Te Whawhai A Nga-Ti-Maru Ki A Nga-Ti-Whanaunga. (Nga-Ti-Maru)

Ko te take whawhai a Nga-ti-maru raua ko Nga-ti-whanaunga i tupu mai i te wahine nei i a Rangi-uaina, tenei ano.

Nga Whawhai A Nga-Puhi Raua Ko Hau-Raki. (Nga-Ti-Maru.)

E patai mai ana koutou, pewhea [pehea] te tikanga o te riri a Hau-raki raua ko Nga-puhi, kia rongo mai koutou na te ngakau riri ra ana tikanga whawhai otira na te hara ano o nga page 122 tupuna o mua, ka tahi nei ka mohiotia te he o te kai tangata, ki ta matou ki ta te maori kii ko Maui raua ko Hine-nui-te-po te tupuna i tupu kino ai te maori.

Kia rongo mai koutou i te riri a Hau-raki raua ko Nga-puhi. I tona whenua ano a Nga-puhi e noho ana. I Hau-raki ano a Nga-ti-maru e noho ana na Nga-puhi tonu ana ope haere ki roto o Hau-raki a ka waiho hei take pakanga ma raua kia raua. Hoki atu a Nga-puhi, a hoki mai ano ki roto ki Hau-raki, ko ta raua riri e mate ana te tahi, e mate ana te tahi, hoki atu ano a Nga-puhi a ka hoki mai ano ki roto ki Hau-raki.

Ko Wai-kohu te parekura i turia ki Orua-rangi ki te Pa i huna nei e Tauru-kapakapa mo tana wahine mo Waenga-nui. I nohoia tonutia hoki taua pa e Nga-timaru i muri iho o te horonga, ara o te taeatanga e te taua a Tauru ma.

Ko Nga-ti-maru katoa i roto i taua Pa e noho ana, rokohanga tonutia mai nei e Nga-puhi i roto katoa te tangata, ka turia te parekura i waho o te Pa. Ko te ope a Nga-puhi i waho o te pa e whakapae ana hoki taua Pa e ratou. Ko te nuinga o te tangata whenua o te Pa ra i waho ano ratou, i te haere ki ana mahi ki ana mahi i te wawara noa atu, ta te iwi mahi kai mana i te tini o ana wahi e mahi ai, hoki rawa mai taua tini kai-mahi ra, kua kapi te huarahi atu mo ratou, ki te Pa e tae atu ai ratou ki te haumi i era o ratou e whakapaea rae Nga-puhi, i te mea hoki kua nohoia katoatia a waho o taua pa e Nga-puhi, porowhawhe noa te Pa ra te noho e te taua. Ko nga ingoa o nga wahi kua kapi nei te noho e Nga-puhi ko O-riri, ko Te-tarahanga.

Kei nga po he tu tonu te mahi a nga kai Mata-ara, a kei nga po hoki ka hiahia te hunga o te tangata whenua i waho ra ki te haere ki roto ki te Pa, ko te wa hoki ia ko te Po e kore ai e kitea te tangata haere atu ki te Pa e te taua e whakapae ra, na nga kai Mata-ara te mahi tohu ki te hunga e haere mai ra ki te Pa, ko ratou hoki hei tohutohu i nga wahi e nohoia ana e te taua, ko nga kupu enei o te karanga whakaaraara o taua kai Mata-ara, page 123 ki aua hunga o ratou, e hiahia ana kia haere ratou ki roto ki te Pa.

Kei O-riri,
Kei Tarahanga,
Kia tika mai nei
To ara ki au;
Parera e.

Ko te mahi tonu tenei o aua kai Mata-ara i te roa o te Po, he karanga nui kia rangona aua kupu ki te nuku o te whenua.

Ko Parera hoki te ingoa o te Rangatira o te hunga i waho ra.

Ahakoa i rongo a Nga-puhi, te taua katoa i aua kupu nei, kahore ratou i mohio, he kupu whakaatu aua kupu na nga tangata o te Pa, kia mohio ai ratou ki te ara tika e haere ai taua hunga i waho ki te Pa, e tika ai ratou i te ara e kore ai e tutaki ki te ope whakapae i te Pa ra.

Kahore ano hoki a Nga-puhi i mohio, he kupu aua kupu o taua Mata-ara hei whakaatu ki taua hunga i waho ki te ingoa o nga wahi, kua nohoia e te taua a e whakaatu ana kia Parera i te ara e haere atu ai aia ki te Pa. Hua noa a Nga-puhi he whakaaraara tonu ano taua whakaaraara na te tangata whenua i te Pa kia mata-ara ai nga tangata o te Pa kei moe roa. Kei oho rawa ake kua taea te Pa. Ka mahi koe e Maru-kowhao-rau ki o tikanga kahore nei e mohiotia e te tangata.

