Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]

Upoko XVI

page break

Upoko XVI.

Aue, aue, pakipaki kau au, ki te tuakiri o te whare;
Kei wha te mea e uaratia e taku kuru pounamu?
Whakaputa e tama ki waho ra;
Tomokia e koe i te whare i to tuahine i a te Paea,
Kia whakawhiwhia koe ki te rau o Papa-uma:
Kia pai taku mea te haere,
Nga pikitanga kei Wai-pokaia;
Ka kitea mai koe e o papa,
Hei karanga mai “Nau mai, nau ake
Takahia te pae ki te Arahanga.”
Ma Nga-ti-awa e whakatangi
Ki te rapa wai hoe.
Tohu e tama ko te kore, i to iwi mokai;
Ka riro te karanga, pa wawe ki tawhiti:
Ka patata taku tu, te taumata ki Kapura,
Ka hoki mai taku mea ki au e e.

Ka Noho A Nga-Ti-Maru I Horo-Tiu.
(Nga-Ti-Maru.)

Ka mutu te wahi ki a Nga-puhi, ko te nohoanga o Nga-ti-maru ki Horo-tiu tenei ka korerotia nei.

Ko Horo-tiu kei te tua whenua, na te Waha-roa tenei whenua, ka noho a Hau-raki katoa ki reira, i te wehi o te riri a Hongi-hika i korerotia nei i era wharangi o te pukapuka nei.

Ko Wai-kato, ara ko Nga-ti-haua, ko te Waha-roa nga Rangatira o Hau-raki no te mea nana te whenua i noho ai a Nga-ti-maru i Wai-kato, a kihai raua i noho pai i runga i ta raua whenua, engari he whawhai tonu ta raua mahi i o raua ra katoa i noho ai i runga i to raua whenua i Horo-tiu.

page 166

Nga timatanga o a raua riri no mua ano te take, he whawhai whenua ko Te-pae-o-tu-rawaru te whenua, haunga ra tena, engari o te takiwa i arumia ai nga tangata e Hongi-hika, e whakatete tonu ana i a raua a timata noa iho he pakanga ma raua ki a raua.

Ko te Pa a Nga-ti-maru i noho ai i Horo-tiu ko Hao-whenua; ka hapai te ope a Wai-kato a Nga-ti-whanaunga e haere ana ki runga ki Taitai a ka noho ki te Pa o Nga-ti-maru i Hao-whenua i te ata ka tutungarahu taua ope haere nei, ko ta te ope haere tikanga ano ia, e pera tonu ana hoki nga tikanga ope a te Maori, no taua tu ngarahutanga e taua ope nei ka puta te ngakau kino o etahi o Wai-kato, a ka tahi ka puhia nga pu a taua hunga ngakau kino nei a Te-wao raua ko Kupe, a ka tu ki te tahi o Nga-ti-maru mate rawa te tahi, a ka ore te tahi i tu kau, ka kite a Nga-ti-maru ka tahi ka puhia a Wai-kato ka mate; e kiia ana i nui ano te mate a Wai-kato i konei. Ka hinga i konei a Kereru, te matangohi a ka whati a Wai-kato; ka mate i konei a Te-whakaete, rangatira o Wai-kato tangata-nui hoki o tera wahi, ka tangihia te tangi mona e tana wahine, he mea waiata koia tenei:—

Tera Meremere taukapo ana mai,
Mehemea koutou tenei ka ora mai;
Hoki mai e pa ka moe taua.
E kai e hine i te kiri aritahi,
No Tama ma nei, me kore e riro mai
Taku kai reka nei ko te Ahi-kai-ata.
E kore Naenae e waiho i tahaki,
Me whakaranu iho kia kai taku ora.
Haere e pa i te waha o te pu
Nga riri whati noa i roto te Rei-roa
Ka totohu to hinu nga one hungahunga
I raro (waho) o te karaka
Kia whakawai mai te wahine a Te-pu,
Te wahine a Ti-maru; kauaka e koaia
He ngahoa toki nui na i.

