The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Nga-Puhi [Vol. X, Māori]
Upoko XI
Upoko XI
Te Taua A Mango Raua Ko Kakaha
(Popoto, Nga-Puhi)
Ko te kainga nohoanga o nga tama a Hongi-o-mango raua ko Kakaha, kei te akau o Rangi-hona, a ahu atu ki Whanga-roa, a he mea na raua kia takitakina te mate o ta raua papa, i mate i Korora-reka i te parekura mo te kanga a nga kotiro i moe i te pakeha, koia raua i tutu ai i te taua patu i nga tangata o Hau-raki. Haere ake ta raua taua hoko toru topu, a ka hoe ratou a Hau-raki ka patua te tangata i reira, a ka hoe ano a Ahuahu, ka patua o reira tangata ko nga tane, a ko nga wahine me nga tamariki i whakaraua, a ka ora atu etahi o nga tane i te po, a ka rere era ki Tauranga, nei koa, e noho pai ana aua iwi nei ki a Nga-puhi.
A ka hoe te taua ra a Motiti, a ka patua o reira tangata, a i te wa o te taua ra e kai ana i era, ka huakina e Nga-ti-awa, a ka patua te taua ra, a ka mate, a ka kainga a Nga-puhi e Nga-ti-awa.
Te Taua Takitaki I Te Mate O
Mango Raua Ko Te-Kakaha
(Popoto, Nga-Puhi)
He mea na Nga-puhi kia takina te mate a Mango raua ko Te-kakaha, me whawhai a Nga-ti-awa o Tauranga, a i te timatanga o te tau 1832 ka tu te taua a Nga-puhi i Tokerau, a e rima te kau takitahi nga waka o te taua nei, i hoe atu Tokerau, a ka ahu ma te tai hoenga tama-wahine, a ka u ki Koro-kaua, a i roa te noho ki reira i te he o nga aitua, a ka hoe atu i reira ki Manga-ti, a ka kitea nga wharau o te tahi tanga o te taua nei i reira, a ka taua e matou nga kowhatu o taua ope i paoia ai a ratou roi, page (192B)a ka kiia nga tangata na ratou aua kowhatu, a ka mohiotia e matou te nui o te taua ra, a he tangata ano mo matou, i tohutohu i te wahi i noho ai nga rangatira o taua ope, me te wahi i noho ai te ope, a ka hoe ano matou a Tutu-kaka, a ka turia ta matou pari taua i reira, a i rokohanga e matou nga pakeha kaipuke i reira e noho ana i nga Maori, i whati mai aua pakeha i te kaipuke i Hau-raki.
He pu nui i te taua nei, a ka tae a Moka ka purua aua pu a puhia ana aua pu kia tangi, hei mamae mo Mango raua ko Kakaha a i tu te huha a Moka i konei.
A i tatari matou kia tae ake a Tareha ratou ko ana wahine toko toru i rerenga i te waka nui, i te waka i kawea ai te tinana o Hongi atu ano i Tokerau a tae noa ki tana kainga i te takiwa ki Mahina-pua, a ko taua waka nei, e hoea ana ki te wahi i patua ai a Mango raua ko Kakaha e Nga-ti-awa, kia wahia taua waka ra ki reira a ka tahu ai hei mamae ki a raua, a he nui ano hoki nga mea e maua nei e te taua nei hei mamae ki a Mango raua ko Kakaha, he kakahu, he patu, he hoe, me te tini noa atu o aua mea mamae, a e tapu ana aua mea katoa, a e tapu ana hoki te hunga i a ratou e mau ana aua mea. A he mea hoki ko Tareha ma te hunga e eke i te waka mamae ra, i te tapu o taua waka, koia ra matou i roa ai, i te tatari ki a ratou i te kore o ratou e kaha ki te hoe mai i taua waka nui.
I a matou e noho ana i konei, ka hiia page (192C)taua mango, a ka ngaua e taua mango te peke o te tahi o te hunga i hea ai taua mango, a i te wa i patua ai taua mango, kia marere ai tana ngau i te peke o taua tangata, he mea pouto ki te patiti, a i pahore kau ano hoki te peke o taua tangata i te patiti e patua ra taua mango a whano ka kiia taua motu ra hei take e papatu ai te taua nei i a ratou.
