Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]

Upoko VI

page break

Upoko VI.

Taku hiahia ra ki te hau no Tu,
Ki te tara matau ra.
Ka tu nga rongo o Koti na i te mania;
A Koti na i te ngahere,
Te ngahere tina ki te wawau.
Nau mai e te tapu
Ka whano taua nga iwi toi tu;
Oi runga o He-tapuke.
A tuhi te makau ki te tuhi no Tama,
Kia oma mai ai te ika ki te tahu;
A ka manawa reka ra te
Ika ki te tahua.

Te Horonga O Nga Pa O Tu-Raunga-Tao.
(NGA-TI-MARU.)

Ko te whakahaere tenei mo te horonga o nga pa o Tu-raunga-tao me te matenga hoki o ana iwi, ia Wanganui, raua ko tana teina, i a Kaha-wha-to. Ko te timatanga o tenei whawhai na Hape, raua ko tana teina, ko Haua, he tango whenua he whakaheke tupu, na aua tangata te whenua, o Paka-rau, tae atu ki Matamata puta atu ki Wai-hou, e rua tau e whawhai ana a Hape raua ko Haua kahore i mate a Tu-raunga-tao. I mua tonu te pa o Tu-raunga-tao i nga pa katoa, hui katoa nga pa e whitu tekau koi [koia] nei tona whakatauki, “Tau ana te ahuru o Paka-rau,” i te nui o te tangata i te puputu o te pa. Ka he te manawa o Hape raua ko Haua katahi ka tono i o raua iramutu kia haere mai ki te whawhai i a Tu-raunga-tao; katahi ka haere mai a Waenganui raua ko Kaha-wha-to, haere mai to raua iwi e whitu tekau topu ka tae mai ki te taha o nga pa o page 74 Tu-raunga-tao, he awa kei reira ko Pi-ako-iti, he kowhatu nui i roto i taua awa. Katahi ka puta te kupu a Hape raua ko Haua, “Ki te taea e korua te kowhatu e takoto i roto i te awa nei, ki runga i te pukepuke nei, kia pena nga pa nei horo atu ana i a korua.” Katahi a Kaha-wha-to ka ahu i tana tuahu ka oti, ka tahi ka karakia i ana karakia ka oti, ka tahi ka hui te whitu tekau topu ki te taha o taua kowhatu, katahi aia ka haere atu, tu ana i runga ka tahi ka whakahaua kia pupuru nga ringa i taua kowhatu. Ka tahi ka karakia, mutu rawa ake kua oraora noa iho taua kowhatu, ka-tahi ka hapainga ka haria [maua] ki runga ki te pukepuke takoto ai; huaina iho te ingoa ko “Kowhatu hapai,” e takoto mai na taea noatia tenei ra. I te ata po ka whakaekea te pa o Tu-raunga-tao ka whawhaitia, ka horo ka rere nga tangata ki te tehi pa, tae tata atu ano aua tangata ka patua ka horo ano taua pa. Ka tahi ka maro tonu tana haere i waho i nga pa katoa, ka kitea e aua iwa ka pa te karanga a aua iwi i roto i nga pa, “E! e! Tu-raunga-tao e pewhea ana te mamae?” Ka utua e Tu-raunga-tao “Taria iho” me te haere tonu taua tangata i waho i nga pa, ka tae ki nga pa o muri rawa, ka karanga ano te iwi ka mea, “E! e! Tu-raunga-tao me pewhea nga tamariki?” Ka utua e Tu-raunga-tao, “Kaore ana kaore ana, he tamariki e hua i te matamata o te ure, e pari ana te tai o te kotinga.” Ka kite te iwi ka whai [aru] i muri i a ia, ka tae ki te awa nei, ko Wai-hou te ingoa, ka tahi ka kii atu te iwi o Tu-raunga-tao “Me pewhea tatou e whiti ai i te awa nui nei?” ka tahi ka utua e Tu-rau nga-tao “Tena ano ona roratanga” heoi whiti ana ratou i te tehi wahi kuititanga o taua awa; heoi ora ana taua tangata, a tupu ana nga uri o taua tangata i roto i a Nga-ti-haua katoa. Kaore te mate o tenei tangata i ea taea noatia tenei ra. Heoi tena.

