The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]
Upoko XI
Upoko XI.
Tenei ano to te mau atu
Kia Tu-mata-u-enga
Kei te korero mai te Kiore
Kei te tarawau mai te Tutu-kiwi
Kei te koroti mai te Mata
I ro [roto] te mata.
He aha ra i kori ai?
Ko nga mahara a Tane;
E rua, e toru.
Te Whawhai A Nga-Ti-Awa Ki Hau-Raki.
(Nga-Ti-Maru.)
E ngari kotahi ano te ope a Nga-ti-awa i tae mai ki roto ki Hauraki; te take i haere mai ai taua ope taua i rongo a Nga-ti-awa kua rupeke [poto] nga iwi o Hau-raki ki raro ki te ope taua ki Nga-puhi, i te wa, me te ope i haere ai i mate ai a Pi-kaka, kua oti nei te korero i mua atu o enei korero i te pukapuka nei.
Ano ka hoki mai te ope taua a Hau-raki i haere ai ki Nga-puhi, ka tae mai ano ratou ki to ratou kainga ki Hau-raki, ka puta taua ope taua a Nga-ti-awa ki Hau-raki.
Te take i tae mai ai taua ope taua a Nga-ti-awa nei, he whakaaro na ratou kua poto atu nga taane o nga iwi o Hau-raki ki te ope taua ki Nga-puhi, a he wahine me nga tamariki me nga koroheke me nga kuia anake i noho iho ki te kainga i Hau-raki, a he ouou nga tane i noho iho, e kore ratou e kaha, hei kai anake aua mea nei ma te patu a Nga-ti-awa; a tera e mate katoa enei i a ratou. Tupono tonu mai ko te ope o Hau-raki i hoki mai i raro i Nga-puhi, ko te putanga o te ope a Nga-ti-awa, page 138 ka tu ka whawhai, a ka mate a Nga-ti-awa, ka patua taua iwi e Nga-ti maru i Puke-moki, a ka whati nga morehu o taua iwi ka hoki ki to ratou kainga. Kaati tenei i konei.
Te Pa I Te Totara. (Nga-Ti-Maru.)
Ko te Totara ano tenei, ka whakapae te ope a Hongi i te Totara, a kaore kia horo, a ka haere a Nga-puhi ki te patu tangata mana i Pi-ako i Wai-hou, i nga wahi katoa o Hauraki, i nga wahi kiano i ronga ko Nga-puhi tenei he ope taua kua noho i Hau-raki, a i whiwhi etahi huaki, kaore etahi i whiwhi i te tangata mana ko te tuku nui ano i noho ki te whakapae i te Totara. A ka whakaaro a Hongi-hika e kore e taea eia taua Pa a te Totara, ka tahi ka houhia te rongo, a ka mau te rongo, ka haere atu nga Rangatira o te ope a Hongi, ki roto ki te Pa i te Totara, ki te hohou hoki i te Rongo kia Nga-ti-maru, ko nga rangatira enei i haere ki roto ki te Pa nei ki te Totara ki te hohou i te rongo ko te Morenga, ko te Whare-umu, ko te Nganga ko Uru-roa, me te tini noa atu o nga rangatira o Nga-puhi. Engari kaore a Hongi-hika i tae ki roto ki taua pa nei ki te Totara, ko ta ratou tino mea i haere ai ki roto ki taua pa, he hohou i te rongo kia Nga-ti-maru. Ko te korero tena a aua tini rangatira o Nga-puhi.
“Heoi ra e kara e te Puhi, ka tika ano tau tu i te awatea, e taea hoki te aha, ko tenei e kara tukua mai te taonga kia Nga-puhi, e hira (nui ake) hoki tena taonga i te te tangata.”
Ko te take o tenei korero a Nga-puhi, he patipati kia hoatu ai a “Te-uira,” he patu pounamu a Te-uira kia Nga-puhi, a ki ta te iwi o Nga-ti-maru whakaaro he tika nga korero a Nga-puhi me tana maunga rongo.