Ko te tahi o ta matou taua, no Te-popoto o Hokianga, ko te rangatira ko Tao-nui, a i mea taua hapu kia hoe ke atu ratou ki te patu tangata ma ratou i roto i Hau-raki.
Ko taua wahi e nohoia nei e matou, he wahi pai te roi o reira. Ko Moka, ko te teina o Te-whare-rahi raua ko Rewa, te tino o te tangata kino o te taua nei, he he no ana whakaaro, me ana mahi, me tana tu, me ana kupu, ko etahi o matou, i tahu i nga rakau o etahi wharau tawhito, a i mea te tohunga, i tae mai te taniwha ki aia korero ai i aia e moe ana i mea taua taniwha "Me mate i aia etahi o te taua hei utu mo taua wharau i tahuna ra" a ko te marangai e arai nei i a matou, koia ra te take o taua tupuhi, ko aua rakau o te wharau topu ra, i tahuna ki te ahi.
I a matou e hoe haere ana i te akau roa nei, kahore kau he kai maoa e utaina ki a matou waka, a e kore te tangata e kai i te kai, i aia i runga i te waka, a e kore ano hoki te ahi e maua i runga i te waka.
Ka hoe ano matou a ka kae ki Te-rua, a ka hoe tonu matou a Whanga-mata, a i kiia to matou taua i reira e toru rau topu matou, haunga ano ia te wahine me te tamariki.
page (192D)A ka tu nga rangatira o ta matou taua ka ki i te korero ki te taua, a ka haere a Te-whare-rahi ma uta, ki te patu i a Nga-ti-whatua. A ka kiia e te tohunga kia tapu nga ahi katoa, a kia mahia nga mahi o te Niu, a kia kaua te tahi o te taua, e kai ranei e inu ranei, a kia mutu ra ano taua mahi i te Niu.
A ka haere ta matou tohunga ki te koraha, a ka wekua eia te tahi wahi wharua i nga taru katoa, a e toru whanganga te roa me te whanui o taua wahi, a ko nga tohunga anake o te taua e haere ki reira, he tu atahanga katoa aua tohunga i reira, a ka tiaia e ratou nga rarauhe i taua wahi i wekua ra nga otaota, a ko te roa o aua rarauhe ra, i penei te roa me te ranga tangata atu ano i te tuke o te ranga, a te pito o te mapere. A he mea tiatia aua rarauhe kia tu rarangi tonu, a kotahi rarauhe ki ia waka, ki ia waka o ta matou taua, a kia kotahi ano hoki rarauhe mo ia rangatira, mo ia rangatira o te hoa riri o Nga-ti-awa, a he mea hoatu ano hoki ki aua rarauhe e tiatia ra, nga rarauhe e rua, ki ia rarauhe e tia ra, ki ia rarauhe e tia ra, me te korari e here ana i aua rarauhe e rua ra, a ka waiho taua Niu ra e nga tohunga, ko te tohunga koroheke anake i noho i te taha o taua Niu noho ai, a he tino koroheke aia, he tangata tuoi, a i noho aia i te taha o te Niu ra kia kite aia i te mahi o nga atua ki aua rarauhe ra, roa rawa, ka haere atu te tohunga tuoi ra ki era tohunga i haere ra, a ka ui aia ki a Tohi-tapu, ki tana moemoea i napo, a korerotia ana hoki eia tana i moemoea ai i taua po, a ka haere matou ko aua tohunga ra ki te Niu ra, a page (192E)ka kite matou i nga rarauhe i tiatiaina ra kua marara ke noa atu, a ko etahi o era i tiaina kia tu tonu kua hinga papa maro ki te whenua, a ko te hunga mo ratou aua rakau ra, e mate ratou i te parekura, a ka whaia ake taua Niu ra e ta matou taua, ka haere katoa ake kia kite i taua Niu, kia mohio ai ano hoki ratou i te mate ranei, i te ora ranei mo ratou, ki ta te Niu ra i tohutohu ai, a ka hamama taua tini ki te ai i tana i ui ai, a he hamama tonu ake ta te katoa ra, na reira i kore ai he utu utu i te ui a tetahi o ratou. A ka korero te tohunga ra i nga tikanga o te Niu ra, a raru ana aia i ana korero mo te tini o nga hapu o te taua nei, me o Nga-ti-awa ano hoki, a mahia ana ano taua mahi eia, a ka kiia te taua nei kia haere noa atu i te wa o te Niu nei. He pono anake nga tohutohu o te Niu ra, ki ta matou whakaaro.
