Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]

Upoko XI

page break

Upoko XI.

Tenei ano to te mau atu
Kia Tu-mata-u-enga
Kei te korero mai te Kiore
Kei te tarawau mai te Tutu-kiwi
Kei te koroti mai te Mata
I ro [roto] te mata.
He aha ra i kori ai?
Ko nga mahara a Tane;
E rua, e toru.

Te Whawhai A Nga-Ti-Awa Ki Hau-Raki.
(Nga-Ti-Maru.)

E ngari kotahi ano te ope a Nga-ti-awa i tae mai ki roto ki Hauraki; te take i haere mai ai taua ope taua i rongo a Nga-ti-awa kua rupeke [poto] nga iwi o Hau-raki ki raro ki te ope taua ki Nga-puhi, i te wa, me te ope i haere ai i mate ai a Pi-kaka, kua oti nei te korero i mua atu o enei korero i te pukapuka nei.

Ano ka hoki mai te ope taua a Hau-raki i haere ai ki Nga-puhi, ka tae mai ano ratou ki to ratou kainga ki Hau-raki, ka puta taua ope taua a Nga-ti-awa ki Hau-raki.

Te take i tae mai ai taua ope taua a Nga-ti-awa nei, he whakaaro na ratou kua poto atu nga taane o nga iwi o Hau-raki ki te ope taua ki Nga-puhi, a he wahine me nga tamariki me nga koroheke me nga kuia anake i noho iho ki te kainga i Hau-raki, a he ouou nga tane i noho iho, e kore ratou e kaha, hei kai anake aua mea nei ma te patu a Nga-ti-awa; a tera e mate katoa enei i a ratou. Tupono tonu mai ko te ope o Hau-raki i hoki mai i raro i Nga-puhi, ko te putanga o te ope a Nga-ti-awa, page 138 ka tu ka whawhai, a ka mate a Nga-ti-awa, ka patua taua iwi e Nga-ti maru i Puke-moki, a ka whati nga morehu o taua iwi ka hoki ki to ratou kainga. Kaati tenei i konei.

Te Pa I Te Totara. (Nga-Ti-Maru.)

Ko te Totara ano tenei, ka whakapae te ope a Hongi i te Totara, a kaore kia horo, a ka haere a Nga-puhi ki te patu tangata mana i Pi-ako i Wai-hou, i nga wahi katoa o Hauraki, i nga wahi kiano i ronga ko Nga-puhi tenei he ope taua kua noho i Hau-raki, a i whiwhi etahi huaki, kaore etahi i whiwhi i te tangata mana ko te tuku nui ano i noho ki te whakapae i te Totara. A ka whakaaro a Hongi-hika e kore e taea eia taua Pa a te Totara, ka tahi ka houhia te rongo, a ka mau te rongo, ka haere atu nga Rangatira o te ope a Hongi, ki roto ki te Pa i te Totara, ki te hohou hoki i te Rongo kia Nga-ti-maru, ko nga rangatira enei i haere ki roto ki te Pa nei ki te Totara ki te hohou i te rongo ko te Morenga, ko te Whare-umu, ko te Nganga ko Uru-roa, me te tini noa atu o nga rangatira o Nga-puhi. Engari kaore a Hongi-hika i tae ki roto ki taua pa nei ki te Totara, ko ta ratou tino mea i haere ai ki roto ki taua pa, he hohou i te rongo kia Nga-ti-maru. Ko te korero tena a aua tini rangatira o Nga-puhi.

“Heoi ra e kara e te Puhi, ka tika ano tau tu i te awatea, e taea hoki te aha, ko tenei e kara tukua mai te taonga kia Nga-puhi, e hira (nui ake) hoki tena taonga i te te tangata.”

Ko te take o tenei korero a Nga-puhi, he patipati kia hoatu ai a “Te-uira,” he patu pounamu a Te-uira kia Nga-puhi, a ki ta te iwi o Nga-ti-maru whakaaro he tika nga korero a Nga-puhi me tana maunga rongo.