Ka tae a Te Puhi ka mea atu ki a Te-aka kia tukua mai a Te-uira ki aia, mana e tuku, kia pono ai te tono a Nga-puhi, ko Te-aka hoki he tuakana kia Te-puhi, ka tahi ka hoatu e Te-aka, te mere ra a Te-uira kia Te-puhi, a na Te-puhi i hoatu kia Nga-puhi te kitenga ano a Nga-puhi kua riro i aia te mere nei a Te-uira, hoki ana ki to ratou puni, hua noa nga tangata o te Pa nei page 139 ka ora ratou, ka riro nei hoki ta ratou taonga a Te-uira, ka noho te ope a Hongi, a i taua ra ano ka hoki taua ope ki Tara-ru, ka noho i reira, kahore he tinihanga kia kii ai te tangata whenua, he pono te maunga rongo nei, no te taenga ki Tara-ru, ka hokia mai ano e taua ope taua a Hongi i te po, rokohanga mai te Pa nei a te Totara e noho kuare ana, kua mau nei hoki te Rongo.
No te putanga o te tahi tangata ki waho o te Pa, kua tae rawa atu ano te taua ki waho mai o te pa, ka puhia atu ka mate. He kuare te iwi whenua i aua ra ki te tangi a te pu, a kaore i mohio te tini o te tangata i roto o te pa ki tera mea ki te pu, a kaore i mohio, he aha tenei e haruru nei, i te mea ko te tini o ratou, ka tahi ra ano ka rongo i te tangi a te pu, a ka puta aua kuare ki waho o te Pa ki te matakitaki i taua atua hou nei i te pu, e uira ana e haruru ana, maka mai ana nga mahi a te Pu ki aua wawau ka mate, ka mate, ano ka kite ratou, e matemate ana te tini o ratou e titiro wawau atu ra i te uira o te pu i te po, a te kitea atu e ratou te mea e ngau kino ra i to ratou tinana, ka tahi ra ano ka, oho te whakaaro o te Pa ra ka mea, “E ko Nga-puhi tenei kua hoki mai ki te takahi i to raua rongo mau.” Kua kite ano ia etahi o te pa nei i te pu, a kua mohio ki te pu, ko nga tauhou kaore i mohio ki tana tangi. He pu ano ia i roto i te Pa nei i te Totara, he kotahi tahi ano, engari kaore e mohiotia te mahi me te tangi i te kore hoki, ko te pu anake kaore he paura, a ko te tangata o te pa i whiwhi i te pu, i mau atu i tana pu, ka whakaahua atu ki te hoa riri, e kii ana hoki ratou, ma te whakaahunga kautanga atu ki te hoa riri ka paku atu ai te pu. Au mahi ra e te kuare.
Ka mate nei a te Totara me nga iwi i roto. Ai ake nga tangata i roto i te Totara, he rangatira anake, ko te hapu Rangatira hoki tenei o Nga-ti-maru ko Te-uri-ngahu, ko te hapu hoki tenei o Nga-ti-maru i tino poto ki roto ki taua Pa ki te Totara a ko te Ti-maru i nui ano hoki ki roto taua pa ano.
Hui katoa taua pa i mate nei, hui atu ki nga wahine me nga page 140 tamariki, kotahi rau topu no te mea e rua rawa ano nga Hapu e tata ana ki tenei, kei raro tata iho ranei, kei runga tata atu ranei.
Kua kite matou i te nupepa, e ki ana nui atu te tangata o te Totara ki te mate; e hori ana tena korero, ahakoa na Nga-puhi tena korero, he hori ano. Engari mei rupeke [poto] katoa a Nga-ti-maru ki roto ki taua pa ki te Totara ka tahi ka tika tena korero, tena ko tenei, he horihori tena korero.
He toa te riri a Hongi-hika ki te Totara, engari e hara i te toa maia a te ngakau, he mea kinaki ki te pu, apiti tahi ko te kohuru, mei whiwhi tahi pea i te Pu tena pea a Hongi e hoki tangi ki Nga-puhi i te kaha o tana hoa riri.
