1. |
Te ingoa Poto o Tenei Ture ko "Te Ture Rahui, Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898." |
1
[sic]. |
I runga i nga tikanga o tenei Ture, me roherohe a takiwa te Koroni nei. |
2. |
Me whakatu he Poari Whenua Maori, mo ia takiwa mo ia takiwa, ko nga mema mo taua Poari, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna,
me nga mema Maori kia tokowha, he mea whakatu e te Kawana, i runga i te panuitanga ki roto ki te
Gazette me te Kahiti o Niu Tireni. |
3. |
Me utu nga mema o te Poari ki nga utu tau, me era atu utu hoki e whakaritea ana e te Kawana i ia wa i ia wa, i roto i etahi moni e whakaaetia ana e te Paremete. |
4. |
Me tu ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia; a ki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema hei Tepute Tiamana. |
5. |
Me whai pooti whiriwhiri te Tepute Tiamana, pera me era atu mema, me whai pooti whakatau hoki. |
6. |
Ka whai korama te Poari ina ka noho nga mema e toru
mo nga hui whakarite tikanga. |
7. |
Ka tau te mana o tenei Ture ki runga ki nga whenua Maori katoa kua tau i te Kooti Whenua Maori i ahu mai i te take Maori, hui atu ki nga whenua papatupu, me nga whenua hoki e mau ana i raro i etahi riihi. Ki nga hea ranei e toe ana i roto i etahi whenua hoko, i etahi whenua riihi, kua whakahaerea i mua i te ra i paahi ai tenei Ture. |
8. |
A te wa e tu ai te Poari, ko te mahi tuatahi ma te Poari, he whakatu hui Maori, i runga i te tikanga panui, ki roto ki ia takiwa ki ia takiwa o roto o nga rohe o te Poari, kia ahei ai te Poari ki te whakarite i nga tikanga i raro nei.
(1.) |
Ki te whakatu Komiti mo aua takiwa, me etahi Komiti Poraka mo ia whenua kotahi, mo nga whenua huihui ranei o nga hapu no ratou nga whenua. |
(2.) |
Ki te whakarite i nga whenua me nga rohe e wehea ana e whakaritea nei e te rarangi tekau ma wha o tenei Ture. |
(3.) |
Ki te whakarite i nga whenua, i nga wahi ranei o nga whenua, e tukua ana kia whakahaerea e te Poari i raro i tona mana, me te tango mai i nga pukapuka whakaaetanga a te nuinga o nga tangata no ratou ia whenua o aua whenua. | |
9. |
Ko te whakaaetanga a te tangata kotahi maha atu ranei, o nga tangata no ratou te whenua mo etahi whenua, mo tetahi wahi ranei o te whenua, me tuku atu e te Poari ki te Kawana, me te apiti atu i tana ripoata whakaatu i te ahua o te whenua me tona take, me te huarahi hei whakahaerenga, me panui e te Kawana ki te
Gazette me te Kahiti o Niu Tireni, me te tono kia whakaaturia mai nga kupu whakahe me te take o te whakahe, i roto i nga ra e whakaritea e te Kawana i muri o te ra i puta ai te panui.
|
10. |
Ki te puta ake he whakahe, me tuku atu e te Kawana ki te Poari, kia uiuia kia whakataua hoki, i roto i etahi hui o nga tangata o te whenua, ka tuku atu ai ki te Kawana kia panuitia ki te
Gazette me te Kahiti, koi ana hei whakapumautanga i taua whenua, te korenga ranei e uru, ki raro i te mana whakahaere o te Poari. |
11. |
Ko nga whenua e kapea ana ki waho o te mana o tenei Ture, ko nga whenua i raro i nga Ture e whai ake nei.
- "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1881."
- "Te Ture Rahui o Poutini me Whakatu, 1887."
- "Te Ture Whakatau Rahui o te Tai-Hauauru, 1892."
- "Te Ture Taone Maori, 1895."
-
"Te Ture Rahui Maori o te Takiwa o te Urewera, 1896."