Ka tae a Te Puhi ka mea atu ki a Te-aka kia tukua mai a Te-uira ki aia, mana e tuku, kia pono ai te tono a Nga-puhi, ko Te-aka hoki he tuakana kia Te-puhi, ka tahi ka hoatu e Te-aka, te mere ra a Te-uira kia Te-puhi, a na Te-puhi i hoatu kia Nga-puhi te kitenga ano a Nga-puhi kua riro i aia te mere nei a Te-uira, hoki ana ki to ratou puni, hua noa nga tangata o te Pa nei page 139 ka ora ratou, ka riro nei hoki ta ratou taonga a Te-uira, ka noho te ope a Hongi, a i taua ra ano ka hoki taua ope ki Tara-ru, ka noho i reira, kahore he tinihanga kia kii ai te tangata whenua, he pono te maunga rongo nei, no te taenga ki Tara-ru, ka hokia mai ano e taua ope taua a Hongi i te po, rokohanga mai te Pa nei a te Totara e noho kuare ana, kua mau nei hoki te Rongo.

No te putanga o te tahi tangata ki waho o te Pa, kua tae rawa atu ano te taua ki waho mai o te pa, ka puhia atu ka mate. He kuare te iwi whenua i aua ra ki te tangi a te pu, a kaore i mohio te tini o te tangata i roto o te pa ki tera mea ki te pu, a kaore i mohio, he aha tenei e haruru nei, i te mea ko te tini o ratou, ka tahi ra ano ka rongo i te tangi a te pu, a ka puta aua kuare ki waho o te Pa ki te matakitaki i taua atua hou nei i te pu, e uira ana e haruru ana, maka mai ana nga mahi a te Pu ki aua wawau ka mate, ka mate, ano ka kite ratou, e matemate ana te tini o ratou e titiro wawau atu ra i te uira o te pu i te po, a te kitea atu e ratou te mea e ngau kino ra i to ratou tinana, ka tahi ra ano ka, oho te whakaaro o te Pa ra ka mea, “E ko Nga-puhi tenei kua hoki mai ki te takahi i to raua rongo mau.” Kua kite ano ia etahi o te pa nei i te pu, a kua mohio ki te pu, ko nga tauhou kaore i mohio ki tana tangi. He pu ano ia i roto i te Pa nei i te Totara, he kotahi tahi ano, engari kaore e mohiotia te mahi me te tangi i te kore hoki, ko te pu anake kaore he paura, a ko te tangata o te pa i whiwhi i te pu, i mau atu i tana pu, ka whakaahua atu ki te hoa riri, e kii ana hoki ratou, ma te whakaahunga kautanga atu ki te hoa riri ka paku atu ai te pu. Au mahi ra e te kuare.

Ka mate nei a te Totara me nga iwi i roto. Ai ake nga tangata i roto i te Totara, he rangatira anake, ko te hapu Rangatira hoki tenei o Nga-ti-maru ko Te-uri-ngahu, ko te hapu hoki tenei o Nga-ti-maru i tino poto ki roto ki taua Pa ki te Totara a ko te Ti-maru i nui ano hoki ki roto taua pa ano.

Hui katoa taua pa i mate nei, hui atu ki nga wahine me nga page 140 tamariki, kotahi rau topu no te mea e rua rawa ano nga Hapu e tata ana ki tenei, kei raro tata iho ranei, kei runga tata atu ranei.

Kua kite matou i te nupepa, e ki ana nui atu te tangata o te Totara ki te mate; e hori ana tena korero, ahakoa na Nga-puhi tena korero, he hori ano. Engari mei rupeke [poto] katoa a Nga-ti-maru ki roto ki taua pa ki te Totara ka tahi ka tika tena korero, tena ko tenei, he horihori tena korero.

He toa te riri a Hongi-hika ki te Totara, engari e hara i te toa maia a te ngakau, he mea kinaki ki te pu, apiti tahi ko te kohuru, mei whiwhi tahi pea i te Pu tena pea a Hongi e hoki tangi ki Nga-puhi i te kaha o tana hoa riri.

