Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]

Upoko XI

page (192A)

Upoko XI

Te Taua A Mango Raua Ko Kakaha
(Popoto, Nga-Puhi)

Ko te kainga nohoanga o nga tama a Hongi-o-mango raua ko Kakaha, kei te akau o Rangi-hona, a ahu atu ki Whanga-roa, a he mea na raua kia takitakina te mate o ta raua papa, i mate i Korora-reka i te parekura mo te kanga a nga kotiro i moe i te pakeha, koia raua i tutu ai i te taua patu i nga tangata o Hau-raki. Haere ake ta raua taua hoko toru topu, a ka hoe ratou a Hau-raki ka patua te tangata i reira, a ka hoe ano a Ahuahu, ka patua o reira tangata ko nga tane, a ko nga wahine me nga tamariki i whakaraua, a ka ora atu etahi o nga tane i te po, a ka rere era ki Tauranga, nei koa, e noho pai ana aua iwi nei ki a Nga-puhi.

A ka hoe te taua ra a Motiti, a ka patua o reira tangata, a i te wa o te taua ra e kai ana i era, ka huakina e Nga-ti-awa, a ka patua te taua ra, a ka mate, a ka kainga a Nga-puhi e Nga-ti-awa.

Te Taua Takitaki I Te Mate O
Mango Raua Ko Te-Kakaha

(Popoto, Nga-Puhi)

He mea na Nga-puhi kia takina te mate a Mango raua ko Te-kakaha, me whawhai a Nga-ti-awa o Tauranga, a i te timatanga o te tau 1832 ka tu te taua a Nga-puhi i Tokerau, a e rima te kau takitahi nga waka o te taua nei, i hoe atu Tokerau, a ka ahu ma te tai hoenga tama-wahine, a ka u ki Koro-kaua, a i roa te noho ki reira i te he o nga aitua, a ka hoe atu i reira ki Manga-ti, a ka kitea nga wharau o te tahi tanga o te taua nei i reira, a ka taua e matou nga kowhatu o taua ope i paoia ai a ratou roi, page (192B)a ka kiia nga tangata na ratou aua kowhatu, a ka mohiotia e matou te nui o te taua ra, a he tangata ano mo matou, i tohutohu i te wahi i noho ai nga rangatira o taua ope, me te wahi i noho ai te ope, a ka hoe ano matou a Tutu-kaka, a ka turia ta matou pari taua i reira, a i rokohanga e matou nga pakeha kaipuke i reira e noho ana i nga Maori, i whati mai aua pakeha i te kaipuke i Hau-raki.

He pu nui i te taua nei, a ka tae a Moka ka purua aua pu a puhia ana aua pu kia tangi, hei mamae mo Mango raua ko Kakaha a i tu te huha a Moka i konei.

A i tatari matou kia tae ake a Tareha ratou ko ana wahine toko toru i rerenga i te waka nui, i te waka i kawea ai te tinana o Hongi atu ano i Tokerau a tae noa ki tana kainga i te takiwa ki Mahina-pua, a ko taua waka nei, e hoea ana ki te wahi i patua ai a Mango raua ko Kakaha e Nga-ti-awa, kia wahia taua waka ra ki reira a ka tahu ai hei mamae ki a raua, a he nui ano hoki nga mea e maua nei e te taua nei hei mamae ki a Mango raua ko Kakaha, he kakahu, he patu, he hoe, me te tini noa atu o aua mea mamae, a e tapu ana aua mea katoa, a e tapu ana hoki te hunga i a ratou e mau ana aua mea. A he mea hoki ko Tareha ma te hunga e eke i te waka mamae ra, i te tapu o taua waka, koia ra matou i roa ai, i te tatari ki a ratou i te kore o ratou e kaha ki te hoe mai i taua waka nui.

I a matou e noho ana i konei, ka hiia page (192C)taua mango, a ka ngaua e taua mango te peke o te tahi o te hunga i hea ai taua mango, a i te wa i patua ai taua mango, kia marere ai tana ngau i te peke o taua tangata, he mea pouto ki te patiti, a i pahore kau ano hoki te peke o taua tangata i te patiti e patua ra taua mango a whano ka kiia taua motu ra hei take e papatu ai te taua nei i a ratou.

