Ko Paikea O Kaipara Te Tino Uri O
Hau-Moe-Wa-Rangi, Koia Tenei Waiata
Mo Te Pai, Me Enei Korero Mo Nga Atua O Te Tau,
Mo Oi-Pire Raua Ko Whakaahu, Mona Mo Paikea
(Te Arawa)

He karakia tenei mo te pai, kia mohio ai nga rau tangata ki te titiro i enei kupu, koia matou i whakaaro ai kia nga ritenga ano a nga tupuna te whakawhirinakitanga o nga kupu o tenei motu o Ao-tea-roa.

Oi-Piri & Whakaahu

Tena koia whakarongo mai ki te ritenga o nga uri o te tangata nei raua ko tana wahine:

Ko	Te Ao-	te papa
Ko	Te Po-	te whaea

a a raua tamariki tokorua, he wahine kau, a ko te kainga i whanau ai aua tamariki, ara aua wahine e kiia nei, ko:

	Ko	Te Takiwa,	ara ko
		Te Rangi
	Ko	Oi-piri	i mohio ki nga whakaaro o
te Po	Ko	Whaka-ahu	i whai ki nga whakaaro o

te Ao, a mohio ana nga matua, a tukua ana nga pononga e te matua tane ki a Whakaahu a ko nga pononga a te matua wahine i tukua ki a Oi-piri.

Na e totohe ana nga kai mahi o aua wahine nei o nga riri o:

Takiwa	raua
Ko Rangi

ki ta raua poro whenua, a ka ngangau ki a raua, a muri iho ka tatango ano. Heoi pea e kore e riro i tetahi i tetahi te papa, kia rapua ai nga whakaaro o te Po raua ko tana kotiro ko Oipiri me ana kai mahi.

A ko Whakaahu ko te tahi o nga wahine o Rehua i puta tenei wahine i roto i te ao:

He ritenga mo te waihotanga o te matauranga e waiho nei i te arero kau, i te ngutu kau, koia i waiho ai te ingoa o to ratou Pa ko Pati-arero. Ko te whakaputanga o te matauranga ki te Arero.

Ko te kore take o te matauranga, o nga hapu o taua iwi.

Koia te whakatauki i whakataukitia ai mo aua wahine e rua nei, mo Oi-piri raua ko:

Whakaahu

e ki nei:

"Kotahi tangata ki Hawaiki
Ko Whakatau anake"

He toa tenei maia a Whakatau, he rite mo:

Oi-piri whea

a ko te whakatauki mo te tahi koia nei:

	"Kotahi tangata ki Ao-tea-roa
	Ko Tama ua-whiti"page (28)
ara	Ko Tama-nui-te-ra

hei rite tenei mo Whakaahu. Ko te tahi o ona ingoa ko:

Hiringa

Ko te hihiritanga o te ngakau ki te rapu i te matauranga me te kaha ki te ngaki oranga mo te tinana, me nga mea nui o te ao, ko te puna o te matauranga.

Ko Paikea te mokopuna o:

Pokopoko whiti-te-ra

Koia te waiata nei i waiatatia ai:

"E haere noa ana ko te wae wae
No Tama te kapua
Kana ka e tirotiro hei tahuri haere
Hei karaparapa
Kei rere kau i te Maori e - i
Te ngaki oma mai
Tonga tupa i Tonga riro
Hei hoa moe ake
Ko te tuiri taua i a Te-ara-kau ra
I paia mai au kia tiketike
Ka paraha a konei
E Tu ki a koe
Ka oti te arai e Rotorua moana
He ahua Po naku. I tawa tawhiti
Taku wairua
I waere ana i te taru o tawhiti
Kei a Paikea-huru-kuri
Te ahua o kura-nui
Taka mai te ahuru e e i
Kei Tamaki a - au – e"

He Haka Taua Na Te-Tahuri Mo Tana Papa Mo
Awarua, I Makuturia E Wai-Kato
(Wai-Kato)

Tenei waiata he mea tito e Te-tahuri, hei whakaoho i te iwi nei i a Te tao-u kia rapua he utu mo tona matua mo Te-awarua, i makuturia nei e Wai-kato.

