The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]
Upoko XVI
Upoko XVI.
Aue, aue, pakipaki kau au, ki te tuakiri o te whare;
Kei wha te mea e uaratia e taku kuru pounamu?
Whakaputa e tama ki waho ra;
Tomokia e koe i te whare i to tuahine i a te Paea,
Kia whakawhiwhia koe ki te rau o Papa-uma:
Kia pai taku mea te haere,
Nga pikitanga kei Wai-pokaia;
Ka kitea mai koe e o papa,
Hei karanga mai “Nau mai, nau ake
Takahia te pae ki te Arahanga.”
Ma Nga-ti-awa e whakatangi
Ki te rapa wai hoe.
Tohu e tama ko te kore, i to iwi mokai;
Ka riro te karanga, pa wawe ki tawhiti:
Ka patata taku tu, te taumata ki Kapura,
Ka hoki mai taku mea ki au e e.
Ka Noho A Nga-Ti-Maru I Horo-Tiu.
(Nga-Ti-Maru.)
Ka mutu te wahi ki a Nga-puhi, ko te nohoanga o Nga-ti-maru ki Horo-tiu tenei ka korerotia nei.
Ko Horo-tiu kei te tua whenua, na te Waha-roa tenei whenua, ka noho a Hau-raki katoa ki reira, i te wehi o te riri a Hongi-hika i korerotia nei i era wharangi o te pukapuka nei.
Ko Wai-kato, ara ko Nga-ti-haua, ko te Waha-roa nga Rangatira o Hau-raki no te mea nana te whenua i noho ai a Nga-ti-maru i Wai-kato, a kihai raua i noho pai i runga i ta raua whenua, engari he whawhai tonu ta raua mahi i o raua ra katoa i noho ai i runga i to raua whenua i Horo-tiu.
page 166Nga timatanga o a raua riri no mua ano te take, he whawhai whenua ko Te-pae-o-tu-rawaru te whenua, haunga ra tena, engari o te takiwa i arumia ai nga tangata e Hongi-hika, e whakatete tonu ana i a raua a timata noa iho he pakanga ma raua ki a raua.
Ko te Pa a Nga-ti-maru i noho ai i Horo-tiu ko Hao-whenua; ka hapai te ope a Wai-kato a Nga-ti-whanaunga e haere ana ki runga ki Taitai a ka noho ki te Pa o Nga-ti-maru i Hao-whenua i te ata ka tutungarahu taua ope haere nei, ko ta te ope haere tikanga ano ia, e pera tonu ana hoki nga tikanga ope a te Maori, no taua tu ngarahutanga e taua ope nei ka puta te ngakau kino o etahi o Wai-kato, a ka tahi ka puhia nga pu a taua hunga ngakau kino nei a Te-wao raua ko Kupe, a ka tu ki te tahi o Nga-ti-maru mate rawa te tahi, a ka ore te tahi i tu kau, ka kite a Nga-ti-maru ka tahi ka puhia a Wai-kato ka mate; e kiia ana i nui ano te mate a Wai-kato i konei. Ka hinga i konei a Kereru, te matangohi a ka whati a Wai-kato; ka mate i konei a Te-whakaete, rangatira o Wai-kato tangata-nui hoki o tera wahi, ka tangihia te tangi mona e tana wahine, he mea waiata koia tenei:—
Tera Meremere taukapo ana mai,
Mehemea koutou tenei ka ora mai;
Hoki mai e pa ka moe taua.
E kai e hine i te kiri aritahi,
No Tama ma nei, me kore e riro mai
Taku kai reka nei ko te Ahi-kai-ata.
E kore Naenae e waiho i tahaki,
Me whakaranu iho kia kai taku ora.
Haere e pa i te waha o te pu
Nga riri whati noa i roto te Rei-roa
Ka totohu to hinu nga one hungahunga
I raro (waho) o te karaka
Kia whakawai mai te wahine a Te-pu,
Te wahine a Ti-maru; kauaka e koaia
He ngahoa toki nui na i.