Kotahi anake te tangata o Nga-puhi i mate ko Tete a koia anake te whakautu o te Totara, na Ahu-rei i patu he mea patu ki te paraharaha whiti kaaho nei.
Te Kohuru O Tu-Kehu Raua Ko Wetea E Hongi
I Te Totara. (Nga-Ti-Maru.)
Tenei te mea kino rawa o roto i te mahi ki te Totara, ko te hohounga i te Rongo a Nga-puhi.
Ko te tukunga i a “Te uira,” na reira ka kiia he kohuru a te Totara.
No te horonga nei o te Totara, ka hopukia oratia etahi tangata ko Tu-kehu ko Wetea.
Kino rawa te mahi a Hongi ki taua tokorua, ko te mahi tenei a Hongi ki taua tokorua, he mea arahi raua ki waenganui o te ope taua a Nga-puhi, ka mau a Hongi ki te oka, hei oka mo taua hunga, ka whakatika mai a Hongi me tana oka, ka ki atu taua tokorua taihoa maua e patu, kia mihi maua ki te whenua, me te iwi hoki ka tu a Hongi ka titiro atu ki a raua. A ka tu raua, ka poroporoaki ki te whenua, me te iwi ano hoki, a ka whakahua raua i ta raua waiata, he mea waiata tahi e raua, koia nei te waiata:—
E hora te marino,
Horahia i waho ra:
Hei paki haerenga
page 141 Mo Hauhao-tu-puni
Noku te wairangi
Te whai rangi au
Te hukanga wai hoe
Nou e Ahu-rei
Kai tonu ki te rae
Ki Kooti ra ia
Marama te titiro
Te puia i Whakaari
Ka taruru tonu mai
Ka wehe te marino
Hei kawe i a koe
Te pou o te kupenga
Na Tara-mai-nuku
Kowai au ka kite
Ku rehu ka ai au
Te titiro ki Moe-hau ra ia
Me kawe rawa ra
Hei toko pau e
Ki tawhiti ra
Ki te ketunga rimu.
Ka mutu tenei o nga waiata a te tokorua ra, ka whakahua ano raua i te tahi waiata, me te tu atu ano a Hongi me tana oka ano mo raua me te titiro atu ano ki a raua.
Ko te rua tenei o a raua waiata:—
page 142Kaore te aroha
E komimingo nei
Te hoki noa atu
I tarawahi awa
Tenei ka taia mai
Te uhi a Mata-ora
He kore tohunga mana
Hei wehe ki te wai
Kia hemo ake ai
Te aroha i a hau
He kore no Tuki-rau
Ki hai ra i waiho
Hei whakawehi e
No te hanga i raro nei
Nou nga turituri
Pawera rawa hau
Toku turanga ake
I te hihi o te whare
E rumaki tonu ana
He wai kei aku kamo.
Ka mutu nei te waiata a taua tokorua ra, ka tahi ka whakamatea raua e Hongi. He kino rawa tenei wahi o te mahi toa a Hongi-hika.
Ka mate nei te hunga nei, ka tahi ka hoki te ope a Hongi.
Ka wehi i konei nga iwi o Hau-raki, ara he wehi i te mahi nei a te Pu me te paura.
Ka whati a Hau-raki ki te tini o te wahi noho marara noa atu, noho rawa atu i nga wahi e pai ana hei nohoanga mo te tangata whati atu i te wehi o te hoa riri, ka noho haere ki reira i te wehi o te pu o te paura o Nga-puhi.
Ka ngahau nei pea a Nga-puhi i te paura me te pu, ki te hinga hoki o te tangata i aia te patu ki ana atua hou nei.
Kape-Taua Raua Ko Tara-[Tua]-Mokomoko. (Nga-Ti-Paoa.)
