Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]

Upoko 12 — Ko Kupe Raua Ko Turi (Nga-Ti-Rua-Nui)

page (139)

Upoko 12
Ko Kupe Raua Ko Turi (Nga-Ti-Rua-Nui)

Tena te marama
Whakakau ake ana
Iai te pae au ki raro nei
Ka rau nei aku hurihanga
He wareware noku
page (Book 11)(140) To whai te tira o Hokianga
Kia awhi au i he kiri
Whaka hiapo kei runga
Riro, mei tapa ra e
Te ihu o tana waka
Hei toko ki te whati
Te ia kawe aroha
O Manaia ra e
I mokai waka pakaru
Te titaha tia te pae
Maunga kei Pirongia

(141 & 142 continued on English Page 133)

(120 goes before this)

page (122)

I rere mai a Kupe i Hawa-iki ki te toro mai i tana wahine i a Kura-maro-tini, i kahakina mai nei e te teina a Kupe e Hotu-rapa.

I u mai a Kupe ki Te-whanga-nui-a-tara, a ka haere aia ki nga wahi katoa atu ano i taua wahi a Pa-tea ra ano, ka tae aia ki reira ka rongo aia i te tangi a te kokako i uta i te tuawhenua, a ka haere aia kia kite i te tangata nona taua reo, i hewa hoki aia ki taua reo he reo tangata, tae atu aia kia kite, he manu ke ia he kokako, a kahore kau aia i kite i tana wahine, ka mahi aia i te pou i reira, a ka tu taua pou i aia hei tohu mona i tae na aia ki reira, a hoki ana aia ki Te-whanga-nui-a-tara.

Kihai a Kupe i eke noa mai koia anake, i haere tahi mai a Hau i aia, a tae rawa mai aia ki nga motu nei, rokohanga mai eia e teretere noa ana te whenua, ara e matata ana ano, a ka hoe raua a Wai-rarapa atu ana, he mea hoki he wahi toka taua wahi, a i u tera wahi he toka hoki, a ka noho nga tamahine a Kupe i reira a Matiu raua ko Ma-karo, a ka noho a Ma-karo i reira, a ka hanga pa te iwi, a na taua wahine nei i whakahua he ingoa mo taua pa, a hoki ana ano aia ki Hawa-iki, i te aroha ki ana tamariki i mahue atu i aia i Hawa-iki, a ko te tuahine ko Matiu, i haere aia ki te maunga tangi ai i tana aroha ki te kainga i Hawa-iki, page (123)(2)a na te kowhatu me te rakau i tu ai ana waewae, a toto ai ana waewae, tena e haere aia ka poke nga wahi o ana waewae i tu ai i te toto koia nga taru me nga harakeke o uta i whero ai, a i whero ai ano hoki nga ika o te moana, i poke aua mea i te toto o Matiu.

Ko Pua-tiki te tahi o nga tama a Kupe, a ko Tai-apu ano hoki te tahi ano o nga tamahine a Kupe, a ko Tai-apu i whakamomori i te pari i Tamure, a i haere a Kupe ki reira tangi ai mo tana tamahine, a nana ano i haehae tana rae me ana ringa ki te tuhua mo taua tamahine ona i whakamomori ra, a ka tere tana toto ki nga toka o taua akau, koia aua toka e whero noa tena ano aua toka te tu na ano, e kitea atu ana, ana tapoko te waka ki roto ki te wahapu o Te-whanga-nui-a-tara i enei ra.

A no muri iho ka hanga nga pa e rua i Pa-tea, ko Rau mana te ingoa o te tahi ko Rangi-tane te ingoa o te tahi o aua pa, a ko aua pa nei, i tu i te kurae e kokiri ana ki te moana nui, a tu matara ano ia aua pa nei, tetahi i tetahi, a ka tautete nga tangata o aua pa nei a ko Rau-mana te pa i nui ona tangata, koia nga tangata o taua pa ra i mea atu ai ki te iwi i te pa i Rangi-tane, kia haere ke atu te iwi i Rangi-tane a ka toro te iwi i te pa i Rangi-tane kia homai he waka ma ratou e te iwi i Rau-mana, hei uta i a ratou, i te mea hoki kahore kau he waka a te iwi i te pa i Rangi-tane, a kihai roa page (124)i homai he waka e te iwi i Rau-mana, ma te iwi i Rangi-tane a ka tu ka keria te awa keri e te iwi o te pa i Rangi-tane, ka kiria i te notitanga o te whenua i tu ai ta ratou pa, a i tu ai te pa i Rau-mana, a ka tu ano taua iwi o Rangi-tane ka mahi i nga mataora (makahi) e toru, he maire aua mataora, a ka tu ka karakia nga tohunga o te iwi i te pa i Rangi-tane ki aua mataora ra, a ka tu ratou ka patua aua mataora ki roto ki te awa keri i keria ra e ratou, a ka ngawha te whenua i aua mataora, a ka hemoa te pa o Rau-mana ki te moana, a mate katoa taua iwi i te pa ra.