Me nga whenua i hokoa mai i te Karauna i te Pakeha ranei, haunga ia mehemea e tukua ana e te tangata whai take tona whenua, ki raro ki te mana o tenei Ture. |
12. |
Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga whenua Maori mo te wa mo nga utu, i raro i nga tikanga o nga Huarahi-whakahaere, i raro i tenei Ture i runga i nga huarahi makete, tenata ranei. |
13. |
E kore e taea te hoko he whenua Maori,
e murua ranei mo te nama mo te mokete ranei, kua tau ki raro i te mana o tenei Ture, haunga ia te mahi whakaoti i te hoko me te riihi, kua timataria te whakahaere i mua o te paahitanga o tene Ture, a e kore hoki e pa ki nga whenua kua kapea ki waho o te mana o tenei Ture. |
14. |
E whaimana ana te Poari,
i runga i te whakariterite tahi me nga tangata Maori no ratou nga whenua, ki te wehe i etahi whenua hei wahi mahinga, hei wahi nohoanga,
hei pa, i runga i nga tikanga me nga ritenga e whakaarohia ana e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, hei tuunga whare karakia, mo etahi tikanga ranei e pai ana mo te katoa,
i nga whenua ranei e meatia ana hei paamu, kua mahia ranei hei paamu, i mua i te mananga o tenei Ture. |
15. |
I te tukunga whenua Maori i runga i te riihi me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori whenua kore me nga Maori ranei no ratou te whenua e whakatuwheratia ana ki te riihi. |
16. |
Ka ahei te Poari ki te whakahaere tikanga mo te tuku whenua Maori ki a te Kuini mo te mahi maina i runga i nga tikanga o "Te Ture Maina, 1891," ko nga moni e puta mai ana i nga whenua pera katoa i runga i te mahi maina me utu atu e te Watene (
Warden) o te whenua mahi koura ki te Poari hei painga mo nga tangata Maori no ratou te whenua. |
17. |
Ka ahei te Poari ki te whakahaere moni, hei hanga, hei whakapai hoki i nga rori me nga tiriti, me te mahi ruri, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata, mo era atu tikanga ranei e ahei ana kia whakahaerea i runga i nga tikanga o tenei Ture o nga Huarahi-whakahaere ranei,
ina whakaae nga tangata no ratou te whenua. |
18. |
Ka tau era atu mana ki runga ki te Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e nga Huarahi-whakahaere, ko aua Huarahi-whakahaere me whakatakoto ki runga ki nga Teepu o nga Whare e rua i roto i nga ra tekau ma wha o muri iho i te kahititanga, mehemea e noho huihui ana te Paremete i taua wa, a mehemea kaore i te noho huihui kaati hei roto i nga ra tekau ma wha o muri tonu iho i te ra i huihui tuatahi ai te Paremete i taua tau.
Me tuku ano he tauira o aua Huarahi-whakahaere ki nga tangata Maori o roto i te takiwa o te Poari. |
19. |
Ka pena ano te mana-whakahaere o te Poari ki runga ki nga whenua Maori, me nga mana-whakahaere o te Kooti Whenua Maori, mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai-riiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, me te mahi whakatu kai-tiaki mo era o nga tangata no ratou te whenua e noho hapa ana i to te ture ritenga,
hui atu ki te whakatau take mo nga whenua papatupu, me te whakauru i nga tangata e tika ana nga take ki etahi whenua i whakataua i mua ki tetahi tangata kotahi, ki etahi tangata ranei i runga i te tikanga kai-tiaki mo etahi tangata, mo etahi hapu ranei, no ratou te whenua. |
20. |
Ko nga moni e puta mai ana ki te Poari i runga i nga whenua Maori, me whakahaere i runga i enei ritenga, ara:—
(1.) |
Hei utu i te mahi whakahaere. |
(2.) |
Hei whakaea i nga mokete, me nga riana e tika ana kia utua. |
(3.) |
Hei utu i nga moni toenga ki nga tangata Maori no ratou te whenua i runga i te ritenga o te paanga o ia tangata. |
|
21. |
E kore e taea e te tangata Maori nona te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi tangata
i muri i te mananga o tenei Ture, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira, ohaaki ranei ki te Maori. |
22. |
Ka mana te Poari ki te uiui ki te whakatau i nga wira i mahia i mua atu o te paahitanga o tenei Ture, i roto i te takiwa e whakaritea ai e te Kawana. |
23. |
Ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000, i roto i te tau, mo te mahi whakatakoto rori, mahi ruri me te whakatuhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata;
