Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]

Upoko I

page break

Upoko I.

E au waka iti, au wehi kore ki Te-rau-o-te-kaho
E takoto mai nei; naku koe i mau mai, hei matua moku,
Hei whakarahi mai te tauranga ki uta te atua i a koe,
Ka pa mai te waha, kia whiti rere ake, ko taku mouri ora
Ki runga, ka iri na koe i runga te au ake te tai matua
O Hawa-iki; te Raurutanga o Aotea, ka piki hoki au
Ki runga Whiti-reia e ki te taumata a te Ra, a te Marama,
E wataitai ai te uiratanga mai Tupere-whatu-aa
Tupe-nuku tu rarohia te uru o Tanga-roa ki uta.
Ka tangi te aweawe i runga, me ko Uru ko Ngangana,
Tau ana ko te Whatu, Mangai-nuku, Mangai-rangi,
Mangai-papa, Mangai-te-tahua; hoatu ai au i te tapuwae
O Takei e waka. Tu-hikitia, Tu-hapainga, Tu-ka-rere
I runga Marere i ona unuhanga i runga Tauranga.
Te aweawe, aweawe nui no Rangi; ka tehi [tahi] au ka hokahoka,
Hoka te manu nui a Tane, hokahoka te manu hou;
Turuki, kumea mai kia piri kumea mai kia tata;
Ko Rae, Kurae-maru, ko Whiwhia, ko Rawea, ka mau.

Nga Waka O Mua, Me Tai-Nui.
(Nga-Ti-Mahuta.)

E kiia ana e nga korero a nga Kahika, ko te waka nei ko Mata-atua, i u ki Whaka-tane, me te atua kowhatu i runga i aia; he atua kumaru taua atua.

Ko Te-arawa i u ki Make-tu, me te atua kowhatu ano i runga i aia, a he atua kumara ano hoki taua atua, a kei te moutere i Mokoia taua atua i Roto-rua.

Ko te waka a Turi, ko Ao-tea, i u ki te Hokianga-a-Kupe, a i hoe atu i reira ka ma te tai tuauru a ka u ki Pa-tea. I utaina mai te karaka ki taua waka.

page 6

Ko Tai-nui i u ki Hau-raki, a ka hoe mai a ka tapoko ki te awa o Tamaki, ara ki Whanga-makau, he tatari hoki na ratou i ta ratou wahine ariki i a Marama, i u hoki raua ko tana ropa tane i Marama-rua, a tatari (ara whanga) ai ratou ki aia; koia te ingoa o taua awa a Whanga-makau, he tatari i ta ratou i aroha ai, i te makau. A toia ana a Tai-nui i Otahuhu ki te wai i Manuka, a ka puta ki te moana nui, ka hoe ratou, ara a Hotu-nui ma i te tai tuauru a ka u ki Kawhia. He tupuna a Hotu-nui no nga iwi katoa o Wai-kato. A i ngakia e ratou te kumara i kawea mai ai e ratou i runga i a Tai-nui, i tiria ki Kawhia.

Tera atu ano ia etahi o nga ingoa o etahi waka ano i u mai ki enei motu.

E mea ana nga tataku whakapapa tupuna a nehe, i eke mai te iwi e kiia nei ko te Patu-paearehe i a Tai-nui, me te kiore ano me te kumara ano hoki, tena e hoe a Tai-nui i te tai marangai a u atu ai ratou ki Tutu-kaka, ka haere nga tangata o te waka ki uta ki te matakitaki i uta, ka rere a Patu-paearehe ki uta, me te mau atu ano i etahi o nga kumara i tana ringa, a he mea huna aua mea e taua atua; mei reira ano hoki ka kau te kiore ki uta, a na te kiore i kai etahi o aua kumara i maua ra e taua atua ki uta, a na te pau o aua kumara i te kiore, koia te waiata a te tahi tino koroheke o mua mo ana kumara i pau i te kiore; he mea mohio eia te pau o nga kumara o te Patu-paearehe i te kiore; koia tana kupu i whai ai ki aua korero o te paunga hoki o nga kai o taua atua, koia nei te waiata:—

Tenei ka noho, ka hirihiri ngakau o tangata
Ki te mahi e takoto mai nei;
Ki kona te raurau tupu noa mai ai,
Kia piki ake au te kiritai.
Nga manu e wheko ki raro Rangi-ahua,
Homai ana koe kia huihuia iho.
E tapu ana au, e ihi ana
I a Rongo-tapu-hirahira.
Ki kona e Tane-pui-kara-riri,
Whanaunga he ngahere,
E kore pea e whakama i te ngutu poto,
E pokaia mai ana e te tamaiti niho koi;
Nana nohoia te ihu o Tai-nui
Te waka a Hotu-roa
page 7 Nana i homai ko te kai, ki to ao marama.
Hei aha ta te atua korero i mana mai ai
Me huri kau ake ki te muri ki to tua (tuara)
Matatu noa ana ko era mahihi anake.
Takoto ana mai te Rangi,
Ta whakarere i te rohia.
Heoi te hirihiri e ngakau ki Hau-turu,
E ngau ki Te-whara ki nga puke ahua pohewa;
E takahi ki reira, e ngoto ranei o niho ki reira?
Tena te kai ka riro te pae ki Hawa-iki
Ki te tupuranga mai o te kai, he kiore.