I noho a Kape-taua i te Pa i O-rakei, ara i Kohi-marama, a ko Tawaka te matua tane o Kape-taua, ko Tairua te tuahine. No Nga-ti-puru a Tawaka no Te-wai-o-hua. Te take o taua ingoa nei o Te-wai-o-hua, no te wa i noho turoro ai a Hua-kai-waka, a ka tata ki te mate ka takoto te wai inu mona i tana taha i roto i te ipu, tena e hoatu taua ipu wai ki runga ki te pataka tu ai, a taka iho ai taua ipu a ka pakaru, ra reira nga uri o Hua-kai-waka i kiia ai ko Te-wai-o-hua a i noho a Hua-kai-waka i Maunga-whau.
Ka moea a Tai-rua te tuahine a Kape-taua e Tara-[tua]-mokomoko o Te-wai-o-hua, a ka noho raua i te Pa i Kohi-marama, a i noho ano hoki a Kape-taua i tana tuahine, he mea hoki e iti ana aia i te wa i moe ai tana tuahine i a Tara-mokomoko, a he tamaiti maia aia ki nga takaro katoa o mua o a te maori takaro, a i nga ra e taa Kai-ho-taka ai nga tamariki o taua Pa, a ka taa Kai-ho-taka te tini o te tamariki o Kohi-marama, a ka whakataea aua Kai-ho-taka kia eke ki runga ki te Pa, mai ra ano i raro i te one, a ko ta Kape-taua Kai-ho-taka anake te mea i tae ki te Pa, koia aia i kiia ai he tamaiti maia.
page 143A i nga wa e hiahia takaro ai aua tini tamariki, ka haere ratou ki te wero Kokomako, ki te nanao tuna, ki te kaukau, ki te muru kai ma ratou i nga rua kumara hei kai ki waenga tahora, ka murua nga kumara o te rua kai a tana taokete a Tara-mokomoko e ia e Kape-taua, a ka riri tana taokete, a ka tae ki taua ra ka unga a Kape-taua e tana taokete e Tua-mokomoko kia haere raua ki te hi ngohi, ka hoe raua tokorua anake, a ka hi a ka hoe mai ano raua ki uta, ka tae a Tua-mokomoko, ka waihotia te tamaiti nei a Kape-taua i te toka i waho ake o Kohi-marama. Nei koa e pari ana te tai, a e nuku ake ana te tai me te tu te tamaiti ra i taua toka i waenga moana, ka u a Tara-mokomoko ki uta, ka ui atu tana wahine te tuahine a Kape-taua ka mea atu, “Kei whea [hea] to taokete?” Ka kiia atu e Tua-mokomoko, “Kaore i haere i au, kei uta nei ano” ka mea atu te wahine, “E i hoe tahi atu na hoki korua ki te hi.” Ka ki atu te tane, “He mohio ano koe ki nga mahi raweke a to tungane, a ui ai koe ki aia? tena pea aia te mahi tutu na me ana hoa, i te mea koia te upoko o nga kino katoa e mahia nei e nga weke o te pa nei; e kore te aha te aha e ora i aia te mahi raweke, te rua kumara, e kore e ora te muru.” Ka mea atu te wahine, “E nuka ana koe, nau taku tungane i patu,” ka haere iho te wahine ra i te pa, ka tae iho ki tatahi, a ka rongo i te reo tamaiti e whakao ana, a ka whakarongo te wahine ra ka rangona atu i waho i te moana, ka tae aia ki te kopapa, ka hoe ki waho, me te whakao te reo ra, ka hoe te wahine ra a ka tae ki te toka i waho rawa, rokohanga atu ko Kape-taua e tu ana i roto i te wai, ka eke mai aia ki te waka a ka hoe raua ki uta ki Kohi-marama.
