Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]

Upoko IV

page (23A)

Upoko IV

Kaore te aroha e awhia mai nei,
Kei te ngohi pawhare,
He aha kei a te Kamo e?
E wai putu noa nei, e
Ko te rere tangi au ki Wai-hi-ra,
Mawai e hoi, a
E tahu nei a wahine
I moea ki te po
Ko te pikihau a Hongi
I whakatata rawa mai
Te ripi ra i a Te-hana
Tenei nga ure kei a te Parahama
Ma Riri-hore ra,
E whakatau ki te whare
Mawai e manako
Te mahi Tu-rihariha
Te kai mutunga kino
E ai te Keunga-pu, i

page (5X)

He Waiata Tawhito Noa Atu

Takiri mai te ata, ka tu te makau
Taku manu koheko ki runga te pae manu
Taku kaka waha nui, ki waenga i te hono kei o tuakana
Kei te kinui atu au i te ara ra uta
Kahore nei he waka hei uta i a koe
Tenei to waka ko Te-rangi-pu-rere-hua
Tenei to waka ko Te-rangi-pu-rere-o-tane
Nga waka uru ora, te waka o Tai-hua
Te waka o Tanga-roa,
Ko Te-waka-ihu-ngaru, te waka o Rongo-mai
Hau ata noa ra ki roto o Wai-o-rua
Kia matakitakina to kiri rau whero
To kiri whakawai ki te hinu raukawa
E aia mai koe, mau e ki atu
Ko taku wahine tonu e tohea mai nei e te tangata
He taringa papa koe he taringa puta kore
Kaore i rongo mai no te Arawa au no Nga-toro-i-rangi
He upoko kai ora ka pou (hau) te hoatu ki runga o Maketu
Ko Totara-karia ko Ihu-motokia
I kume-kumea ra nga hau o Punga-were
I whiua ki te wai koia Muru-tahanga
Ka mate i reira te tini o Mana-hua
E mau ki to toko e taki i uta ra
Nga mata tahuna i waho Te-whaka-horo
Mo te waka uta ora kei to whanau
E hara au e whae i te ringa mangere
Ka pau koe te kawe nga pikinga e iho i
Mokai patea mo te pokai tara mo Tau-wha-o-te-rangi
Mo Wai-pohue, Te-riu-here-taunga
Mo Te-roto-a-tara, naku i hui rua hei wehi moku
E pai ana tena kia waiho koe i
Te ara taki tini, i te ara taki mano
Kei whakarongo koe ki te mataratara
Kei whakataukiri aue he mamae e, a.

He waiata te waiata nei mo te-Arawa me ona tangata i eke mai i aia, a mahi ano hoki o ratou i eke ma taua waka.

page (1)

Ko Nga-hue Raua Ko Tama-te-kapua
(Nga-ti-hau)

