The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]
Upoko 12 — Ko Kupe Raua Ko Turi (Nga-Ti-Rua-Nui)
Upoko 12
Ko Kupe Raua Ko Turi
(Nga-Ti-Rua-Nui)
Tena te marama
Whakakau ake ana
Iai te pae au ki raro nei
Ka rau nei aku hurihanga
He wareware noku
page (Book 11)(140)
To whai te tira o Hokianga
Kia awhi au i he kiri
Whaka hiapo kei runga
Riro, mei tapa ra e
Te ihu o tana waka
Hei toko ki te whati
Te ia kawe aroha
O Manaia ra e
I mokai waka pakaru
Te titaha tia te pae
Maunga kei Pirongia
(141 & 142 continued on English Page 133)
(120 goes before this)
page (122)I rere mai a Kupe i Hawa-iki ki te toro mai i tana wahine i a Kura-maro-tini, i kahakina mai nei e te teina a Kupe e Hotu-rapa.
I u mai a Kupe ki Te-whanga-nui-a-tara, a ka haere aia ki nga wahi katoa atu ano i taua wahi a Pa-tea ra ano, ka tae aia ki reira ka rongo aia i te tangi a te kokako i uta i te tuawhenua, a ka haere aia kia kite i te tangata nona taua reo, i hewa hoki aia ki taua reo he reo tangata, tae atu aia kia kite, he manu ke ia he kokako, a kahore kau aia i kite i tana wahine, ka mahi aia i te pou i reira, a ka tu taua pou i aia hei tohu mona i tae na aia ki reira, a hoki ana aia ki Te-whanga-nui-a-tara.
Kihai a Kupe i eke noa mai koia anake, i haere tahi mai a Hau i aia, a tae rawa mai aia ki nga motu nei, rokohanga mai eia e teretere noa ana te whenua, ara e matata ana ano, a ka hoe raua a Wai-rarapa atu ana, he mea hoki he wahi toka taua wahi, a i u tera wahi he toka hoki, a ka noho nga tamahine a Kupe i reira a Matiu raua ko Ma-karo, a ka noho a Ma-karo i reira, a ka hanga pa te iwi, a na taua wahine nei i whakahua he ingoa mo taua pa, a hoki ana ano aia ki Hawa-iki, i te aroha ki ana tamariki i mahue atu i aia i Hawa-iki, a ko te tuahine ko Matiu, i haere aia ki te maunga tangi ai i tana aroha ki te kainga i Hawa-iki, page (123)(2)a na te kowhatu me te rakau i tu ai ana waewae, a toto ai ana waewae, tena e haere aia ka poke nga wahi o ana waewae i tu ai i te toto koia nga taru me nga harakeke o uta i whero ai, a i whero ai ano hoki nga ika o te moana, i poke aua mea i te toto o Matiu.
Ko Pua-tiki te tahi o nga tama a Kupe, a ko Tai-apu ano hoki te tahi ano o nga tamahine a Kupe, a ko Tai-apu i whakamomori i te pari i Tamure, a i haere a Kupe ki reira tangi ai mo tana tamahine, a nana ano i haehae tana rae me ana ringa ki te tuhua mo taua tamahine ona i whakamomori ra, a ka tere tana toto ki nga toka o taua akau, koia aua toka e whero noa tena ano aua toka te tu na ano, e kitea atu ana, ana tapoko te waka ki roto ki te wahapu o Te-whanga-nui-a-tara i enei ra.
A no muri iho ka hanga nga pa e rua i Pa-tea, ko Rau mana te ingoa o te tahi ko Rangi-tane te ingoa o te tahi o aua pa, a ko aua pa nei, i tu i te kurae e kokiri ana ki te moana nui, a tu matara ano ia aua pa nei, tetahi i tetahi, a ka tautete nga tangata o aua pa nei a ko Rau-mana te pa i nui ona tangata, koia nga tangata o taua pa ra i mea atu ai ki te iwi i te pa i Rangi-tane, kia haere ke atu te iwi i Rangi-tane a ka toro te iwi i te pa i Rangi-tane kia homai he waka ma ratou e te iwi i Rau-mana, hei uta i a ratou, i te mea hoki kahore kau he waka a te iwi i te pa i Rangi-tane, a kihai roa page (124)i homai he waka e te iwi i Rau-mana, ma te iwi i Rangi-tane a ka tu ka keria te awa keri e te iwi o te pa i Rangi-tane, ka kiria i te notitanga o te whenua i tu ai ta ratou pa, a i tu ai te pa i Rau-mana, a ka tu ano taua iwi o Rangi-tane ka mahi i nga mataora (makahi) e toru, he maire aua mataora, a ka tu ka karakia nga tohunga o te iwi i te pa i Rangi-tane ki aua mataora ra, a ka tu ratou ka patua aua mataora ki roto ki te awa keri i keria ra e ratou, a ka ngawha te whenua i aua mataora, a ka hemoa te pa o Rau-mana ki te moana, a mate katoa taua iwi i te pa ra.