Ko te korero ano ia e etahi tohunga i maanu taua pa a ahua moutere ana, tere atu ana taua pa i taua wahi i tu ai a tu rawa atu i Roto-rua, i tu ana i reira.

Ko te wahi i patua ai nga mataora i papahemo ai taua pa nei, e mau tonu mai nei ano i enei ra i nga pari i Pa-tea.

A ka hoki atu ano a Kupe i Pa-tea ki Hawa-iki, koia te kii e kiia nei, "Hoki Kupe, e kore a Kupe e hoki mai."

Na Kupe i wehe ke ai te Ahi-a-Maui i te Ika-roa-o-Maui, ara i tu ai te moana o Rau-kawa i aua moutere nei, a i wehe ke ai ano hoki a Hawa-iki i aua motu nei, na Maui i mahi aua mahi nei i mana ai, i te mea hoki i ungutu enei motu ki Hawa-iki i mua, ara he whenua kotahi a Hawa-iki ki enei whenua, a e waiatatia ana ano tenei waiata mo Kupe me ana mahi i mahi ai e mea nei:

Ka tito au, ka tito au
page (125) Ka tito au ki a Kupe
Te tangata nana i topetope
Te whenua, tu ki Kapiti
Tu ke mana, Tu ke
Ara-pawa, ko nga tohu
Tena a toku tupuna
A Kupe nana i
Whakatomene Ti-topua
Ka tomene i au te whenua

A na Kupe te korero ki nga iwi i Hawa-iki, ki te pai o te whenua, kua kitea nei eia, i rere mai ai nga heke o Hawa-iki i aua waka ra ki enei motu. A nga korero a nga kohika ko nga waka enei, ara ko a ratou ingoa enei i rere mai nei ki enei motu, ko Turi te tangata o te waka tua tahi i u mai ki uta nei, i muri iho i a Kupe, a he uri no Turi nga iwi katoa o te takiwa ki Pa-tea, he tino tangata a Turi, he tohunga a he mohio ki nga mea tapu o mua. Te take o Turi i maunu mai ai i Hawa-iki, he pakanga mo nga mahi o Po-pou-akoako, ara no te ngahuru ka maea nga hua o te maara, a ka kawea te kai ki te rua, ka tae a Po-pou-akoako te teina a Turi ka mau i nga kai mahurangi o te maara ki a Ue-nuku, hei hapainga ki nga atu, nei koa he piha nei nga kumara a Po-pou-akoako i mau ai ma ta ratou Ariki, a ka riri a Ue-nuku ki te iti o aua kai, a ka horomia orotia a Po-pou-akoako me tana hapainga e Ue-nuku, a ka riri a Turi ki tana teina kua kainga ra e Ue-nuku, a ka rapu a Turi i te utu mo tana teina page (126)a ka mahara aia a Turi ki te tama a Ue-nuku ki a Oue-potiki, a ka whanga aia a Turi i taua tamaiti, a ka tae ki taua ra, o taua tamaiti i noho hau kore ai i tana wahi i takaro ai, ka patua e Turi, a ka topatia a ka kainga ano hoki aia, mo te teina o Turi i kainga nei e Ue-nuku, a ko te manawa o Oue-potiki i taona e Turi, a tukua atu ai ma Ue-nuku, a kainga ana e Ue-nuku, no muri a Ue-nuku i mohio ai, kua pau i aia te kai te manawa o tana tamaiti o Oue-potiki, a ka uia eia te kai i maua mai ai taua manawa, a ka mohiotia na Turi ka tu te mahara a Ue-nuku ka ngakau ki a Turi, a ka waiata aia i te waiata nei:

Horuhoru taku manawa
I a Hawe potiki
Ka utaina ki runga
Te whata a maia
Runa mai Rongo e
Runa mai Rongo e ha i