Kotahi anake te tangata o Nga-puhi i mate ko Tete a koia anake te whakautu o te Totara, na Ahu-rei i patu he mea patu ki te paraharaha whiti kaaho nei.

Te Kohuru O Tu-Kehu Raua Ko Wetea E Hongi
I Te Totara. (Nga-Ti-Maru.)

Tenei te mea kino rawa o roto i te mahi ki te Totara, ko te hohounga i te Rongo a Nga-puhi.

Ko te tukunga i a “Te uira,” na reira ka kiia he kohuru a te Totara.

No te horonga nei o te Totara, ka hopukia oratia etahi tangata ko Tu-kehu ko Wetea.

Kino rawa te mahi a Hongi ki taua tokorua, ko te mahi tenei a Hongi ki taua tokorua, he mea arahi raua ki waenganui o te ope taua a Nga-puhi, ka mau a Hongi ki te oka, hei oka mo taua hunga, ka whakatika mai a Hongi me tana oka, ka ki atu taua tokorua taihoa maua e patu, kia mihi maua ki te whenua, me te iwi hoki ka tu a Hongi ka titiro atu ki a raua. A ka tu raua, ka poroporoaki ki te whenua, me te iwi ano hoki, a ka whakahua raua i ta raua waiata, he mea waiata tahi e raua, koia nei te waiata:—

E hora te marino,
Horahia i waho ra:
Hei paki haerenga
page 141 Mo Hauhao-tu-puni
Noku te wairangi
Te whai rangi au
Te hukanga wai hoe
Nou e Ahu-rei
Kai tonu ki te rae
Ki Kooti ra ia
Marama te titiro
Te puia i Whakaari
Ka taruru tonu mai
Ka wehe te marino
Hei kawe i a koe
Te pou o te kupenga
Na Tara-mai-nuku
Kowai au ka kite
Ku rehu ka ai au
Te titiro ki Moe-hau ra ia
Me kawe rawa ra
Hei toko pau e
Ki tawhiti ra
Ki te ketunga rimu.

Ka mutu tenei o nga waiata a te tokorua ra, ka whakahua ano raua i te tahi waiata, me te tu atu ano a Hongi me tana oka ano mo raua me te titiro atu ano ki a raua.

Ko te rua tenei o a raua waiata:—

Kaore te aroha
E komimingo nei
Te hoki noa atu
I tarawahi awa
Tenei ka taia mai
Te uhi a Mata-ora
He kore tohunga mana
Hei wehe ki te wai
Kia hemo ake ai
Te aroha i a hau
He kore no Tuki-rau
Ki hai ra i waiho
Hei whakawehi e
No te hanga i raro nei
Nou nga turituri
Pawera rawa hau
Toku turanga ake
I te hihi o te whare
E rumaki tonu ana
He wai kei aku kamo.

page 142

Ka mutu nei te waiata a taua tokorua ra, ka tahi ka whakamatea raua e Hongi. He kino rawa tenei wahi o te mahi toa a Hongi-hika.

Ka mate nei te hunga nei, ka tahi ka hoki te ope a Hongi.

Ka wehi i konei nga iwi o Hau-raki, ara he wehi i te mahi nei a te Pu me te paura.

Ka whati a Hau-raki ki te tini o te wahi noho marara noa atu, noho rawa atu i nga wahi e pai ana hei nohoanga mo te tangata whati atu i te wehi o te hoa riri, ka noho haere ki reira i te wehi o te pu o te paura o Nga-puhi.

Ka ngahau nei pea a Nga-puhi i te paura me te pu, ki te hinga hoki o te tangata i aia te patu ki ana atua hou nei.

Kape-Taua Raua Ko Tara-[Tua]-Mokomoko. (Nga-Ti-Paoa.)