Ko te korero ano ia e etahi tohunga i maanu taua pa a ahua moutere ana, tere atu ana taua pa i taua wahi i tu ai a tu rawa atu i Roto-rua, i tu ana i reira.
Ko te wahi i patua ai nga mataora i papahemo ai taua pa nei, e mau tonu mai nei ano i enei ra i nga pari i Pa-tea.
A ka hoki atu ano a Kupe i Pa-tea ki Hawa-iki, koia te kii e kiia nei, "Hoki Kupe, e kore a Kupe e hoki mai."
Na Kupe i wehe ke ai te Ahi-a-Maui i te Ika-roa-o-Maui, ara i tu ai te moana o Rau-kawa i aua moutere nei, a i wehe ke ai ano hoki a Hawa-iki i aua motu nei, na Maui i mahi aua mahi nei i mana ai, i te mea hoki i ungutu enei motu ki Hawa-iki i mua, ara he whenua kotahi a Hawa-iki ki enei whenua, a e waiatatia ana ano tenei waiata mo Kupe me ana mahi i mahi ai e mea nei:
Ka tito au, ka tito au
page (125) Ka tito au ki a Kupe
Te tangata nana i topetope
Te whenua, tu ki Kapiti
Tu ke mana, Tu ke
Ara-pawa, ko nga tohu
Tena a toku tupuna
A Kupe nana i
Whakatomene Ti-topua
Ka tomene i au te whenua
A na Kupe te korero ki nga iwi i Hawa-iki, ki te pai o te whenua, kua kitea nei eia, i rere mai ai nga heke o Hawa-iki i aua waka ra ki enei motu. A nga korero a nga kohika ko nga waka enei, ara ko a ratou ingoa enei i rere mai nei ki enei motu, ko Turi te tangata o te waka tua tahi i u mai ki uta nei, i muri iho i a Kupe, a he uri no Turi nga iwi katoa o te takiwa ki Pa-tea, he tino tangata a Turi, he tohunga a he mohio ki nga mea tapu o mua. Te take o Turi i maunu mai ai i Hawa-iki, he pakanga mo nga mahi o Po-pou-akoako, ara no te ngahuru ka maea nga hua o te maara, a ka kawea te kai ki te rua, ka tae a Po-pou-akoako te teina a Turi ka mau i nga kai mahurangi o te maara ki a Ue-nuku, hei hapainga ki nga atu, nei koa he piha nei nga kumara a Po-pou-akoako i mau ai ma ta ratou Ariki, a ka riri a Ue-nuku ki te iti o aua kai, a ka horomia orotia a Po-pou-akoako me tana hapainga e Ue-nuku, a ka riri a Turi ki tana teina kua kainga ra e Ue-nuku, a ka rapu a Turi i te utu mo tana teina page (126)a ka mahara aia a Turi ki te tama a Ue-nuku ki a Oue-potiki, a ka whanga aia a Turi i taua tamaiti, a ka tae ki taua ra, o taua tamaiti i noho hau kore ai i tana wahi i takaro ai, ka patua e Turi, a ka topatia a ka kainga ano hoki aia, mo te teina o Turi i kainga nei e Ue-nuku, a ko te manawa o Oue-potiki i taona e Turi, a tukua atu ai ma Ue-nuku, a kainga ana e Ue-nuku, no muri a Ue-nuku i mohio ai, kua pau i aia te kai te manawa o tana tamaiti o Oue-potiki, a ka uia eia te kai i maua mai ai taua manawa, a ka mohiotia na Turi ka tu te mahara a Ue-nuku ka ngakau ki a Turi, a ka waiata aia i te waiata nei:
Horuhoru taku manawa
I a Hawe potiki
Ka utaina ki runga
Te whata a maia
Runa mai Rongo e
Runa mai Rongo e ha i