Ka timata ano tenei ki te whakatauki a te Tipi mo te mate o nga iwi o te Akau. Haere tonu i te tai Hauauru tae atu ki Mokau haere tonu Wai-tara, haere tonu Nga-ti-rua-nui, puta noa ki Kapiti ahu mai Roto-rua tae ana mai ki waenganui o taua whenua katoa. Ko te matenga nui tenei o nga iwi katoa o page 75 te Hau-auru, o te Tonga, o te Marangai. Kotahi rau nga tohunga nana i mahi i atahu. Kaore i taea e a ratou karakia ka tahi ka tukua ki a te Tipi raua ko tana tamaiti ki a te Inu-wai te tikanga; ka tahi ka ahu raua i ta raua tuahu, ko Hira-mai te karakia:—

Hira mai ai, te whekite o te Rangi,
Hira mai ai, te ngawha o te Rangi.
Pera hoki ra, te kapua nui,
Te kapua roa,
Te kapua riakina
Ko Hau, ko Tiki-tawhito-ariki,
Ko te Kuku, ko te Wawai,
Ko te Kawitiwiti,
Ko te Katoatoa,
Ko Tawhito-uru-ngangana,
Ko Hiwa, Hiwa-nui,
Hiwa-roa, Hiwa-pukenga,
Hiwa-wananga, Takataka,
Te Kahu ki o te Rangi.
Koia a Pou to putanga
Ki te whai ao,
Ki te ao marama.
Patua i te Kawa;
Patua ki runga,
Patua ki a Papa.
Te Rangi e,
Te tauria e,
Tena te kawa ka whai,
Te kawa o Hira-mai.
Ki Whanga-mata te rakau,
Ki Puhanga-mata te rakau,
Marere te tatahe o taku waha,
Ki runga ki a koe;
E tapu ranei koe?
E tapu ranei koe?
Maku e kai to upoko.

Ka tahi ka atahungia aua iwi katoa nei, ka tahi ka haria [maua] mai te rakau nui ki waenga o te marae o te tuahu. Ka tahi ka whakatakotoria nga rarauhe ko nga tinana, ka tahi ka hirihiria e taua koroheke e te Tipi. Ka mutu ka maranga te karakia a te Tipi. Ka tahi ka keri aua rarauhe i raro i taua rakau nui nei puta atu ana ki tua; ko te tikanga, he Niu. Kite katoa nga tohunga katoa i te nui o ta raua mahi ara i te mana me te kaha e te atuatanga o ta raua tuahu: i tirohia ki te page 76 hounga o a raua rarauhe i whakatakoto ai ki tetahi whaitua o te rakau a puta atu ana ki tetehi whaitua o taua rakau nui nei.