Ka mutu te waiata nei, heoi ano, ka timati tonu iho he kino ma Wai-kato raua ko Nga-ti-haua ki nga iwi katoa o Hau-raki, a ka tae mai te rongo o taua waiata nei ki a Nga-ti-maru ka tahi ka utua atu ki te waiata ano, koia nei te waiata whakautu, he mea keka:—

page 167

Ka tere ka tere koa,
Te roke o Haututu
Ki Tau-aro.
E hara i te o tunu atu
Na Pakenga;
He riri whakaputa,
Te riri a Naenae.
Nau tena renga (ranga)
Ki a Tumia
Tenei te pataka tuna,
Ka pirau ki runga
O te paparahi;
Tini kitakita
Ki Maunga-tautari;
Ko te hokowhitu o
Te-ngaungau koa.
E kui turama to
Tau aro kuhukuhu
Ngau ana te moimoi
Tena ra ta Maru-tu-ahu
Te taea te honohono
Mutu rawa.

Ko Te Pakanga Mo Te Mate A Te-Whakaete I Kari-(Keri)-Aruhe. (Nga-Ti-Maru.)

Muri iho o enei mea, ka whai ope taua ano a Wai-kato, hei takitaki i te mate o Te-whakaete, i reira tata ano, tana homaitanga o te ope, ko Kari-aruhe he parekura, ka hinga ano a Wai-kato, e hara i te korero teka enei korero, a ka mau haere tonu mai te kino, a kohuru noa iho a Wai-kato i te tahi o nga Pa o nga tangata o Hau-raki ko Maunga-kawa te Pa, na Takurua tera pa na Nga-ti-paoa a Takurua, ko Tiki te timatanga tangata i mate mo Takurua; tuarua-tia atu ana he ope whakaea mo Takurua, ka mate he tangata mo taua ope nei. Ko taua ope nei hoki na Nga-ti-paoa, te kitenga o te ope a Nga-ti-paoa kua mate a Waikato, noho tonu iho ki te mahi tuna mana, a ka rongo a Nga-ti-haua ka tahi ka haere ki te takitaki i te mate o nga tangata i patua nei e Nga-ti-paoa, ka tahi ka huakina mai, a ko taua ope a Nga-ti-paoa ka mate i te huaki a Nga-ti-haua he morehu nei i ora; ko Huka-nui tenei parekura, tera a Nga-ti-haua te patu mai ra i a Nga-ti-paoa i Huka-nui, page 168 tenei a Nga-ti-maru te patu atu nei i a Wai-kato i Putoetoe. Muri iho i tenei ko Taumata-wiwi he parekura na Nga-ti-maru raua ko Nga-ti-haua, ko Wai-kato ko Nga-ti-awa, ko aua iwi nei nga hoa riri a Nga-ti-maru, a ka hinga ano a Wai-kato, engari ko te papa i riro i a Wai-kato ratou ko Nga-ti-haua, ko Nga-ti-awa, ko ta ratou rangatira whakahaere ko te Waha-roa, matua o Wiremu Tamihana Tara-pipipi, ka whati a Hau-raki, ka patua haeretia, a mate iho a Hau-raki i taua parekura nei, toko iwi pu, ara ko tahi te kau ma waru, ko Wai-kato, ko Nga-ti-awa, ko Ngati-haua ka hinga i konei; hei aha i te mea i a te Waha-roa te mana, patu tonu a Wai-kato i a Hau-raki a te pa atu ana, ka tahi ka turia mai e te iwi e te whati nei i te kuwaha o te ratou Pa, ko te tangata mate rawa no Wai-kato, ko te huka tenei a Hau-raki he mea nui ano te huka, otiia he nui rawa te tahuna, engari ko te huka he tohu riri kaha ano a muri atu, ka mutu i konei te riri a Hau-raki kia Nga-ti-haua raua ko Wai-kato. Ka noho a Hau-raki i Hao-whenua, ko tana pa hoki tera i Horo-tiu, ka noho nei te iwi i patua nei e Nga-ti-haua, ara a Hau-raki katoa, i pana atu nei hoki e Hongi-hika i Hau-raki ko te wa ano hoki tenei o aua iwi nei i hoki mai ai ki to ratou kainga i Hau-raki, no te mea hoki i patu kau a Hongi-hika i nga tangata, a kahore i nohoia, eia te whenua, na reira i wehi kore ai aua iwi nei kia hoki ano ratou ki Hau-raki, otiia i haere whati mai ratou ki Hau-raki, i te mea i tatari tonu ratou kia whai mai te hoa riri i a ratou, a kore noa iho i whai mai a ka haere tonu mai ratou ki ta ratou kainga ki Hau-raki. He tangata ano o Nga-ti-maru i noho ano i Hau-raki, engari i runga i te maunga, ka noho nei kua mutu noa atu na hoki te hokimai o Hongi ki Hau-raki, i te wehi o aua ope nei i mate ki Wai-kato ki Poi-hakena i korerotia nei i te pukapuka nei.