Ka hoe ano matou a ka tae ki te wahapu o Katikati, a ka kite atu matou i nga paoa o nga ahi i te pa o Nga-ti-awa, a i te mea e tikaka tonu ana te ra, ka hoe matou a ka tapoko ki te awa, a ka u matou ki te wahi i noho ai te puni a Rewharewha raua ko Te-whare-poaka, i hoe mai hoki ratou i mua o te taua nui, a ao ake te ra ka hoe matou i roto i te awa a ka tae ki Mata-kana, a ka mau i a matou i reira taua kuia nei no Nga-ti-maru o Hau-raki, i mea mai taua ruruhi ra, kua hinga te parekura a Te-whare-rahi i nga tangata o Wai-kato, a ko Te-whare-rahi, kei roto tata atu o matou i taua awa ra, i tera tahi parenga o te awa, i a matou e noho nei, a ka hoe etahi o a matou waka ki te tutei korero, a ka kiia, kua kitea a Nga-ti-awa page (192F)a kua korero kia Rewharewha, a he tini ana korero ki a ratou, a he nui te whawhai ana ki a ratou, otira kahore kau he tangata i mate.
A i waenganui po ka tangi nga pu i tatahi a kihai i mohiotia te take o aua pu i tangi ai, ka oho ta matou taua, a ka kiia he karere na Rewharewha kua tae mai ki a matou, a he po koia i tahuna ai nga ahi a te taua nei kia kaa, a ka puta taua tangata taitamaiti i waenga o ta matou taua, me te pu hei whirinakitanga mana, me te perohuka ki tana tatua kuhu ai, me te topuni ki te peke mau ai, a ka korero aia i nga mahi a Te-whare-rahi kia Nga-ti-whatua me tana korero ki a Nga-ti-awa, a ka puhia nga pu puru e etahi o ta matou taua.
Ao ake, ka hoe ano a matou waka, a kua tae tenei a matou waka ki te whitu te kau takitahi, a ka u matou ki Karo-pua ki te puni a Rewharewha, a i te wa o te pa o Nga-ti-awa i O-tu-moe-tai, a e kitea atu ana nga tangata o taua pa ra e haerere ana i waho o taua pa, e titiro mai ana ki a matou.
Ano ka tino pakoa te tai, ka haere ta matou taua ki te takahi kai ma matou i nga maara kumara o Nga-ti-awa i te taha i te pa, a ka haere etahi o matou ki te taha o te awa i te pa, he kore mo ratou e whiti i taua awa, koia te pa ra te whakaekea ai, a ka haere mai etahi o te pa ki te taha o taua awa, a ka pupuhi ratou ki a ratou a pouri noa te ra, kahore kau he rangatira o matou i taua whakaeke nei.
Ano ka waenganui po, ka kiia te kii kia hoe ano te taua nei, i te mea kua u te tai, he mea hoki kahore kau he mea a matou page (192G)kia hoe i te awatea, i te wahi i a Nga-ti-awa, a he mea tahu he ahi i ta matou puni na reira i marama ai a muri o ta matou haere, i a matou e hoe ana i roto i te awa, a u noa matou ki roto atu i te pa, a ka ka mai hoki nga ahi i te pa, a i te ata ka haere atu ta matou taua ki te pa, a ka puta a Nga-ti-awa, a ka pupuhi a ka whati mai etahi o matou i te wahi i nohoia e ratou, a ka pau a matou paura, ka hoki mai matou ki ta matou puni, me te amo mai i ta matou tupapaku kotahi, me nga mea tu kiri kau, a ka tu te taua nei ka korero i a ratou mahi maia. A i nga ra katoa ka tu ka pupuhi te taua me te pa ki a raua, a kahore te pa i whakaekea e te taua a kotahi ra i tu ai te pupuhi a te taua nei ki te pa ra, a ao noa te ra, a i te ata ka haere atu etahi o matou a ka tata atu ki te pa kia whakaekea, a ka kuhu haere matou i roto i te ururua, a na Nga-ti-awa matou i whati mai ai i reira, a i te mea e pupuhi nui ana matou ki te pa ka puta nga tamariki nonohi o te pa ra, a ka keria e ratou nga mata o a matou pu i hou ki te whenua, ao ake ka pupuhi ano te taua me te pa, a e rua o te pa i mate.