A ko te take ano tenei i kore ai te Pa nei o puta wawe ki waho kia riri raua ko Nga-puhi, he mea hoki ko Parera ma kaore ano i tae mai ki roto ki te Pa.

Ano ka tae mai a Parera ki roto ki te Pa ka tahi ra ano ka whakaputaina e te Pa ra ki waho: te tino riringa i waho o te Pa, ka whati te ope, a ka patua haeretia. Ko te iwi o Wai-kato i te awa o Wai-hou e noho ana mai, e haere ana mai ana ano ratou ki te tu i te taua o Nga-puhi. No te po i whati ai a Nga-puhi, te kitenga o Nga-puhi i te kaha o te riri o te tangata whenua, ka whati ratou whaka te awa o Wai-hou, ko Wai-kato ra hoki kei reira e noho ana mai; a te kitenga o Wai-kato i a page 124 Nga-puhi e whati atu ana i te riri kaha a Maru-tu-ahu, ka tahi hoki a Wai-kato ka whati, i kii hoki a Wai-kato ko Nga-ti-maru te whati e whati atu ra i te kaha o te riri o Nga-puhi, ki tana ki hoki ki ta Wai-kato kua horo te Pa a Nga-ti-maru ia Nga-puhi, a ko te tangata whenua ko Nga-ti-maru ia e whati ra, kaore ko te ope a Nga-puhi, na reira a Wai-kato i whati ai, a te kitenga o Nga-puhi ka whati a Wai-kato, ka tahi ka patua haeretia a Wai-kato e Nga-puhi hei utu mo ana tupapaku i patua nei e Nga-ti-maru i waho ake o taua Pa.

Kihai hoki i tino whaia [arumia] mai e Nga-ti-maru te ope whati a Nga-puhi, e te hunga o te Pa, engari te whatinga ano o Nga-puhi, waiho ana kia whati atu i tana haere noa atu, hei aha i te tahuna (papa) kua riro mai.

Mei mohio a Wai-kato ko Nga-puhi ia e whati atu ra, penei pea kua raru rawa taua ope taua a Nga-puhi nei.

Ka mutu tena, huaina iho te ingoa o taua pare-kura, “Ko te Wai-kohu.”

Heoi ka tino mau te pakanga a Hau-raki raua ko Nga-puhi, a pena tonu ta raua mahi, otiia mawai e korero te riri a Ngapuhi i mua i te ritenga maori.

He kaha te mahi a Nga-puhi ki te motu nei ki Ao-tea-roa, ko te kaha ra tenei o te mahi o Nga-puhi, he kaha ki te haere ki nga whenua tawhiti nei.

Ka kite nei a Hau-raki i a Nga-puhi e haere nei i roto i Hau-raki, ka haere tahi hoki ki te takitaki ki i nga ope hapai mai a Nga-puhi ki roto o Hau-raki.

E kore e taea te korero whaketepe atu, ara te ata whakapapa atu nga riri o mua, o muri o muri rawa iho heoi ano ra te mea e korerotia atu ko nga mea rarahi anake, ara ko nga riri i puta ai te kaha o Hau-raki ki a Nga-puhi, i puta ai hoki te kaha o Nga-puhi ki a Hau-raki koia tenei.

He ope haere ta Nga-puhi, e haere ana ki te patu tangata mana, he ope haere ano hoki ta Nga-ti-maru, kei O-whanake i Wai-heke tena parekuratanga a Nga-puhi raua ko Nga-ti-maru.

page 125

Ko Nga-puhi i hinga; i a Hau-auru nga Mata-ngohi. Hau-auru mokopuna a Nga-whaka-wakanga tamahine a Koroki matua o Hape raua ko Haua.

Ka hoki a Nga-puhi ki tona wahi, a ka hoki a Ngati-maru ki tona wahi a ka tahi a Nga-ti-maru ka haere ki raro ki Tai-a-mai, ki Toke-rau ara ki a Nga-puhi.

Ko te tuatahi tenei o nga taenga o Nga-ti-maru ki Tai-a-mai, taua hoatutanga o te ope a Nga-ti-maru rokohanga atu i te pa te tangata whenua e noho ana. He repo a waho o te pa, kahore he ara atu ma te ope taua ki te pa, ta te ope pai haki ki te mahi ara mana kia tae ai aia ki te pa, ki tana e hiahia ai, ka tahi ka whakapaia eia e te taua te repo ra ki te rakau, he mea whariki, ka mutu te whariki te repo ki te rakau, ka haere maia atu te ope ra ki te pa, ko te pa ra tenei, ko te wahi i noho ai te tangata whenua, ara a Nga-puhi, ka whiti te ope a Nga-ti-maru ki te wahi i nohoia e Nga-puhi, te tino kitenga o nga tawhiti nei o Nga-ti-maru raua ko Nga-puhi i a raua, te tino riringa kia raua, ko Nga-puhi i whati i a Nga-ti-maru, a i riro tenei parekura i a Nga-ti-maru.

