Pitihana a Meiha Keepa Te Rangihiwinui me etahi atu : mo runga mo te mahara kia tu he Paramete Maori (me nga whaikorero ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori)
Taite, 3 Akuhata, 1893. (Te Wiremu, Tiamana.)
Taite, 3 Akuhata, 1893. ( Te Wiremu, Tiamana.)
Te Tiamana (ki a Te Morihana, roia): E tu ana ranei koe hei roia mo nga kaipitihana?
Te Morihana: Kaore au i te hiahia kia whaikorero roa atu au ki te Komiti. Kua ata korero matou ko nga kaipitihana, a e mahara ana matou ko te mea tika ma etahi o nga rangatira Maori e whaki poto atu i a ratou whakaaro, ko ratou hoki kei te marama ki nga hiahia o te iwi Maori. Engari me whakaatu e au ko tenei Pitihana e whakaatu mai ana i nga hiahia a tetahi wehenga nui o te iwi o Niu Tireni, ara te nuinga o te iwi Maori. Ko te mea hei ata Whiriwhiri ko te rapu mehemea ranei e taea te whakamana aua tono; engari katahi nei ano ka taea te whakamarama aua take ki nga whare o te Paremete. Kaore pea he tikanga kia whaikorero roa atu au ki te Komiti, tera e whakapuakina nga take e nga kaikorero, e Meiha Keepa ranei, kei te mohio hoki ia ki nga hiahia o te iwi Maori, tera e marama ke atu i a ia te whaki atu, nana au i tono kia haere mai mo runga mo te taha ki te iwi Maori.
Meiha Keepa: Ka mihi atu au ki te Tiamana me nga mema o te Komiti mo te whakaaetanga kia tae mai au. Me whakamarama atu e au ki te Komiti nga hiahia, o te iwi Maori kua tuhia nei ki te pitihana e takoto mai na i to koutou aroaro. Kua tae ki te rua tau e whiriwhiri ana nga Maori i nga ture kua mahia i mua, i te whiriwhiri tonu ratou i aua take mai ano i te hui i Waipatu. He mea ata whakatau tenei na nga Maori i roto i enei ra, e hara i te mea e whai ana i nga tikanga a o matou tupuna. I te ata kimi haere matou i nga tikanga o nga ture e pa ana ki nga iwi Maori, kaore nei matou i te mohio ki ona tikanga tae noa mai ki tenei ra. Kua tirohia e matou nga kupu o te Tiriti o Waitangi, kua ata whiriwhiria e matou ona tikanga. No muri mai i tena ka whakamana te Ture o te tau 1852, te Ture Whakamana i te Koroni, i te rarangi 71, e whakarite ana kia tu he paremete Maori a ko matou ko nga iwi Maori o enei Moutere kaore i nohio ki enei tikanga o aua pukakuka o te Tiriti o Waitangi me te Ture whakamana i te Koroni. Tetahi hoki ko te moni £7,000 mo ia tau mo ia tau. Kaore i whakamaramatia mai ki a matou aua tikanga, ko koutou anake ko nga Pakeha i mohio ki aua tikanga. Kaore koutou i whakaatu mai ki a matou, kaore hoki a matou tamariki i tae nei ki te kura i whakaatu mai ki a matou he penei nga mana kua tukua mai ki a matou ki nga Maori e te Kuini. No te maha o nga tau e kimi ana ka tahi ka kitea e nga tangata pohara kaore nei e maharatia atu ma ratou e kitea ai aua mana i tukua mai ki a matou; na kua kimi matou i runga i a koutou huarahi Pakeha ano, mehemea ranei me pewhea te mahi e puta ai he ora ki a matou. E kore au he huna i aku korero i au e korero atu nei ki nga mema o te Komiti. Kua wha tekau rawa nga tau inaianei e mahi ture ana te Paremete mo runga mo nga Maori me o ratou whenua, a i roto i aua tau katoa kaore ano kia mahia etahi tikanga e puta ai he painga ki a matou ki nga Maori me o matou whenua. I aua tau katoa ko nga Pakeha anake ki te mahi i nga ture, ko matou ko nga Maori i penei me te hipi e tihorea ana te kiri, a kaore matou i amuamu; a tapahi iho i te kiko a no te hounga rawatanga ki te manawa katahi matou ka hamumu ake. Ko nga Ture kua mahia e te Paremete i enei motu whakaputa mate mo te iwi Maori kua tae ki te waru tekau, a ko nga ture mai o Kawanatanga o Ingarani e ono e waru pea. Huihui katoa enei me era atu ture i paahitia e tae pea ki te tahi rau wha tekau, na ko te mutunga o enei ture ko o matou whenua kua tangohia noatia atu. Mehemea i murua e te ture ko nga whenua o koutou o te hunga whai rawa kua ora te Kawanatanga. Ko matou he hunga