A ka tae mai te karere i Roto-rua, ki te kii i te kupu, kia haere mai te haumi a Te-arawa ki a matou, kia patua a Nga-ti-awa.
A i te po ka rangona atu e matou te tangi a te pa mo a ratou tupapaku, a he pupuhi tonu ta matou i te pa ra, a kihai i whakaekea, a pupuhi huhua kore ai matou.
A i taua wa ka tautohe a whawhai matou ki te tahi rangatira kai-puke kune, a ka kiia e matou kia hopukia aia a rere ana taua kai-puke, ka ora atu page (192H)a ka raru noa iho o matou whakaaro, a ka mahuetia e matou te pa, a ka hoki matou ki Nga-puhi.
Ano ka tae matou ki Tokerau, ka tu a Titore ka ami i te taua mana, i te mea ki ano aia i na roa i taua puku riri, a ka tae tana karere ki a Te-rarawa o Te-au-pouri, a ka haere te taua ra ki te tau i te iwi i Maketu, a patua ana e ratou nga tangata i tutaki ki aia i te ara ki Roto-rua, a ka haere te tahi taua nui ki te torohe i a Nga-ti-awa a ko te taua i noho iho i tauria e ratou te pa i O-tu-moe-tai, a o ta matou o Nga-puhi i mate ko te tama a Amo-hau, a ka tangi a Amo-hau ki tana tama, a ka mutu ka mea a Amo-hau "Nei ra kua mate taku tama, a maku e hohou te rongo, kahore kau aku mea ki te utu mo taku tama, kati ko te pakanga nei me mutu." A ka aitua ano te taua nei, a ka tu ano ka riri, a ka tauria ano te pa ra e Te-rarawa i mate, a e rua o era i kainga e te pa, a ka mutu te riri nei, a ka hoki a Titore ki Nga-puhi.
Te Taua A Tu-Whare Ki Runga
(Nga-Puhi)
Ka tu te opa taua a Tu-whare i Kai-para, a kotahi topu te ope ra, a ka patu haere aia i nga iwi o te akau ki te auru, a puta noa ki Whanga-nui.
He tini nga tangata o Nga-ti-awa, o Tara-naki, me o Nga-ti-rua-nui i mate i tana taua, a he kai anake ki a ratou aua tupapaku.
Ka tae ra a Tu-whare ki Whanga-nui ka tauria te pa a te tuakana a Te-anaua, a i tohe te iwi o Nga-ti-hau kia heke te ope a te tuakana a Te-anaua, kia waiho te pa ra no te mea e rima ano tekau takitahi te ope e noho i te pa ra, a kihai taua ope i rongo noho tonu ki te tiaki i ta ratou pa.
A ka whakaekea te pa ra e Tu-whare, a ka mate te iwi o te pa, ko etahi i patua, ko etahi i puta, kihai i mate i te taua, a ka arumia te whati ra eia i roto i te awa o Whanga-nui a tae noa ki te pa ra i Nga-ti-pa-moana i Hope-riki, a ka nohoia mai e Nga-ti-hau i reira, he noho ta ratou i te pari i te wahi tititonu, a he mea mahi ki te kowhatu, here ai ki te korari i taua pari titi ra mau ai ano ka tae atu a Nga-puhi ki raro i aua kowhatu, ka tukua aua kowhatu kia horo whakarere ki runga ki te taua ra, a ka mate era, ka whaia iho e te iwi ra i te pari a ka patua a Tu-whare e Whaka-ahu, a kihai aia i mate i te patu Maori a Whaka-ahu, ka mea ake aTu-whare ki aia i te mate ona "He ringa mahi kai tau, he ringa ware ki te patu tangata" a ka mate a Ngapuhi, kihai te mea kotahi i puta ki te ao marama.