Tona ingoa to tenei parekura ko “Te wai-whariki” mo te wai i wharikitia nei e Nga-ti-maru. Ka hoki mai a Nga-ti-maru ki tona kainga ki Hau-raki.

I muri iho ka haere mai ano a Nga-puhi ki te patu tangata mana i Hau-raki.

Ka noho te ope taua i Kauae-ranga, a na te wehi o nga iwi o Hau-raki ka whati nga moke ki nga maunga noho ai i te wehi o Nga-puhi.

Ka tahi ka tonoa he tangata e Nga-puhi ki te tiki i te tahi o a matou Rangatira i a Hau-auru, i te tangata nana nga tata ngohi [mata-ika] o te pare-kura i O-whanake i Wai-heke nei.

Ko te kupu tenei o te unga a Nga-puhi i tonoa atu ai e Nga-puhi ki a Hau-auru.

“E tae ki a Hau-auru, kia haere mai aia ki konei ki te tiki mai i te waka mana,” ko Kahu-mau-roa te ingoa o te waka, ka mohio ano a Hau-auru ka mate aia i a Nga-puhi te patu, ana haere aia kia kite i a ratou, te take i mohio ai aia, ki te mate page 126 mona, ko tana haerenga mai, ka tomo atu aia ki tana whare ki te whakapaipai i aia, kia pai ai tana tu i te aro aro o Nga-puhi, a no tona tianga i te rau kura kotuku, ka kitea te he mona, he mohio rawa hoki te maori i aua ra ki te titiro mate mona, ki te titiro ora mona.

Ka puritia a Hau-auru e tana iwi kia noho aia, kia kaua e haere, kei mate aia i a Nga-puhi. Hei aha ma te Rangatira te mate.

Haere tonu atu a Hau-aura ki te whakamana i te poro-aki a Nga-puhi, ka tae atu aia ki Kauae-ranga, ki te wahi i noho ai a Nga-puhi, ka patua aia e Nga-puhi ka mate, he mea kohuru.

Ko te take i patua ai aia, ara i kohurutia ai, ko te kupu a tana matua keke a Po-kere, ko Po-kere hoki he mea kohuru ano e Nga-puhi, i kohurutia ki Whare-kawa e taua ope nei ano.

Ko te kupu tenei a Po-kere i te wa i kohurutia ai aia e Nga-puhi, koia tenei ko ana kupu.

“He aha koa au te mate ai tena te aute i whakatokia e au ki te tara o te whare.”

Ka mohio a Nga-puhi, ko Hau-auru taua aute i kiia nei e Po-kere, na reira i patua kohurutia ai a Hau-auru e Nga-puhi. He toa ano ia a Nga-puhi, a koia nei te he o tana mahi, he kohuru.

He mea kino tenei mea te kohuru ki te maori.

Ka hoki a Nga-puhi ka tae ki tona kainga, a ka hoki mai ano, i tae rawa atu ano ranei aia ki te tino kainga tupu i hoki mai ano ranei i te tahatika nei, i te akau o te moana.

A ka haere atu ano hoki a Nga-ti-maru ki te patu tangata mana i raro i Nga-puhi.

Haere ake te ope Nga-ti-maru e rua rau noho rawa atu i Wai-te-mata, a no muri i te ope e rua nei rau, ka whai [aru] atu ano etahi ano o Nga-ti-maru i muri i taua ope. Haere ake te tua rua o nga ope hoko-whitu, noho rawa atu te hoko-whitu nei i Te-whanake i roto i Tamaki i roto iti atu o Te-komiti.

page 127

Kahore te hoko-whitu nei i mohio, ki te wahi e nohoia ana e te rua rau, ka moe te hoko-whitu nei i Te-whanake, moe tonu iho a ao noa te ra, i te ata, ka kitea atu a Nga-puhi e ratou e hoe mai ana i Motu-korea ara i Brown's Island, hua noa te hoko-whitu ra ko to ratou nuinga ano tera e hoe mai ra ko te rua rau ano o Nga-ti-maru i hoe wawe mai ra i mua atu o ratou; kaore ko to ratou hoa riri ano ko Nga-puhi, he mea mohio e ratou e taua hoko whitu ko Nga-puhi, no te mea he tini ke nga waka, ka whakatika a Wai-aua te tahi Rangatira o te hoko-whitu ra ka karanga i tana kii ki tana ope. Ko ana kupu enei:—

Paopao iti te uri
O Mahanga, whakarere waka.