Ka mutu te waiata nei, heoi ano, ka timati tonu iho he kino ma Wai-kato raua ko Nga-ti-haua ki nga iwi katoa o Hau-raki, a ka tae mai te rongo o taua waiata nei ki a Nga-ti-maru ka tahi ka utua atu ki te waiata ano, koia nei te waiata whakautu, he mea keka:—
page 167Ka tere ka tere koa,
Te roke o Haututu
Ki Tau-aro.
E hara i te o tunu atu
Na Pakenga;
He riri whakaputa,
Te riri a Naenae.
Nau tena renga (ranga)
Ki a Tumia
Tenei te pataka tuna,
Ka pirau ki runga
O te paparahi;
Tini kitakita
Ki Maunga-tautari;
Ko te hokowhitu o
Te-ngaungau koa.
E kui turama to
Tau aro kuhukuhu
Ngau ana te moimoi
Tena ra ta Maru-tu-ahu
Te taea te honohono
Mutu rawa.
Ko Te Pakanga Mo Te Mate A Te-Whakaete I Kari-(Keri)-Aruhe. (Nga-Ti-Maru.)
Muri iho o enei mea, ka whai ope taua ano a Wai-kato, hei takitaki i te mate o Te-whakaete, i reira tata ano, tana homaitanga o te ope, ko Kari-aruhe he parekura, ka hinga ano a Wai-kato, e hara i te korero teka enei korero, a ka mau haere tonu mai te kino, a kohuru noa iho a Wai-kato i te tahi o nga Pa o nga tangata o Hau-raki ko Maunga-kawa te Pa, na Takurua tera pa na Nga-ti-paoa a Takurua, ko Tiki te timatanga tangata i mate mo Takurua; tuarua-tia atu ana he ope whakaea mo Takurua, ka mate he tangata mo taua ope nei. Ko taua ope nei hoki na Nga-ti-paoa, te kitenga o te ope a Nga-ti-paoa kua mate a Waikato, noho tonu iho ki te mahi tuna mana, a ka rongo a Nga-ti-haua ka tahi ka haere ki te takitaki i te mate o nga tangata i patua nei e Nga-ti-paoa, ka tahi ka huakina mai, a ko taua ope a Nga-ti-paoa ka mate i te huaki a Nga-ti-haua he morehu nei i ora; ko Huka-nui tenei parekura, tera a Nga-ti-haua te patu mai ra i a Nga-ti-paoa i Huka-nui, page 168 tenei a Nga-ti-maru te patu atu nei i a Wai-kato i Putoetoe. Muri iho i tenei ko Taumata-wiwi he parekura na Nga-ti-maru raua ko Nga-ti-haua, ko Wai-kato ko Nga-ti-awa, ko aua iwi nei nga hoa riri a Nga-ti-maru, a ka hinga ano a Wai-kato, engari ko te papa i riro i a Wai-kato ratou ko Nga-ti-haua, ko Nga-ti-awa, ko ta ratou rangatira whakahaere ko te Waha-roa, matua o Wiremu Tamihana Tara-pipipi, ka whati a Hau-raki, ka patua haeretia, a mate iho a Hau-raki i taua parekura nei, toko iwi pu, ara ko tahi te kau ma waru, ko Wai-kato, ko Nga-ti-awa, ko Ngati-haua ka hinga i konei; hei aha i te mea i a te Waha-roa te mana, patu tonu a Wai-kato i a Hau-raki a te pa atu ana, ka tahi ka turia mai e te iwi e te whati nei i te kuwaha o te ratou Pa, ko te tangata mate rawa no Wai-kato, ko te huka tenei a Hau-raki he mea nui ano te huka, otiia he nui rawa te tahuna, engari ko te huka he tohu riri kaha ano a muri atu, ka mutu i konei te riri a Hau-raki kia Nga-ti-haua raua ko Wai-kato. Ka noho a Hau-raki i Hao-whenua, ko tana pa hoki tera i Horo-tiu, ka noho nei te iwi i patua nei e Nga-ti-haua, ara a Hau-raki katoa, i pana atu nei hoki e Hongi-hika i Hau-raki ko te wa ano hoki tenei o aua iwi nei i hoki mai ai ki to ratou kainga i Hau-raki, no te mea hoki i patu kau a Hongi-hika i nga tangata, a kahore i nohoia, eia te whenua, na reira i wehi kore ai aua iwi nei kia hoki ano ratou ki Hau-raki, otiia i haere whati mai ratou ki Hau-raki, i te mea i tatari tonu ratou kia whai mai te hoa riri i a ratou, a kore noa iho i whai mai a ka haere tonu mai ratou ki ta ratou kainga ki Hau-raki. He tangata ano o Nga-ti-maru i noho ano i Hau-raki, engari i runga i te maunga, ka noho nei kua mutu noa atu na hoki te hokimai o Hongi ki Hau-raki, i te wehi o aua ope nei i mate ki Wai-kato ki Poi-hakena i korerotia nei i te pukapuka nei.