Ko Awarua i whiwhi i te rakau tawa, a haua ana eia hei hoe waka, a whakairoa ana eia taua hoe, a tena e hiakai aia, i aia e mahi ana i taua hoe, ka karanga atu aia ki ana ropa, ki te kai mana kia homai ki aia e ratou, a maua mai ana e ratou ko te paaro pipi me nga kinaki, he pohue, a e kai ana aia i aua kai, ka kitea atu aia e te tahi o nga rangatira o Wai-kato, ara o te hapu nei o Nga-ti-teata, a nga uri o Te ata i rehia, e makuturia ana a Awarua eia a ka tahuri a Awarua ka anga ko tana tuara ki aua kai, a ka tuohu aia ka hinga wharoro, a takoto ana aia i te whenua.

Ka oho te hapu o Awarua, a te Tao-u a ka haere atu ratou i Wai-te-mata, ka ahu ki te takiwa ki Wai-uku ki te wahi o te ingoa nei o Te aio-tini, a ka huaki ta ratou taua ki te hapu i reira, ki a Nga-ti-teata, a ka mate te tini o taua hapu ra i a ratou, a whati ana nga morehu o taua hapu ka oma, ko te tupuna o page (30)Te awa-rahi te katipa i whati tana tao, a tu patu kore ana aia, ano ka tu aia me tana hoa riri, he mea moto eia te upoko o tana hoa riri ki tana ringa, a tena e pakaru te upoko o tera i te rahirahitanga, ka tapoko tana ringa a e kumea mai tana ringa eia, he tonu atu tana ringa a kore tonu atu a mate noa aia, kihai taua ringa i kaha ake ki te mahi, ki te aha, ki te aha.

E noho ana a Awarua e mahi ana i tana hoe, he tawa te rakau, a he mea kia mahara tonu ai tana iwi ki aia i makuturia e Waikato, koia te ingoa o Te Kawau i tapa ai ano hoki ko Te tawa, a he uri hoki a Te Kawau na te tahi wahine o Wai-kato, a ko taua waiata a Te-tahuri i tito nei he mea mo Te Kawau taua waiata i titoa ai eia, no te matenga o tana papa, otira mo te hapu a Te Kawau ko taua tito nei, mo Te tao-u, kia riri ai taua hapu, kia huaki ai he taua ma ratou ki te takitaki i te mate o tana papa.

Te take i kiia ai te ingoa o taua ropa ra o Te moenga paru kuri, he mea na Te-tahuri i tana tino whakakino atu ki te tangata nana i makutu tana papa, i te mea hoki he toa tana papa, a e kore te iwi o Wai-kato, e mai ki te whakatu riri awatea ki a te Awarua, a he nui rawa atu tana puku riri, koia aia i mea ai e kore aia e titiro manakonako ki te tupapaku ra, otira me titiro eia ki te wahi e ahu mai ai nga kapua i te aronga o te kainga o Nga-ti-teata e noho ai, i te iwi na ratou tana papa i makutu.

He ropa a Te-moenga-paru-kuri, a nana i patu te tangata patu kore, a he maia kore rawa atu te tangata nana nei i makutu a Awarua i a Te-moenga-paru-kuri.

Nga Mahi A Tama Kaea Raua Ko Tama Kou
(Nga-Ti-Teata)

Ka noho nga tangata nei a Tama kaea, raua ko Tama kou, i Kaeaea, a i Wai-uku. Ko Tama-kaea te tuakana, ko Tama-kou te teina o raua, a he tangata ahua rangatira a Tama-kaea, he pai no tona ahua, me tona tu, otira he tangata mangere rawa atu aia. Ko Tama-kou, he tangata tu a ahua tutua, kahore kau he pai ona ana tino hia atu, otira he tangata ahuwhenua aia a ki tonu ana rua kumara i te kai, a kahore he tau kai o tona kainga kai tonu ai, a ora tonu ai i te kai i te raumati, i te hotoke.

Ka taka ki aua ra, ka haere te ope haere a Tama-kaea ki Whainga-roa, ko Tama-kaea, kihai i haere i taua teretere, i te mea he haere no ta taua ope nei, he taitamariki anake ratou, a he haere kia kite i nga whanaunga, a he titiro i tera whenua, a he whakangahau, ko a te tamariki, ko ana mahi i te haka, i te kanikani, a kia kite ano hoki i nga tai tamariki o era iwi.

