Waiata Utu A Nga-Ti-Maru.

Ka mutu tena ka whakahokia atu e to Nga-ti-maru e Toko-ahu, ko tana waiata tenei.

Ko Toko-ahu, i noho i te Popa [Pupa] i Wai-hou, ko Toka-tapu i noho i Whare-kawa:—

Kaore taku raru,
E titoa mai nei;
Riro te whakaaro,
Ki nga hau o te tonga.
Ripoa mai nei
He ripo Hau-auru;
He aha koia koe,
Te whakaaro ai,
To whaea ra,
I waihotia nei,
Hei tainga iho
Mo enei waka;
Tikina pakia
Te poho o te Aroha,
Te ara ra e,

page break page 97

I haere atu ai
Kahu-topa-rangi
He kuri wao,
Umu tamaoa,
He karo patu pea,
Taku whakaaro
Na te Hiko anake;
Nana i tiritiri [whiuwhiu]
Nga kai o te rua;
Te tuatahitanga,
Na matou hoki,
Na Pakirikiri;
Nana i tiki atu,
Kotia ko te hope
Ka noa kei muri,
Te mea i te wai;
Ka whiua kei uta,
Pau te ki atu
“Kaore i uru mai”
Na kei tawhiti,
Te puna i Rangi-riri,
Ka rato te haere
A te Manu na runga,
Kapohia pea i te awe Kotuku
Na ka tuku atu
Te maunga hukarere.
Nowai te tupuna
I haere o kore?
Kei whea ianei
Nga ringa pitau,
Te puku i pahu
I te mura o te ahi.
Kei whea te toa,
Kia mau ki te papa,
Paku rawa koe,
I nga tai a Kupe
I te kainga ra,
I te Wai-o-hua.
Ngati-whatua, nana
Nei koutou, noho
Matua kore;
Ko te iwi ngohengohe.
Nau i ki mai
“Ka kai ewe hoki au,”
Engari ano koe,
Ka anga mai,
Ki te iwi.
Kai matua iho
Kai whananga hoki; e.

page 98

A muri iho ko tenei ano o nga waiata a Toko-ahu:—

E whiti e te ra, maene ki te kiri,
Whakarongo ki roto ra e;
He haruru, kei te horu tai;
Kei te kupu tararau i waua mai au [hei maka mai nei]
Ki te Maunga-hakahaka
Tirohia e koe ki Kai-tarakihi.
Ki Whakairi, ki Moe-hau,
Ki te Aroha. Uta e tu mai nei,
Te taea te rourou. I taoroa atu te Maunga
O te hau-auru; ka tai rite tonu,
Ki te moana. Ko mama [mana],
Ko Tu-kino, e kiia mai nei
E koe, e haere atu ana he papanga
Pounamu; e taea te kikini
Te poho o Po-mare, o Mau-kiri-ngutu,
O Taupo [ho], o Te Rangi-ka-heke,
O Te-apo-apo, te puna i Roto-rua.
I whakaaro atu, na Te-kowheto koe [Kowhetu koe]
Kia hoki mai te pito iti ki te iwi;
I pokaia e koe ki Wai-taka-ruru
Ko te Kowhawha. Naku i piki atu,
I nga hiwi maunga ki Tu- [a] -ahu-o-ure,
I hopukia ki roto ki te Pu-roto-roto
I whakarongo ki te rere i Wai-kato
E te tini o [e] te rau;
Kia tau [kai] te taringa,
Ki te ngohi mau reke;
Nana i whakahiwa [whakahua] mai,
He tino kore koia i taku ringa.
Tenei e koro [tama] te putea kii,
Naku i tari [kawe] mai;
I haere mai i raro,
I te Muri-tokerau,
I te tonga wai kau;
E pu mai ki te kiri,
He huinga korero te tangata
Panirere, i kupukupua ai.
E pai Matahi
He waka utanga [whakaitañga] mate,
Me te Rae-pakaru
He waka i tana piro [He whanautanga piro],
Tenei [tena] te kore noa,
Ko te wakautanga [aitanga]
O Raka-kuku ki Whai-apu [Wai-apu].
page 99 Mawai e whakahoro
Te keho i Rangi-toto?
Te toka i Wharenga [Whare-ngaehe] e
I kurua moetia.
Ko te Patu-hua-rua,
I torona ki te ringa.
E haere atu ana
I te hinanatanga o te ihu
O Tonga-rewa, I te itu
O Komako, i hopokia,
Ki waho ki te moana:
Tu hohonu ki Oruhi [O-uru)
I tauputia [hauputia] ki te rae
Ki Wai-mango ka mene tonu,
Ka [he] rite te takiri hauora,
O [i] te hunga [i] mate atu
Ki te po [keno]; i waiho i te ao.
E rarapa ana a taua nei patu,
I nga rangi ra e.
Mau e whakaaro mai;
Ka tua toru, ki te
Ngutu maioro,
Ki te Weta-kara i
He urunga; ka taha [taka]
Kei [i] te moana.
Ka paneke ki Hau-raki,
Ki te papa no Rotu
Ki te “aute te whawhea” [awhea].
He ripanga paraoa,
Ki Kauae-ranga;
Ki te rua'o te tini,
O te mano, o [i] te wehi o te patu e.