No Hawa-iki tenei tangata a Nga-hue a he hae na te tahi tangata ki te pai ana me te ata noho o ana ika i tana kainga, koia tana hoa taututetute i riri ai, a peia ana a Nga-hue i Hawa-iki e Hine-tu-a-hoanga. He rangatira a Hine-tu-a-hoanga no te tahi iwi nui i Hawa-iki, a he nui noa atu tona iwi me a ratou waka omatiatia e rere ai i te moana, ki nga motu o Hawa-iki. He pera a Nga-hue me Tini-rau, he tangata mahi i ana mokai he ika moana, a eke ai a Nga-hue i aua ika rere ai i te moana, he rongo mo ana mokai ika ki tana reo koia aia i kinongia ai 'e Hine-tu-a-hoanga, a peia ana a Nga-hue e taua rangatira e Hine-tu-a-hoanga. Kia tere noa atu i te moana he mea hoki mana kia paremo a Nga-hue ki te wai kia mate ai. A ka peia a Nga-hue, a ka eke aia i tana mokai i te ika moana a ka tere raua ki nga motu o te moana a ka u raua ki te tahi motu noho ai a Nga-hue. Ko te ika ia ki te moana tere noa ai, ka noho ra raua i reira a ka tupato a Nga-hue kei tikina mai ano aia ki reira tute ai, a ka tere ano raua he moutere ke, a ka noho raua i reira, a roa rawa ka tere ano raua a ka u he moutere ano. Ka noho i reira a ka roa ka tere ano raua a u rawa atu i Ao-tea, a ka kite raua i uta, a ka tere raua ki Whanga-paraoa, a ka tere ano page (2)a u rawa atu i Tauranga, a ka haere a Nga-hue i uta a ka tae aia ki roto ki Hau-raki ka haere i Wai-hou a ka tae aia ki Te-wai-rere, a Taupo atu ana, ka noho ra aia i reira, a roa noa ka hoki mai ano aia ki Hau-raki, a ka tae ano aia ki Moe-hau, a ka eke ano aia i tana ika, ka tere atu i te tai marangai a ka tae ki nga wahi katoa o Tauranga, Whai-a-paoa, Wai-apu, Turanga, Te Mahia, Here-taunga, Matau-a-maui, Matai-kona, Wai-rarapa, a ka whiti aia i te moana o Rau-kawa a ka rere aia ki te Wai-pounamu, a Ara-pawa, Ara-hura, a Whaka-tupa, a ka kite aia i te pounamu i Whaka-tupa, a ka mau aia i te papa pounamu i wahia ai aua pounamu nei a Kaukau-matua raua ko Tuku-rangi; a ka hoki ano aia i runga i tana ika, a te Aroha atu ana, nei koa ko te manu nei ko te moa i reira i te wai-rere, a ka patua taua moa e Nga-hue a taona ana, a kohia ana ki te totara, ara i kohia ki roto ki te papapa kiri totara nei ki te mea e kohia nei te huahua kuku a maua ana taua moa nei eia e Nga-hue ki Hawa-iki, tae atu ra aia ki Hawa-iki, ka hoatu te manu maoa ra ki te iwi i Hawa-iki, a ka mea atu aia ki a ratou "Tena taku whenua i kite ai he whenua pai he nui ona kai, koia na te kai he manu nui, he ika, he roi, he aha he aha." Ka ui mai ratau "He ara pehea te ara?" Ka ki atu aia "Me eke i te waka, a ka titiro haere i nga whetu o te po e kitea ai te ara." A ka page (3)tae te iwi ra ka mahi i te waka, Ko Tai-nui tenei, ko Te-arawa tenei, ko Ao-tea tenei, ko Taki-tumu tenei, ko Kura-hau-po tenei, ko Toko-maru tenei, koia waka koia waka, ka mahia, a ko Tama-te-kapua, ko Nga-toro-i-rangi ko Hotu-roa, ko Turi, ko Manaia nga tino tangata o aua waka nei. Ka mahia nei aua waka a ka oti a ka rere mai ratou i Hawa iki; ka ahu mai te rere ki enei motu, a i te wa i mahia ai te haumi o te tahi o aua waka, ka pa te aitua ki te iwi, i mate aitua te tama a Manaia, ara a Tu-te-ngana-hau, i kope i taua haumi, a tanumia ana aia ki roto ki nga ota o te waka ra kia ngaro ai te tinana o te tamaiti ra, a ka uekaha te mahi o te iwi ra i te waka ra kia wawe ai te oti te waka na, kia hohoro ai ta ratou rere i te moana, kei kitea te tinana o te tamaiti ra ka hura te he, a ka kino ano ka papatu ano te iwi ra i a ratou ano.