Ka tae te iwi nei ki Whainga-roa, ka kite ratou i taua wahine nei i a Hau-kotara, he wahine tai tamahine, he kotiro nei, ki ano i tino wahinetia, ko te pai ia he pai rawa atu i te tini o te wahine, a tena e kite te iwi nei i a ratou mea i pai ai, a ka hoha te noho i reira, ka hoki mai ano ki te kainga i Wai-uku, a ka korero ratou ki a Tama-kaea, i te pai o taua wahine nei i a Haukotara, nei ra he manu mokai ta Tama-kaea, a he uha taua manu, he Karoro.

Ka mahara a Tama-kaea ki aia a ka taka tana whakaaro, ka tikina eia ki te Tohunga o ratou o Nga-ti-teata, a ka kiia atu eia e Tama-kaea page (32)ki taua Tohunga ra ka mea "Karakiatia taku manu e koe kia rere ai ki Karioi, hei mau i taku hei, kia aro mai ai nga whakaaro o te wahine nei o Hau-kotara ki au."

Ka mea atu te Tohunga ra ki aia, "Nau i pena mai ae, otira ko to koha ki au kia nui, he iti nei taku maara i Titi, a i Kaeaea, mau e nui ai."

Ka mea atu a Tama-kaea "Waiho naku e mahara, he roa te tau ki a koe, e Koro."

Ka mea atu ano te Tohunga ra, "Aha koa tou hei, homai ki au."

Ka mau a Tama-kaea ki te hei e mau ana ano i tana kaki e hei ana, ka hoatu ki taua Tohunga. Ko taua hei, he mea whiri ki te taru karetu, a he mea puru a roto ki te piripiri me nga tana kakara, me nga kauri kakano o nga tini rakau a te Maori e mahi ai hei whakakakara i te hinu.

Ano ka oti te karakia nga kupu o te karakia nei, me te pupuri tonu a Tama-kaea i te manu ra, ka karanga atu te Tohunga nei ki a Tama-kaea

"Tukua" a tukua ana te manu ra eia, a ka rere te manu ra ka ahu ki te tonga, a ka rere aia a tae rawa atu i Karioi, rokohanga atu i te manu nei ko te wahine ra ko a Hau-kotara, e ngaki taru ana i waenga kumara, a ka tae te manu e rere ra ki runga ake ona o te wahine ra ka tukua te hei e mau ra i tana kaki ki taka iho ana i mua o te wahine nei, ka kite te wahine ra i te hei nei, ka mau tana ringa ka heia ki tona kaki, nei koa he mea makutu te hei nei, a ka heia i Hau-kotara, aroha tonu iho aia ki te tangata nana taua hei nei.

Ka noho te wahine nei, a ka tua ohooho tana noho i te kainga, ka hia haere aia ki te haere noa atu, a ka tae i taua ra nei, ka mahue i aia tana kainga ka haere aia ma te takutai o te tuauru, a ka whiti aia i te wahapu o Wai-kato, ka haere a noho rawa atu i Kaeaea, ka kite aia i a Tama-kaea, a ka moea eia hei tana mana.

Ka noho a Hau-kotara i Kaeaea, a ka tae ki taua ra, ka haere aia i nga taitamahine o taua kainga ki te whawhaki kakaho hei pare i a ratou mahunga. Ko a te wahine taitamariki ko ana mahi, hei mea kia pai ai tona ahua i te raumati, a ka hiakai taua puni wahine nei, a ka haere ki te kainga o te teina o Tamakaea, ki te kainga o Tama-kou, tae atu ratou ki reira, rokohanga atu, e noho ana i reira te matua wahine me te tuahine o Tamakaea i reira, a na raua i unga a raua ropa ki te tahu kai ma aua wahine, a ka titiro a Hau-kotare i te kohi a aua ropa ra, i nga kai o te umu, a ka kite aia ko nga kai anake o roto o te puku o te hangi e kohia ana e ratou, ko nga kai o nga taha, i waiho kia takoto ana, ka tahi page (36)aia ka miharo ki taua mahi maumau kai a aua ropa, a ka mutu ta ratou kai, ka haere aia kia kite i nga rua kumara a Tamakou, a ka kite aia i aua hapoki e kii tonu ana i te kumara, a ko nga rua kumara a tana tane a Tama-kaea, e ki ana i te panahi anake. Ka tahi aia ka ui atu ki te tuahine a Tama-kou, ka mea atu "Kei hea to tuakana a Tama-kou, te teina a taku tane?"

