Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]

Upoko II

page (333)(21)

Upoko II

Ko Kupe Raua Ko Turi
(Nga-Ti-Hau)

Ko te waka tuatahi i eke mai ki tenei motu na Kupe, ko te waka i aia tena, nana i takahi mai te Ikaroa a Maui e takoto nei. Ko te ingoa o te waka ko "Mata-ho-rua" engari ko taua waka na "Toto", kotahi tonu te rakau, wahia ana taua rakau, ko Ao-tea, te tahi papa, ko Mata-ho-rua te tahi papa, a ko Ao-tea i a Rongorongo, ko Mata-ho-rua i a Kura-maro-tini, ko nga tamahine hoki tena a Toto.

A ko nga iwi i puta mai i te hope o Kupe ko Nga-ti-apa, Rangi-tane, Mua-upoko, Nga ti kahu ngunu, te waka tua rua ko Ao-tea, te tangata nana tera waka ko "Turi", ko te waka tenei nana i uta mai te kumara, te karaka te kiore, te pukeko, a ko te wahi i u mai ai a Ao-tea, ko Kawhia, engari i haere mai a Turi ki Pa-tea, ki te wahi i whakaaturia e Kupe ki aia i tona hokinga atu ki Hawaiki, a ka tutakitaki raua ki tatahi e haere mai ana hoki a Turi ki tenei motu, na Kupe i tohu tohu atu he huarahi mo Turi, a ka mea atu a Kupe "E Turi nau mai haere, waiho tonu te ihu o to waka i te ekenga mai o te ra, kaua e tika ke, a e kite koe i te awa e hau (ahu) ana te puau ki te hauauru me u to waka ki reira."

A ka mea atu a Turi ki a Kupe "Haere mai ra taua ka haere."

Ka mea atu a Kupe "E hoki Kupe."

I noho a Turi ki Pa-tea, i tu tona whare ki reira ko Matangi-rei te ingoa, i toua te karaka ki reira i ngakia te kumara ki reira, nga maara i ngakia ai.

page (333)(22)

"Ko nga tarawa a te moana." Ko "Heke-heke i papa." Na ko Pa-tea te wahi i ngakia ai e Turi te karaka te kumara. Te kupu whakatauki tenei:

"Ka mahi koe e te kura kura
I ruia mai i runga o Rangi-tawhi"

Ko Rangi-awhi, he tu-ahu kei Pa-tea, ko te nohoanga aia o Maru i utaina mai e Turi i Hawaiki hei atua mona.

Ko nga iwi i puta i te hope o Turi me tana wahine ko Rongo-rongo, ko Taranaki, Te Ati-awa, Nga ti rua-nui, Nga rua hine, Nga rauru, Whanga-nui, e hara i te mea penei me te Pakeha te Maori, he kotahi tonu te pu-korero.

Na he pu-korero a Kupe ki ona whakatupuranga, a pena hoki a Turi.

He maha ano nga waka i u mai ki enei motu i mua, engari ma aua iwi e korero tona waka, ko au e korero ana i nga waka i u mai ki te tai hau auru.

Ko te waka nana i hari mai te taro me te hue ko "Haki-rere" te ingoa o taua waka, kei hoha koe ki te nui rawa o enei kupu.

page (24)

Kupe
(Nga-Puhi)