Ka mahue nga waka o te hoko-whitu ra a Nga-ti-maru ka tahi ka haere ki te titiro i a Nga-puhi e hoe mai ra. Kapi ana te moana i te hua o te waka a Nga-puhi.

Na reira ka haere te tikanga o taua whakatauki a Wai-aua i kii ai, “Popo iti te uri o Mahanga whakarere waka.” Ko ti tikenga tenei o taua whakatauki o mua nei, ko Mahanga te matua o te whaea o Maru-tu-ahu, titiro nei a Maru-tu-ahu whakarerea atu nei tana iwi, haere mai nei ki roto ki Hau-raki, koia tenei ko te uri o Mahanga whakarere waka, ko te iwi hoki te waka.

Ka mahue nga waka i a Nga-ti-maru ka ahua whati ki uta, ano ka kite a Nga-puhi kua whati a Nga-ti-maru kua whakarerea nga waka, ka tahi ra ano ka tino kaha te hoe o Nga-puhi, kia wawe te u nga waka ki uta kia wawe ai ano hoki te whai [aru] i te iwi e whati ra.

Ka kaha te hoe a nga tangata o tenei waka, o tenei waka o Nga-puhi koia kia u wawe ki uta, kia riro ai nga waka o Nga-ti-maru i aia. Haere ake hoki nga wake a te hoko whitu ra e toru. Ki ta Nga-puhi whakaaro e whati ana a Nga-ti-maru, kaore e Manu-kawhaki ana i te ope a Nga-puhi, kia whakaaro ai a Nga-puhi e whati ana i te wehi i aia, a kia kaha ai te whai [aru], kia rupeke [poto] katoa ai ano hoki te ope Nga-puhi ki te whai [aru] i aia, kia kaua ai he tangata e noho i runga i nga waka o Nga-puhi.

page 128

Na reira, koia tenei kokiri whakarere katoa a Nga-puhi ki te whai i te ope hoko-whitu a Nga-ti-maru he mano pea a Nga-puhi, ko te tino whainga a Nga-puhi i a Nga-ti-maru, a ka whano ka tata a Nga-puhi ki te hoko whitu e rere ra o Nga-ti-maru, ka karanga etahi o te iwi e whati ra, “Kua tata whakahokia.” Ka pa te karanga a te tahi Rangatira o te hokowhitu ra e Tu-whakau-hoa ko te kupu tenei, “Kaore, kaori, kei tawhiti.” Ka haere tonu te hokowhitu ra, me te whai tonu te mano o Nga-puhi.

Ko tenei whenua ko Tamaki i mua ai, he ururua a ko te hokowhitu e whati ra te kai-para i te ara, mo raua ko Nga-puhi, na reira i hohoro ai te mau o te hokowhitu ra i a Nga-puhi, ka ore hoki i tino roa e whai [aru] ana kua mau taua hokowhitu i te ope a Nga-puhi, i mau ki Omaru i uta o te Wha-maki i roto o Tamaki, ka whano ka tata a Nga-puhi, ka whano hoki ka hapai te patu a mua o Nga-puhi ki muri o te hokowhitu e whati ra.

Ko nga tamariki o tera e whati ra, i mua i te para i te ara, ko nga kaumatua i muri, e haere atu ana titiro rawa mai a Tu-whakau-hoa kua tata a Nga-puhi, i te para hua-rahi hoki a Tu-whakau-hoa no tana kitenga atu ka whano ka hapai te patu a Nga-puhi ki muri o to raua whati, ka tahi ka whakahokia mai e Tu-whakau-hoa, ko tana hoki atu, ko te kaha tonu hoki o te whai [aru] mai a Nga-puhi.

Tu ana a Tu-whakau-hoa i mua o Nga-puhi whakata ai i tana manawa, kua tata tonu atu a mua o Nga-puhi, kua kite a Nga-puhi i te tangata ra e tu ana i mua o tera e whati ra, ka tahi ano ka tukua whakareretia te patu a Nga-puhi ki te tangata ra, kia wawe ai te mate i aia i te tangata kua tata wawe ki a Tu-whakau-hoa kia mate ai i aia, kia karangatia ai i aia te mata-ngohi.

Tukua ake ana e te tangata ra e Tu-whakau-hoa ka hemo te patu matamua ki aia, na runga tonu atu tana i taua patu, tokorua nga mataika ana a Tu-whakau-hoa.