Te Take I Patua Ai A Nga-Ti-Uru
E Hongi-Hika I Whanga-Roa
(Nga-Puhi)
E rua nga wahine a Hongi-hika, ko Tangi-whare te tahi ko Turi-kotuku te tahi, a i te wa o Hongi e ngaro atu ana i tana kainga, ka moea a Tangi-whare e Matuku, he tamaiti a Matuku na te tuakana o Hongi, a ka rangona taua he a Matuku, ka tae aia ki te pu a whakamomori ana aia, a e takitaki ta Hongi i te he o tana wahine, me te mate o tana tamaiti, koia aia i patu ai i te tahi ano o nga hapu o tana iwi ake i a Nga-ti-uru i Whanga-roa.
Ano ka whati a Nga-ti-uru i Whanga-roa, ka rere ki roto ki Manga-muka i Hokianga a ka arumia e Hongi, ka puhia mai a Hongi i reira i Huruhurua a ka tu aia i te uma, a na reira aia i mate ai, ara he roa ona i tautau ai a ka mate.
A i a Hongi-hika e ngaro atu ana i Te-wai-mate, ki te patu i a Nga-ti-uru, ara i a Nga-ti-pou mo te he o tana wahine o Tangi-whare, ka noho tana wahine a Turi-kotuku i te takiwa ki te Wai-mate, a tena e turoro aia a e mate, ka kainga aia e te kuri, hoki rawa ake te kai titiro i aia, ko nga koiwi anake e takoto ana, a kihai a Hongi i hoki ake ki reira, a pim noa te tau, ano ka tata aia ki te mate ka hoki ake aia i Whanga-roa ki Toke-rau, a ka mate aia i te takiwa ki Te-wai-mate.
Te Wahine Matua A Hongi-Hika
(Nga-Puhi)
I te wa i ngaro atu ai a Hongi-hika i Te-wai-mate i te patu i a Nga-ti-uru i Whanga-roa, he mea waiho tana wahine matua a Turi-kotuku i Te-urupa i te wahi ki Te-wai-mate noho ai.
He pohe taua wahine nei, he mea kua he ana kanohi kua matapo, koia aia i kore ai e kaha ki te haere nei koa he wahine riri, he ohotata tana wairua ngangare, a kahore he wahine ranei, he tangata ranei i pai atu ki aia.
A i taua haere a Hongi ki Whanga-roa, i turoro a Turi-kotuku, a ka noho koia anake i Te-urupa, kahore kau ana hoa noho, a ka haere te taua a Hongi ki te patu i a Nga-ti-pou i Whanga-roa, a roa noa ka hoki ake etahi o aua toa ra ki te titiro i a Turi-kotuku, tae rawa ake, ko nga wheua anake o te wahine ra e takoto ana, kua kainga te tupapaku e te kuri, a ka hoki nga tutei ra ki a Hongi ka korero, a ka pouri aia, a ka noho aia i Whanga-roa.
He wahine maia taua Turi-kotuku, a i te wa ona e mata ora ana, koia te hoa haere o Hongi ki te taua, a he nui ana mea i ako ai ki a Hongi, nana i mate ai nga tamariki o Hau-raki, he mea hoki he wahine kai tangata aia koia aua tamariki ra i tonoa ai eia kia patua kia kai ai aia i te kiko tangata. He wahine maia aia ki te mau patu, kihai aia i titiro ki te ao marama, he huaki tonu ki te patu, a e kore tona ngakau e na i te patu, a kia hemo ra ano ana hoa riri ki te mate, a kahore kau he tangata o te iwi, he wahine ranei i pai atu ki aia, i te kino o ana whakaaro.
Te Take O Te Mate O Te-Whare-Umu
I Wai-Ma I Hokianga
(Nga-Puhi)
He korero na Ariki te tama a Te-whare-umu ki te tahi rangatira kaipuke, kia hokona etahi poaka e Ariki ki taua pakeha, koia a Ariki i haere ai ki uta ki te Wai-mate, ki te tiki i aua poaka, a i Hokianga ano hoki, a he mea hopu e tahi poaka e Ariki o etahi tangata ke atu, a ka kupukupu aua tangata na ratou nga poaka i hopukia hutia nei e Ariki, a ka tohe tonu a Ariki ki tana mahi tango i nga poaka o nga tangata ke, a puhia ana Ariki e te tahi o nga tangata na ratou nga poaka e tahaetia nei e Ariki, a ka turia te parekura, a toko whitu hoki i mate, a ki a Ariki ka toko waru.