Ko te tahi o ta matou taua, no Te-popoto o Hokianga, ko te rangatira ko Tao-nui, a i mea taua hapu kia hoe ke atu ratou ki te patu tangata ma ratou i roto i Hau-raki.

Ko taua wahi e nohoia nei e matou, he wahi pai te roi o reira. Ko Moka, ko te teina o Te-whare-rahi raua ko Rewa, te tino o te tangata kino o te taua nei, he he no ana whakaaro, me ana mahi, me tana tu, me ana kupu, ko etahi o matou, i tahu i nga rakau o etahi wharau tawhito, a i mea te tohunga, i tae mai te taniwha ki aia korero ai i aia e moe ana i mea taua taniwha "Me mate i aia etahi o te taua hei utu mo taua wharau i tahuna ra" a ko te marangai e arai nei i a matou, koia ra te take o taua tupuhi, ko aua rakau o te wharau topu ra, i tahuna ki te ahi.

I a matou e hoe haere ana i te akau roa nei, kahore kau he kai maoa e utaina ki a matou waka, a e kore te tangata e kai i te kai, i aia i runga i te waka, a e kore ano hoki te ahi e maua i runga i te waka.

Ka hoe ano matou a ka kae ki Te-rua, a ka hoe tonu matou a Whanga-mata, a i kiia to matou taua i reira e toru rau topu matou, haunga ano ia te wahine me te tamariki.

page (192D)

A ka tu nga rangatira o ta matou taua ka ki i te korero ki te taua, a ka haere a Te-whare-rahi ma uta, ki te patu i a Nga-ti-whatua. A ka kiia e te tohunga kia tapu nga ahi katoa, a kia mahia nga mahi o te Niu, a kia kaua te tahi o te taua, e kai ranei e inu ranei, a kia mutu ra ano taua mahi i te Niu.

A ka haere ta matou tohunga ki te koraha, a ka wekua eia te tahi wahi wharua i nga taru katoa, a e toru whanganga te roa me te whanui o taua wahi, a ko nga tohunga anake o te taua e haere ki reira, he tu atahanga katoa aua tohunga i reira, a ka tiaia e ratou nga rarauhe i taua wahi i wekua ra nga otaota, a ko te roa o aua rarauhe ra, i penei te roa me te ranga tangata atu ano i te tuke o te ranga, a te pito o te mapere. A he mea tiatia aua rarauhe kia tu rarangi tonu, a kotahi rarauhe ki ia waka, ki ia waka o ta matou taua, a kia kotahi ano hoki rarauhe mo ia rangatira, mo ia rangatira o te hoa riri o Nga-ti-awa, a he mea hoatu ano hoki ki aua rarauhe e tiatia ra, nga rarauhe e rua, ki ia rarauhe e tia ra, ki ia rarauhe e tia ra, me te korari e here ana i aua rarauhe e rua ra, a ka waiho taua Niu ra e nga tohunga, ko te tohunga koroheke anake i noho i te taha o taua Niu noho ai, a he tino koroheke aia, he tangata tuoi, a i noho aia i te taha o te Niu ra kia kite aia i te mahi o nga atua ki aua rarauhe ra, roa rawa, ka haere atu te tohunga tuoi ra ki era tohunga i haere ra, a ka ui aia ki a Tohi-tapu, ki tana moemoea i napo, a korerotia ana hoki eia tana i moemoea ai i taua po, a ka haere matou ko aua tohunga ra ki te Niu ra, a page (192E)ka kite matou i nga rarauhe i tiatiaina ra kua marara ke noa atu, a ko etahi o era i tiaina kia tu tonu kua hinga papa maro ki te whenua, a ko te hunga mo ratou aua rakau ra, e mate ratou i te parekura, a ka whaia ake taua Niu ra e ta matou taua, ka haere katoa ake kia kite i taua Niu, kia mohio ai ano hoki ratou i te mate ranei, i te ora ranei mo ratou, ki ta te Niu ra i tohutohu ai, a ka hamama taua tini ki te ai i tana i ui ai, a he hamama tonu ake ta te katoa ra, na reira i kore ai he utu utu i te ui a tetahi o ratou. A ka korero te tohunga ra i nga tikanga o te Niu ra, a raru ana aia i ana korero mo te tini o nga hapu o te taua nei, me o Nga-ti-awa ano hoki, a mahia ana ano taua mahi eia, a ka kiia te taua nei kia haere noa atu i te wa o te Niu nei. He pono anake nga tohutohu o te Niu ra, ki ta matou whakaaro.