Ka hinga a Nga-puhi i te hokowhitu a Nga-ti-maru a kotahi anake te whakautu, ko Te-ra-ka-herea.

Rongo rawa ake tera i Wai-te-mata ra, kua mate te patunga a te hokowhitu nei, moteatea ana te ope nui a Nga-ti-maru mo to ratou hapanga kihai nei i kite i te parekura a te hokowhitu o Nga-ti-maru.

Huaina iho te ingoa o tera parekura ko “Te Ringa huruhuru” ka riro i konei nga tangata nunui o Nga-puhi, ka riro i konei a Toa-kaupapa a Hau-turu a wai Rangatira, a wai Rangatira o Nga-puhi.

Ka hoki atu nga morehu o Nga-puhi ki tona wahi, ko enei tangata na te Ika-ha i patu.

Ka rongo nga tamahine a Toa-kaupapa raua ko Hau-turu na te Ika-ha i patu a raua matua, ka ngeri raua i ta raua ngeri, ko te ngeri tenei:—

Hamama to waha e te Ika-ha
Kia whakahekea iho te wai-tewe o taku whikahu i.

Ka mate mai te patunga o Nga-puhi, ka mate mai nga tangata nunui o Nga-puhi, titiro ana nga uri o Hau-auru i kohurutia nei e Nga-puhi ki nga tangata nei kia Toa-kaupapa raua ko Hau-turu tapaa iho nga ingoa o aua tangata ki nga maara kai, ara ki nga maara kumara a nga uri o Hau-auru ka mutu tenei, ka haere atu a Nga-puhi ki tona wahi.

page 130

No muri ka hapainga atu he ope a Nga-ti-maru ki te whenua o Nga-puhi, noho ana i reira, a haere ana i roto i te Wai-roa, i Kai-para i te Kawa-kawa i Toke-rau kaore tenei ope a Nga-ti-maru i patu tangata, he kotahi tonu te tangata i patua e tenei ope ko Pi-kaka, na Te-aua i hopu.

Na taua ope nei i hopu, ara i mau i a ratou te waka nei a Kahu-mau-roa. I kitea e te ope e huna ana i waenga Manawa, ko Pi-kaka, ko te waka ko Kahu-mau-roa nga hopukanga a tenei ope.

Ko “Wiwi” tetahi parekura a Nga-ti-maru i raro i Nga-puhi.

Heoi ano nga ope haere a Nga-ti-maru ki raro ki Tai-a-mai. E ngari na ano te tahi patunga a Hau-raki i a Nga-puhi he mea tutaki i te moana i Tawa-tawhiti ki nga tahatika katoa o te moana whakararo raka.

Ko Te-wai-kopiro-po tetahi parekura ano i hinga ai a Nga-puhi na Hau-raki ano te tikanga o tenei parekura o Te-wai-kopiro-po koia tenei.

Kua riro noa atu te ope nui a Hau-raki, no muri ka hoe atu te waka kotahi, he waka tenei i mahue iho, a koia anake ano aia ki tana hoenga.

Tera hoki a Nga-puhi te hoe mai ra, a kihai a Nga-puhi i kite i te ope o Hau-raki, a kihai te ope a Hau-raki i kite i a Nga-puhi. Akuanei i te po, ko te wa hoki tena mo te hoe taua, a hei hoenga i nga ope i te wehi kei kitea.

Ko te ope o Nga-puhi e hoe mai ana, a ko te waka kotahi nei a Hau-raki o te ope o Nga-ti-maru i te taha o te tumu e tau ana, he mea whakapiri tonu taua waka kotahi ki uta, kei kitea e te ope a Nga-puhi ka whano ka tata mai te ope a Nga-puhi, me te tau tonu te waka kotahi ra, a ka tata noa mai ano ka tahi ra ano ka huakina e te waka kotahi ra he mea hoe tonu, ano he mea whakaeke tonu te waka kotahi nei ki runga ki te tahi o nga waka o te ope a Nga-puhi, a tahuri tonu atu te waka a Nga-puhi, a ka kite mai etahi o nga waka a Nga-puhi, i te waka a ratou kua tahuri i te waka kotahi nei, ka wehi huhua kore te tini waka o Nga-puhi, ka hoea ano taua waka kotahi ra ki te page 131 tahi waka, a ka tahuri ano te tahi o aua waka a Nga-puhi, ka rua waka o Nga-puhi ka tahuri i te waka kotahi ra, a na te wehi me te oke o nga tangata o Nga-puhi i runga i etahi waka, na ratou i kori, tahuri huhua kore etahi o aua waka o taua ope a Nga-puhi, na ratou ano na nga tangata o Nga-puhi i tahuri ai etahi o a ratou waka. I kite atu hoki a Nga-puhi i te tumu kohatu, i te wahi i tau ai te waka kotahi nei a Nga-ti-maru, ko taua tumu he toka nga mea i te takutai e tu ana, a e tu pouri nui ana mai aua toka i te akau o te moana; ki te whakaaro o Nga-puhi, ko aua toka he mano tangata, a he mea na ratou he nui noa atu te ope o te waka kotahi nei e patu nei i a ratou i te po. Au mahi e te po, a au mahi hoki e Maru-kowhao-rau, te mohiotia au tikanga.