I noho a Kape-taua i te Pa i O-rakei, ara i Kohi-marama, a ko Tawaka te matua tane o Kape-taua, ko Tairua te tuahine. No Nga-ti-puru a Tawaka no Te-wai-o-hua. Te take o taua ingoa nei o Te-wai-o-hua, no te wa i noho turoro ai a Hua-kai-waka, a ka tata ki te mate ka takoto te wai inu mona i tana taha i roto i te ipu, tena e hoatu taua ipu wai ki runga ki te pataka tu ai, a taka iho ai taua ipu a ka pakaru, ra reira nga uri o Hua-kai-waka i kiia ai ko Te-wai-o-hua a i noho a Hua-kai-waka i Maunga-whau.

Ka moea a Tai-rua te tuahine a Kape-taua e Tara-[tua]-mokomoko o Te-wai-o-hua, a ka noho raua i te Pa i Kohi-marama, a i noho ano hoki a Kape-taua i tana tuahine, he mea hoki e iti ana aia i te wa i moe ai tana tuahine i a Tara-mokomoko, a he tamaiti maia aia ki nga takaro katoa o mua o a te maori takaro, a i nga ra e taa Kai-ho-taka ai nga tamariki o taua Pa, a ka taa Kai-ho-taka te tini o te tamariki o Kohi-marama, a ka whakataea aua Kai-ho-taka kia eke ki runga ki te Pa, mai ra ano i raro i te one, a ko ta Kape-taua Kai-ho-taka anake te mea i tae ki te Pa, koia aia i kiia ai he tamaiti maia.

page 143

A i nga wa e hiahia takaro ai aua tini tamariki, ka haere ratou ki te wero Kokomako, ki te nanao tuna, ki te kaukau, ki te muru kai ma ratou i nga rua kumara hei kai ki waenga tahora, ka murua nga kumara o te rua kai a tana taokete a Tara-mokomoko e ia e Kape-taua, a ka riri tana taokete, a ka tae ki taua ra ka unga a Kape-taua e tana taokete e Tua-mokomoko kia haere raua ki te hi ngohi, ka hoe raua tokorua anake, a ka hi a ka hoe mai ano raua ki uta, ka tae a Tua-mokomoko, ka waihotia te tamaiti nei a Kape-taua i te toka i waho ake o Kohi-marama. Nei koa e pari ana te tai, a e nuku ake ana te tai me te tu te tamaiti ra i taua toka i waenga moana, ka u a Tara-mokomoko ki uta, ka ui atu tana wahine te tuahine a Kape-taua ka mea atu, “Kei whea [hea] to taokete?” Ka kiia atu e Tua-mokomoko, “Kaore i haere i au, kei uta nei ano” ka mea atu te wahine, “E i hoe tahi atu na hoki korua ki te hi.” Ka ki atu te tane, “He mohio ano koe ki nga mahi raweke a to tungane, a ui ai koe ki aia? tena pea aia te mahi tutu na me ana hoa, i te mea koia te upoko o nga kino katoa e mahia nei e nga weke o te pa nei; e kore te aha te aha e ora i aia te mahi raweke, te rua kumara, e kore e ora te muru.” Ka mea atu te wahine, “E nuka ana koe, nau taku tungane i patu,” ka haere iho te wahine ra i te pa, ka tae iho ki tatahi, a ka rongo i te reo tamaiti e whakao ana, a ka whakarongo te wahine ra ka rangona atu i waho i te moana, ka tae aia ki te kopapa, ka hoe ki waho, me te whakao te reo ra, ka hoe te wahine ra a ka tae ki te toka i waho rawa, rokohanga atu ko Kape-taua e tu ana i roto i te wai, ka eke mai aia ki te waka a ka hoe raua ki uta ki Kohi-marama.