Ka hoe ano matou a ka tae ki te wahapu o Katikati, a ka kite atu matou i nga paoa o nga ahi i te pa o Nga-ti-awa, a i te mea e tikaka tonu ana te ra, ka hoe matou a ka tapoko ki te awa, a ka u matou ki te wahi i noho ai te puni a Rewharewha raua ko Te-whare-poaka, i hoe mai hoki ratou i mua o te taua nui, a ao ake te ra ka hoe matou i roto i te awa a ka tae ki Mata-kana, a ka mau i a matou i reira taua kuia nei no Nga-ti-maru o Hau-raki, i mea mai taua ruruhi ra, kua hinga te parekura a Te-whare-rahi i nga tangata o Wai-kato, a ko Te-whare-rahi, kei roto tata atu o matou i taua awa ra, i tera tahi parenga o te awa, i a matou e noho nei, a ka hoe etahi o a matou waka ki te tutei korero, a ka kiia, kua kitea a Nga-ti-awa page (192F)a kua korero kia Rewharewha, a he tini ana korero ki a ratou, a he nui te whawhai ana ki a ratou, otira kahore kau he tangata i mate.

A i waenganui po ka tangi nga pu i tatahi a kihai i mohiotia te take o aua pu i tangi ai, ka oho ta matou taua, a ka kiia he karere na Rewharewha kua tae mai ki a matou, a he po koia i tahuna ai nga ahi a te taua nei kia kaa, a ka puta taua tangata taitamaiti i waenga o ta matou taua, me te pu hei whirinakitanga mana, me te perohuka ki tana tatua kuhu ai, me te topuni ki te peke mau ai, a ka korero aia i nga mahi a Te-whare-rahi kia Nga-ti-whatua me tana korero ki a Nga-ti-awa, a ka puhia nga pu puru e etahi o ta matou taua.

Ao ake, ka hoe ano a matou waka, a kua tae tenei a matou waka ki te whitu te kau takitahi, a ka u matou ki Karo-pua ki te puni a Rewharewha, a i te wa o te pa o Nga-ti-awa i O-tu-moe-tai, a e kitea atu ana nga tangata o taua pa ra e haerere ana i waho o taua pa, e titiro mai ana ki a matou.

Ano ka tino pakoa te tai, ka haere ta matou taua ki te takahi kai ma matou i nga maara kumara o Nga-ti-awa i te taha i te pa, a ka haere etahi o matou ki te taha o te awa i te pa, he kore mo ratou e whiti i taua awa, koia te pa ra te whakaekea ai, a ka haere mai etahi o te pa ki te taha o taua awa, a ka pupuhi ratou ki a ratou a pouri noa te ra, kahore kau he rangatira o matou i taua whakaeke nei.

Ano ka waenganui po, ka kiia te kii kia hoe ano te taua nei, i te mea kua u te tai, he mea hoki kahore kau he mea a matou page (192G)kia hoe i te awatea, i te wahi i a Nga-ti-awa, a he mea tahu he ahi i ta matou puni na reira i marama ai a muri o ta matou haere, i a matou e hoe ana i roto i te awa, a u noa matou ki roto atu i te pa, a ka ka mai hoki nga ahi i te pa, a i te ata ka haere atu ta matou taua ki te pa, a ka puta a Nga-ti-awa, a ka pupuhi a ka whati mai etahi o matou i te wahi i nohoia e ratou, a ka pau a matou paura, ka hoki mai matou ki ta matou puni, me te amo mai i ta matou tupapaku kotahi, me nga mea tu kiri kau, a ka tu te taua nei ka korero i a ratou mahi maia. A i nga ra katoa ka tu ka pupuhi te taua me te pa ki a raua, a kahore te pa i whakaekea e te taua a kotahi ra i tu ai te pupuhi a te taua nei ki te pa ra, a ao noa te ra, a i te ata ka haere atu etahi o matou a ka tata atu ki te pa kia whakaekea, a ka kuhu haere matou i roto i te ururua, a na Nga-ti-awa matou i whati mai ai i reira, a i te mea e pupuhi nui ana matou ki te pa ka puta nga tamariki nonohi o te pa ra, a ka keria e ratou nga mata o a matou pu i hou ki te whenua, ao ake ka pupuhi ano te taua me te pa, a e rua o te pa i mate.