I u mataiti mai a Kupe ki Te-reinga, a i patua ana kuri e rua eia ki reira, kotahi i taona eia hei whakahere ta maoa ki te atua ko te tahi o aua kuri i whakairia eia ki te rakau hei whakahere ta ota ki te atua, a ka rere mai aia i reira ki Hokianga, a waihotia ana aua kuri i te wahapu o te awa i Whirinaki, ko tana tiheru i waiho i Tarata-roto-rua, i te takiwa ki te Kerikeri, a ka tu tana hakari ki Te-whakarara-o-kupe, a ko te tahi ano hoki o ana hakari i tu ki Tohora-nui i te takiwa ki Whanga-roa, ka hoki mai aia i Tohora-nui, ka ahu ki te tonga, a ka mahue tana hoe i Manuka, a ka rere ano aia ka tae ki Ripiro, ki te taha ki te tonga o Maunga-nui, a ka mahue i aia a Whitianga-te-ra te tahi o ana tangata o tana waka i reira, ka rere tonu aia a Kawhia, a ka kite aia i te iwi nei i te Turehu i uira, he uri hoki taua iwi nei na Rua-rangi, a ko Rua-rangi hoki to ratou upoko, ka rere tonu mai aia a Kupe a ka tae aia ki Nga-motu (Taranaki) ka rere tonu a ka whiti aia i Rau-kawa, a ora iti aia ka mate i reira, me tana waka ano heke ora iti te pakaru ai i te wheke o taua moana, a ka hoki mai aia i reira ki Kapiti, a ka tae aia ki te toitoi o te tahi pukepuke i reira a Wai-hotu ma eia te kaka kura i reira a ka rere tonu aia ki Te-whanga-nui-a-tara, me ana tamahine a Matiu me Makaro, a ka haere te tahi o aua tamahine a Kupe ki runga ki nga maunga page (25)a ka tangi a Kupe ki taua tamahine ona ka noho nei i taua maunga, a ka noho aia a Kupe ka haehae i aia i te wa ona i tangi ai ki tana tamahine, a ka heke taua toto i reira, koia te korari, me nga ika o te moana i taua wahi i whero ai, he whero no te toto o Kupe, a i tapaa te ingoa o taua wahi ko Te-tangihanga-o-kupe, i te taha ki te tonga o Pori-rua, a ka hoki ano aia ma te tai tuauru ki Hokianga, a ka mahue i aia a Nuia, raua ko Arai-te-uru me etahi ano o nga tangata o tana waka o Mamari, i reira i te wahapu o te awa o Hokianga, ko Nuia raua ko Arai te uru, he kaweau na Kupe, he mokai whangai nana, a ka hoki aia ki Hawa-iki.

Tae atu a Kupe ki Hawa-iki, ka korero aia i tana haere ki tana mokopuna ki a Nuku-tawhiti, a nana i ako tana mokopuna ki nga tohu e rere mai ai a Nuku-tawhiti i te moana, ara ki te ingoa o nga whetu hei ara mai mo Nuku-tawhiti ki enei motu, a ka rere mai taua mokopuna a Kupe ki enei motu, rokohanga mai eia ko te iwi o Tuputupu-whenua, ara ko te iwi nona ake nga motu nei, i kitea mai e Kupe i te Reinga, a ka noho a Nuku-tawhiti ki uta, ka moe ana uri i nga wahine o Tuputupu-whenua, a ka iwi tahi ki a Nga-puhi, a ka tae a Nuku-tawhiti ka kaukau i te wai i kaukau ai taua iwi o Tuputupu-whenua, a ka porangitia aia a Nuku-tawhiti, a ka noho aia i Motu-wharawhara i te wahapu o te awa i reira, i i mate aia ki reira.

page (26)

Ko Nuku-Tawhiti
(Nga-Puhi)

Ka kaumatua a Nuku-tawhiti, ara ka tino koroheke aia, a ka pa te mate turoro ki aia, ka noho raua ko tetahi o ana tuahine i Whanu, a i noho te tahi o ana tamahine i Wai-mamaku, a ka mate a Nuku-tawhiti. Otira i aia ano e ora ana ka ki ake aia ki tana tamahine "E mate au, me kokoti taku upoko kia motu, a ka patu ai i ta tatou pononga i a kekero kia mate, a ka tapahi ai ano hoki i tana upoko kia motu rawa, a ka mau ka whakapiri i tana upoko ki toku tinana, a ka mau i toku upoko ka huna kia ngaro rawa." Ka mahia aua mahi nei e tana tamahine, a ka tae te rongo o te mate o tana papa ki tana tamahine e noho ra i Wai-mamaku, ka haere mai aia a ka tae ki O-mapere, ka eke mai aia i te waka ka hoe mai ki Whanu, a ka kitea atu e tena tamahine e noho ia i a Nuku-tawhiti ka pa aia ka karakia, koia te karakia pihe e kii nei "Papa te whatitiri a ka puta te ua me te hau me te whatitiri." A ka kite tera tamahine i te waka i te kino o te tupuhi ka pa aia ka karakia, a koia te upoko i te pihe e kii nei "Totaru te wai-puna," a tae noa ki tana mutunga o taua pihe e pihea nei i enei ra. Koia nei te ahua o te whenua e kiia nei.