Ka turia te taua i Korora-reka, a ka haere taua taua ki Hokianga, a i Wai-ma ka hoki mai te rongo e ratou, a ka hoki mai te taua ra a ka tae ki te ara, ka tautohetohe ratou te taua ra ki a ratou ano, a i te wa o te tahi o nga wahine o Te-uru-ti aua ko te tahi tamaiti e mahi ana i te wharau hei nohoanga ma ratou, ka mau te tahi tamaiti i te tahi o nga pu a Te-uru-ti, a ka tangotango taua tamaiti ra i taua pu, a e puru ana taua pu, a ka oho te pu ra, ka tu ko te tahi o nga wahine a Te-uru-ti, me te tamaiti ano hoki o te teina o Te-uru-ti, a mate rawa era tokorua, a ka puhia ano te tahi pu, ka tu ko Muriwai i te huha, a ka tu te iwi a ka papatu, a he nui nga tupapaku i mate, a i tu ano hoki a Te-uru-ti, i te mea i tu ana waewae e rua i te mata, a manganga katoa ana waewae, a ko te tahi mata i tu ki tana korokoro, a mate rawa atu aia, a i aia ka hemohemo ka ki ake ki tana hapu, "Waiho au kia mate, tahuri page (197)koutou ki te whawhai, a ki te mea e kore koutou e pai ki tena, haere e whati, ki te kawe i a koutou ki te ora" a ka hoatu tana pu ki te tahi o te iwi, ko tana kahu i hoatu eia ki te tahi, a i aia ano e mea ana i aua mea, ka huakina mai aia e ana hoa riri a ka patua aia ka mate, a ka tu ka kekeri te iwi, he nui o te tahi, o te tahi i mate.
A ka tae ake te rongo o te mate o Te-uru-ti, ara o te teina o Kirikiri, ka tangi te iwi o Korora-reka, a po tini i tangi ai, a ka puta te kaupapa waka taua ki Korora-reka, haere ake aua waka e rua pea te kau takitahi te taua nei, a he hoa riri e tahi o te iwi i aua waka nei ki a Te-uru-ti, a ka mahi ka tu te hari taua i taua iwi, me te korero o te iwi ki te tikanga e tu ai he tangata i to Te-uru-ti tunga, a ka kiia e te iwi ko Kirikiri me tu i te tunga o tana tuakana.
Ka tu te ope a Rewa, a ka haere taua taua ma te ara i te Kerikeri, a ka tae te taua ra ki te Kerikeri ka kiia i reira, na te tahi o nga rangatira o Nga-puhi ki Hokianga i pupuhi a Te-uru-ti a ka haere tonu te taua a Rewa, a ka tae ki te nuinga o nga iwi, a ka houhia te rongo.
Te Matenga O Te-Whare-Umu
(Nga-Puhi)
Ko te tahi rangatira taitamaiti o Tokerau, i puhia e etahi o te iwi o Hokianga, a ka tu te ope a Te-whare-umu, a ka haere kia kite i te tika ranei, i te he ranei o nga korero o taua korero, a tae atu a Te-whare-umu ki a Nga-puhi, ka korero a roa noa, a ka tata ka mau te rongo, a ka amuamu te korero, a ka tu nga iwi ra ka papatu, a ka tu a Te-whare-umu, a ka whati te iwi o Totara ka oma, a ka turia ano he korero ano, a ka mau te rongo.
Ko Pango Ratou Ko Ana Hoa
(Nga-Puhi)
Ko Pango, ara ko Nga-wai, ara ko Nga-ihi te tohunga o Nga-ti-whakaue o Roto-rua, i haere ki Tokerau ki te takiwa ki a Nga-puhi, me etahi o tana hapu (i te tau 1828) a ka whakapaea e Nga-puhi nana i makutu a Nga-puhi, koia a Ngapuhi i mate ai, a nana me ana makutu i mate ai a Hongi-hika, me Te-whare-umu, me te tino o nga mate o Nga-puhi, a ka kiia e Nga-puhi, me patu a Pango ma hei utu mo te makutu a Pango i a Nga-puhi, a na te pakeha i ora ai a Pango, he mea uta atu e ratou i Tokerau, a Tauranga, a ka ora atu a Pango ki Roto-rua.