A ka tae mai te karere i Roto-rua, ki te kii i te kupu, kia haere mai te haumi a Te-arawa ki a matou, kia patua a Nga-ti-awa.

A i te po ka rangona atu e matou te tangi a te pa mo a ratou tupapaku, a he pupuhi tonu ta matou i te pa ra, a kihai i whakaekea, a pupuhi huhua kore ai matou.

A i taua wa ka tautohe a whawhai matou ki te tahi rangatira kai-puke kune, a ka kiia e matou kia hopukia aia a rere ana taua kai-puke, ka ora atu page (192H)a ka raru noa iho o matou whakaaro, a ka mahuetia e matou te pa, a ka hoki matou ki Nga-puhi.

Ano ka tae matou ki Tokerau, ka tu a Titore ka ami i te taua mana, i te mea ki ano aia i na roa i taua puku riri, a ka tae tana karere ki a Te-rarawa o Te-au-pouri, a ka haere te taua ra ki te tau i te iwi i Maketu, a patua ana e ratou nga tangata i tutaki ki aia i te ara ki Roto-rua, a ka haere te tahi taua nui ki te torohe i a Nga-ti-awa a ko te taua i noho iho i tauria e ratou te pa i O-tu-moe-tai, a o ta matou o Nga-puhi i mate ko te tama a Amo-hau, a ka tangi a Amo-hau ki tana tama, a ka mutu ka mea a Amo-hau "Nei ra kua mate taku tama, a maku e hohou te rongo, kahore kau aku mea ki te utu mo taku tama, kati ko te pakanga nei me mutu." A ka aitua ano te taua nei, a ka tu ano ka riri, a ka tauria ano te pa ra e Te-rarawa i mate, a e rua o era i kainga e te pa, a ka mutu te riri nei, a ka hoki a Titore ki Nga-puhi.

page (193)

Te Taua A Tu-Whare Ki Runga
(Nga-Puhi)

Ka tu te opa taua a Tu-whare i Kai-para, a kotahi topu te ope ra, a ka patu haere aia i nga iwi o te akau ki te auru, a puta noa ki Whanga-nui.

He tini nga tangata o Nga-ti-awa, o Tara-naki, me o Nga-ti-rua-nui i mate i tana taua, a he kai anake ki a ratou aua tupapaku.

Ka tae ra a Tu-whare ki Whanga-nui ka tauria te pa a te tuakana a Te-anaua, a i tohe te iwi o Nga-ti-hau kia heke te ope a te tuakana a Te-anaua, kia waiho te pa ra no te mea e rima ano tekau takitahi te ope e noho i te pa ra, a kihai taua ope i rongo noho tonu ki te tiaki i ta ratou pa.

A ka whakaekea te pa ra e Tu-whare, a ka mate te iwi o te pa, ko etahi i patua, ko etahi i puta, kihai i mate i te taua, a ka arumia te whati ra eia i roto i te awa o Whanga-nui a tae noa ki te pa ra i Nga-ti-pa-moana i Hope-riki, a ka nohoia mai e Nga-ti-hau i reira, he noho ta ratou i te pari i te wahi tititonu, a he mea mahi ki te kowhatu, here ai ki te korari i taua pari titi ra mau ai ano ka tae atu a Nga-puhi ki raro i aua kowhatu, ka tukua aua kowhatu kia horo whakarere ki runga ki te taua ra, a ka mate era, ka whaia iho e te iwi ra i te pari a ka patua a Tu-whare e Whaka-ahu, a kihai aia i mate i te patu Maori a Whaka-ahu, ka mea ake aTu-whare ki aia i te mate ona "He ringa mahi kai tau, he ringa ware ki te patu tangata" a ka mate a Ngapuhi, kihai te mea kotahi i puta ki te ao marama.

page (194)

Te Take I Patua Ai A Nga-Ti-Uru
E Hongi-Hika I Whanga-Roa

(Nga-Puhi)

E rua nga wahine a Hongi-hika, ko Tangi-whare te tahi ko Turi-kotuku te tahi, a i te wa o Hongi e ngaro atu ana i tana kainga, ka moea a Tangi-whare e Matuku, he tamaiti a Matuku na te tuakana o Hongi, a ka rangona taua he a Matuku, ka tae aia ki te pu a whakamomori ana aia, a e takitaki ta Hongi i te he o tana wahine, me te mate o tana tamaiti, koia aia i patu ai i te tahi ano o nga hapu o tana iwi ake i a Nga-ti-uru i Whanga-roa.