Ko te pa i hui ai nga tohunga (ara nga tokanuku katoa o Wai-kato katoa) ko te Aitu he pa no te Tipi raua ko tana tamaiti ko te Inu-wai. Ka oti tena ka tahi ka haere ko te Inu-wai (te tino tohunga ara te rangatira whakahaere o ta ratou mahi), ka haere ki te kawe i ta ratou atahu kia haere mai ki te wahi hei matenga mo nga iwi o te Hau-auru, o te Tonga, o te Marangai; haere ake e rima tekau topu, ko te nui i noho katoa, ko ratou anake i haere, ko te matua i noho ki nga iwi, timata ta ratou haere i te taha Hau-auru. Ka ahu ki runga ki Tara-naki haere tonu Nga-ti-rua-nui, haere tonu Whanga-nui, Rangi-tikei, ka huri i reira ka haere te Ahu-o-turanga, ka haere tonu ki Ahu-riri tae ana mai ki Titi-o-kura ka tae mai ki Taupo haere mai Roto-rua. Ka tahi ka hoki ki Maunga-tautari: kua hui katoa a Wai-kato katoa ki Hinga-kaka. Ia ratou e haere nei e whai haere ana nga iwi katoa i a ratou, kaore a ratou whawhai haere, e penatia ana me te kuri e whangaia haeretia ana e tana ariki kia tae ki tana kainga: tae rawa mai ratou ki Hinga-kaka (kei waenganui o nga roto o Manga-piko tenei whenua e tata ana ki Pa-te-rangi, ki Arekahanara) kua rupeke (poto) katoa a Wai-kato ki Hinga-kaka tae rawa mai aua iwi kua pakarukaru katoa o ratou kakahu Maori; nga kakahu papai, nga kaitaka nga neko nga koroai nga tutata nga tuputupu nga topuni nga huru, nga kakahu o namata a nga rangatira. Heoi ano a ratou kakahu i tae ora mai ai ratou, he koka he pake, etehi ingoa enei, he otaota he kiekie e tupu i te nehenehe [nga here] nei, ko nga mea kua maroke whatu ai e ratou. Te kai he tawa, he hinau, he roi, he pohue; ko a ratou kai enei ia ratou e atahu haere nei i nga iwi o te motu nei. Ko te Tipi kua mohio, ka tae mai i taua ra, ka piki aia ki runga ki tana tuahu ki reira tu ai karakia ai i te ata, moiri rawa ake te ra ka tae mai tana ope, te ope a tana tamaiti, haere tonu ratou ki runga ki te tuahu, ka mahia ratou e te Tipi, e te Tiki; ka mutu ka kawea kite wai, hoki ake ka eke page 77 ano ki runga ki te tuahu ka karakiatia ki nga karakia maori o namata, ka noho taua iwi, a i te ahiahi ka whakatakotokotoria nga pehipehi, ka oti tera ka whakatakotoria nga matuaiwi ka oti tera ka tahi ka tukua nga torotoro, ka oti katoa te whakahaere, ko te iwi i haere kotahi tonu ta ratou ngohi e rua tekau o te tangata whenua i hui kia ratou; hui katoa hokowhitu topu, rite koka tonu taua ngohi. I te ata ka kitea e haere atu ana, pouri tonu te whenua, manomano tini te tangata ko taua ngohi koka nei i muri. Ka puta nga kupu a nga rangatira katoa o Wai-kato katoa ka mea “Ma te ngohi koka nei tatou e whakawhati.” Heoi noho tonu te iwi raka, kaore i hamumu atu ki aua iwi katoa. Awatea rawa ake kua tae mai te hoa riri ki nga pehipehi ka mahue atu, ka tae ki te matuaiwi ka tahi ka huakina, ka tahi ka whawhai ka kawe tetehi ka kawe tetehi; heoi ka whati a Wai-kato katoa, me Nga-ti-mania-poto. He tini nga hapu i roto i enei ingoa e rua, tae atu ki te rua mano nuku atu. Ka mahue ko te ngohi koka nei, i muri rawa hoki taua ngohi, ka kaha te hoariri a ka eke ki runga ki te iwi kakahu koka nei te hoariri, ka tahi ka maranga ake taua iwi ka tahi ka whawhai ka kawe ka kawe. Ka tahi ka whakapaua katoatia te riri a te iwi kakahu koka nei, ka whatinga mano tini o te ope ra, ka kite mai nga iwi i whati ra, kua toa te iwi kakahu koka ra, ka hoki mai ki te whawhai ka mate te iwi nei, kore rawa te tehi tangata i hoki ki tona kainga. Penei tonu te wheua o te tupapaku me te tahuna ngaingai o reira mai tae ana mai ki te takiwa i riro ai taua whenua i te Pakeha.

Inaianei ka kii nga iwi katoa a ia hapu a ia hapu katoa katoa nana i mate ai aua iwi nui whakaharahara nei. Ka tahi ka tu a te Tiki ka penei tana kupu ki nga rangatira katoa. “Tikitiki marere i runga o Hinga-kaka i to rerenga ki te kawhaki i a koe.” Ka tahi ka peke atu a te Inu-wai ka mea, ko nga kupu enei, “Nga uri koe o wai? i tu mai ai ki runga; kaore koe e mohio nga uri tenei o kotikoti ki, o kotikoti korero, o kotikoti wananga, titi, tata, he wareware ki tua o te moroai a Tane. Ko wai te tangata mana e peke te nohoanga o te whakaihuwaka? page 78 ko au, ko au anake.” Ko te tikanga o enei kupu, mo te tangata e ki ana ko ia te rangatira. Te tehi ko te tangata e ki ana mana te whakahaere mo nga iwi katoa katoa. Te tehi mo te tangata e ki ana he toa ia ki te whawhai. Te tehi kei te ihu tonu te nohoanga o te toa; kei te hopu matangohi pena ano ki uta, kei mua tonu nga toa kei te kawe i te iwi ki te riri; koia tena taua tangata he whakaihuwaka. Ko te ingoa o aua tangata me o raua iwi kakahu koka nei ko Nga-ti-huru-mangiangi, ko Nga-muri-kai-taua.

Ko nga whakapaparanga tenei o nga tangata nana i patu a Tu-raunga-tao, a Waenganui a Kaha-wha-to. Na Kaha-wha-to ko Karanga-titi-aho, nana ko Nga-rangi, nana ko Tipi, nana ko Inu-wai, nana ko Pua-hue, nana ko Nga-paki, nana ko Tuhua, nana ko ana tamariki.

Te Whawhai A Nga-Ti-Raukawa Ki A Nga-Ti-Kopiri-Mau.(Nga-Ti-Maru.)

Ko tenei kura mo te upoko o nga tino Rangatira Ariki, ko nga huruhuru o te manu nei o te Amo-kura. He taonga nui rawa te Amo-kura ki o matou kaumatua o namata.

Tenei te korero mo etahi o aua kura, he mahi na o matou matua i nga ra o mua noa atu i Hau-raki i te Aroha.