I mohio ai a Turi ki taua waiata nei, he haerenga atu no te wahine a Turi no Rongo-rongo ki te haere noa, a rongo atu ai aia ki a Ue-nuku e karakia ana i taua waiata nei, a, mahara ai a Rongorongo he kino te take mo tana tau mo Turi, a ka hoki mai aia ka ki ki a Turi, "Nei taku waiata i rongo atu ai e karakiatia mai ana." A ka tu aia ka waiata ki a Turi, rongo kau ano a Turi ka mea atu aia "Kaore ano whakarangona atu he kupu ma taua," a ka hoki ana te wahine ra, a ka rongo ano aia i te waiata nei page (127)e karakiatia mai ana ano e Ue-nuku:
Tikina atu te tini
O Nga-ti-rongo-tea
Whakatakina mai kia tini
Kia mano kia ngakia
Te mate o Oue-potiki
Ka reka te kai mua
Runa mai Rongo e
Ka runa ha i
Ka rongo te wahine a Turi i tenei o nga waiata a Ue-nuku, ka hoki ano aia ki a Turi korero ai ano, a ka mohio a Turi mona pu ano te taua, hei patu i aia, e takina nei e Ue-nuku, a ka haere a Turi ki tana poupou ki a Toto, ka tono i te waka nei i a Ao-tea ki homai mana, hei waka mo ratou ko tana whanau me tana hapu e rere ai ki te rapu kainga mo ratou, e ora ai ratou i a Ue-nuku, a ka homai te waka mana, a ka eke ratou ko tana hapu ka rere mai i te moana, he raruraru no Turi ki tana whati mai i wareware ai aia ki tana tata mo te waka mo Tapua-horo-naku me tana hoe me Kau-tu-ki-te-rangi, a he mea tiheru te wai o te waka ki taua tata i hanga ai, a he mea mahi he hoe hou mo te waka e Turi.
Ka eke mai i tana waka i a Ao-tea te kiore, te pukeko (pa-kura), te kaka-riki, te moe-one, te awhato (hotete) me te kumara, me te karaka, me te hue, me tana tohunga me Ta-po me tana atua me Maru i a Ta-po e tiaki haere mai ana a ka rere mai ratou a ka tikana te waka e Ta-po, a peia ana a Ta-po e Turi ki te moana, i te anuanu o Turi ki te mahi o Ta-po.
page (128)a ka whakaae atu a Turi ki te kupu a Maru i whakaua nei e Ta-po, e te tohunga o Maru ki aia, a ka utaina mai ano a Ta-po ki te waka e Turi, a ka u ratou ki te whenua i Mo-tiwhatiwha, a ka patua taua kuri ra i reira e Turi, ka patua te kuri ko Ikiiki-rawea, a na Po-toru i kai taua kuri i reira, a ka porangi a Po-toru i te kainga i taua kuri, a ka rere a Po-toru i tana waka, a pau tonu atu aia me tana waka i te korokoro o te Parata."Ki te rere tonu koe i to waka,
A ki te mahue i a koe taku tohunga,
E kore koe e tae ki Nuku-roa,
Tukua ahau ki te tu-ama noho ai
Kia tae ae tatou ki Uku-rangi"
Te tahi korero ano a nga tohunga mo te waka nei mo Ao-tea, he mea hanga e Toto te waka ama i hanga ai i te awa i Tau-toru, a ka oti taua waka ka hoatu eia ki tana hunaonga, ara ki te tane o tana tamahine, ki a Turi, a na Turi i mahi he komaru mo taua waka, a te ingoa o taua komaru ko Mata-o-rua, a ka rere a Turi i runga i taua waka ra ki whiti-marama.