Sketch map of Hokianga River mouth Scan courtesy of Alexander Turnbull Library, National Library of New Zealand, Te Puna Mãtauranga o Aotearoa.John White Papers - Reference No: MS-Papers-0075-B16/1

Sketch map of Hokianga River mouth
Scan courtesy of Alexander Turnbull Library, National Library of New Zealand, Te Puna Mãtauranga o Aotearoa.
John White Papers - Reference No: MS-Papers-0075-B16/1

(This text is crossed out in manuscript)

page (24)

Kupe
(Nga-Puhi)

I u matati a Kupe ki te Reinga, a i patua ana kuri e rua i reira, one he cooked as a cooked offering to the god, the other he hung up raw, this was given as a raw offering to the god. Ka rere mai a Kupe i te Reinga a ka tae mai aia ki Hokianga, and he left his dogs at the mouth of the Whirinaki (lean against) river, and his bailer he left at the Tarata-roto-rua (pittosporum eugenioides of the two lakes which district is midway between the Bay of Islands and Whanga-roa) near the Kerikeri (dig) and he gave a feast in the same district at a place called Te-whakarara-o-Kupe (te food stage of Kupe) and he gave another feast a little to the north of this at Tohora-nui near to Whanga-roa.

page (26A)(1)

Kupe
(Nga-Ti-Rua-Ka)

Ko Hawa-iki me enei motu e ungutu ana kia raua i mua, ara e whenua kotahi ana, a na Kupe i wehe aua whenua nei kia motu ke te tahi kia motu ke te tahi, a kia tu wehe noa atu nga motu nei i Hawa-iki, a na Kupe i tuku te moana ki waenganui o aua whenua nei, a ka tae mai aia ki te tua whenua ka kite aia i te tangata whenua o reira ko te Kahui-toka, a ko te ingoa o o ratou ariki ko Kehu, ko Rehu, ko Monoa, a kahore kau he kai ke atu i te roi aruhe nei, a ka kite taua iwi ra i te waka a Kupe ka wehi ratou, a ka rere ki te tua whenua noho ai, a ka haere noa a Kupe me ana hoa i uta, a ka hoha ka hoki ratou ki Hawa-iki.

No muri i a Kupe i hoki atu nei ki Hawa-iki, ka rere mai a Turi i reira, a ka u mai aia ki enei motu, a ka kite hoki aia i taua iwi i kitea nei e Kupe, a ka patua ratou eia kia mate, a ka riro te whenua o taua iwi ra i aia, ka noho nei a Turi i taua whenua, a ka aroha ki Hawa-iki, a haurangi noa iho aia i te pouri ki tana kainga i Hawa-iki a whakamomori noa iho ki roto ki te awa i Pa-tea.

No muri i a Turi ka rere mai a Taki-tumu, ara a Horo-uta i Hawa-iki ki enei motu, a ka u aia ki Whai-apu, a ka rere ki te Wai-pounamu, a pakaru atu ki reira, a kei reira ano a Taki-tumu e haupu ana i te akau o te moana, kua pakarukaru, a kua kowhatutia.

page (26B)(2)

Ko Au-raro-tuia(toia) me Tane-a-rangi he rakau kotahi nona aua waka nei, a na Tu-tara-naki i wahi taua rakau kia mawhera, he papa he waka, he papa he waka o taua rakau, a na Maui a Au-raro-tuia a ko te waka tera i hoe mai ai a Maui ki enei motu, a hoki ai ano aia ki Hawa-iki.