Ka haere te teretere a Nga-ti-raukawa kia kite i taua iwi nei i a Nga-ti-kopiri-mau i Hau-raki, he mea taua haere, he tiki i te tahi o a ratou wahine i tahuti (oma) ki te Aroha. Tae atu taua ope nei, ka tunga e Nga-ti-kopiri-mau kia kohurutia ratou. Ka tukutukua nga karere e te tangata whenua ki Ohine-muri, me nga kainga katoa o Hau-raki kia hui mai nga tangata o reira kia kohurutia te iwi nui nei a Nga-ti-raukawa.

Kihai taua tunga kohuru nei i ngaro i a Nga-ti-raukawa, a ka huihui puku ratou ka rapurapu tikanga e kore ai ratou e mate. A ka mea ratou me tu e ratou ki te Haka, ki te Kanikani kia warea ai nga whakaaro a Nga-ti-kopiri-mau. Ka mau a Nga-ti-raukawa ki a ratou weweru [kakahu] papai, ka tikitiki page 79 i a ratou mahunga, here ai ki te Aute, ka tia ai ki te Tuki, a ka titoa nga kupu e ratou mo ta ratou haka.

Ano ka oti te whakapai a te iwi nei a Nga-ti-raukawa i a ratou, ka tu ka korero kia ratou, turituri ana te marae; a ka rongo a Nga-ti-kopiri-mau i te ngahau a taua iwi ka tu nei ka haka, ka hui katoa mai ratou kia kite i te haka.

Ka tu te iwi nei ka haka, koia nei nga kupu o ta ratou haka:—

Puhi kura, puhi kura,
Puhi kura, puhi kaka,
Ka whakatautapa ki Kawhia,
E huakina, huakina.
Homai ra to whiri kaha,
Toro kaha, kia wetewetea
A te, a ta, a tau. (d)

Ka pai te iwi o Hau-raki ki te haka a Nga-ti-raukawa, a ka unga (tonoa) kia haka ano, ka tu ano te iwi nei ka haka ano, ko nga patu a te iwi e haka nei kei roto ano i a ratou e huna ana a i meinga hoki ratou kia kohurutia e Hau-raki, ka hokia nei te mate mo Hau-raki. Ka tae nga kupu o te haka ki te kupu ra “A te, a ta, a tau” ka oho te kapa haka nei ka whiua te patu ki era e noho whakarongo ra o Hau-raki, ka patua te tane, i te patu kore hoki a ratou mate noa, a ka poto era te patu, ka whakaraua nga wahine, ko nga tupapaku whiua atu ki te awa tere ai, ka haere a Nga-ti-raukawa ka hoki ki tana kainga, ka tae ake nga huanga o enei kua mate nei rokohanga mai e maanu ana i roto i te awa a kihai noa ake i whai ngoi aru i taua iwi. Ko te tino tangata o Hau-raki i mate ko Titipa.

Nga-Ti-Koro-Ki Me Tana Manu-Aute.
(Nga-Ti-Mahuta.)

I nga ra o mua noa atu, he Manu-aute te karere kawe kupu a te tahi iwi ki etahi iwi.

He mea hanga te Manu-aute ki te ahua o te tangata, ara penei ai me te tangata, te pane ano, te tinana ano, nga ringaringa ano me nga waewae. He aute te paru o waho o te page 80 kareao o te tinana o te manu. Ko tenei mea ko te Aute he hiako rakau nei, ka oti te manu, a ka tae ki te ra e tika ai te pupuhi o te hau e tae ai te manu ki te kainga o te iwi mana te kupu, ka tu ka tukua te manu kia rere, ano ka aua noa atu te manu ki runga ka tukua te aho o te manu a ka kawea e te hau a tau kau noa iho ki te kainga o te iwi mona te kupu, ka kite te iwi ra i te ahua o te manu ka mohiotia ki te ahua te iwi nana i tuku te manu, a ka whakatika ka haere taua iwi ki te kainga i tukua ai taua manu.

I nga ra o mua ka tu te Manu-aute a te iwi a Nga-ti-koroki i Wai-kato, ano ka tae te manu ki aua noa atu, ka motu te aho, a ka rere te manu whaka Heretaunga, ka arumia e Nga-ti-koroki, a ka kitea i te whenua e kiia nei ko Whenua-kite. He kitenga no taua Manu-aute i reira, Koia i tapa ai te ingoa o taua wahi ko Whenua-kite, a ka riro taua whenua i a Nga-ti-koroki. No te wa o te tau o Here-turi-koka, a o Mahuru taua manu nei i whaia ai.