Ka noho ra a Turi i te whenua ra i Mo-tiwhatiwha, a ka mate ra a Po-toru, ka rere ano a Turi a ka u ki Whanga-paraoa i Ao-tea-roa a ka tiria te karaka eia i reira, a ka rere atu aia i Whanga-paraoa, ka ahu ki Te-au-pouri, a ka rere atu ano aia i Te-au-pouri ka ahu ki Ao-tea, a ka waiho te waka i reira, a kowhatutia iho te waka a Turi i reira, a kei page (129)reira taua waka ra i enei ra. Ka noho aia i uta, a ka haere aia ki te nuku o te whenua, a nana i tapa he ingoa mo nga awa nei mo Ka-whia, Maro-kopa, Mo-kau, Moa-ka-tino, Tonga-porutu, Mimi, Riu-i, Wai-tara, Wai-o-ngana, Wai-whaka-iho, Kau-poko-nui, Puni, Wai-ngongoro, Tanga-hoe, Hinga-hope, a nana anake nga ingoa o nga awa i tapa atu ano i Ao-tea a tae noa ki Pa-tea, a na Hou nga ingoa o nga awa i tapa atu ano i Pa-tea a tae noa ki Wai-rarapa.
a i patua tana kuri a Mata-ware i reira, ara i ngaro noa iho taua kuri, koia i kiia ai he mea patu i ngaro ai, ka puta te kupu a Turi ki tana tamahine ki a Tare-roa, ka mea atu aia "Na to tane ranei, na o tamariki ranei i tahae taku kuri." Ka riri a Tare-roa ki aua kupu a tana papa a Turi, a ka whati ratou ko tana whanau ka noho i Papa-whero, a ka whanau aia i reira tokorua ana potiki i puta i aia i reira a ka mea atu a Tare-roa ki ana tamariki, "E ai te mea e tupu koutou, a e nui, tena he kai ma koutou kei rawahi o te awa nei, i te kainga o taku tungane o Turanga-i-mua.""Ko te one i hongia e Turi"
I rokohanga ano he iwi i te whenua nei e page (130)Turi, a na raua ko tana tama, me tana iwi i patu aua tangata whenua, te ingoa o taua iwi ko te Kohikohi.
I nga wa o Turi e haere ai ratou ko tana iwi ki te hi ika, a ki te ngaki kai, kia kore ai e mohiotia e te iwi o te whenua, kua pahure ratou ko Turi, he mea mahi e Turi ki te manu nei ki te matuku, a whakanoho ai taua manu i roto i tana pa, kia rangona ai te tangi hu, hu, hu o taua manu e taua iwi o Kohikohi kia kiia ai e ratou ko Turi ma ano ki roto kei te pa, kia kore ai taua iwi e haere e rarahu i nga mea o te pa, a he mea karakia taua manu e Turi kia kaha ai taua manu, te hu, koia nei te karakia a Turi i karakia ai i taua manu:
Te matuku i hea?
Te matuku i Wai-aua
He matuku aha te matuku?
Matuku tau tiaki
Tau aro whaki, tau arowhaki
Te whakarangona manawa
Te korero te whakarangona
A te wananga,
Whakatikaia kia tika
Whakatikaia tonu hia
Kia tonu hau kia tonu
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Wai-ngongoro
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Tanga-hoe
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Hinga-hope
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Pa-tea
page (131) Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Whenua-kura
Ko te matuku i hea?
Ko te matuku i Wai-totara
A na taua karakia a Turi nei i koha ai te manu ra te hu, a ka rongo te iwi haere mai ki te tutu i taua pa i tana aro, ka hewa ko te reo o Turi, a ka whati te iwi pera i te wahi o Turi.
Ka noho nei a Turi a ka aroha ki tana kainga i Hawa-iki, a ka kaha taua hiahia a porangi noa iho a Turi i te aroha ona ki Hawa-iki, a whakamomori ana aia, ka whakaparemo i aia ki te awa i Pa-tea, a ka mate ra a Turi, ko te wahi ia i tu ai tana whare a Matangi-rei, me te wahi i tu ai tana maara i Pa-tea, e mohiotia ana e o reira kaumatua i enei ra, a e tohutohungia ana nga pou kowhatu, he mea whakairo aua kowhatu, a e toru te kau topu aua kowhatu, kei reira ano e tu ana, ara nga pou tohutohu o taua maara kumara a Turi, a mo nga ra o te karakia o te hahi aua kowhatu ra i pakorea ai e te tangata. Ko te wai puna a Turi, kei reira ano e pupu ake ana te wai, a e inuinu ana te wai o taua puna e te tangata o enei ra.