Ko Punua
(Nga-Rauru)

Ko Punua te tangata o Pa-tea nana i whakanoho a Kahu-kura ki Pa-tea, a no muri iho a Whiti-kau-peka i tae ai ki Pa-tea ki te kainga o ona tipuna o Mokai-pa-tea, o Tama-tea, oWhatu-mamao, o Rongomai-tara, o Hau-iti, o Moko-tua-iwa.

Na Moko-tua-iwa i patu a Nga-ti-hotu a ko ana pahoro ko a Moko-tua-iwa, ko A-kura, ko Pae-tutu, ko Nga-pu-karanae, ko Hakoro-pera, a na Nga-ti-hotu anake aua pa, a i patua e oku tipuna aua pa.

Ko Whiti-kau-peka tipu ake ana hua mokopuna ko matou e ora nei, a i tu tonu te mana o Whiti-kau-peka, kihai rawa i hoki i te mate ranei, i te toa kore ranei, i te parekura ranei, i te ra taea ranei.

Ka mate a Werewere he tipuna ano no matou i kohurutia e te tahi iwi, a ka taea mai a Whiti-kau-peka e ona uri hei takitaki i tona mate, a ka maranga te ope a Whiti-kau-peka a ka ea te mate o Werewere.

A ko te mate o Nga-ti-apa i mate i aua hoa riri, ara i taea tana pa, a ka rere mai nga morehu ki au ki Pa-tea, a na Whiti-kau-peka ka ea tana mate.

Na Nga-ti-apa i patu a Ripo-a-rangi raua ko tana tamaiti ko Tu-ope, ka tu a Whiti-kau-peka ka takina taua mate, a ka patua eia ko Takinga raua ko Te-rewanga, a ka riro mai a Tu-ope, a ka kite a Tu-ope ka mate tana rangatira, ka tahi aia ka karanga ka mea "Kuku waewae o taku ariki, maku anake."

E mohio ana koutou nga iwi katoa o te motu nei ko Whiti-kau-peka te ringa kaha ki Pa-tea, a ko Tu-whare-toa te ringa kaha ki Tau-po, he nui nga korero hou o enei rangi. Kaore au e mohio ki era, waiho era he roa te tau, e ako ai.

(Extract from "……….")

Ko Te Kiteatanga O Te Awhio-Rangi (He Toki)
(Nga-Rauru)

E rongo korero kau ana nga iwi katoa o te motu nei ki tenei toki ki a Te awhio-rangi, a kahore ano ratou i kite tuturu noa tae mai hoki kia matou, ara ki te iwi Nga-rauru, ara ki te iwi nana i huna taua toki, ara na to matou tipuna i huna na Rangi-taupea tae mai kia matou ka tuawhitu nga whakatipuranga a katahi rawa ano ka kitea i naianei a Te awhio-rangi, koia i tuku atu ai, kia haria e to tatou mokai nga korero ki ona wahi e haere ai ia, kia kite nga iwi katoa.