He waiata ano ta Toka-tapu, hei whakahoki mo tenei kaore i mohio i aku hoa.

Ko te takiwa i tuhituhia ai te pukapuku nei, kei nga po, kei kona ka korero te tangata, kei te awatea e kore e noho aku hoa.

Ka mutu nga whawhai waiata a te hunga koroheke nei.

Te Kohuru I A Toto. (Nga-Ti-Mahuta.)

He mea kohuru a Toto i O-tahuhu, i Manuka, ara i te ara toto waka mai o te awa o Tamaki marire mai ki te moana i Manuka ka puta mai ki Mangere i One-hunga.

page 100

Koia nei te take, me nga tikanga i kohurutia ai a Toto.

Haere ana a Toto ki Wai-kato kia kite i tana teina, ko te ingoa o taua teina ra, ko te ingoa ano ko Toto.

I noho taua Toto ra i te puwaha o te awa i Te-awa-roa, e puta atu ai i te Pae-o-kai-waka e puta atu ai ki te awa o Wai-kato, i te taha ki te Hau-auru o te wahapu o te Awa-roa taua Toto ra e noho ana.

Tae atu a Toto kia kite i tana teina a ka noho ka tangi ka korero, a ka tae ano ki te ra e hoki ai ratou, ka maranga mai ratou, ko etahi o te ope i hoe mai i te awa o te Awa-roa, ka u ki Purapura. Ka toia nga waka ki Wai-uku, ka hoe i Manuka a ka u ki O-tahuhu.

Ko te tahi wahanga o te ope i hoe i roto i Wai-kato a ka tae ki Te-auaunga ka u ki uta, ka haere ma te ara i Titi ka puta ki Patu-mahoe, ka haere i Tu-rorirori ka tae ki Te-karaka ka whiti i te awa, ka haere ki Manu-rewa, a ki Matuku-rua, a ka tae ki O-tahuhu.

Ko te tahi wahanga ano o te ope a Toto i haere mai i te ara i te Awa-roa a ka tae ki Tau-whare, ka haere i te Akau, a Pehi-a-kura, ka tapoko ki te ngahere ano ka tapoko ki te ngahere ka kite ratou i te koroua e noho ana i te take o te rakau, e kai ana i te Tui, kua oti i aia te tunu ki te ahi. Ano ka kite ratou i taua koroheke ra ka kata ratou, a ka ui atu ratou ka mea, “Heoi na ano tau kai.” Kihai i hamumu mai te waha o te koroua ra a ka mea atu ano te ope ra ki aia, “Kaore kau au tama hei tahere manu mau?” Me te noho puku tonu te koroheke ra.

Nei koa ko te tamaiti a te kaumatua ra i runga aia i te rakau e nohoia ra te take e te koroheke ra, a kihai te ope a Toto i kite ake i taua tamaiti ra. Ka heke iho te tamaiti ra i te wa i pahure ai te ope ra, a ka ui atu aia ki tana papa ka mea, “I pehea te ope ra ki a koe?” Ka mea atu te kaumatua ra, i penei na a ratou patai [ui] mai ki au, otira kihai au a hamumu atu, i penei te patai a o mokai, “Heoi na au tu kai, kahore he tama au hei tahere manu mau?”

Ka rongo te tamaiti ra ki aua kupu, ka pouri aia i te ahua tawai mai o te ope ra ki a raua ko tana papa, a ka haere aia ka page 101 tutu ope taua; taro (roa) kau ano ka oho te iwi. Haere ake he maia kau nga hoa o te tamaiti ra; po kau ano ka haere ratou me a ratou patu. Ka ahu ki te Karaka i te wahapu o te awa o Wai-uku. Ka kau ratou ka whiti, ka haere i te one o Manuka, ka tae ki te wahapu o te awa o Pukaki, ka kau ka whiti haere tonu ka tae ki O-tahuhu, kua tata ki te ata, tae atu ratou ko te ope ra e noho ana i reira, i kitea ki nga waka. Ka paia te huaki, ka patua te ope a Toto i reira ka mate. I mate a Toto i taua taua ra.

E hoki ana a Toto ki tona kainga ka rokohanga nei e te kohuru. E hoki ana aia ki tona iwi i Hau-raki.

Heke-Te-Wananga Raua Ko Korako (Nga-Ti-Haua.)