Ka utua mai tana patai e te matua wahine a Tama-kou, ka mea "E hara i te tangata, he puku onepu kau ano nga kahu, hei aha i uia ai te tangata repo anake ona." Ka tahi a Hau-kotara ka anga i te tahi o nga ropa o taua kainga kia haere ki te tiki ia Tama-kou kia haere mai kia kite a Hau-kotara i aia. Ka haere te ropa raka, a tae atu ki a Tama-kou, ka tonoa eia te tahi o ana ropa ki te tiki i tetahi uku mona e horoi ai i te wai, nei koa, kua porukaruka a kua roa iho tana upoko i te kore e herua, ka horoi nei aia i aia, a ka whakakakahu ano hoki i aia ki ona kahu pai a haere ana aia kia kite i a Hau-kotara, i tawhiti ano aia e haere atu ana, kua kitea atu e Hau-kotara, a mate tonu atu te ngakau o Hau-kotara ki aia a ka kite aia i a Tama-kou, ano ka mea ana hoa wahine ra kia hoki ratou ki te kainga o Tamakaea, ka whakatuturi a Hau-kotara, a ka mea ai ki a ratou, "Kua pai ahau ki a Tama-kou hei tane moku, a ka noho au i aia" a noho ana aia i a Tama-kou.

Tae atu aua wahine ra ki a Tama-kaea korerotia ana nga kupu a Hau-kotara ki aia e ratou a ka riri a Tama-kaea, a ka haere aia ki te kainga o te tama a Tama-kou a patua ana te tama matamua o Tama-kou, a roa kau iho ano ka haere ano a Tama-kaea ka patua eia te tama tua rua a page (37)Tama-kou, a mau tonu tana riri ki tana teina me tana wahine, nana nei aia i whakarere.

Ka tu tana taua te rua rau topa, a ka haere taua taua nei ki te patu i a Tama-kou raua ko Hau-kotara, ka tu mai a Tamakou raua ko tana taua te kotahi ma whitu, a ka tu ka papatu, a ka tutaki aua tangata nei a Tama-kou raua ko Tama-kaea i a raua, a ka tu a Tama-kaea te tuakana i te teina i a Tama-koa, a ka he te iwi o Tama-kaea, a ka haere ratou ki Waiau ki te kongutu awa o Wai-uku noho ai, a roa rawa ka haere ratou ki roto ki Wai-kato ki te takitaki i te mate o Tama-kaea, a ka mau taua tamaiti ra i a ratou, a ka tae mai ki Waiau, ka herea taua tamaiti ki te pou, a po toru i noho herehere ai taua tamaiti ra i taua pou, ka pa ka karanga a taua tamaiti ra ki tana whaea me te matua tane ki te wai inu mana, a ka rongo nga tangata o Wai-kato i reira, ka haere ratou ki Wai-kato ka korero i te mate o taua tamaiti a ka heke mai te taua takitaki i te mate o taua tamaiti ra i Wai-kato. Haere mai te taua ra ka ma uta mai i Manga-tawhiri, a Te-maro-o-hine-wai, a O-paheke, me te patu i nga Pa katoa i te ara o ratou i haere mai ai, a ka haere mai te taua ra a tae noa mai ki Wai-tete i roto i te awa o Wai-uku. Ka whakapaea taua Pa, a ao ake i te ata, ka puta te iwi nana ra te kohuru i taua tamaiti ra, ka ahu ki te taua a ka ui ki a ratou whanaunga i te taua a ka ora taua iwi kohuru ra i aua whanaunga, ko te iwi nui o te Pa ra i patua e te taua ra, a mate katoa.

A ka tae nga uri o Tama-kaea ka arohaina te taua ra i ora ai ratou, ki Wai-uku, ka tukua te whenua o Te-whakaupoko, me Paetawa ki a ratou, a ko nga page (38)riri o Tama-kaea kei roto kei a Nga-ti-tipa, kei a Arama Karaka ma, e noho ana i enei ra, a ko nga uri o Tama-kou ko Nga-titeata ki a te Awa-rahi Te Katipa ma aua uri e noho nei, ko nga uri hoki ia na ratou iwi e waiata te waiata a Te-tahuri i tu ai te taua, i mate ai te ringa o te tupuna a te Awa-rahi Te-Katipa i te parekura i te Aio tini kua tuhia i mua ake nei.