Nei koa he uri rangatira te tamaiti ka mate nei, a he uri ariki, a e ki ana etahi tohunga te take i mate ai te potiki nei he tawai na taua tamaiti i a Hotu-roa, i te wa o Tai-nui e haua ana a rere ai a Hotu-roa ki nga kupu taunu a Tu-te-ngana-hau patua ana aia e Hotu-roa a tanumia ana te tamaiti nei ki roto ki nga maramara o Tai-nui kia ngaro ai, a ka ngaro te potiki nei, i kiia hoki kei ona matua keke noa atu aia i nga whenua mamao atu e noho ana. Koia i kore ai e rapua e te iwi, a ka oti aua waka nei ka rere mai ko Te-arawa a ka pa te waha a Tama-te-kapua ki a page (4)Nga-toro-i-rangi. Kia eke atu aia ki runga ki a Te-arawa hei karakia i te mana o te waka kia kore ai e he a hei karakia i te tama-tane, a ko Kea-roa ko te wahine a Nga-toro-i-rangi kia eke ano hoki ki runga ki a Te-arawa hei karakia i te karakia pu wahine, kia kai noa ai nga tangata i te waka i te kai maoa ana rere ratou i te moana, a ka eke raua ki a Te-arawa, a warea raua ki te karakia ka rere te waka ra, a puta rawa ake raua ki runga kua tawhiti noa atu te waka, a tono mea raua noa whakahokia, kia eke mai ai raua i ta raua waka i a Tai-nui, kihai rawa a Tama-te-kapua i whakarongo ki ta raua tono ki aia a rere tonu mai te waka ra, a i te moana ka moea tahaetia a Kea-roa e Tama-te-kapua, a ora iti he te waka ra i a Nga-toro-i-rangi, a he aroha na Nga-toro-i-rangi ki te iwi i te waka i kore ai ratou e mate ki te moana, a ka riro mai raua i a Te-arawa a u noa mai ki Ao-tea nei, kihai raua i moe i raro i te riu o te waka ra, he tapu ra koa mo raua, a moe ana raua i runga i te tuanui o te waka i roto i ta raua wharau, ka u ratou ki Whanga-paraoa, a ka rere ratou ki Tauranga, a Maketu, a Whaka-tane, a ka hoki mai ano te waka ra ki Maketu, a toia ana a Te-arawa ki uta tau ai a ko nga punga i whaia ki te awa i Maketu. Ko Te-arawa i tahuna e Rau-mati. Ki Maketu a wera ake.

Ko Tainui koa i rere mai a u noa mai aia ki Whanga-paraoa a rere ana aia i roto o Tamaki page (5)a ka tae ki O-tahuhu toia ake te waka ra i reira, a ka tae ki roto ki Manuka ka rere i taua roto a ka puta ki te wahapu, a ka rere a Tai-nui ki Kawhia a ka u a Hotu-roa ki reira, a noho tonu iho ratou ki reira, a ko Tai-nui i kowhatutia a kei reira ano i enei ra e tau ana.

A ka rere mai ano te waka ra a Ao-tea a u mai aia ki Hawa-iki, a ka noho ratou i reira a ka rere mai ano te waka nei, ka ahu ki roto ki Tamaki, ratou ko nga waka nei, ko Tai-nui, ko Toko-maru, ara ko Tonga-maru ra ki etahi a ka toia aua waka nei i O-tahuhu a ka tapotu ki Manuka ka hoe i te roto a ka puta ki te tuauru, a ko Ao-tea i tau ki Ao tea, ko Tai-nui i Kawhia ko Toko-maru i Tara-naki ara i te whanga i noho ai a Nga-ti-awa, i te iwi nona te tauki nei, "Nga-ti-awa o runga o te rangi" a te tahi. "Ko Nga-ti-awa te toki te tangatanga i te Ra" a ka noho aua iwi ra i reira.

Ka rere mai ra nga waka ra, me ona tangata a ka noho atu ra nga iwi na ratou i pei mai enei i rere mai nei, a ka roa e ngaro mai ana enei i te moana, ka noho ka rapu era i Hawa-iki i te tama a Manaia i a Tu-te-ngana-hau, a kihai noa ake i kitea i nga kainga o era o aua matua i noho atu ra i Hawa-iki, a na te hanga i rangona e te atua nei e Tu-parau-nui e piro ana i te tinana o te tamaiti ra i raro i nga ota o Tai-nui, a ka kitea te tinana o te potiki ra, a ka nehua te tamaiti ra me te tangi te iwi me aha koa i te mea kua riro mai te tangata nana i kohuru, a kihai i takiwa te mate, ngaro mokai noa iho te tama a Manaia, a te tahi uri ariki o Hawa-iki.

page (1)

Te Kino I Hawa-iki
(Nga-ti-whakaue)

E rua nga tama a Hou-mai-tawhiti, a ko taua kaumatua nei te take mai o te kino i Hawa-iki, nei i ana kia korerotia atu te take o taua kino, i papatu ai te iwi i Hawa-iki i a ratou, a i takea ai hoki te whati mai a etahi o taua iwi ra ki enei motu ki Ao-tea-roa nei.