Te-Whawhai A Te-Hara-Miti I Tauranga. (Nga-Ti-Maru.)
A tenei ano hoki te tahi o nga ope a Nga-puhi i mate ki Tauranga ko te ope a Te-hara-miti, na Nga-i-te-rangi i patu; na konei ra i kore wehi ai te hokinga mai o nga iwi o Hau-raki page 169 ki Hau-raki whenua ano, a ka tae mai te iwi ki tona kainga tau maha e noho ana i te kainga e noho whakatupu ana i aia.
Te-Whawhai Whakautu Mo Taumata-Wiwi. (Nga-Ti-Maru.)
Ka tahi ka whakahokia he ope whakaaea mo te mate i Taumata-wiwi, a me te kohuru hoki a Wai-kato i a Takurua, otira kotahi tau i noho ai te iwi i tana kainga i Hauraki, i muri iho o taua hokinga mai ano ki Hau-raki i hokia ai te ope patu utu mo Tau-mata-wiwi, ka tae nei taua ope ki Wai-kato ka patua a ka mate a Kumete, ka hoki mai taua ope, ka noho i te kainga i Hau-raki, a ka hokia ano he ope patu ano, kihai i na te mate a Hau-raki mo taua mate, ka tae te ope nei, ka patua ano ka mate ko Te manu, he tangata no Nga-ti-haua, ko nga tangata whai ingoa enei o nga mea i mate, he tini nga tangata i mate, e kore era e kiia i te mea e hara i te Rangatira nui rawa era, kaore o Nga-ti-haua ope haere mai ki roto ki Hau-raki i muri iho o Taumata-wiwi, na i a Hau-raki te whakamutunga o te patu tangata a raua ko Nga-ti-haua, a houhia noatia iho te rongo a raua ki a raua.
Nga-Whawhai A Hau-Raki Raua Ko Wai-Kato. (Nga-Ti-Maru.)
Ko Nga-ti-raukawa me Nga-ti-kau-whata nga iwi na ratou a Maunga-tautari. A no mua noa atu te take kino, he kino na Koroki raua ko Tao-whakairo mo te wahine, a he kanga na Tao-whakairo ki a Koroki, a ka tu te whawhai mo taua kanga, a ka hui nga hapu o Wai-kato ka patua a Tao-whakairo ka mate, a he tini nga Pa o Nga-ti-kau-whata i taea, a ko nga hapu o Wai-kato i hoa riri ki a Raukawa raua ko Kau-whata, a ka pakanga ratou, he wa i te tahi te papa, he wa i te tahi te papa. Ano ka tae ki te wa i haere taua ai etahi o Nga-ti-raukawa ki te ope taua i Here-taunga, ka turia e Wai-kato, nga mea i noho a ka whaka-paea te Pa o aua mea i noho nei i Hangahanga, ka whaka-paea nei taua pa, a marama noa, a ka page 170 wawata noa te whakaaro o te tahi o nga rangatira o Wai-kato o te hapu e whakapae ra i taua pa, kia kite aia i nga mahi o era e noho ra i roto i te Pa, ka tu i aia tana puhara (puwhara), ka kake aia ki runga ki taua puhara ka titiro ki roto ki te Pa, tera a Te-ahu-karamu o Nga-ti-rau-kawa te titiro mai ra i roto i te pa, a ka tae ki taua ra ka tae a Te-ahu-karamu ki te pu, a ka piki ano te tangata ra ki taua puhara, a eke kau ano aia, purero kau ake ano nga piki o tana raukura ki runga ake o te puhara, ka puhia atu e Te ahu-karamu, ka mate tera, nei koa e rua rawa ano nga pu o te Pa nei, he pu ngutu-parera tetahi he kope te tahi, ano ka po ka whati era i te pa ka oma ki Pawa-iti, otira he mea ako ratou kia oma e Tu-korehu raua ko Te-aka-nui, o era e whakapae nei i taua Pa.