Te-Whawhai A Te-Hara-Miti I Tauranga. (Nga-Ti-Maru.)

A tenei ano hoki te tahi o nga ope a Nga-puhi i mate ki Tauranga ko te ope a Te-hara-miti, na Nga-i-te-rangi i patu; na konei ra i kore wehi ai te hokinga mai o nga iwi o Hau-raki page 169 ki Hau-raki whenua ano, a ka tae mai te iwi ki tona kainga tau maha e noho ana i te kainga e noho whakatupu ana i aia.

Te-Whawhai Whakautu Mo Taumata-Wiwi. (Nga-Ti-Maru.)

Ka tahi ka whakahokia he ope whakaaea mo te mate i Taumata-wiwi, a me te kohuru hoki a Wai-kato i a Takurua, otira kotahi tau i noho ai te iwi i tana kainga i Hauraki, i muri iho o taua hokinga mai ano ki Hau-raki i hokia ai te ope patu utu mo Tau-mata-wiwi, ka tae nei taua ope ki Wai-kato ka patua a ka mate a Kumete, ka hoki mai taua ope, ka noho i te kainga i Hau-raki, a ka hokia ano he ope patu ano, kihai i na te mate a Hau-raki mo taua mate, ka tae te ope nei, ka patua ano ka mate ko Te manu, he tangata no Nga-ti-haua, ko nga tangata whai ingoa enei o nga mea i mate, he tini nga tangata i mate, e kore era e kiia i te mea e hara i te Rangatira nui rawa era, kaore o Nga-ti-haua ope haere mai ki roto ki Hau-raki i muri iho o Taumata-wiwi, na i a Hau-raki te whakamutunga o te patu tangata a raua ko Nga-ti-haua, a houhia noatia iho te rongo a raua ki a raua.

Nga-Whawhai A Hau-Raki Raua Ko Wai-Kato. (Nga-Ti-Maru.)

Ko Nga-ti-raukawa me Nga-ti-kau-whata nga iwi na ratou a Maunga-tautari. A no mua noa atu te take kino, he kino na Koroki raua ko Tao-whakairo mo te wahine, a he kanga na Tao-whakairo ki a Koroki, a ka tu te whawhai mo taua kanga, a ka hui nga hapu o Wai-kato ka patua a Tao-whakairo ka mate, a he tini nga Pa o Nga-ti-kau-whata i taea, a ko nga hapu o Wai-kato i hoa riri ki a Raukawa raua ko Kau-whata, a ka pakanga ratou, he wa i te tahi te papa, he wa i te tahi te papa. Ano ka tae ki te wa i haere taua ai etahi o Nga-ti-raukawa ki te ope taua i Here-taunga, ka turia e Wai-kato, nga mea i noho a ka whaka-paea te Pa o aua mea i noho nei i Hangahanga, ka whaka-paea nei taua pa, a marama noa, a ka page 170 wawata noa te whakaaro o te tahi o nga rangatira o Wai-kato o te hapu e whakapae ra i taua pa, kia kite aia i nga mahi o era e noho ra i roto i te Pa, ka tu i aia tana puhara (puwhara), ka kake aia ki runga ki taua puhara ka titiro ki roto ki te Pa, tera a Te-ahu-karamu o Nga-ti-rau-kawa te titiro mai ra i roto i te pa, a ka tae ki taua ra ka tae a Te-ahu-karamu ki te pu, a ka piki ano te tangata ra ki taua puhara, a eke kau ano aia, purero kau ake ano nga piki o tana raukura ki runga ake o te puhara, ka puhia atu e Te ahu-karamu, ka mate tera, nei koa e rua rawa ano nga pu o te Pa nei, he pu ngutu-parera tetahi he kope te tahi, ano ka po ka whati era i te pa ka oma ki Pawa-iti, otira he mea ako ratou kia oma e Tu-korehu raua ko Te-aka-nui, o era e whakapae nei i taua Pa.