Tera ano tetahi kaainga o matou e tutata ana ki Wai-totara, ko O-kotuku te ingoa, e rua tekau nga tangata o taua kaainga ki te mahi hakekakeka utu 4 1/2d. mo te pauna i te taone o Wai-totara, Titiriki. Ka haere te iwi ra, akuanei, ko tetahi wahine he kotiro, ko te ingoa o taua kotiro ko Tomairangi i moe i a Te potonga kai-awha. Ko taua kotiro he tauhou ki taua wahi kahore i mohio ki nga wahi tapu ki nga urupa tupapaku, ko taua kotiro i haere mai, i Nga-i-tahu no reira te whaea ko te papa no matou, ara no Nga-rauru katahi ka haere te kotiro ra, tona kotahi, titiro tonu atu te kotiro ra ko te rakau e tipuria ana e te hakekakeka, katahi ka rere atu te kotiro ra, e mau ana nga ringa katahi ka uira mai te toki ra, katahi ka titiro atu te wahine ra, kua kite atu e tu mai ana i te putake o te pukatea, katahi ka hamama te waha, o te wahine ra, ka aue haere, katahi ka tuku tena, haere mai te whatitiri, haere te kapo, te hukarere, katahi ka tino porangitia te wahine ra, ka tangi haere, ka rongo te taane a te wahine ra e tangi haere ana te wahine, kua mohio tetahi kaumatua ko te Rangi-whakairi-one te ingoa, katahi ka karakiatia eia a ka mutu tena, page (197)katahi ka huihui te iwi ra i te parae, katahi ka ui te kaumatua ra, "Ko wai o koutou i tae ki Tieke?" Ka ui atu te kotiro ra "Keiwhea a Tieke?" Ka ki atu te kaumatua ra "Kei tua kei te koponga o Wai-one." Ka kii atu a Tomairangi, "Ko au kahore au i mohio he waahi tapu tera. Engari kotahi te mea i kite ai au i reira, ano he atua, ka nui taku mataku." Katahi ka tikina, ka tirohia, ka mohio ratou katoa ko Te awhio-rangi e noho ana ano nga kaitiaki, ara nga uri a Tu-tangata-kino, raua ko Moko-hiku-aru, katahi ka karakiatia e te Rangi-whakairi-one ka mutu, katahi ka tangohia mai te toki ra e ratou, katahi te iwi ra ka tangi, ka mutu ka tangohia te toki ra, ki ko mai o te kaainga takoto ai. Engari ko te waahi i takoto ai taua toki kei te mohiotia e Nga-rauru katoa notemea he mea kii ake ano na Rangi-taupea ki ona uri, ara ko ona kupu ake tenei, "Ko Te awhio-rangi kei Tieke e takoto ana kei runga i te mania i runga ake i te ana tupapaku." Ko taua waahi kahore e taea, katahi rawa ka taea inaianei, no te 10 o nga ra o Tihema, 1887. Katahi ka huihui te iwi Nga-rauru katoa me etehi o Whanga-nui o Nga-ti-apa ara te 300 tangata hui atu ki nga wahine, no te 11 o nga ra katahi ka whakaaria taua toki, i te 5 o nga haora i te ata tu, i whakairia ki runga i te-tehi rakau kia pai ai te kitenga o te katoa, katahi ka haere nga tohunga i mua hei karakia, ara a Kapua-tautahi, raua ko Wera-hiko-tai-puhi, ko te iwi katoa kei muri ake ia raua he tuputupu katoa e mau ana i nga ringa o te iwi katoa hei tangi ki a Te awhio-rangi, katahi ka haere ka whano tata katahi ka tuku te whatitiri haere mai tena uira te kohu ano he po, katahi ano ka karakiatia e nga tohunga, ka mutu tena ka marama hoki katahi ka tukua nga tuputupu, me nga kakahu Maori. E 6 nga parawai, e 4 nga koroai, e 4 nga paratoi, e 2 nga kahu waero, ka oti katahi ka tangi te iwi katoa, page (197A)ka roa e tangi ana katahi ka waiata mo taua toki ara mo Te awhio-rangi. Koia tenei:

E noho ana i te ro o tooku whare
O te Ao-kai-whitianga-te-ra a i,
Kei te mania kei te paheke i
Aku taringa me kohea to whare i tanumia ai.
Te muka mo to kaha whiri kau
He muka ano taku i tu ki te Aro-au-ahi
Te-angiangi-matangi, Te-whakararau-o-te-rangi, i ei,
Kotia ki te uru o te rangi Te whakapakinga,
Whakaupokoa te kaha mo nga atua mo taku Toki,
Ka hua hoki au i maka ki uta kia Tane
Maka ki tai kia Tangaroa hiringa wareware
Te ika wareware ou taringa whakaharore popoia mango
Ko Te-whakaipuipu te waka o Maru korenga te ika, i,
He wareware kihai i rongo i nga tupu i te hakunetanga
I te rukuhanga matua i te kahui kore ngaro atu ki te po-o, i
Te kitea ko Turou pokohina, whakaturia niu wananga,
Ko Hahau-tu-noa te waka o Te Kahui-rua
     i ruku ai nga whatu-u-i,
Ka rewa ki runga ra ko Te-whatu-a-nga-hue hoaina
Ka pakaru Te-horo-tu whenua, Te-horo-tu maunga
Ko Tumutumu-ki-rangi-whakarawea ki a Kewa
Ko te kauri whenua whakarawea ki Maui ko Te-iho na
Ko Te awhio-rangi whakarawea Rongo, haua iho
Ko Teretere-ki-ao ko te Kopu-huri te ika ki rongo-mai
Koe ehara i te Toki-ahu-wareware ko te aitanga tena a
Hine-poa-i-ra-awake e i noku te tipuna i
Whiti ki rawahi ko Toro-kaha ko Te rangi-amio te waka a, i
He waka utanga nui taku waka ko Toro-haki-uaua
Ko Whaka-mere te ika, he waka ahu tou waka?
Te waka hoenga nga hoenga papaki hoenga Parareka
Te Taroa te Ngoringori ki runga, a, i.

He nui noa atu nga waiata mo Te awhio-rangi.

E hoa ma, e nga iwi katoa o nga motu nei ko te ahua o Te awhio-rangi he toki kura i penei te ahua me te tainakapu, engari pena ai me te takapu whakarauroa (pipiwharauroa) te whakairoiro otira kei a ia anake tona ahua, ki te iri mai kite tonu atu koe i to wairua i roto. Ko te roa, kotahi putu e ono inihi; ko te whanui o te mata, e ono inihi; kotahi inihi te matatoru, e rua inihi me te haawhe te kumenga i te mata kia roa te koinga pena ai me te heti a te Pakeha te hanga.

E hoa ma, e nga iwi katoa o nga motu nei, tenei te oha atu nei to tatou tipuna ara a Rua-titi-pua i kimihia hoki e Rua-titi-pua ki roto ki te Kahui-kore, te anga ki runga o Te-whatu-a-ngahue ara Te awhio-rangi ka whakarawea e Ngahue-i-te-rangi kia Tane i tana wa e page (197B)awhi ana ano a Rangi raua ko Papa katahi ka tapahia e Tane nga uaua o te Rangi raua ko Papa.

Ka wehe a Rangi ka wehe a Papa ka waiho te ingoa o Tane, ko Tane toko-rangi ka waiho a Te awhio-rangi hei mana mo ngatoki katoa i te ao nei. Ko te pare o Te awhio-rangi ko Te rangi-whakakapua; te kaha, ko Kawe-kai-rangi; te kakau, ko Mata-aheihei; ko Whakawhana-i-te-rangi, koia te aheihei e tu na i teRangi. I heke Ariki tonu mai a Te awhio-rangi; i a Tane-toko-rangi, a tae noa mai kia Kakau-maui mau tonu mai ki a Turi;ka eke mai i runga i Ao-tea-roa ka whiti mai ki tenei motuwhakarawea ana e Turi ki tona tamaiti matamua ara ki a Te-hiko-o-te-rangi; ka haere tonu te toki ra i te hekenga Ariki tae noa mai ki a Rangi-tau-pea, whakanohoia ana e Rangi-tau-pea ki ona maunga Ariki, ara ki Tieke, ki Moerangi. A ki te tehi waiata, mo Te awhio-rangi, koia nei engari ka pokaia e au ki waenganui:

E amo ana a Rangi i tana toki
Ko Te awhio-rangi e whiri ana i tana kaha
Ko te rangi whirirua a Pare-te-rangi whaka-kapua
No te haurarotanga ko te kaha a Paepae i whakarawea
Kia Ru ko te Waro-uri hoake ki a Tane
Ko te Mau-tongatea ko te toki mata i tika
Tuaia ki te tangata ka urupa te toki ka eke i Moerangi.

E hoa, kei a matou e takoto ana a Te awhio-rangi ara kei te iwi Nga-rauru e noho ana i Wai-totara i naianei.