Tau tini noa, ka kaumatua a Kape-taua, ara ka tangatatia, a kua whanau nga uri a Tua-mokomoko raua ko tana tuahine, a kua mahue a Kohi-marama i a ratou, kua heke ki Wai-heke noho ai, a ka mahara a Kape-taua ki tana mate i tana taokete, a ka ngakautia eia ki ana hoa i takaro tahi ra ratou i te wa i a ratou e tamariki ana, a ka takoto te ngakau a taua hunga, tena e tae ki aua ra i hoe mai ai a Tua-mokomoko kia kite i ana whanaunga i nga Pa i Rangitoto i Whakatakataka, i O- page 144 rakei, i Kohi-marama, a ka huakina aua pa e aua tini maia ra, a ka patua, ka rere a Tua-mokomoko me tana wahine me a raua tamariki ka ora ki Wai-heke, ka whaia e Kape-taua ma, a ka tauria nga Pa i Wai-heke a Tai-rua, ka mate te wahine me nga tamariki i Tai-rua, ka rere ano a Tua-mokomoko a ka ora ano i reira, ka whati ki Rangi-hou, ka noho i roto i te whare puni me o reira tangata, ka whaia ano e Kape-taua ma, rokohanga atu i te po e noho ana te hokorua i roto i te whare-puni, ka whakapaea taua whare e te taua a Kapetaua a ka tahuna i te po ki te ahi, kihai te mea kotahi i rere, a ka mate a Tua-mokomoko mo tana kohuri i a Kape-taua i waihotia ra eia i te toka i waho ake o Kohi-marama. A tapa iho te ingoa o taua toka ko Kape-taua.

Ko Mau-Inaina, Ko Mokoia. (Nga-Ti-Maru.)

He take i patua ai nga Pa nei a Mau-inaina me Mokoia (ko te Pa nei ko Mokoia kei roto kei te awa) hei utu mo te patunga o te taniwha nei o U-reia, e nga tangata o te iwi nei o Tai-nui i te wa i noho ai taua iwi ra a Tai-nui i Puponga. Te tahi take ano hoki i patua ai aua Pa nei, mo te kohuru o Kahu-rau-tao.

Ano ka patua aua Pa ra a Mokoia a Mau-inaina ka patua haeretia ano hoki etahi Pa ano, a Tau-rerere, a Papa-o-tama-te-ra, a Kohi-marama, a Taka-puna ara a Taka-runga, a Te-pupuke, a O-rewa, a Mahurangi, a Mau-tohora, a Te-tiraurau, a Te-uru-tonga, a Te-ngaere, me Pakiri.

I whawhai ano Te Taniwha ki aua pa nei. A i mate a Kiwi i aua parekura nei. I patua ano hoki nga Pa i O-rakei i Taura-rua ko Maunga-kiekie i patua ano taua Pa nei e Nga-ti-maru mo aua take nei ano. Mo U-reia, arua ko Kahu-rau-tao, a mo Kiwi ingoa ano hoki i kohurutia ki O-tahuhu e nga tangata o Tai-nui i noho i Mangere i aua ra.

Tera atu etahi i hoariritia ki Hau-raki, engari e kore e taea te korero atu i naianei, he kore tangata hei korero mai i te tino tikanga, no te mea e ki ana te tangata, “He aha te pai kia korero kau mai aia, engari me hoatu e au he utu, ka tahi aia ka pai ki page 145 te korero mai,” kua mutu hoki taku hoatu tupeka ma nga tangata korero mai ki au i nga korero e whakahaua mai nei e koe kia tuhituhia, he whakaaro naku, kei utu kau au he tinihanga pea nana ana korero, engari i te korero mo Tai-nui ma me nga tangata o runga, i ngahau ki era korero, na kona i utua ai aua korero e au. Hoi ano enei kupu.

Mau-Inaina. (Nga-Puhi.)

Ka maranga a Hongi ratou ko tana ope taua i Toke-rau, ka hoe a Te-we-iti, a ka patua nga tangata o reira, ka hoe ano a ka tae ki roto ki Wai-te-mata ka whakapaea te Pa, a Mau-inaina.

Mei reira ka haere nga torohe a te taua ki te nuku o te whenua pahua kai ai, me te patu i nga tangata o waho o te Pa.