Ano ka whati a Nga-ti-uru i Whanga-roa, ka rere ki roto ki Manga-muka i Hokianga a ka arumia e Hongi, ka puhia mai a Hongi i reira i Huruhurua a ka tu aia i te uma, a na reira aia i mate ai, ara he roa ona i tautau ai a ka mate.

A i a Hongi-hika e ngaro atu ana i Te-wai-mate, ki te patu i a Nga-ti-uru, ara i a Nga-ti-pou mo te he o tana wahine o Tangi-whare, ka noho tana wahine a Turi-kotuku i te takiwa ki te Wai-mate, a tena e turoro aia a e mate, ka kainga aia e te kuri, hoki rawa ake te kai titiro i aia, ko nga koiwi anake e takoto ana, a kihai a Hongi i hoki ake ki reira, a pim noa te tau, ano ka tata aia ki te mate ka hoki ake aia i Whanga-roa ki Toke-rau, a ka mate aia i te takiwa ki Te-wai-mate.

page (195)

Te Wahine Matua A Hongi-Hika
(Nga-Puhi)

I te wa i ngaro atu ai a Hongi-hika i Te-wai-mate i te patu i a Nga-ti-uru i Whanga-roa, he mea waiho tana wahine matua a Turi-kotuku i Te-urupa i te wahi ki Te-wai-mate noho ai.

He pohe taua wahine nei, he mea kua he ana kanohi kua matapo, koia aia i kore ai e kaha ki te haere nei koa he wahine riri, he ohotata tana wairua ngangare, a kahore he wahine ranei, he tangata ranei i pai atu ki aia.

A i taua haere a Hongi ki Whanga-roa, i turoro a Turi-kotuku, a ka noho koia anake i Te-urupa, kahore kau ana hoa noho, a ka haere te taua a Hongi ki te patu i a Nga-ti-pou i Whanga-roa, a roa noa ka hoki ake etahi o aua toa ra ki te titiro i a Turi-kotuku, tae rawa ake, ko nga wheua anake o te wahine ra e takoto ana, kua kainga te tupapaku e te kuri, a ka hoki nga tutei ra ki a Hongi ka korero, a ka pouri aia, a ka noho aia i Whanga-roa.

He wahine maia taua Turi-kotuku, a i te wa ona e mata ora ana, koia te hoa haere o Hongi ki te taua, a he nui ana mea i ako ai ki a Hongi, nana i mate ai nga tamariki o Hau-raki, he mea hoki he wahine kai tangata aia koia aua tamariki ra i tonoa ai eia kia patua kia kai ai aia i te kiko tangata. He wahine maia aia ki te mau patu, kihai aia i titiro ki te ao marama, he huaki tonu ki te patu, a e kore tona ngakau e na i te patu, a kia hemo ra ano ana hoa riri ki te mate, a kahore kau he tangata o te iwi, he wahine ranei i pai atu ki aia, i te kino o ana whakaaro.

page (1828)(196)

Te Take O Te Mate O Te-Whare-Umu
I Wai-Ma I Hokianga

(Nga-Puhi)

He korero na Ariki te tama a Te-whare-umu ki te tahi rangatira kaipuke, kia hokona etahi poaka e Ariki ki taua pakeha, koia a Ariki i haere ai ki uta ki te Wai-mate, ki te tiki i aua poaka, a i Hokianga ano hoki, a he mea hopu e tahi poaka e Ariki o etahi tangata ke atu, a ka kupukupu aua tangata na ratou nga poaka i hopukia hutia nei e Ariki, a ka tohe tonu a Ariki ki tana mahi tango i nga poaka o nga tangata ke, a puhia ana Ariki e te tahi o nga tangata na ratou nga poaka e tahaetia nei e Ariki, a ka turia te parekura, a toko whitu hoki i mate, a ki a Ariki ka toko waru.