Tau tini noa, ka kaumatua a Kape-taua, ara ka tangatatia, a kua whanau nga uri a Tua-mokomoko raua ko tana tuahine, a kua mahue a Kohi-marama i a ratou, kua heke ki Wai-heke noho ai, a ka mahara a Kape-taua ki tana mate i tana taokete, a ka ngakautia eia ki ana hoa i takaro tahi ra ratou i te wa i a ratou e tamariki ana, a ka takoto te ngakau a taua hunga, tena e tae ki aua ra i hoe mai ai a Tua-mokomoko kia kite i ana whanaunga i nga Pa i Rangitoto i Whakatakataka, i O- page 144 rakei, i Kohi-marama, a ka huakina aua pa e aua tini maia ra, a ka patua, ka rere a Tua-mokomoko me tana wahine me a raua tamariki ka ora ki Wai-heke, ka whaia e Kape-taua ma, a ka tauria nga Pa i Wai-heke a Tai-rua, ka mate te wahine me nga tamariki i Tai-rua, ka rere ano a Tua-mokomoko a ka ora ano i reira, ka whati ki Rangi-hou, ka noho i roto i te whare puni me o reira tangata, ka whaia ano e Kape-taua ma, rokohanga atu i te po e noho ana te hokorua i roto i te whare-puni, ka whakapaea taua whare e te taua a Kapetaua a ka tahuna i te po ki te ahi, kihai te mea kotahi i rere, a ka mate a Tua-mokomoko mo tana kohuri i a Kape-taua i waihotia ra eia i te toka i waho ake o Kohi-marama. A tapa iho te ingoa o taua toka ko Kape-taua.
Ko Mau-Inaina, Ko Mokoia. (Nga-Ti-Maru.)
He take i patua ai nga Pa nei a Mau-inaina me Mokoia (ko te Pa nei ko Mokoia kei roto kei te awa) hei utu mo te patunga o te taniwha nei o U-reia, e nga tangata o te iwi nei o Tai-nui i te wa i noho ai taua iwi ra a Tai-nui i Puponga. Te tahi take ano hoki i patua ai aua Pa nei, mo te kohuru o Kahu-rau-tao.
Ano ka patua aua Pa ra a Mokoia a Mau-inaina ka patua haeretia ano hoki etahi Pa ano, a Tau-rerere, a Papa-o-tama-te-ra, a Kohi-marama, a Taka-puna ara a Taka-runga, a Te-pupuke, a O-rewa, a Mahurangi, a Mau-tohora, a Te-tiraurau, a Te-uru-tonga, a Te-ngaere, me Pakiri.
I whawhai ano Te Taniwha ki aua pa nei. A i mate a Kiwi i aua parekura nei. I patua ano hoki nga Pa i O-rakei i Taura-rua ko Maunga-kiekie i patua ano taua Pa nei e Nga-ti-maru mo aua take nei ano. Mo U-reia, arua ko Kahu-rau-tao, a mo Kiwi ingoa ano hoki i kohurutia ki O-tahuhu e nga tangata o Tai-nui i noho i Mangere i aua ra.
Tera atu etahi i hoariritia ki Hau-raki, engari e kore e taea te korero atu i naianei, he kore tangata hei korero mai i te tino tikanga, no te mea e ki ana te tangata, “He aha te pai kia korero kau mai aia, engari me hoatu e au he utu, ka tahi aia ka pai ki page 145 te korero mai,” kua mutu hoki taku hoatu tupeka ma nga tangata korero mai ki au i nga korero e whakahaua mai nei e koe kia tuhituhia, he whakaaro naku, kei utu kau au he tinihanga pea nana ana korero, engari i te korero mo Tai-nui ma me nga tangata o runga, i ngahau ki era korero, na kona i utua ai aua korero e au. Hoi ano enei kupu.
Mau-Inaina. (Nga-Puhi.)
Ka maranga a Hongi ratou ko tana ope taua i Toke-rau, ka hoe a Te-we-iti, a ka patua nga tangata o reira, ka hoe ano a ka tae ki roto ki Wai-te-mata ka whakapaea te Pa, a Mau-inaina.
Mei reira ka haere nga torohe a te taua ki te nuku o te whenua pahua kai ai, me te patu i nga tangata o waho o te Pa.