E rua o te iwi i te pa ra i mahue ki te pa, kotahi te tino koroheke ko Te-kohu, me te tahi ko Matangi he turoro aia i mau a patua ana e te taua.

Roa kau iho ka houhia ki te rongo e etahi o nga hapu a Nga-ti-mania-poto ratou ko Nga-ti-rau-kawa i Pawa-iti, a ka hoki etahi o ratou ki Maunga-tautari noho ai, a ka noho ratou i Puke-whakaahua, i Ara-titaha a i etahi wahi ke atu ano hoki, ko te kainga matua ia o ratou i Ara-titaha.

I muri iho o te whawhai ki Hangahanga, ka haere a Wai-kato ratou ko Nga-ti-mania-poto ki o ratou whenua, a kihai i nohoia a Maunga-tautari e ratou, otira e hara i te noho pai te noho o aua iwi nei i te noho pono.

Ka whiwhi nei a Hongi-hika i te pu, ka hoe mai tana ope taua i Nga-puhi, a ka u ki Wai-te-mata, ka tauria te Pa nei a Mau-inaina (Maunga-inaina) te Pa a Nga-ti-paoa i Tamaki ka taea tera, ka hoe ano te ope a Nga-puhi ki Hau-raki a ka whakaekea a Te-totara te Pa a Nga-ti-maru, ka hoki mai ano aia a Hongi i Hau-raki, ka hoe mai a Tamaki, ka totoia ana waka i O-tahuhu, a ka hoe i roto i Manuka, ka ahu ki Wai-uku, ka toia ana waka i te Pae-o-kai-waka ka marere ki te Awa-roa ka hoe i roto i Wai-kato. Kua rongo noa ake a Wai-kato ki taua ope, a tuatuaina ana nga koroi e ratou ki roto ki te Awa-roa hei arai i te ope a Hongi, otira kihai i taea te huhi o Hongi ka page 171 mahia aua rakau, a hoe ana a Hongi i roto i Wai-kato, a ka tae aia ki Matakitaki i Wai-pa i te kongutu o te awa o Manga-pouri, i hui katoa Wai-kato ki roto ki taua Pa, te tane, te wahine, te tamariki. Ka tauria taua Pa e Nga-puhi, a ka horo tera te pa ka whati, a kotahi mano o te Pa i mate.

Ano ka mate te pa nei ka marara noa atu te iwi ki nga maunga noho ai, mei reira ka whati atu nga morehu o Maru-tu-ahu, me nga mahurehure o Mau-inaina me te Totara ki roto ki Wai-kato ki nga pukaki o nga awa, me nga maunga, a ka takoto tangata kore te takere o Wai-kato.

Ko te mea ingoa nui i mau herehere i Matakitaki ko Rahuruaki te wahine a te Kanawa, a na Nga-puhi te kupu rongo mau ki a Wai-kato i tuku ki taua wahine, a ka mau te rongo, a ka tukua a Toha te tamahine a Rewa hei wahine ma te teina a Po-tatau a ka mau te rongo a ka mutu te haere taua a Nga-puhi ki Wai-kato.