I mohio ai a Turi ki taua waiata nei, he haerenga atu no te wahine a Turi no Rongo-rongo ki te haere noa, a rongo atu ai aia ki a Ue-nuku e karakia ana i taua waiata nei, a, mahara ai a Rongorongo he kino te take mo tana tau mo Turi, a ka hoki mai aia ka ki ki a Turi, "Nei taku waiata i rongo atu ai e karakiatia mai ana." A ka tu aia ka waiata ki a Turi, rongo kau ano a Turi ka mea atu aia "Kaore ano whakarangona atu he kupu ma taua," a ka hoki ana te wahine ra, a ka rongo ano aia i te waiata nei page (127)e karakiatia mai ana ano e Ue-nuku:

Tikina atu te tini
O Nga-ti-rongo-tea
Whakatakina mai kia tini
Kia mano kia ngakia
Te mate o Oue-potiki
Ka reka te kai mua
Runa mai Rongo e
Ka runa ha i

Ka rongo te wahine a Turi i tenei o nga waiata a Ue-nuku, ka hoki ano aia ki a Turi korero ai ano, a ka mohio a Turi mona pu ano te taua, hei patu i aia, e takina nei e Ue-nuku, a ka haere a Turi ki tana poupou ki a Toto, ka tono i te waka nei i a Ao-tea ki homai mana, hei waka mo ratou ko tana whanau me tana hapu e rere ai ki te rapu kainga mo ratou, e ora ai ratou i a Ue-nuku, a ka homai te waka mana, a ka eke ratou ko tana hapu ka rere mai i te moana, he raruraru no Turi ki tana whati mai i wareware ai aia ki tana tata mo te waka mo Tapua-horo-naku me tana hoe me Kau-tu-ki-te-rangi, a he mea tiheru te wai o te waka ki taua tata i hanga ai, a he mea mahi he hoe hou mo te waka e Turi.

Ka eke mai i tana waka i a Ao-tea te kiore, te pukeko (pa-kura), te kaka-riki, te moe-one, te awhato (hotete) me te kumara, me te karaka, me te hue, me tana tohunga me Ta-po me tana atua me Maru i a Ta-po e tiaki haere mai ana a ka rere mai ratou a ka tikana te waka e Ta-po, a peia ana a Ta-po e Turi ki te moana, i te anuanu o Turi ki te mahi o Ta-po.

page (128)
A no te wa i peia ai a Ta-po e Turi ki te moana, ka riri a Maru, mo tana tohunga kua peia e Turi ki te wai a ka ki ake a Ta-po i nga kupu o te atua ra o Maru i aia i te wai ka mea:

"Ki te rere tonu koe i to waka,
A ki te mahue i a koe taku tohunga,
E kore koe e tae ki Nuku-roa,
Tukua ahau ki te tu-ama noho ai
Kia tae ae tatou ki Uku-rangi"

a ka whakaae atu a Turi ki te kupu a Maru i whakaua nei e Ta-po, e te tohunga o Maru ki aia, a ka utaina mai ano a Ta-po ki te waka e Turi, a ka u ratou ki te whenua i Mo-tiwhatiwha, a ka patua taua kuri ra i reira e Turi, ka patua te kuri ko Ikiiki-rawea, a na Po-toru i kai taua kuri i reira, a ka porangi a Po-toru i te kainga i taua kuri, a ka rere a Po-toru i tana waka, a pau tonu atu aia me tana waka i te korokoro o te Parata.

Te tahi korero ano a nga tohunga mo te waka nei mo Ao-tea, he mea hanga e Toto te waka ama i hanga ai i te awa i Tau-toru, a ka oti taua waka ka hoatu eia ki tana hunaonga, ara ki te tane o tana tamahine, ki a Turi, a na Turi i mahi he komaru mo taua waka, a te ingoa o taua komaru ko Mata-o-rua, a ka rere a Turi i runga i taua waka ra ki whiti-marama.