Ka riro herehere mai i reira nga waka a Nga-puhi ko Tangaro-awha-niwha te waka ingoa nui i riro mai i taua po nei o nga wake riro herehere mai.

Huaiua iho te ingoa o tenei parekura ko Te-wai-kopiro po. Ko te tikanga ra tenei ko te patunga i te po ki waenga moana, koia a Te-wai-kopiro-po.

Ko Kahu-mau-roa i korerotia i tena wharangi o te pukapuka nei, ko te waka tena i mamingatia ai a Hauauru e Nga-puhi kia haere atu a Hau-auru ki te tiki i taua waka, a i kohurutia nei e ratou a Hau-auru.

Heoi ano ka mate te parekura i Kopiro-po, ka hoki nga morehu a Nga-puhi ki tona kainga, a ka hoki mai ano hoki a Nga-ti-maru ki Hau-raki nei.

Ko te Hapu nana tenei parekura, a Te-wai-kopiro-po ko Nga-ti-ro-ngou, ko nga uri o Tama-te-po, tama matamua o Maru-tuahu.

Kaore e ata whakatepea atu nga korero mo nga riri me nga takiwa.

Engari i haere ano he ope takitaki i te kohuru mo Hau-auru i kohurutia nei, ko “Nga-tai-o-te-puruhi,” te ingoa o te waka, ingoa nui i hoe ai taua ope.

Tana hoatu tanga ka horo te pa a Whiti-rua.

He Pa kaha rawa taua pa, o taua takiwa, ko te take i horo ai taua pa he mea tinihanga na Nga-ti-maru. Ko te tinihanga tenei, he mea haere takitahi atu na te ope, titiro rawa mai a page 132 Whiti-rua e haere he atu ana te ope, ka tahi ka whakaputaina e te Pa ki waho, a ka kite te ope kua puta te Pa ki waho, ka tahi ka whakakawhakitia te ope, a ka kite te tangata whenua kua whati te ope, ka whaia e te Pa, a ka tino kaha te whai, i kii hoki te Pa, e whati ana te ope i te wehi ki aia, kaore he kawhaki na te ope, i te tangata o te Pa kia matara rawa atu i te Pa, mo te tahuri rawa ake o te ope ki te patu i te tangata whenua, a mo te whati rawa ake o te tangata whenua, kia roa ai te takiwa hei patunga haeretanga i te tangata whenua ana whati atu aia ki tona Pa.

Titiro rawa ake te tahi wahi o te ope ra, i te tiaki i nga waka i noho atu ai, e whati atu ana ta ratou nuinga, e ahu atu ana te whati ki nga waka, me te tangata whenua e whai [aru] atu ana i muri, ka titiro nga kaumatua i nga waka e noho ana, ka tahi ka whakatika atu aua kaumatua ka tu ki te riri mana, ka ahu atu te haere ki te tangata whenua e rere mai ra, ano ka tata aua kaumatua ki te ope o te tangata whenua, ka pa ka patu. Ka tu te riri, ka tahi ra ano te hunga o te ope i oma mai ra ka tahuri tahi me aua kaumatua ka riri ki te tangata whenua, ka riri ka papatu, ka toa te taua a ka whati te tangata whenua o te Pa, ka whati kino te iwi o te Pa, no te mea he maia te taua, e kai kino ana te patu i aia e rere ra, e oma ana e hahau atu aua te patu i tana tuara. Ka rere te Pa ra, ka patu haere atu te taua, ano ka tata ki te Pa, na te wehi o te Pa, ka whai tata atu te taua i te tuara, tomo atu ana te iwi o te Pa, tomo tahi atu hoki te taua, a ka patua kinotia te Pa ra e te taua, a ka taea taua Pa, a ka mate a Whiti-rua te Rangatira o taua Pa mutu atu tena.