Ano ka hinga te parekura a Nga-puhi kia Nga-ti-wha-tua, a ka whati a Nga-ti-wha-tua ki Wai-kato ki whaia a Nga-ti-whatua e Hongi ki roto ki Wai-kato, ki O-ta-whao, ki Pawa-iti, a ka hoki ano a Nga-ti-wha-tua ki Horo-tiu, a ka tauria e Hongi i reira, a ka horo taua Pa. A ko etahi o nga morehu o Nga-ti-wha-tua me te Tinana i noho i roto i nga iwi o Wai-kato, a he mea kohuru a te Tinana e Tu-korehu hei utu mo nga tupapaku o mua. I te wa i arumia ai a Nga-ti-wha-tua e Hongi ki te Rore, ka heke te iwi o Nga-ti-raukawa ratou ko Te-puke-ki-mahua-riki ki runga, mei reira ka maranga te ope taua a Po-mare o Nga-puhi ki Wai-kato, a ka hoki a Po-mare ka kitea e Taraia e hoe ana i te Rore, ka karanga atu a Taraia kia u atu a Pomare ki uta kia whawhai ratou i reira, a ka u atu te taua a Nga-puhi ki uta, ka tu ka whawhai, a ka mate a Po-mare; ka whati nga morehu o Nga-puhi, a ka whaia e Wai-kato a Te-awa-roa ra ano, a kihai a Nga-puhi i ora, he ouou nei nga mea i pahure, a ka mutu pu i konei te taua ope a Nga-puhi ki roto ki Wai-kato, otira i tae ano te patu a Nga-puhi ki reira ano, he mea haere tahi i a Nga-ti-maru. A ka hui a Wai-kato katoa ki Kihikihi, ki O-ta-whao, ki Kai-paka, ki Nga-mako, ki reira noho huihui ai i page 172 te wehi o Nga-puhi, a ka noho huihui aua hapu i reira a taeanoatia nga ra i haere ai a Po-tatau ki Manuka noho ai, a ka hoki aua hapu ra ki o ratou kainga tuturu o mua, a ka noho tonu a te Patu-tokotoko, a Nga-ti-naenae, a Nga-ti-pare-haehae-ora, i Kihikihi, a i O-ta-whao.

Mei reira ka haere morehu a Maru-tu-ahu ki Horo-tiu noho moke ai, ki roto ki a Nga-ti-haua raua ko Nga-ti-koroki; a ka tautetete aua morehu ra ki a Nga-ti-haua, a ka tere nga iwi whenua ki Ka-wehi-tiki i Maunga-kawa noho ai a haere ana a Nga-ti-koro-ki ki Kawhia noho ai, otira i riro enei a Nga-ti-koroki i a Nga-ti-apa-kura ki Kai-paka noho ai, ka noho a Nga-ti-koroki i reira, a tae noa ki nga ra, i tutetute ai ratou ko Nga-ti-hine-tu, ara ko te tahi wahi o te iwi o Nga-ti-apa-kura, ka tu ka whawhai aua hapu a ka mate etahi o Ngati-koroki, a he mea poutouto aua tupapaku ki te kapu (toki); ka tae taua rongo mate ki a Nga-ti-haua ka huaki te taua a Nga-ti-haua ki a Nga-ti-apa-kura i Kai-paka i nga ra o nga kaumatua o Nga-ti-apa-kura e ngaro atu ana i Nga-roto i te tuku tuna, a ka mate i reira a Rangi-anewa te wahine ariki o taua hapu, kihai i tauria te pa a Nga-ti-hine-tu i Tauranga-tahi e taua ope, i te mea na Pae-waka te kupu kia kaua taua Pa e tauria. Ano ka taea te Pa nei a Kai-paka, ko era i te tuku tuna i Nga-roto ka haere ki Kawhia, a ka tae nga tino rangatira o Wai-kato me te ope nui ka whakahokia mai era ki Raro-wera, kia marama ai te patu a te taua ki a Nga-ti-haua i Ka-wehi-tiki, kia ea ai te mate o te Rangi-anewa, a tukua ana te whenua i Rangi-aohia e te Waha-roa ki a Nga-ti-apa-kura hei utu mo te mate o Rangi-anewa, a kihai a Nga-ti-haua i whakaekea e te taua, a i noho ano hoki a Nga-ti-apa-kura, ratou ko Nga-te-hine-tu ki Rangi-aohia.