E rua o te iwi i te pa ra i mahue ki te pa, kotahi te tino koroheke ko Te-kohu, me te tahi ko Matangi he turoro aia i mau a patua ana e te taua.
Roa kau iho ka houhia ki te rongo e etahi o nga hapu a Nga-ti-mania-poto ratou ko Nga-ti-rau-kawa i Pawa-iti, a ka hoki etahi o ratou ki Maunga-tautari noho ai, a ka noho ratou i Puke-whakaahua, i Ara-titaha a i etahi wahi ke atu ano hoki, ko te kainga matua ia o ratou i Ara-titaha.
I muri iho o te whawhai ki Hangahanga, ka haere a Wai-kato ratou ko Nga-ti-mania-poto ki o ratou whenua, a kihai i nohoia a Maunga-tautari e ratou, otira e hara i te noho pai te noho o aua iwi nei i te noho pono.
Ka whiwhi nei a Hongi-hika i te pu, ka hoe mai tana ope taua i Nga-puhi, a ka u ki Wai-te-mata, ka tauria te Pa nei a Mau-inaina (Maunga-inaina) te Pa a Nga-ti-paoa i Tamaki ka taea tera, ka hoe ano te ope a Nga-puhi ki Hau-raki a ka whakaekea a Te-totara te Pa a Nga-ti-maru, ka hoki mai ano aia a Hongi i Hau-raki, ka hoe mai a Tamaki, ka totoia ana waka i O-tahuhu, a ka hoe i roto i Manuka, ka ahu ki Wai-uku, ka toia ana waka i te Pae-o-kai-waka ka marere ki te Awa-roa ka hoe i roto i Wai-kato. Kua rongo noa ake a Wai-kato ki taua ope, a tuatuaina ana nga koroi e ratou ki roto ki te Awa-roa hei arai i te ope a Hongi, otira kihai i taea te huhi o Hongi ka page 171 mahia aua rakau, a hoe ana a Hongi i roto i Wai-kato, a ka tae aia ki Matakitaki i Wai-pa i te kongutu o te awa o Manga-pouri, i hui katoa Wai-kato ki roto ki taua Pa, te tane, te wahine, te tamariki. Ka tauria taua Pa e Nga-puhi, a ka horo tera te pa ka whati, a kotahi mano o te Pa i mate.
Ano ka mate te pa nei ka marara noa atu te iwi ki nga maunga noho ai, mei reira ka whati atu nga morehu o Maru-tu-ahu, me nga mahurehure o Mau-inaina me te Totara ki roto ki Wai-kato ki nga pukaki o nga awa, me nga maunga, a ka takoto tangata kore te takere o Wai-kato.
Ko te mea ingoa nui i mau herehere i Matakitaki ko Rahuruaki te wahine a te Kanawa, a na Nga-puhi te kupu rongo mau ki a Wai-kato i tuku ki taua wahine, a ka mau te rongo, a ka tukua a Toha te tamahine a Rewa hei wahine ma te teina a Po-tatau a ka mau te rongo a ka mutu te haere taua a Nga-puhi ki Wai-kato.