Ka noho nei te iwi i Hawa-iki a ka noho pai noa iho, nga wahi tapu ano, me nga wahi noa, me nga kainga, a ka taki ki taua ra, ka noho nga tama a Hou-mai-tawhiti me ta raua kuri me Potaka-tawhiti, a ka haere taua kuri ra ki te wahi tapu kai ai i nga kai hapainga ma nga atua, a i ngaro, i ngaro, a ka kitea te tahae a te kuri ra e Toi raua ko Ue-nuku, a ka mau raua ki taua kuri ra patua ana, a kainga ana taua kuri ra e Toi-te-hua-tahi, ka pouri a Tama-te-kapua raua ko Whakaturia, nga tama a Hou-mai-tawhiti ki ta raua pero ka ngaro nei, a ka rapu noa raua, a te kitea, ka haere raua ki nga kainga katoa moimoi ai i ta raua kuri, ka rapu haere nei raua i ia pa i ia pa a ka tae raua ki te pa a Toi-te-hua-tahi, a ka moimoi raua i ta raua kuri i reira a ka ou ou te kuri ra i roto i te poho o Toi-te-hua-tahi, ano ka rongo raua i te ou ou o te kuri ra me Toi-te-hua-tahi ano hoki i rongo i te kuri ra e ou ou ana i roto i tana poho ka mea aia a Toi-te-hua-tahi "Kokopi noa au i taku waha, te ngaro to reo e taurekareka, e au au mai ana ano koe." A koia i tau ai nga kupu nei hei whakatauki e ki nei:

page (2)

"Taurekareka, i huna koe ki roto ki te hopara nui a Toi,
a e tau mai ra ano koe e taurekareka."

Ka mohio nei a Tama-te-kapua raua ko Whakaturia ki te take o ta raua kuri i ngaro ai, ka hoki puku raua ki to ratou pa, a ka whakaaro raua i te tikanga e ea ai to raua mate i a raua ki a Toi-te-hua—tahi raua ko Ue-nuku.