I muri tata iho ano o te mate a Po-mau i roto i Waikato, ka tere ano te teretere tua rua a Nga-ti-raukawa ki runga, te ingoa o taua heke ko “Te-heke-whiri-nui,” mei reira ka patua a Te-hiwi o Nga-ti-raukawa e Nga-i-te rangi, a ka haere a Nga-ti-raukawa ki Tauranga ki te taua toto mo Te-hiwi, ka tauria te page 173 Pa nei a Te-kopua a ka taea, a ka tu ano ka riri a Nga-ti-maru raua ko Nga-ti-raukawa mo te Waha o Nga-ti-maru i patua e Te-whata-karaka, a ko te whakaatu mo Te-whata-karaka ko Te-uhunga, a i aua ra ko te teretere a Nga-ti-raukawa ki runga, ko “Kariri-tahi” te ingoa o taua heke, a ka tauria a Nga-ti-tama raua ko Nga-ti-tahu e Nga-ti-maru i Pari-ka-waru, a ka hoki taua ope taua a Nga-ti-maru ka patua a Te-whata-karaka i Pirau-nui, a maua ana te tinana a Te-whata-karaka ki Tau-po, a ka heke ano te teretere a Nga-ti-raukawa ki Kapiti, ki Roto-rua. A ka riro a Maunga-tautari i a Nga-ti-maru, a ka noho ratou i Nga-toko-i, a i Hao-whenua, he pa nui tenei no te mea he nui te whenua i turia e taua pa, koia te take o tona ingoa; a ko Nga-ti-paoa i noho i Kai-paka i te taha o Maunga-kawa, e hara i Maunga-kawa Pa i nohoia e Nga-ti-apa-kura; otira ko Maunga-kawa maunga.

A ko noho nei aua iwi nei, ka patua a Te-whakaete e Wai-kato e Nga-ti-maru i Hao-whenua, a ka turia te ope hiku toto mo Te-whakaete e Nga-ti-haua, a ka mate ratou i Kari(Keri)-aruhe a ka tuaruatia ano e Wai-kato te taua mo Te-whakaete, a ka mate ano hoki ratou i Pu-toetoe, a he nui nga parekura a Maru-tuahu raua ko Nga-ti-haua.

Ka tae tenei ki te whawhai i Taumata-wiwi, a ka he a Maru-tu-ahu i reira, ara ka mate, a ka ki a Maru-tu-ahu kia houhia ki te rongo, a tukua ana ratou e te Waha-roa kia hoki a Maru-tu-ahu ki tona whenua ki Hau-raki, a ka noho a Nga-ti-koro-ki i Maunga-tautari, a ka noho tahi ratou ko Nga-ti-kahu-kura, ko Nga-ti-werewere, ko Nga-ti-hou-rua, me Nga-ti-hura i reira, a ka hoki a te Waha-roa ratou ko Nga-ti-haua ki Matamata noho ai, kia ai ai he tangata tu i a Nga-puhi raua ko Nga-ti-maru e haere atu ana ki te patu i Matamata. Ka tae atu te taua nei, ka wehe a Nga-puhi ki te patu i Matamata, ka wehe a Nga ti-maru ki Ka-wehi-tiki patu ai, a te taea a Ka-wehi-tiki, ka ahu te taua ki Matamata hei haumi patu mo te taua i reira, a ka puta te rongo o Waikato e haere nui atu ana ki te haumi mo Matamata, a ka tere te taua ki ona haere noa atu. A ka page 174 noho a Nga-ti-koura i Maunga-tautari, ki ai ai he wahi ma ratou i te mate o Nga-ti-maru i Taumata-wiwi. A ko te mahi a Te-u-ata o Nga-ti-raukawa, i ora ai i aia a Tete-nui raua ko Pito-rua i mau i aia i te whawhai i Matamata, na reira a te Waha-roa i tono ai i aua hapu kia noho i nga whenua a Nga-ti-raukawa, i te awa o Wai-kato.

Ano ka roa te noho a Nga-ti-raukawa i O-taki a i Kapiti ka haere atu a Po-tatau kia kite i a ratou, a i muri iho ka haere atu ano hoki a Hau-nui raua ko Poro-koru kia kite i aua iwi ra ano, kia hoki ratou ki o ratou whenua i Wai-kato, a hoki ana etahi o ratou, ko te nuinga ia i noho tonu iho i Kapiti.

By Authority: George Didsbury, Government Printer, Wellington—1888.