me mau tonu ki te Poari taua moni me ona mahi e whakapaua ai. |
24. |
I runga i te tono a nga tangata no ratau te whenua e whai tikanga ana, ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, kaua e neke ake i te £5,000, i roto i te tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia ai kia whakahaerea te Ture nei ki roto,
me etahi moni hei whakapai mo nga whenua e meatia ana hei paamu. |
25. |
Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga me whakahoki ma i runga i te moni hua kia rima nga pauna i roto i te rau pauna i ia tau, i runga i te ritenga utu i etahi moni, he mea ata whakarite te nui, i roto ia tau ia tau, mo te wa kaua e neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana ma nga tangata Maori no ratou nei te whenua i nama nei aua moni ma ratou. |
26. |
Ko nga hoko a te Karauna kaore i whakaotia me nga whakahaerenga a nga tangata noa iho i timataria i runga i to te ture ritenga, a e taea ana hoki te whakaoti i runga i to te ture ritenga me i kaua i paahitia tenei Ture ka ahei te whakaoti
e te Poari; me te whaimana te Poari ki te wehe atu i nga hea kua hokoa kua riihitia ranei, ki te whakawhiti ranei i nga hea kaore ano i hokoa ki te Karauna ki nga tangata noa iho ranei, ki te hoko mai, ranei i etahi hea i hokona e te Karauna e nga tangata noa iho ranei, me te tono kia unuhia nga panui, nga tiwhikete ranei i whakaputaina i raro i tekiona kotahi rau tekau ma waru o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." |
27. |
Ka ahei te Kawana i ia wa ki te hanga i nga whakaritenga e maharatia ana e ia e tika ana, kia taea ai te whakahaere nga tikanga o tenei Ture. |
28. |
Ina puta he tono a nga tangata no ratou te whenua a he mea tautoko e te Paori, ka whai mana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te kape i tetahi whenua Maori ki waho i nga tikanga o tenei Ture, ki te mohio tuturu ia e tino matau ana te tangata nona te whenua ki te whakahaere i taua whenua,
me te mau ano o te mana o te rarangi tekau-ma-toru. |
29. |
Ko nga Whenua Maori i roto i tetahi takiwa kua tau nei ki raro i te mana o tenei Ture, e puritia ana e nga tangata Pakeha, e nga tangata Maori ranei, i runga i te riihi, i raro i nga ture e whai mana ana i mua o te mananga o tenei Ture, ka mau tonu i raro i te mana o aua riihi i te wa e mana ana, heoi kau nga tikanga o tenei Ture e pa atu ana ki aua whenua, ko te rarangi tekau-ma-toru. |
30. |
Kaua nga tangata Maori e utu i nga reiti me nga taake e pa ana ki nga whenua Maori e riihitia ana i raro i te mana o tenei Ture. |
31. |
I te wa e whakariterite ana te Poari i nga whenua e whakaritea nei e te wahanga toru o te rarangi waru, me te rarangi tekau-ma-wha o tenei Ture, me uiui rawa te Poari, kia marama, mehemea e whai whenua ana e ora ai ia tangata, ia wahine, tamaiti ranei, e rite ana te nui o te whenua e ora ai ia, me ona uri, hei kainga, hei mahinga. Ki te mohio te Poari kei te iti, kei te kore ranei he paanga o tetahi tangata ki nga whenua, ki nga waahi ranei o aua whenua e wehea hei kainga ranei hei mahinga, me whakarite e te Poari he whenua i roto i te whenua e pa ana taua tangata, i runga ranei i te tikanga whakawhitiwhiti whenua e marama ai ki te whakaaro o te Poari me nga tangata no ratou nga whenua e whakaritea ana i runga i tenei tikanga. |
32. |
E kore e kohia he reiti he taake ranei i nga whenua Maori e kore nei e taea te riihi i runga i te kino i te tupuhi ranei i te wa e takoto noa ana. |
33. |
Ka ahei te Poari ki te tuku mana atu, ia wa ia wa, mo te wa e pai ai te Poari, ki etahi Komiti Maori o etahi takiwa o roto i te takiwa o te Poari, mo etahi tikanga e whakaaro ai te Poari kia whakahaerea e te Komiti, ara:—
(1.) |
Whakawa uiui, whakariterite ranei, i nga wehewehenga i nga paanga ranei, whakatu kai-riiwhi, kai-tiaki, whakatau ranei i nga whenua papatupu. |
(2.) |
Hei whakahaere ranei i etahi huarahi marama, hei tiaki i te noho ora me te pai o nga pa, kainga noho, me nga whare, me nga wai, me nga huarahi.