Ka turia te taua i Korora-reka, a ka haere taua taua ki Hokianga, a i Wai-ma ka hoki mai te rongo e ratou, a ka hoki mai te taua ra a ka tae ki te ara, ka tautohetohe ratou te taua ra ki a ratou ano, a i te wa o te tahi o nga wahine o Te-uru-ti aua ko te tahi tamaiti e mahi ana i te wharau hei nohoanga ma ratou, ka mau te tahi tamaiti i te tahi o nga pu a Te-uru-ti, a ka tangotango taua tamaiti ra i taua pu, a e puru ana taua pu, a ka oho te pu ra, ka tu ko te tahi o nga wahine a Te-uru-ti, me te tamaiti ano hoki o te teina o Te-uru-ti, a mate rawa era tokorua, a ka puhia ano te tahi pu, ka tu ko Muriwai i te huha, a ka tu te iwi a ka papatu, a he nui nga tupapaku i mate, a i tu ano hoki a Te-uru-ti, i te mea i tu ana waewae e rua i te mata, a manganga katoa ana waewae, a ko te tahi mata i tu ki tana korokoro, a mate rawa atu aia, a i aia ka hemohemo ka ki ake ki tana hapu, "Waiho au kia mate, tahuri page (197)koutou ki te whawhai, a ki te mea e kore koutou e pai ki tena, haere e whati, ki te kawe i a koutou ki te ora" a ka hoatu tana pu ki te tahi o te iwi, ko tana kahu i hoatu eia ki te tahi, a i aia ano e mea ana i aua mea, ka huakina mai aia e ana hoa riri a ka patua aia ka mate, a ka tu ka kekeri te iwi, he nui o te tahi, o te tahi i mate.

A ka tae ake te rongo o te mate o Te-uru-ti, ara o te teina o Kirikiri, ka tangi te iwi o Korora-reka, a po tini i tangi ai, a ka puta te kaupapa waka taua ki Korora-reka, haere ake aua waka e rua pea te kau takitahi te taua nei, a he hoa riri e tahi o te iwi i aua waka nei ki a Te-uru-ti, a ka mahi ka tu te hari taua i taua iwi, me te korero o te iwi ki te tikanga e tu ai he tangata i to Te-uru-ti tunga, a ka kiia e te iwi ko Kirikiri me tu i te tunga o tana tuakana.

Ka tu te ope a Rewa, a ka haere taua taua ma te ara i te Kerikeri, a ka tae te taua ra ki te Kerikeri ka kiia i reira, na te tahi o nga rangatira o Nga-puhi ki Hokianga i pupuhi a Te-uru-ti a ka haere tonu te taua a Rewa, a ka tae ki te nuinga o nga iwi, a ka houhia te rongo.

page (1828)(198)

Te Matenga O Te-Whare-Umu
(Nga-Puhi)

Ko te tahi rangatira taitamaiti o Tokerau, i puhia e etahi o te iwi o Hokianga, a ka tu te ope a Te-whare-umu, a ka haere kia kite i te tika ranei, i te he ranei o nga korero o taua korero, a tae atu a Te-whare-umu ki a Nga-puhi, ka korero a roa noa, a ka tata ka mau te rongo, a ka amuamu te korero, a ka tu nga iwi ra ka papatu, a ka tu a Te-whare-umu, a ka whati te iwi o Totara ka oma, a ka turia ano he korero ano, a ka mau te rongo.

page (1828)(199)

Ko Pango Ratou Ko Ana Hoa
(Nga-Puhi)

Ko Pango, ara ko Nga-wai, ara ko Nga-ihi te tohunga o Nga-ti-whakaue o Roto-rua, i haere ki Tokerau ki te takiwa ki a Nga-puhi, me etahi o tana hapu (i te tau 1828) a ka whakapaea e Nga-puhi nana i makutu a Nga-puhi, koia a Ngapuhi i mate ai, a nana me ana makutu i mate ai a Hongi-hika, me Te-whare-umu, me te tino o nga mate o Nga-puhi, a ka kiia e Nga-puhi, me patu a Pango ma hei utu mo te makutu a Pango i a Nga-puhi, a na te pakeha i ora ai a Pango, he mea uta atu e ratou i Tokerau, a Tauranga, a ka ora atu a Pango ki Roto-rua.