E kiia ana e te korero a o ratou tohunga, ko Mamari te waka a nga tupuna a Nga-puhi i eke mai ai ki enei motu, a ko Nuku-tawhiti te ariki i eke mai i taua waka, a u mai ai ki Hokianga, ko te ingoa o taua awa ko Te-hokianga-nui-o-kupe, he kitenga no Kupe i a Nuku-tawhiti i reira, a hoki atu ai a Kupe i taua awa, ka ahu ano ki tawahi, koia te ingoa nei a Hokianga mo taua awa, a kei reira ano te waka e tau ana kua kowhatutia.

page (27)

Ko Kupe Raua Ko Rua-Rangi
(Nga-Puhi)

Ka u a Kupe ki Kawhia, a rokohanga atu eia ko Rua-rangi raua ko tana iwi ko turehu e noho ana i reira, a ka noho etahi o Kupe ma i reira, a ka keri te iwi o Kupe i te roi aruhe ma ratou, ka hui te Turehu ki nga pukepuke titiro matakitaki atu ai i taua iwi o Kupe e kari ra i te roi, ka tu ka karanga atu te Turehu ka mea "E koe koe aianei, maku hoki ko te ra apopo" a ki te mea ka tohe tonu te iwi a Kupe ma ki te keri roi i te pakihi i muri iho o nga kupu a Turehu kua karanga atu ra ki a ratou, penei he aruhe kino te aruhe e keria e ratou, a ki te mea ka tohe te iwi a Kupe ki te keri aruhe a he kino te aruhe ka tu a Turehu ka waiata atu i enei kupu ki te iwi o Kupe mo aua roi kino i keria ra e ratou, mo te aitua i pa nei ki a Kupe ma mo ta ratou hoi kihai nei i mutu te keri i taua roi aruhe, i muri iho o a ratou kupu i karanga atu ra, ka waiata te iwi Turehu nei ka mea:

"Ko Ripiro aiti?
Ko Wanawana?
Ko au ko Rangi-pu-iri
Taka mai he wahine
Tuatahi tonu mai"

page (140)(65)(66)

Te Whare a Te-Kahui-Rua
(Puke-Tapu)

Ko nga ingoa enei o nga maihi a Te kahui rua ko Rua-te-pupuke, ko Rua-te-mahara, ko Rua te pipiri, ko Rua te mana tu, ko Rua ka kitea, ko Rua, ka whaia (waia).

page (67)

Korero I To Tatou Putake

Korero a tama na te Po tupu taua, na te Po rea taua, na Kiki taua, na Tato taua, na page (B7.P17)(68)Te-ata-uira, Te-ata-ka-mahina, Te-ata-ka-marama, ka marama Te-ata-hikurangi.

page (28)

Ko Kupe Me Tana Hakari
(Nga-Puhi)

Na Kupe te hakari nui i tu ki te Koraha i te takiwa o Te-kerikeri a Whanga-roa, a he kowhatu nga pou o taua hakari, e hara i te pou rakau, penei me nga rakau o nga hakari o enei ra, a ko aua pou kowhatu ra nga pou i amia atu ai nga kai ki aua kowhatu tu ai piri atu ai, e tiketike ai aua kai nei hei titiro ma te iwi ma ratou taua kai hakari, ano ka mutu taua hakari, a ka marara nga iwi o taua hakari, ka tu tonu aua kowhatu pou ra, a e tu mai nei ano aua pou kowhatu, a e kiia ana he ingoa mo aua pou, ko-te-whakarara-o-kupe, a e tu mai nei ano aua kowhatu i te koraha o Tarata-roto-rua.

A ko te tiheru o te waka o Kupe, kei reira tata ano kei Te-whakarara-o-kupe i te takiwa ki Te-tou-o-puraho, a ko te tahi o nga tiheru o te waka o Kupe, kei te Kohukohu, ara i te Riri, i te taha ki uta o mohiti i te awa o Hokianga, a ko tenei kua pakarukaru i te tangata te wawahi i nga ra o te Pakeha kua noho i Hokianga.