Ko te tangi tenei mo Whiti-rua, na tana wahine taua waiata nei koia nei te tangi:—

E “Whiti,” ngaro noa
I te ata rehurehu
Turia pea koe
Te hau kai wahine

Ko te “Hau kai wahine” ko te haere takitahi a taua ope nei.

page 133

Turia pea koe
Ki te kowhatu maka nei
Whatitiri pa tahi
E rangona ki te Rangi
Areare kau ana
Te rua o te taniwha
Ka tere ki te tonga e.

Kapene Kuku. (Nga-I-Porou.)

Muri rawa iho ka tae mai a Kapene Kuku ki tenei motu. Ka tu tona kaipuke ki Turanganui-o-kiwa. Katahi ka hoe tona poti ki uta, he haere nana ki te hoko kai ma ratou ko ona heramana. Katahi ka whakatika mai nga tangata o taua whenua he patu i a ratou ko ana heramana ki a ratou taiaha, meremere, tokotoko, huata. Ka-tahi ia ka mea ki ona tangata: “Me hoki tatou ki te kaipuke, kei mate tatou.” Ka mea a Kapene Kuku, he kainga kai kore taua kainga, he tangata tonu pea te kai a nga tangata o tera whenua. (Nana ano tenei i whakaatu mai ki nga tangata i etahi kainga i muri iho.) Na reira i hauaina ai e ia te ingoa o tera whenua ko “Kokorutanga kai-kore.” Katahi ka rere tona kaipuke, tu rawa atu i U-awa, ka kite ia i a te Whakatatare-o-te-rangi. Katahi ia ka mea atu: “Tatare! Tatare! Homai he kai.” Katahi ka tukua te tahua kai ki a ia. No reira te ki a Kapene Kuku: “Tatare! Tatare te rangatira.” Katahi ka hoatu e Kapene Kuku ki a te Whakatatare-o-te-rangi ko te kakahu Hanara, ko te Pu whakatangi mai tawhiti, ko te kaho paura, me te Mata kahupapa. Ka mea atu a Kapene Kuku kia taraitia te pupuhi i te pu. Katahi ka purua, ka whakapiria ki te paparinga, katahi ka puhia. No te pakunga he ohomauri anake; taia ana te pu ra ki runga ki te kohatu, whati tonu atu, whiua atu hoki ki te wai. Katahi ka wahia te kaho paura. Na, ka kitea nga paura o roto kiia ana he pua korau. Katahi ka taraia te waerenga, ka oti; ka maroke ka tahuna ki te ahi, katahi ka ruia. Katahi ka hari, ka whakatauki te tangata i reira: “Katahi ano ka ora nga wahine me nga tamariki, ka ngaro hoki te kopura kai ki te whenua.” Ka mea etahi: “Anao! page 134 E tama, he aha koa i kiia ai. He rawe ake nei.” Katahi ka ua te ua; ka mea te tangata: “Katahi ano te puiaki mo te pua i ruia nei.”

Ko te mata ka hangaia hei toki hangai, whakakoi rawa te mata, whakanoho rawa ki runga ki te kakau pai. Katahi ka haere te rongo o te toki o te Whakatatare-o-te-rangi ki nga iwi katoa. Katahi ka huihui ki te matakitaki. Ka whakamatauria taua toki ki tana kai, a te rakau. No te whiunga atu ki te rakau, anana! ka humene mai te wahi i whakakoia! Katahi ka mea te iwi nui tonu: “E! he kore kaore i tahuna ki te ahi! Mei tahuna ki te ahi katahi ka pakeke.” Ka mea te nuinga: “He tika! Mahia mai he wahie. Hei te wahie mata, kia roa ai te kaanga, kia pakeke ai te toki nei.” Katahi ka tahuna te ahi, ka ka, ka toroa ki runga ki te ahi; anana! ki hai i roa ka tere! Katahi ka karanga te tangata: “Kapea ki tahaki! Me ata whiriwhiri marie he tikanga mo te toki nei.” He tokomaha nga tangata i whakatika ki te kape ki tahaki; he nui hoki a ratou rakau ki te kape. No te kapenga mai, motu ke, motu ke. Katahi ano ka pae ki tahataha ki te mahue, ki te whakarere. Ka tutuki hoki ki tona tutukitanga a te kuare.

Ko Mau-Inaina, Ko Te Totara. (Nga-Ti-Maru.)

Mawai e korero nga mahi kino o mua, o te tikanga Maori, te kino o te ngakau me te puhaehae, na enei kino i nui ai nga pakanga a Nga-puhi raua ko Nga-ti-maru. He nui a tetahi he nui a tetahi, engari ko te toa a Nga-puhi, e hara, he mea kinakinaki ki te kohuru.