Nga Rangatira O Hau-Raki I Rere Ki Tawahi
(Nga-Puhi)
E rua nga rangatira o Hau-raki i eke i te kai-puke i u ki Hau-raki a rere ana raua ki tawahi, a e rua raumati o raua i noho atu ai i tawahi, ka hoki mai ano ki to raua kainga i Hau-raki. He kai-puke ke ano ia te kai-puke o raua i hoki mai ai, a ka kite nga iwi o Hau-raki i taua kai-puke, ka eke atu te tahi o ratou ki taua kai-puke, a ka warea aia ki raro noho ai, ka puta te hau pokaka, ka rere te kai-puke ra, a ka u ki Tokerau i te tau 1832, a ka kite a Nga-puhi i taua tangata, ka mea kia patua, no te mea e hoa whawhaitia ana a Nga-ti-maru me Hau-raki katoa ki a Nga-puhi, a ko Te-uru-ti te tino tangata i tohe maaro kia patua taua tangata o Nga-ti-maru, a roa noa, ka eke taua tangata ki te kai-puke a ka rere ki Poihakena, (i te kai-puke "Kawana Makuare") i rere atu i Hokainga, a ka ora aia.
Te Take I Tauria Ai A
Nga-Ti-Awa E Nga-Puhi I Tauranga
(Nga-Puhi)
(I te tau 1830) ka moe te tamahine a Otewa, a te tahi ingoa ano ona ko Manu, a te tahi ano ko Te-whare-rahi, a ko Roro-roroa ano hoki te tahi o ana ingoa, no Te-kerikeri aia, a ko Nga-i-tawake tana hapu. A i moe ano taua pakeha rangatira kai-puke wero tohora i te tamahine a Morunga o Te-kawakawa, a moe puna rua taua pakeha, a ka tae ki taua ra, ka kaukau aua wahine ra i te moana, a i hae aua wahine ki a raua, a ka riri raua, a ka kanga te tamahine a Morunga i te tamahine a Rewa, a mamae katoa nga hapu o aua wahine i taua kanga, a ka kiia te whawhai mo taua kanga, kia takitakina te utu mo taua kanga, a ka noho a Po-mare, me ana haumi ki a Morunga, a ka hui ki Korora-reka.
A ko Rewa ratou ko nga hapu o Whanga-roa, o Rangi-houa, me o Te-kerikeri, i hui ki a Uru-roa, te taokete o Hongi-hika i hoe mai i Whanga-roa, ki te tau i nga hapu i Korora-reka, i nga hapu i hui ki a Morunga, a ka mea tena i Korora-reka, kati he utu, ko nga maara kumara kia murua i Korora-reka, a i a Po-mare e tiaki ana i Korora-reka, a i te wa ano e korerotia ana nga tikanga mo te rongo mau, ka puku huhua kore te tahi pu o te hunga o Korora-reka a Te Morunga ma, a ka tu ki te tahi o nga wahine o te taua i a Uru-roa ma, a na taua pu oho noa, a i mate ai te wahine a te taua, ka oho nga hapu nei, o te taua, me o te tangata whenua, a ka parekura, a ka tu a Hongi o Nga-ti-rehia o Whanga-roa, ki te hohou i te rongo, a ka puhia page (202)aia a ka mate, a na Tohi-tapu i tono tetahi rangatira tai tamaiti a Ku-ai-angi, kia kiia tana kupu kia mutu te pupuhi a aua hapu ki a raua, a ko te taua ra, hui katoa e toru rau topu, i haere ke atu i te papa o te whawhai, a ka mahue te tangata whenua, te wha rau topu i te papa o te parekura, a ka mea te tangata whenua, me mau te rongo, a ko Korora-reka me tuku e Po-mare ki a Nga-puhi mo te mate o Hongi, a whakaaetia ana taua tikanga, a tukua ana taua whenua ki a Nga-puhi.
Otira, ka tu te taua a Mango raua ko Kakaha, nga tama a Hongi, ratou ko te tohunga a Nga-puhi a Te-hara-miti a ka hoe te taua ra ki te takitaki i te mate o ta raua papa i nga iwi o runga.