page (1830)(1832)(200)

Nga Rangatira O Hau-Raki I Rere Ki Tawahi
(Nga-Puhi)

E rua nga rangatira o Hau-raki i eke i te kai-puke i u ki Hau-raki a rere ana raua ki tawahi, a e rua raumati o raua i noho atu ai i tawahi, ka hoki mai ano ki to raua kainga i Hau-raki. He kai-puke ke ano ia te kai-puke o raua i hoki mai ai, a ka kite nga iwi o Hau-raki i taua kai-puke, ka eke atu te tahi o ratou ki taua kai-puke, a ka warea aia ki raro noho ai, ka puta te hau pokaka, ka rere te kai-puke ra, a ka u ki Tokerau i te tau 1832, a ka kite a Nga-puhi i taua tangata, ka mea kia patua, no te mea e hoa whawhaitia ana a Nga-ti-maru me Hau-raki katoa ki a Nga-puhi, a ko Te-uru-ti te tino tangata i tohe maaro kia patua taua tangata o Nga-ti-maru, a roa noa, ka eke taua tangata ki te kai-puke a ka rere ki Poihakena, (i te kai-puke "Kawana Makuare") i rere atu i Hokainga, a ka ora aia.

page (201)

Te Take I Tauria Ai A
Nga-Ti-Awa E Nga-Puhi I Tauranga

(Nga-Puhi)

(I te tau 1830) ka moe te tamahine a Otewa, a te tahi ingoa ano ona ko Manu, a te tahi ano ko Te-whare-rahi, a ko Roro-roroa ano hoki te tahi o ana ingoa, no Te-kerikeri aia, a ko Nga-i-tawake tana hapu. A i moe ano taua pakeha rangatira kai-puke wero tohora i te tamahine a Morunga o Te-kawakawa, a moe puna rua taua pakeha, a ka tae ki taua ra, ka kaukau aua wahine ra i te moana, a i hae aua wahine ki a raua, a ka riri raua, a ka kanga te tamahine a Morunga i te tamahine a Rewa, a mamae katoa nga hapu o aua wahine i taua kanga, a ka kiia te whawhai mo taua kanga, kia takitakina te utu mo taua kanga, a ka noho a Po-mare, me ana haumi ki a Morunga, a ka hui ki Korora-reka.

A ko Rewa ratou ko nga hapu o Whanga-roa, o Rangi-houa, me o Te-kerikeri, i hui ki a Uru-roa, te taokete o Hongi-hika i hoe mai i Whanga-roa, ki te tau i nga hapu i Korora-reka, i nga hapu i hui ki a Morunga, a ka mea tena i Korora-reka, kati he utu, ko nga maara kumara kia murua i Korora-reka, a i a Po-mare e tiaki ana i Korora-reka, a i te wa ano e korerotia ana nga tikanga mo te rongo mau, ka puku huhua kore te tahi pu o te hunga o Korora-reka a Te Morunga ma, a ka tu ki te tahi o nga wahine o te taua i a Uru-roa ma, a na taua pu oho noa, a i mate ai te wahine a te taua, ka oho nga hapu nei, o te taua, me o te tangata whenua, a ka parekura, a ka tu a Hongi o Nga-ti-rehia o Whanga-roa, ki te hohou i te rongo, a ka puhia page (202)aia a ka mate, a na Tohi-tapu i tono tetahi rangatira tai tamaiti a Ku-ai-angi, kia kiia tana kupu kia mutu te pupuhi a aua hapu ki a raua, a ko te taua ra, hui katoa e toru rau topu, i haere ke atu i te papa o te whawhai, a ka mahue te tangata whenua, te wha rau topu i te papa o te parekura, a ka mea te tangata whenua, me mau te rongo, a ko Korora-reka me tuku e Po-mare ki a Nga-puhi mo te mate o Hongi, a whakaaetia ana taua tikanga, a tukua ana taua whenua ki a Nga-puhi.

Otira, ka tu te taua a Mango raua ko Kakaha, nga tama a Hongi, ratou ko te tohunga a Nga-puhi a Te-hara-miti a ka hoe te taua ra ki te takitaki i te mate o ta raua papa i nga iwi o runga.