Ka noho ra a Turi i te whenua ra i Mo-tiwhatiwha, a ka mate ra a Po-toru, ka rere ano a Turi a ka u ki Whanga-paraoa i Ao-tea-roa a ka tiria te karaka eia i reira, a ka rere atu aia i Whanga-paraoa, ka ahu ki Te-au-pouri, a ka rere atu ano aia i Te-au-pouri ka ahu ki Ao-tea, a ka waiho te waka i reira, a kowhatutia iho te waka a Turi i reira, a kei page (129)reira taua waka ra i enei ra. Ka noho aia i uta, a ka haere aia ki te nuku o te whenua, a nana i tapa he ingoa mo nga awa nei mo Ka-whia, Maro-kopa, Mo-kau, Moa-ka-tino, Tonga-porutu, Mimi, Riu-i, Wai-tara, Wai-o-ngana, Wai-whaka-iho, Kau-poko-nui, Puni, Wai-ngongoro, Tanga-hoe, Hinga-hope, a nana anake nga ingoa o nga awa i tapa atu ano i Ao-tea a tae noa ki Pa-tea, a na Hou nga ingoa o nga awa i tapa atu ano i Pa-tea a tae noa ki Wai-rarapa.

Na Turi i mahi he whare mana i Pa-tea, ko Matangi-rei te ingoa o taua whare, a ko tana maara kumara i tiria eia i Hekeheke-i-papa, i reira hoki te pou a Kupe i whakatu ai i Rangi-tawhi, a ka tae aia ka opea te oneone o reira ki tana ringa a ka hongia taua oneone eia, a ka puta ana kupu whakapai no taua oneone, koia te whakatauki mo te oneone pai:

"Ko te one i hongia e Turi"

a i patua tana kuri a Mata-ware i reira, ara i ngaro noa iho taua kuri, koia i kiia ai he mea patu i ngaro ai, ka puta te kupu a Turi ki tana tamahine ki a Tare-roa, ka mea atu aia "Na to tane ranei, na o tamariki ranei i tahae taku kuri." Ka riri a Tare-roa ki aua kupu a tana papa a Turi, a ka whati ratou ko tana whanau ka noho i Papa-whero, a ka whanau aia i reira tokorua ana potiki i puta i aia i reira a ka mea atu a Tare-roa ki ana tamariki, "E ai te mea e tupu koutou, a e nui, tena he kai ma koutou kei rawahi o te awa nei, i te kainga o taku tungane o Turanga-i-mua."

I rokohanga ano he iwi i te whenua nei e page (130)Turi, a na raua ko tana tama, me tana iwi i patu aua tangata whenua, te ingoa o taua iwi ko te Kohikohi.

I nga wa o Turi e haere ai ratou ko tana iwi ki te hi ika, a ki te ngaki kai, kia kore ai e mohiotia e te iwi o te whenua, kua pahure ratou ko Turi, he mea mahi e Turi ki te manu nei ki te matuku, a whakanoho ai taua manu i roto i tana pa, kia rangona ai te tangi hu, hu, hu o taua manu e taua iwi o Kohikohi kia kiia ai e ratou ko Turi ma ano ki roto kei te pa, kia kore ai taua iwi e haere e rarahu i nga mea o te pa, a he mea karakia taua manu e Turi kia kaha ai taua manu, te hu, koia nei te karakia a Turi i karakia ai i taua manu:

Te matuku i hea?
Te matuku i Wai-aua
He matuku aha te matuku?
Matuku tau tiaki
Tau aro whaki, tau arowhaki
Te whakarangona manawa
Te korero te whakarangona
A te wananga,
Whakatikaia kia tika
Whakatikaia tonu hia
Kia tonu hau kia tonu
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Wai-ngongoro
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Tanga-hoe
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Hinga-hope
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Pa-tea
page (131) Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Whenua-kura
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Wai-totara

A na taua karakia a Turi nei i koha ai te manu ra te hu, a ka rongo te iwi haere mai ki te tutu i taua pa i tana aro, ka hewa ko te reo o Turi, a ka whati te iwi pera i te wahi o Turi.

Ka noho nei a Turi a ka aroha ki tana kainga i Hawa-iki, a ka kaha taua hiahia a porangi noa iho a Turi i te aroha ona ki Hawa-iki, a whakamomori ana aia, ka whakaparemo i aia ki te awa i Pa-tea, a ka mate ra a Turi, ko te wahi ia i tu ai tana whare a Matangi-rei, me te wahi i tu ai tana maara i Pa-tea, e mohiotia ana e o reira kaumatua i enei ra, a e tohutohungia ana nga pou kowhatu, he mea whakairo aua kowhatu, a e toru te kau topu aua kowhatu, kei reira ano e tu ana, ara nga pou tohutohu o taua maara kumara a Turi, a mo nga ra o te karakia o te hahi aua kowhatu ra i pakorea ai e te tangata. Ko te wai puna a Turi, kei reira ano e pupu ake ana te wai, a e inuinu ana te wai o taua puna e te tangata o enei ra.