Ka haere te teretere a Ha-nui raua ko Heke-te-wananga ki a raua haere i roto i Wai-kato, a ka tae raua ki te ngahere, rokohanga atu taua koroheke nei a Korako e noho ana i roto i te rakau kua hamama te rua i te ngaunga a te ahi, ka kite raua i taua koroheke ra, ka mea atu a Heke-te-wananga ki tana hoa ki a Ha-nui, “Ka miia e au te mahunga o te koroheke nei, kia heke ai tana tupu” ka riri a Ha-nui no te mea he teina keke a Korako na Ha-nui; a he tamaiti a Korako na te teina a Marama tu-tahi na te tuakana a Korako, a ka tohe ano a Heke-te wananga ki tana i mohio ai; a kihai rawa i rongo ki te riri a Ha-nui. Ka piki a Heke-te-wananga ki runga ki taua rakau, a miia iho ana te mahunga o Korako eia, a ka karanga iho a Heke-te-wananga ki taua koroheke ra ki a Koraka, ka mea, “Ho, Ho! e koe e noho iho na, kua heke to tupu rangatira, kua turuturu taku mimi ki to upoko.”

A ka haere a Ha-nui ma ki ta ratou haere, a ka haere atu ano hoki a Koraka i reira ki te kimi [rapu] i tana tamaiti; ano ka tae aia ki te awa o Wai-kato, ka kite atu aia i nga tamariki e takaro mai ana i te tahi pare-parenga o te awa i te taha o ta ratou kainga i ta ratou Pa; ka karanga atu a Korako ki a ratou ka mea atu, “Haere kiia atu ki taku tamaiti ki a Waenganui, kia hoea mai he waka ki au” ka mea mai aua tamariki ra ki page 102 aia, “Ma matou e hoe atu he waka mau” ka mea atu a Korako, “Kauaka, kaore au e pai ma koutou e hoe mai he waka ki au; haere karangatia atu ki a Waenganui, mana rawa ano e hoe mai he waka ki au.”

A ka haere aua tamariki ka mea atu ki a Waenganui, “E karanga ana mai to papa ki a koe, kia hoea atu he waka e koe ki aia.” Ka mea mai a Waenganui ki a ratou. “He aha na koutou te hoea atu ai he waka ki aia?” Ka mea atu ratou, “I kiia atu ano ma matou e hoe atu he waka ki aia, a nana i whakakahore mai, i kii mai hoki aia, mau pu ano e hoe atu he waka ki aia” ka hoea atu te waka e Waenganui a ka tae aia ki te wahi i tana matua, ka karanga atu a Waenganui kia heke iho tana papa ki te waka; ka karanga iho te koroheke ra, ka mea, “Ko koe e piki ake.” A ka u atu te tamaiti ra ka piki ka tae atu ki te taha o tana papa. He mea hoki i piki atu ai aia, he mohio nana he tino kupu te kupu a tana matua ki aia. Ka noho aia ka ui atu aia ka mea, “He aha to take o tenei mahi au?” Ka mea atu a Korako, “E tama, kua he au i o matua i a Ha-nui, raua ko Heke-te-wananga.” Ka ui atu te tamaiti, “He aha ta raua hara ki a koe?” Ka mea atu te matua, “Taku hara, taku hara, ka piki a Heke-te-wananga ki runga ki taku whare, ara ki te rakau i noho ai au, a miia iho ana tana mimi ki taku upoko, me tana, karanga iho, ‘Ho, ho, kua heke to tupu.’” Ka mea atu te tamaiti, “Ha, ora iti koe, kua kohurutia e taua hunga, ‘Ka hei tau’ ka patua a raua anganga e taku patu” a hoki ana aia i tana waka ki te Pa.

Kihai i taro [roa] ka tukutukua nga karere ki te iwi katoa, kia amia [huia] he taua; a ka hui te iwi ka whakina te mate o tana matua ki a ratou; a ka hui ratou i te po, ka kiia nga ki takitaki i te mate mo ta ratou kaumatua rangatira, a ka kiia e taua hui, kia hapainga te taua i te ata ki te patu i a Ha-nui ma. A ka moe te ope nei, ao ake i te ata ka ara te taua nei, ka kakahu, ka mau ki a ratou patu, a haere ake kotahi ma rima ki te tau i te Pa a Ha-nui.

Hokotoru rau nga toa o te Pa ka tauria nei, a ka kite mai page 103 ratou i te taua e haere atu nei, ka huakina mai e taua toru rau ki waho o te Pa kekeri ai, ka tu ka papatu, a ka whati te iwi o te Pa ka rere ki to ratou Pa ka whaia [arumia] atu e te taua, a tapoko tahi atu ana te taua me te tangata whenua ki roto ki te Pa, ka patua e te taua, ka pa te karanga a Waenganui ka mea, “E Ha-nui e, hohoro koutou ko to whanau, me au wahine te piki ki runga ki te whare” a ka ora ratou ki reira, ko te iwi ia o te Pa i patua, a ko nga mea i whakaorangia, i waiho hei ora, hei rahi ma te iwi o Waenganui ma, a e noho pononga tonu ana taua hunga i enei ra.