rawa kore, heoi ano a matou nei taonga ko nga whenua e toe nei ki a matou; me ata whakaaro mai te Komiti ki aku kupu, e korero atu nei, me ata titiro mai mehemea ranei e korero atu ana au i runga i te tikanga Maori Pakeha ranei. E inoi atu ana au kia homi tetahi mana ki au, kia waiho maku ano e whakahaere aku tikanga. Mehemea ka kore e whakaaetia mai taku tono, me tuhituhi rawa te whakakorenga mai me haina rawa e te Kawanatanga me nga Minita o te Kawanatanga; a ki te tukuna atu enei putake e te Komiti ki te Kawanatanga me tuku atu kia hainatia rawatia e te Kawanatanga ta ratou whakaaetanga ta ratou whakakorenga ranei i te tono a nga Maori kia whakamana ta ratou Paremete Maori. Me ata whakaaro pai e koutou ta matou inoi ka tuku mai ai i tetahi oranga ki a matou. Kaua koutou e ki, ki te whakamana mai ta matou tono tera e puta he mate ki nga Maori. Engari ki te kore e whakaaetia mai ta matou tono katahi matou ka tino pohara rawa atu; notemea e mohio ana au ka tangohia katoatia o matou whenua e nga Pakeha e te Kaitiaki ranei mo te Katoa, ka hokona katoatia atu. E kore e whaitikanga kia korero roatia atu e au aua take katoa notemea hoki e titiro atu ana au ki a koutou no Niu Tireni nei koutou, kei te mohio koutou. Kua maha nga tau e mahi ana koutou i nga ture o te koroni nei, ko nga tono katoa a nga Pakeha mahi paamu me era atu tangata o nga takiwa o tenei koroni kua manakitia e koutou; engari kaore ano kia whakaaetia mai tetahi tono a nga Maori, kaore ano tetahi ture kia mahia hei painga mo matou. I tupu ake au nei i roto i a koutou i nga Pakeha. E kite mai ana koutou kua kaumatua au nei, a i tupu mai au i taku tamarikitanga ra ano i roto i a koutou. E kite atu ana hoki au i roto i a koutou i taku hoa i a Te Witimoa taku hoa o roto o nga whawhai. I mahara au ka tupu tahi tatou ka kotahi ano he tikanga mo tatou; no naianei kua kite au kua kotia taku kaki kua riro aku whenua, kaore ano ana kia kite i tetahi ture kia paahitia e whakatau ana i tetahi painga ki a matou. E kore au a korero atu i nga take raruraru i tupu ake i waenganui i a tatou, notemea hoki e takoto ana aua raruraru i waenganui i a tatou, kaore he tangata ke atu i waho i a tatou hei whiriwhiri na wai ranei aua he. Na i runga i etahi o aua raruraru i uru ano te Kawanatanga, a tukuna atu ana ano e te Kawanatanga a ratou apiha ano me a ratou ake tangata hei whiriwhiri i aua raruraru, no reira ka whakapaea no nga Maori aua raruraru. E kore e whaitikanga kia korero roa au mo enei putake, engari ka whakaatu atu au ko ta matou a hiahia nei he mea kia tukuna mai he mana ki a matou mo runga mo a matou whenua e toe nei, me a matou whenua kaore nei ano kia whakataua e. te Kooti. E whaikupu ana au mo te whenua a takoto ana i roto i te Rohe Potae me era atu whenua. Tera tetahi hawhekaihe kei Nepia kua tono ki te Kooti kia whakataua nga take e te Kooti, kaore ano kia ruritia, e nukuhia ana e ia nga rohe kia tae mai ki to matou takiwa kia uru atu o matou whenua ki roto, a kua kahititia tana tono kia whakawakia ana take e te Kooti. Tera atu ano aku whenua rahi kei te tonoa e etahi Pakeha kua moe i nga wahine Maori, kaore nei he eka kia kotahi a aua Pakeha i te koroni nei. Ka tono atu au ki te Komiti mehemea ka kore e whakamana mai ta matou tono, kati me whakakore atu hoki nga Ture katoa o te Paremete kua pahitia i mua e pa nei ki nga whenua Maori, ko te Ture Kooti Whenua Maori me kore rawa atu, me nga Pire e mahia mai nei inaianei, notemea hoki kaore au i te kite huarahi ana i roto e taea ai e au te kimi oranga moku. I au a korero atu nei ki a koutou ki nga mema tawhito o te Paremete, ka tono atu ki a koutou kia whakaorangia matou i enei Ture. E kore au e wkakaroa [sic] i te Komiti. Ma koutou e whiriwhiri nga putake o ta matou Pitihana, he mea tuhituhi mai i runga i nga tikanga i oti mai i te Hui Maori i Waipatu.