Ano ka hinga te parekura a Nga-puhi kia Nga-ti-wha-tua, a ka whati a Nga-ti-wha-tua ki Wai-kato ki whaia a Nga-ti-whatua e Hongi ki roto ki Wai-kato, ki O-ta-whao, ki Pawa-iti, a ka hoki ano a Nga-ti-wha-tua ki Horo-tiu, a ka tauria e Hongi i reira, a ka horo taua Pa. A ko etahi o nga morehu o Nga-ti-wha-tua me te Tinana i noho i roto i nga iwi o Wai-kato, a he mea kohuru a te Tinana e Tu-korehu hei utu mo nga tupapaku o mua. I te wa i arumia ai a Nga-ti-wha-tua e Hongi ki te Rore, ka heke te iwi o Nga-ti-raukawa ratou ko Te-puke-ki-mahua-riki ki runga, mei reira ka maranga te ope taua a Po-mare o Nga-puhi ki Wai-kato, a ka hoki a Po-mare ka kitea e Taraia e hoe ana i te Rore, ka karanga atu a Taraia kia u atu a Pomare ki uta kia whawhai ratou i reira, a ka u atu te taua a Nga-puhi ki uta, ka tu ka whawhai, a ka mate a Po-mare; ka whati nga morehu o Nga-puhi, a ka whaia e Wai-kato a Te-awa-roa ra ano, a kihai a Nga-puhi i ora, he ouou nei nga mea i pahure, a ka mutu pu i konei te taua ope a Nga-puhi ki roto ki Wai-kato, otira i tae ano te patu a Nga-puhi ki reira ano, he mea haere tahi i a Nga-ti-maru. A ka hui a Wai-kato katoa ki Kihikihi, ki O-ta-whao, ki Kai-paka, ki Nga-mako, ki reira noho huihui ai i page 172 te wehi o Nga-puhi, a ka noho huihui aua hapu i reira a taeanoatia nga ra i haere ai a Po-tatau ki Manuka noho ai, a ka hoki aua hapu ra ki o ratou kainga tuturu o mua, a ka noho tonu a te Patu-tokotoko, a Nga-ti-naenae, a Nga-ti-pare-haehae-ora, i Kihikihi, a i O-ta-whao.
Mei reira ka haere morehu a Maru-tu-ahu ki Horo-tiu noho moke ai, ki roto ki a Nga-ti-haua raua ko Nga-ti-koroki; a ka tautetete aua morehu ra ki a Nga-ti-haua, a ka tere nga iwi whenua ki Ka-wehi-tiki i Maunga-kawa noho ai a haere ana a Nga-ti-koro-ki ki Kawhia noho ai, otira i riro enei a Nga-ti-koroki i a Nga-ti-apa-kura ki Kai-paka noho ai, ka noho a Nga-ti-koroki i reira, a tae noa ki nga ra, i tutetute ai ratou ko Nga-ti-hine-tu, ara ko te tahi wahi o te iwi o Nga-ti-apa-kura, ka tu ka whawhai aua hapu a ka mate etahi o Ngati-koroki, a he mea poutouto aua tupapaku ki te kapu (toki); ka tae taua rongo mate ki a Nga-ti-haua ka huaki te taua a Nga-ti-haua ki a Nga-ti-apa-kura i Kai-paka i nga ra o nga kaumatua o Nga-ti-apa-kura e ngaro atu ana i Nga-roto i te tuku tuna, a ka mate i reira a Rangi-anewa te wahine ariki o taua hapu, kihai i tauria te pa a Nga-ti-hine-tu i Tauranga-tahi e taua ope, i te mea na Pae-waka te kupu kia kaua taua Pa e tauria. Ano ka taea te Pa nei a Kai-paka, ko era i te tuku tuna i Nga-roto ka haere ki Kawhia, a ka tae nga tino rangatira o Wai-kato me te ope nui ka whakahokia mai era ki Raro-wera, kia marama ai te patu a te taua ki a Nga-ti-haua i Ka-wehi-tiki, kia ea ai te mate o te Rangi-anewa, a tukua ana te whenua i Rangi-aohia e te Waha-roa ki a Nga-ti-apa-kura hei utu mo te mate o Rangi-anewa, a kihai a Nga-ti-haua i whakaekea e te taua, a i noho ano hoki a Nga-ti-apa-kura, ratou ko Nga-te-hine-tu ki Rangi-aohia.