Ko Nga-ti-paoa te iwi nui i roto i te Pa, a he hopohopo no te manawa o nga tangata o te Pa ki a ratou ka mate i te taua, koia i maua ai e ratou nga taonga a ratou ki te taua, hei take hohou i te rongo: ka mau te taua ki aua taonga ka noho tonu i ta ratou puni; a ka tae ki taua ra, i te mea kua ahua mariri te mauri o te iwi i te Pa, ka huakina te Pa e te taua, a ka taea ka patua te mano o te Pa; ka rere a Ranga-whenua, te tahi o nga Rangatira o Nga-ti-paoa ka tu ka riri ki te taua, a he toki arihi tana patu, ka hinga i aia te tini o te taua, ka kau aia i te awa o Tamaki ara o Tau-marere, ka kitea e te tahi toa o te taua e Te-ihi, ka karanga atu a Te-ihi ki a Ranga-whenua e kau ra, “Hoki mai, hoki mai, ka kekeri taua” ka hoki mai a Ranga-whenua a ka tu raua ko Te-ihi ka papatu. He Patiti ta Te-ihi, he arihi ta Ranga-whenua ka tu ka riri. Na Te-ihi te patu kua whiu ki a Ranga-whenua ka korohia e ia ka hemo, ka tu ka papatu raua, me te matakitaki te taua, roa noa, ka whiua mauitia te patiti a Te-ihi ki a Ranga-whenua, ka mate aia.

I te wa i rere atu ai a Ranga-whenua i te Pa, ka kite aia i a Hongi-hika e mau ana tana waewae i te wawa o te taepa o te Pa, ka patua eia ki tana arihi, a na nga kope a Hongi aia te tata atu ai, i ora ai a Hongi.

page 146

TE-TOTARA. (NGA-PUHI)

Ka mate te Pa i Mau-inaina, ka hoe te taua a Hongi ki roto ki Hau-raki, ki te Pa a nga iwi i Hau-raki ki te Totara, a ka kite te iwi i te Pa ka mea kia houhia te rongo; ka mauria nga taonga, nga mere me nga mea e manakitia ana e o mua Rangatira ki te taua, a ka runanga te taua ka whakaae ki te kupu o te hunga o te Pa mei reira ko Kiri ko te wahine a Hongi, he wahine matapo i reira, a ka riri taua wahine ki te rongo ka mau, a ka mea aia kia patua te Pa, ka riri tetahi wahanga o te taua ka mea he kohuru, a ka tohe tonu taua wahine ra a kiri, a ka whakaekea te Pa e Hongi me ana Hapu, ka noho noa iho etahi hapu, te hunga i whakahe ki te tohe a Kiri, ka horo te Pa a ka patua te mano, ka mau te tahi Rangatira tai tamaiti ka mea a Hongi me patu, ka mea te tini o ana hoa Rangatira kia whakaorangia, a ka huna taua tamaiti e ratou, ka rapua e Hongi, a ka riri te iwi i noho ra, ka tohe tonu a Hongi a ka kitea te tamaiti ra i raro i te haupu kakahu, a ka arahina ki te marae o te puni o te taua, a e haere atu ana taua tamaiti i te ara e arahina ra aia ka waiata aia i te waiata nei:—

Kaore te aroha e komingo nei,
Te hoki noa atu i tarawahi awa;
He kore Tohunga mana, hei wehe ki te wai,
Kia hemo ake ai te aroha i a au.
Tena ka tope mai te uhi a Mata-ora,
He kore no Tuki-rau, kihai ra i waiho,
Hei whakawehi e i, mo te hanga i raro nei.
Noku nga turituri, pawera rawa au.
Taku turanga ake, i te hihi o te whare,
E rumaki tonu ana, he wai kei aku kamo.

Ka mutu te tangi a te tamaiti ra, ka haere atu a Hongi me me te tao i tana ringa ka mea atu aia ki taua tamaiti, “Na ra ia ko koe te tino ika o taku kupenga, e kore koe e ora.” Ka mea atu taua tamaiti, “Mau te whakaaro,” a ka werohia e Hongi ki tana tao a ka mate.