Mutu atu nga pakanga a Nga-puhi raua ko Nga-ti-maru, mutu atu hoki a Nga-ti-maru pakanga ki a Nga-puhi, a mutu atu hoki ta Nga-ti-maru maharahara ki aua mea, no te mea i mahia i te awatea tena ko Nga-puhi he kino kau i roto i aia.

Ko te tino take hoki tenei i haere ai a Hongi-hika ki Ingarangi, he tiki i te Pu me te paura mana hei huna i a Nga-ti-maru, i a Nga-ti-whatua, i a Wai-kato, i nga iwi nana aia i patu.

page 135

Tana taenga ki Ingarangi ka homai e Kingi Hori he pu he paura ma Hongi. He kohuru nui ano tenei na Te Kingi o Ingarangi ki nga tangata Maori o Niu Tireni, no te whiwhinga o Hongi i te paura me te pu, ka tahi ka tae mai ki tenei motu.

Te tuatahi o te ngaunga o nga pu me nga paura a Hongi ko Mau-inaina, kei Tamaki tenei Pa, no nga tangata ano o Hau-raki taua pa, ara na Nga-ti-paoa.

No Nowema i horo ai a “Mau-inaina.” No Tihema ko te Totara. Te take i mohiotia ai ko Nowema me Tihema ko te kii tenei no te ono a Mau-inaina no te whitu a te Totara.

Ko Nowema hoki te ono a te maori, ara te ono o a te Maori marama ki tana whakahua i ana marama o na mata iho i nga tupuna, a ko Tihema te whitu o nga marama ki te maori ki taua tikanga ano.

Ko Hune te marama tuatahi o te tau a te maori.

Tuturu rawa te matauranga o nga marama i horo ai aua pa nei.

Tuturu rawa ano hoki te matauranga mo Hau-raki ano te tikinga pu me te paura a Hongi-hika i tiki ai ki Ingarangi, koia ano te tahi wahi a Hau-raki e turi nei ki nga karangatanga a Te Kawana ina hoki kahore ano i tino topu atu nga tangata katoa o Hau-raki ki nga whakaminenga a Te Kawana, ki ake he tangata kotahi, nana ake tana whakaaro, e hara i te iwi ana kupu e kii ai, me whai tonu mai e nga pakeha ki Hau-raki nei, ka tahi ra ano ka rongo i ta te iwi kii.

E ki ana hoki tenei iwi a Hau-raki, na Hongi raua tahi ko te pakeha nga kino i mahia e Hongi-hika, i nga ra o ana pu me ana paura.

Kati enei, kia korerotia ko te Totara.

Ka mate mai ra a Mau-inaina te patu e Hongi no Tihema ara no te whitu, ka tae mai te ope a Hongi ki Hauraki, ko te Totara te Pa nui o Hau-raki i taua wa ko te ope a Hongi, he ope nui noa atu, kahore Nga-puhi i mahue atu i taua ope nei, otira he pena tonu tana ope, tetahi hoki kua whiwhi a Nga-puhi i te pu, a e kore te tahi iwi e tu i tana aroaro i nga mahi a te pu, a page 136 koia rawa ano na ana ka tae mai te ope a Hongi ki Hau-raki, ka noho taua ope ki “Te Amo-o-te-rangi,” ko te puni tena o te ope i noho ai, a ka whakapaea a te Totara i konei; otira kihai i taea wawetia taua pa nei, ka tiakina katoatia a waho o taua pa, he mea hoki kua karapoti katoa a waho o taua pa te noho e te taua a Hongi, a ka hore he karere a te pa nei i puta ki waho, kia mohio ai nga tangata o waho he noho noa atu ana i waho o te pa, ka tahi ka rangona e nga tangata i waho ko Nga-puhi kua noho i te Totara, a ka whati katoa nga iwi o Hau-raki ki te maunga, he kore pa hoki no ratou, i te mea hoki ko te tino pa e noho katoa ai te iwi ko te Totara, a kua whakapaea nei e te taua, a te tae atu ratou ki roto ki taua Pa, koia ratou nga mea i rokohanga mai e te taua e noho noa atu ana i waho, i rere ai ki nga maunga noho atu ai, kia ora he morehu i te kai a te patu, ko te Totara kua kapi marire i te hoa riri.

E rua anake nga hapu i roto i te Totara, ko te Uri-nga-hu, ko te Tawera, ko Nga-ti-maru katoa i te noho taki tahi noa atu. Au mahi e te whenua Rangatira, te take i kiia ai he whenua Rangatira, he kore kaore e taea mai a Hau-raki e te hoa riri, ara e te pito whakarunga o te motu nei, e nga iwi e noho atu ana i era wahi ki runga.