A ka hoe ratou ki Ahuahu, a ka patua e ratou nga tangata o reira.
A i te tahi haerenga taua ano o taua hunga ka hoe ratou ki Tauranga, a Motiti, a ka mate o reira tangata, a ka mate hoki ko te taua nei te patu e te tangata whenua, a ka houhia te rongo ki nga iwi o Nga-puhi, a ka hoe te tahi rangatira o tera ki a Uru-roa ki Korora-reka, a ka tu aia ka karakia i tana karakia hohou rongo, a ka whatia te rakau i tana ringa e mau ana, ka tukua ki te aroaro o te tahi o ana hoa riri, a ka tu taua tangata o ana hoa riri ka karakia ano hoki i te karakia hohou rongo, a ka whatia ano te weu i tana ringa ka tukua ki mua o tera kua karakia ra, a ka mau te rongo.
Nga Mahi I Turia Ai Te Taua Patu
I Nga Iwi O Runga I Hau-Raki
(Nga-Puhi)
He nui noa atu nga ra o Tohi-tapu i noho ai i Korora-reka, a ka tae ki taua ra, ka kiia kia patua e Kirikiri ratou ko ana hoa rangatira, nga kuri e rua ma ratou ko nga tohunga, ma te hunga, ma ratou e kii a e whakatuturu te haere ranei o te taua ki te patu i nga tangata o Hau-raki, a kia kore ranei e haere te taua, a kia korerotia ano hoki e ratou nga tikanga katoa e mahia ai e te taua.
Ka tahuna te ahi e aua rangatira nei, a i te mea e kaa ana te ahi, ara e haere ake ana taua ahi ki te tino ka rawa, ka mau aua rangatira ra ki toko wha ki te tahi kuri, a ka pupuri aua tangata i nga waewae o taua kuri ra, ko te tuara o te kuri ra ki te whenua takoto ai, a ka mau tetahi hunga toko rua ki te rakau, ka kurupaea ki te kaki o te kuri ra, a ka pehia taua rakau e raua, a mate noa te kuri ra, a ka mate aua kuri ra e a ratou, a ka uhia te ahi ra ki te reureu mata, kia pupu ake ai te paoa, me te whanake mamaoa i te ahi ra, a ka hoatu te tahi o aua kuri ra ki taua ahi, a ka hurihurihia te kuri ra ki reira takaore ai, a e mahia ra te kuri ra i te ahi ra, ka tae etahi ano o aua rangatira ra ka koara nga rakau hei rakuraku i nga kuri ra, a he mea raku aua kuri ra, a mahore noa nga huruhuru katoa o aua kuri ra i te mamaoa o te ahi ra, a ka kotia nga upoko o aua kuri me nga waero, a ka haehaea aua kuri, ko nga whekau he mea tunu ke era hei kai ano, a he mea topa aua kuri ki te hangi, a he mea kai aua kuri ra, he mea page (204)kinaki ki te kumara, a toko rima ano o nga tino rangatira o Nga-puhi i kai i aua kuri ra, i te mea hoki e noho tapu ana aua rangatira, a i te po o te ra i kai ai ratou i aua kuri ka hui te korero, a ka kiia kia tikina nga iwi o Hau-raki kia patua.
Te Whawhai A Rangi-Tukia
Tama A Koki Ki Hau-Raki
(Nga-Puhi)
Ka haere te taua a Rangi-tukia i Tokerau i muri iho o te matenga o Te-whare-umu, i haere ki te patu tangata hei takitaki i te mate o ana huanga i mate i Hau-raki.
I hoe a Rangi-tukia i nga waka e toru, a i mate etahi tangata i tana taua, a no muri iho ka patua ratou ko tana taua e nga iwi i whakaekea nei e ratou, a tokotoru ranei tokowha ranei o te taua nei i ora mai, a ka tae mai ki Tokerau, a ko Whare-raki te tangata hohou rongo o Nga-puhi i hoe ki nga iwi o runga ki te hohou i te rongo, a tukua mai ana eia te tahi ope i Hau-raki ki Nga-puhi ki te hohou i te rongo, a ko nga hoa o Pango i ora atu ra i mua i, a i eke enei i te kai-puke, a ora atu ki Roto-rua.