E hara i te whakapae teka ta raua ki a Toi-te-hua-tahi, no te mea i te oroko moimoitanga a raua i te kuri ra i te pa o Toi-te-huatahi, a i te ou outanga o te kuri ra i roto i te poho o Toi-te-hua-tahi, kihai raua i tino whakapae ki a Toi-te-hua-tahi, tena e moi moi ano a Whakaturia i te kuri ra, a ka ou ou mai ano i roto i te poho o Toi-te-hua-tahi, na reira raua i tino ki ai "Na Toi-te-hua-tahi pu ano ta raua kuri i patu a nana ana hoki i kai taua kuri ra." A na reira ano hoki raua i mea pu ai kia tinga a Toi-te-hua-tahi mo te matenga o ta raua kuri; a ka takoto nei ta raua tikanga ka haere raua ki te wai, a ka waiho a raua kakahu i te taha o te wai takoto ai i te po a ao noa te ra a ka maua e raua aua kakahu a ka takoto a raua kakahu i te taha o te tuahu i te po a ao noa, a po noa, a ao noa, ma ta raua karakia ki a raua atua i taua tuahu, me te tuku hapainga a raua ki a raua atua, a ka tae ki te aonga ake o te rua o a raua ra i karakia ai me ta raua mau hapainga me nga atua, ka tuturu te toto o te tuahu ki a raua kakahu, a ka kite raua i te aitua ra, ka mohio raua he tohu parekura taua tohu, a ka haere raua ki te mahi rakau kaore hei waewae tokotoko, a ka oti era ka mau a Tama-page (3)te-kapua ki aua waewae toko ra ka haerea eia hei waewae haere mana ki ana haere, a a ka haere tahi atu ano hoki a Whakaturia i aia, a ka haere raua i te po ka ahu ki te kainga o Ue-nuku, a tae atu raua ki reira ka kite raua i te poroporo (kohoho, poporo) e hua ana, a e tu ana taua rakau hei whakamaru i te whare a Ue nuku, a he tapu taua rakau, no te mea e tu ana i te taha o te whare a Ue-nuku, a he tohunga a Ue-nuku, koia tana whare i noho ai i tapu ai, me te poroporo nana taua whare i whakamaru i tapu ano hoki, a e kore e kainga nga hua o taua rakau. Ka haere a Tama-te-kapua i ana waewae toko, ara i nga waewae haere kapua ki taua poroporo, a whakiia ana nga hua o taua rakau eia a kainga ana aua hua e raua ko Whakaturia, a ka makona raua i te hua o taua poporo, ka hoki raua ki te kainga o ta ratou hapu, a i ia po, i ia po he penei tonu ta raua haere ki te kai i nga hua o taua poroporo ra, a ka titiro a Ue-nuku ki tana poroporo, a i ngaro ra nga hua o te rakau ra i te aha, a ka titiro aia ki te wahi i tu ai te poporo ra, a kahore kau he takahanga waewae tangata i reira, ko te poupounga anake o nga take o nga waewae toko o Tama-te-kapua anake e mau ana i te whenua, a kihai noa ake a Ue-nuku i mohio ki aua mea ra, ano ka po ka tu nga tutei hei titiro i nga hua o te rakau ra, a roa noa ka puta ano a Tama-te-kapua raua ko Whakaturia ki ta raua mahi kai ano i nga hua ano o te poporo ra, a ka kitea raua e aua tutei ra, a ka huakina raua e aua tutei a ka mau a Whakaturia i a ratou, ko Tama-te-kapua page (4)o raua i ora atu, a ka maua a Whakaturia ki te akau o te moana, a ka mea etahi o aua tutei ra, "Haehaea te koroke nei kia motu he ringa, he waewae, he koko, he rora, kia motumotu aia te haehae, ka whiu ai ki te moana tere ai." Ka mea atu a Whakaturia "E kore au e mate i a koutou i te akau-roa nei, me mau ahau e koutou ki uta ki te tua-whenua ki reira patu ai." A ka maua te koroke ra ki uta a ka tae a Whakaturia ki te aroaro o te mano o Ue-nuku, ka hui taua mano kia kite i te patunga o Whakaturia, ka mea etahi o taua iwi ra "Me haehae kia motumotu." Ka mea etahi "Kao, me raranga he kete ka kohi ai i aia ki roto ki taua kete, ka whakatare ai ki roto ki te whare kia ngaua ake ai e te au ahi." A ka whakaae te iwi katoa ra, a ka kohia e ratou a Whakatau ki roto ki te kete ka whakanoia ki runga ki te tahuhu o te whare o ratou e noho ra, ara o te whare matoro a te iwi, a ka ka te ahi o te whare ra i te ahiahi, a ka haka te iwi ra i a ratou haka, a ka takaro te tini o ratou i roto i te whare ra, ka titiro iho a Whakatau ki te haka a te iwi ra, a ka mea a Whakatau he haka kuare te haka a te iwi nei, kihai i pera te pai ma te haka a te hapu a Hou-mai-tawhiti ma, a he pera tonu te takaro a te iwi nei i ia po, i ia po.

A ka rongo a Hou-mai-tawhiti ma ki te wahi e noho ora nei a Whakaturia, a ka mea a Tama-te-kapua, kia haere aia kia kite i tana teina, a i te po ka haere aia, a ka kake aia ki runga ki te tahuhu o te whare ra, a ka wahia iho te tuanui o te page (5)whare ra, i runga ake i a Whakaturia, a ka mea iho a Tama-te-kapua, "E Whakaturia, e ora ana ano koe?"

Ka mea ake aia "Ae."

Ka ui iho ano tera "He aha te mahi a te iwi na i te po?"

Ka mea ake tera "He haka."

Ka ui iho ano a Tama-te-kapua, "He haka pai te haka a te iwi na?"

Ka mea ake tera, "Kaore, he potatutatu noa iho, e kino ana."

Ka ui iho ano a Tama-te-kapua ka mea "He iwi pai te iwi na ki a ratou ano."

Ka mea ake a Whakaturia "Kao, he iwi ngangare kia ratou, riri atu, riri mai."