I muri tata iho ano o te mate a Po-mau i roto i Waikato, ka tere ano te teretere tua rua a Nga-ti-raukawa ki runga, te ingoa o taua heke ko “Te-heke-whiri-nui,” mei reira ka patua a Te-hiwi o Nga-ti-raukawa e Nga-i-te rangi, a ka haere a Nga-ti-raukawa ki Tauranga ki te taua toto mo Te-hiwi, ka tauria te page 173 Pa nei a Te-kopua a ka taea, a ka tu ano ka riri a Nga-ti-maru raua ko Nga-ti-raukawa mo te Waha o Nga-ti-maru i patua e Te-whata-karaka, a ko te whakaatu mo Te-whata-karaka ko Te-uhunga, a i aua ra ko te teretere a Nga-ti-raukawa ki runga, ko “Kariri-tahi” te ingoa o taua heke, a ka tauria a Nga-ti-tama raua ko Nga-ti-tahu e Nga-ti-maru i Pari-ka-waru, a ka hoki taua ope taua a Nga-ti-maru ka patua a Te-whata-karaka i Pirau-nui, a maua ana te tinana a Te-whata-karaka ki Tau-po, a ka heke ano te teretere a Nga-ti-raukawa ki Kapiti, ki Roto-rua. A ka riro a Maunga-tautari i a Nga-ti-maru, a ka noho ratou i Nga-toko-i, a i Hao-whenua, he pa nui tenei no te mea he nui te whenua i turia e taua pa, koia te take o tona ingoa; a ko Nga-ti-paoa i noho i Kai-paka i te taha o Maunga-kawa, e hara i Maunga-kawa Pa i nohoia e Nga-ti-apa-kura; otira ko Maunga-kawa maunga.
A ko noho nei aua iwi nei, ka patua a Te-whakaete e Wai-kato e Nga-ti-maru i Hao-whenua, a ka turia te ope hiku toto mo Te-whakaete e Nga-ti-haua, a ka mate ratou i Kari(Keri)-aruhe a ka tuaruatia ano e Wai-kato te taua mo Te-whakaete, a ka mate ano hoki ratou i Pu-toetoe, a he nui nga parekura a Maru-tuahu raua ko Nga-ti-haua.
Ka tae tenei ki te whawhai i Taumata-wiwi, a ka he a Maru-tu-ahu i reira, ara ka mate, a ka ki a Maru-tu-ahu kia houhia ki te rongo, a tukua ana ratou e te Waha-roa kia hoki a Maru-tu-ahu ki tona whenua ki Hau-raki, a ka noho a Nga-ti-koro-ki i Maunga-tautari, a ka noho tahi ratou ko Nga-ti-kahu-kura, ko Nga-ti-werewere, ko Nga-ti-hou-rua, me Nga-ti-hura i reira, a ka hoki a te Waha-roa ratou ko Nga-ti-haua ki Matamata noho ai, kia ai ai he tangata tu i a Nga-puhi raua ko Nga-ti-maru e haere atu ana ki te patu i Matamata. Ka tae atu te taua nei, ka wehe a Nga-puhi ki te patu i Matamata, ka wehe a Nga ti-maru ki Ka-wehi-tiki patu ai, a te taea a Ka-wehi-tiki, ka ahu te taua ki Matamata hei haumi patu mo te taua i reira, a ka puta te rongo o Waikato e haere nui atu ana ki te haumi mo Matamata, a ka tere te taua ki ona haere noa atu. A ka page 174 noho a Nga-ti-koura i Maunga-tautari, ki ai ai he wahi ma ratou i te mate o Nga-ti-maru i Taumata-wiwi. A ko te mahi a Te-u-ata o Nga-ti-raukawa, i ora ai i aia a Tete-nui raua ko Pito-rua i mau i aia i te whawhai i Matamata, na reira a te Waha-roa i tono ai i aua hapu kia noho i nga whenua a Nga-ti-raukawa, i te awa o Wai-kato.
Ano ka roa te noho a Nga-ti-raukawa i O-taki a i Kapiti ka haere atu a Po-tatau kia kite i a ratou, a i muri iho ka haere atu ano hoki a Hau-nui raua ko Poro-koru kia kite i aua iwi ra ano, kia hoki ratou ki o ratou whenua i Wai-kato, a hoki ana etahi o ratou, ko te nuinga ia i noho tonu iho i Kapiti.
By Authority: George Didsbury, Government Printer, Wellington—1888.