A ka hoe ratou ki Ahuahu, a ka patua e ratou nga tangata o reira.

A i te tahi haerenga taua ano o taua hunga ka hoe ratou ki Tauranga, a Motiti, a ka mate o reira tangata, a ka mate hoki ko te taua nei te patu e te tangata whenua, a ka houhia te rongo ki nga iwi o Nga-puhi, a ka hoe te tahi rangatira o tera ki a Uru-roa ki Korora-reka, a ka tu aia ka karakia i tana karakia hohou rongo, a ka whatia te rakau i tana ringa e mau ana, ka tukua ki te aroaro o te tahi o ana hoa riri, a ka tu taua tangata o ana hoa riri ka karakia ano hoki i te karakia hohou rongo, a ka whatia ano te weu i tana ringa ka tukua ki mua o tera kua karakia ra, a ka mau te rongo.

page (203)

Nga Mahi I Turia Ai Te Taua Patu
I Nga Iwi O Runga I Hau-Raki

(Nga-Puhi)

He nui noa atu nga ra o Tohi-tapu i noho ai i Korora-reka, a ka tae ki taua ra, ka kiia kia patua e Kirikiri ratou ko ana hoa rangatira, nga kuri e rua ma ratou ko nga tohunga, ma te hunga, ma ratou e kii a e whakatuturu te haere ranei o te taua ki te patu i nga tangata o Hau-raki, a kia kore ranei e haere te taua, a kia korerotia ano hoki e ratou nga tikanga katoa e mahia ai e te taua.

Ka tahuna te ahi e aua rangatira nei, a i te mea e kaa ana te ahi, ara e haere ake ana taua ahi ki te tino ka rawa, ka mau aua rangatira ra ki toko wha ki te tahi kuri, a ka pupuri aua tangata i nga waewae o taua kuri ra, ko te tuara o te kuri ra ki te whenua takoto ai, a ka mau tetahi hunga toko rua ki te rakau, ka kurupaea ki te kaki o te kuri ra, a ka pehia taua rakau e raua, a mate noa te kuri ra, a ka mate aua kuri ra e a ratou, a ka uhia te ahi ra ki te reureu mata, kia pupu ake ai te paoa, me te whanake mamaoa i te ahi ra, a ka hoatu te tahi o aua kuri ra ki taua ahi, a ka hurihurihia te kuri ra ki reira takaore ai, a e mahia ra te kuri ra i te ahi ra, ka tae etahi ano o aua rangatira ra ka koara nga rakau hei rakuraku i nga kuri ra, a he mea raku aua kuri ra, a mahore noa nga huruhuru katoa o aua kuri ra i te mamaoa o te ahi ra, a ka kotia nga upoko o aua kuri me nga waero, a ka haehaea aua kuri, ko nga whekau he mea tunu ke era hei kai ano, a he mea topa aua kuri ki te hangi, a he mea kai aua kuri ra, he mea page (204)kinaki ki te kumara, a toko rima ano o nga tino rangatira o Nga-puhi i kai i aua kuri ra, i te mea hoki e noho tapu ana aua rangatira, a i te po o te ra i kai ai ratou i aua kuri ka hui te korero, a ka kiia kia tikina nga iwi o Hau-raki kia patua.

page (205)

Te Whawhai A Rangi-Tukia
Tama A Koki Ki Hau-Raki

(Nga-Puhi)

Ka haere te taua a Rangi-tukia i Tokerau i muri iho o te matenga o Te-whare-umu, i haere ki te patu tangata hei takitaki i te mate o ana huanga i mate i Hau-raki.

I hoe a Rangi-tukia i nga waka e toru, a i mate etahi tangata i tana taua, a no muri iho ka patua ratou ko tana taua e nga iwi i whakaekea nei e ratou, a tokotoru ranei tokowha ranei o te taua nei i ora mai, a ka tae mai ki Tokerau, a ko Whare-raki te tangata hohou rongo o Nga-puhi i hoe ki nga iwi o runga ki te hohou i te rongo, a tukua mai ana eia te tahi ope i Hau-raki ki Nga-puhi ki te hohou i te rongo, a ko nga hoa o Pango i ora atu ra i mua i, a i eke enei i te kai-puke, a ora atu ki Roto-rua.