku kingi, ko toku wairua tetahi, ko toku tinana tetahi. Na, ka tapoko taku tinana ki raro i nga pakau o te Kuini. He oati tenei naku ki to aroaro, ake ake. Heoti ano taku korero.
Kei runga ko Metekingi. I haere mai ahau ki te whai taonga mai i a Kawana. Na te tikanga i haere mai ai ahau; ko toku kingi hoki tenei ko te Pakeha.
Kei runga ko Kopuparapara: Tena koutou e te iwi, tena koutou! Heoti ano taku kupu—he kaipuke ma tatou, he poti ma tatou. Kahore he korero ke atu maku, ko te Atua ano hei Kingi moku. Heoi ano taku korero.
Kei runga ko Kawana Paipai: Na, e Te Makarini, kia rongo mai koe. Kotahi tonu taku kupu, ara, koia tenei, he atawhai ki te Pakeha.
Kei runga ko Tamihana: E te whakaminenga kia rongo mai koutou. Kia rongo mai koe, e Te Makarini. Ka tango au ki te koko, he pi, ka ako, na ka mohio ki te korero. Inahoki matou kua oti e korua ko Kawana te ako. Koia ano i tika ai ta tatou korero i tenei ra. Ko taku i pai ai, koia tenei kia houhia te rongo. Ka mutu aku korero.
Kei runga ko Ngatuere: Me korero noa atu ahau. Whakarongo mai e te iwi. Ko aku korero tenei. Imua i te timatanga ka tae mai ko nga minita, ko nga kai-whakaako. Tae mai ana te Whakapono—kitea ana ki Wairarapa, ko te tikanga ra tenei o te Whakapono kia whakarerea e au nga he katoa. Na, muri atu, ko te tuku whenua, ko te reti. Haere mai ana koe te matua me te ture pai e whakapaingia nei. Engari kia tika i nga ture, kia ki atu ahau ki a koe e Te Makarini, E kore au e eke atu; engari waiho ki a Wi Kingi, ki a Kawana. E kore au e whakaae ki te korero a te Kawana. Taria, kia rongo ano ahau ki nga whakaaro o teruna nga nei. Kua mohio koe ki au, ki nga tangata hoki o Wairarapa. Kia kaha ra te tikanga ki a Wiremu Kingi. Me patu tera kino. Kahore rawa kia whero aku ringa i te toto Pakeha. Haere mai te ture pai!
Kei runga ko Te Waaka: He kaumatua ahau no Waikato. Tenei au te tangata hara kore—kahore ano ahau i kite noa i te hara. E aku mokopuna, kimihia mai he matauranga. Heoti ano aku korero.
Kei runga ko Karaitiana: Whakarongo mai katoa koutou. E nga Pakeha, e pai ana nga kupu a Kawana. E mea ana toku ngakau ko au ko te Pakeha, ta te mea he tangata hara kore. Ma te Pakeha e tutu mai ki au, maku hoki e tutu atu ki a ia.
Kei runga ko Te Mutu: Ko taku kupu tenei, e te iwi, me tomo au ki te Kawana, ki te Kuini. Nau te karere, e Te Makarini, i haere mai ai ahau.
Kei runga ko Tohi: Karangatia, e Te Makarini, ko nga kupu a te Kawana e tika ana. Ko te Kuini hei runga. Ka mutu taku.
Ko te mutunga tenei o nga korero i tenei ra.