rori ranei o nga kainga, o nga tangata Maori me nga hapu o to ratou takiwa. |
(3.) |
Hei whakarite tikanga e taea ai te tiaki pai te oranga, kai, moni ranei, e kore ai e whakapaua kinotia. |
(4.) |
Hei whakarite tikanga ranei, e kaha ai, e pumau ai nga tamariki kura ki nga huarahi tika i akona ai ratou. | |
34. |
Ko nga whakatau, ko nga whakariteritenga ranei a te Komiti mo etahi whenua, mo etahi tikanga ranei, i tukua e te Poari ki te Komiti me tuhituhi me ripoata atu ki te Poari, ma te Poari e whakatuturu, e whakatarewa ranei, e whakarereke ranei, ki tana i kite ai he tikanga tika. |
35. |
E kore e tu he roia, he kai-whakahaere ranei i te aroaro o te Poari, o te Komiti ranei mo tetahi tangata, i roto i etahi whakawa whenua Maori, e hara nei i te tangata e pa ana ki te whenua e hara ranei i te mea marena i runga i te ritenga Pakeha i te ritenga Maori ranei ki te hunga whaitake, i te kai-tiaki ranei, engari ano mehemea e ngaro whai take ana tetahi tangata, he kuare ranei ki te whakahaere i ona take, kei te Poari, kei te Komiti ranei, mana e whakaae ka tika ai te tu o te kai-whakahaere mo te wa anake i whakaaetia ai, ka mana ano ki te whakakore atu i taua whakaaetanga. |
36. |
Kua whakakorea e tenei Ture nga Tiati katoa o te Kooti Whenua Maori, engari ka tu tonu ona tari ona kai-rehita ona kai-tuhituhi me ona kai-whakamaori ano i whakaturia i raro i te mana o tenei Ture. Me tu ko nga kai-whakamaori o te Kooti hei kai-tuhituhi mo te Poari, mo te Komiti ranei, hei tiaki hoki i nga kaute moni me nga pukapuka i te wa e whakahaere ana te Poari i nga mahi o te Kooti Whenua Maori. |
37. |
Kaua e pa te mana o te Ture Reiti Whenua Maori me te Ture Taake ki nga whenua me ona mea o runga i wehea hei kainga mahinga, me nga wahi e korerotia nei i te rarangi tekau ma wha, haunga ia te whenua e puritia ana e nga tangata Maori no ratou i runga i te mahi paamu. |
38. |
E kore e pa te Ture Pane Kuini ki runga ki nga whenua kua tau nei ki raro i te mana whakahaere o te Poari. |
39. |
Ko nga mema mo te Poari ma te Kawana e whakatu i te Komihana o nga whenua o te Karauna me nga tangata Maori tokowha, he mea ata whiriwhiri ratou e nga tangata Maori, o ia takiwa o ia takiwa, o roto i te takiwa o te Poari, me panui i runga i te
Gazette me te Kahiti o Niu Tireni, ma te he, ma te whakamutu ranei o tetahi o aua mema i tona tuunga hei mema mo te Poari, e mutu ai te tu o tetahi mema o te Poari i roto i te toru tau. |
40. |
Ko te whiriwhiringa i aua mema Maori mo te Poari, me wehe kia wha nga takiwa o roto o te takiwa o te Poari, kia kotahi tonu te mema mo te takiwa, no roto ake ano i taua takiwa, me ona paanga whenua kei reira ano, me whakahua o ratou ingoa i te ra i whakaritea ai, a ki te tautohetia, me ata whiriwhiri e nga tangata katoa i hui ki te wahi i whakahuatia ai, otira ki te kaha tonu te tautohe, me tuku atu ki te Kawana nga ingoa o nga tangata e tautohetia ra, engari kaua e neke atu i te tokorua. Ma te Kawana e whakatu ko tetahi o aua tangata. |
41. |
Me panui e te Kawana i roto i te
Gazette me te Kahiti te whakaurunga mai ki raro i te mana o tenei Ture me nga whakahaere a te Poari o te takiwa, tetahi whenua e mau nei ki tetahi tangata Maori, he mea hoko mai i te Karauna i te Pakeha ranei, i runga i te whakaae a te tangata nona te whenua pera kia tukua ki raro i te mana o tenei Ture. |
42. |
Ka ahei te Kawana ki te wehe ki waho o nga mana whakahaere o te Poari i raro i te mana o tenei Ture i nga whenua katoa i etahi ranei i roto i tetahi takiwa o te Poari, ka ahei hoki ki te whakauru mai ano i tetahi whenua i katoa ranei o nga whenua o taua takiwa, i runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata no ratou te whenua. |
43. |
Ka ahei te Kawana ki te whakauru mai ki raro i te mana o tenei Ture i tetahi whenua i kapea ra ki waho o te mana o te rarangi tekau ma tahi o tenei Ture i runga i nga tono-a-pitihana a nga tangata nona te whenua. |
44. |
E ahei ana te wahine whaitake ki te whenua kia uru hei mema mo te Komiti Poraka. |
45. |
Ka whaimana te Kawana ki te panui i tetahi takiwa i te tahi whenua ranei hei rahui mo nga manu Maori, i nga roto tuna ranei o nga whenua Maori hei painga mo nga tangata Maori no ratou aua whenua aua roto ranei, ina tae atu he pitihana a nga tangata no ratou, me te mohio o te Kawana, he tika nga take i tonoa ai. |