Ko Nga-ti-paoa te iwi nui i roto i te Pa, a he hopohopo no te manawa o nga tangata o te Pa ki a ratou ka mate i te taua, koia i maua ai e ratou nga taonga a ratou ki te taua, hei take hohou i te rongo: ka mau te taua ki aua taonga ka noho tonu i ta ratou puni; a ka tae ki taua ra, i te mea kua ahua mariri te mauri o te iwi i te Pa, ka huakina te Pa e te taua, a ka taea ka patua te mano o te Pa; ka rere a Ranga-whenua, te tahi o nga Rangatira o Nga-ti-paoa ka tu ka riri ki te taua, a he toki arihi tana patu, ka hinga i aia te tini o te taua, ka kau aia i te awa o Tamaki ara o Tau-marere, ka kitea e te tahi toa o te taua e Te-ihi, ka karanga atu a Te-ihi ki a Ranga-whenua e kau ra, “Hoki mai, hoki mai, ka kekeri taua” ka hoki mai a Ranga-whenua a ka tu raua ko Te-ihi ka papatu. He Patiti ta Te-ihi, he arihi ta Ranga-whenua ka tu ka riri. Na Te-ihi te patu kua whiu ki a Ranga-whenua ka korohia e ia ka hemo, ka tu ka papatu raua, me te matakitaki te taua, roa noa, ka whiua mauitia te patiti a Te-ihi ki a Ranga-whenua, ka mate aia.
I te wa i rere atu ai a Ranga-whenua i te Pa, ka kite aia i a Hongi-hika e mau ana tana waewae i te wawa o te taepa o te Pa, ka patua eia ki tana arihi, a na nga kope a Hongi aia te tata atu ai, i ora ai a Hongi.
TE-TOTARA. (NGA-PUHI)
Ka mate te Pa i Mau-inaina, ka hoe te taua a Hongi ki roto ki Hau-raki, ki te Pa a nga iwi i Hau-raki ki te Totara, a ka kite te iwi i te Pa ka mea kia houhia te rongo; ka mauria nga taonga, nga mere me nga mea e manakitia ana e o mua Rangatira ki te taua, a ka runanga te taua ka whakaae ki te kupu o te hunga o te Pa mei reira ko Kiri ko te wahine a Hongi, he wahine matapo i reira, a ka riri taua wahine ki te rongo ka mau, a ka mea aia kia patua te Pa, ka riri tetahi wahanga o te taua ka mea he kohuru, a ka tohe tonu taua wahine ra a kiri, a ka whakaekea te Pa e Hongi me ana Hapu, ka noho noa iho etahi hapu, te hunga i whakahe ki te tohe a Kiri, ka horo te Pa a ka patua te mano, ka mau te tahi Rangatira tai tamaiti ka mea a Hongi me patu, ka mea te tini o ana hoa Rangatira kia whakaorangia, a ka huna taua tamaiti e ratou, ka rapua e Hongi, a ka riri te iwi i noho ra, ka tohe tonu a Hongi a ka kitea te tamaiti ra i raro i te haupu kakahu, a ka arahina ki te marae o te puni o te taua, a e haere atu ana taua tamaiti i te ara e arahina ra aia ka waiata aia i te waiata nei:—
Kaore te aroha e komingo nei,
Te hoki noa atu i tarawahi awa;
He kore Tohunga mana, hei wehe ki te wai,
Kia hemo ake ai te aroha i a au.
Tena ka tope mai te uhi a Mata-ora,
He kore no Tuki-rau, kihai ra i waiho,
Hei whakawehi e i, mo te hanga i raro nei.
Noku nga turituri, pawera rawa au.
Taku turanga ake, i te hihi o te whare,
E rumaki tonu ana, he wai kei aku kamo.
Ka mutu te tangi a te tamaiti ra, ka haere atu a Hongi me me te tao i tana ringa ka mea atu aia ki taua tamaiti, “Na ra ia ko koe te tino ika o taku kupenga, e kore koe e ora.” Ka mea atu taua tamaiti, “Mau te whakaaro,” a ka werohia e Hongi ki tana tao a ka mate.