Ka mea atu ano a Tama-te-kapua "Kiia atu ki te iwi na e koe, he iwi kino te haka a ratou, a ki te ui ake 'oti me pehea e pai ai te haka' ka kiia atu e koe, ko koe me tuku ki raro, kia kite ai ratou i te pai o tau haka, a ki te tukua koe ki raro, ka mea atu me homai he kahu pai ki a koe, kua poke ou i te auahi a me homai he hou mo te mahunga, a me homai hoki te pake-kura a Ue-nuku ki a koe kia pai ai tau haka, a me homai tana maipi ki to ringa mau ai, a ka tu koe ka haka, ko au ki waho ki te kuwaha o te whare noho atu ai a ka haka koe, a ka rere ki waho maku e titi te whatitoka o te whare, a ka oma taua ka whati."

Ka ahiahi ano te ra, a ka tu ano te iwi ra ka haka, a me te noho mai ano a Ue-nuku ki te matakitaki i te takaro o te iwi ra, a ka karanga iho a Whakaturia i tana kete "E te iwi nei page (6)kua kite iho ahau i ta koutou haka, koia ahau i mea ai, he haka ke ano tena i te haka e haka ai toku hapu."

Ka ui ake te iwi ra ka mea "Oti he haka aha tau haka, he pai koia tau?"

Ka mea iho a Whakaturia "Maku pea te haka e whakapai ai koutou."

A, ka mea a Ue-nuku "Tukua iho kia kite tatou i te pai o tana haka." A ka tukua iho a Whakaturia, ka tae iho ki raro ka kiia atu e te iwi ra "Tena e haka."

Ka ki atu a Whakaturia, "Homai hoki te wai kia horoi au, ara tukua au kia haere ki te uku i au," a ka haere aia ki te uku, me ana hoa haere ano, a ka hoki mai ka ki atu ano te iwi ra "Tena e haka." Ka ki atu aia, "Homai he kahu pai ki au, me te paki-whero a Ue-nuku, me tana maipi ki au kia pai ai taku tu ki te haka." A ka homai aua mea ra, me te paraoa kapara ki tana uru titi ai, a ka tahuna te ahi kia kaa, a ka haka te tangata ra, a ka roa kau ano, ka tu aia ka peke atu ano i tana wahi i tu ai tau rawa atu i waho o te whare, a ka titia mai te kuwaha o te whare e Tama-te-kapua, a ka whati raua ka oma, ko te iwi ra tena kua kati ki roto ki te whare noho ai, ano i herea ki te ana noho ai, ka whati ra raua a ka haere ki to raua kainga, a ki te iwi a ka rongo te iwi ra i te mahi a Ue-nuku ma ki a Whakaturia ka riri te iwi ra, a ka mea me parekura a Ue-nuku ma, a ka noho a Tama-te-kapua ma ka mahara, a ka roa ka ki ratou me haere ke ratou i te whenua i Hawa-iki, otira puta rawa ake page (7)taua whakaaro haere ke atu mo ratou i te whenua i Hawa-iki kua riri raua a Ue-nuku ma, a kua maunu mai te taua a tera ki te patu i a Hou-mai-tawhiti, me ana tama me tana iwi, a ka tu ka kekeri te tini nei a ko Hou-mai-tawhiti i hinga i te mate a ka pouri ratou, a ka whakaaro ki te waka mo ratou e rere mai ai i te moana ki te whakatau whenua mo ratou e noho ora ai i ta ratou whainga, a ka oti nga waka nei a Te-arawa, me etahi atu waka, a ka rere mai a Tama-te-kapua, i a Te-arawa, otira rere rawa mai kua mahi kino ano a Tama-te-kapua ki te tahi o nga rangatira o te waka ra o Tai-nui, na Tama-te-kapua i korero nukarau kia eke a Nga-toro-i-rangi raua ko te whaerere ko Kea-roa ki a Te-arawa ki te karakia i te waka ra, kia kai noa ai te hunga i te waka ra i te kai maoa i te moana, a no te ekenga o Nga-toro-i-rangi ki te waka ra, ka whakina mai ana raua e Tama-te-kapua, a he keia tenei tu mahi nana, koia te tangata mana o Tai-nui i riro he mai ai i roto i te uri o Tama-te-kapua-whanako, a noho he ai nga uri o Nga-toro-i-rangi i enei motu ara e kiia nei aia no Te-arawa, kaore no Tai-nui ke ia.