Tai-Nui. (Nga-Ti-Mahuta.)

Nga waka tuatahi mai o tawahi, i hoe mai, ara i rere mai i Hawa-iki, a i ahu mai ki Ao-tea-roa nei ko Te-arawa, ko Kura-whau-po a ko Mata-atua. E ki ana a Papa, i te wa i hoe, ara i rere mai ai aua waka nei, ka mahue atu a Rata i Hawa-iki. He tino tohunga a Rata ki te hanga waka, a i noho atu a Rata ratou ko tana hapu i Hawa-iki, otira kihai i tino mohiotia te ingoa o te whenua i rere mai ai aua waka nei, ko Hawa-iki ranei ko hea ranei, a he moutere ranei he tuawhenua raneï taua whenua i rere mai ai aua waka nei, a noho atu ai a Rata i reira.

Ka mea te whakaaro a Rata kia mahia he waka ma ratou ko tana hapu, a ka haere aia i te ata ki te ngahere ki te rapu rakau hei waka mana, a ka kitea te rakau ka hoki ano aia ki te kainga, a moe ana aia, ao ake ka mau aia ki tana toki ka haere aia ki te tua i taua rakau, a ka hinga te rakau, a ka puta aua manu nei, he Popoko-tea te tahi, he Pihi-pihi te tahi. He aitua aua manu nei, he he hoki no te mahi a Rata i te rakau mo tana waka; a hoki ana aia ki te kainga a ka moe, ao ake ka haere ano aia ki te mahi i tana waka, rokohanga atu eia kua tu ano taua rakau ki runga ki tana tunga ano, a ka hoki aia ki te kainga ka korero ki tana tuahine.

Ka ui te tuahine “I peheatia e koe te tua o tau rakau?”

Ka mea atu a Rata, “Tae atu ra ahau ki taua rakau ka tuaina e au, ano ka hinga ka poutokia e au te poike a ka hoki mai ano au ki te kainga, a moe ano ahau, mei reira ka kite au i aua manu nei, he Popoko-tea, he Pihi-pihi.”

page 8

Ka mea atu te tuahine, “I he ra to mahi, ki te hoki ano koe ki te mahi waka, matua oroa e koe to toki ki runga i au, a kia koe to toki: a e tae koe ki to rakau, whakapangia mai te toki ki au, ka tua ai koe i tau rakau a e hinga tau rakau, me uhi e koe te putake o taua rakau ki te Panako.” He mea hoki i kiia ai taua ki e te wahine nei mo te Panako; he tikanga ano te tikanga o mua iho, ki te mea ka kiia kia tuakina he rakau hei waka, ka matua whakapa te roi ki te toki e mahia matamuatia ana hei tua i taua rakau.

Ka haere a Rata ka mahia tana rakau ki te tikanga i akona atu ai e tana tuahine, a ka hinga te rakau, ka uhia te putake i tupu ai te rakau ki te Panako, a he mea uhi ano hoki te rakau mo te waka, ki aua reureu ano.

Ao ake ka mahia a waho o tana waka, a ka mahia te riu, a ka mahia nuitia te waka. Ano ka pae te kai ma te kai mahi o te waka, kihai i tiakina aua kai, a ka tae taua tamaiti nei a Kowhiti-nui kainga ana nga wahi pai o aua kai, a ka mauaharatia taua tamaiti nei e Rata, ano ka tae ki te ra ewhakatitahatia ai te waka kia mahia te tahi niao; ka karanga atu a Rata ka mea ki a Kowhiti-nui “Kumea te taura kia huri ai te niao o te waka nei.”

He maia koa a Kowhiti-nui, a ka tae aia ki te taura (whakaheke) ka kukume, ka mea atu a Rata, “Potaea ki to kaki” nei koa kua oti i a Rata te mahi he mahanga ki te pito o taua taura a potaea ana e Kowhiti-nui ki tana kaki, a kumea ana e Rata, a notii pu te kaki o te tamaiti ra, a ka mate aia; a nehua ana a Kowhiti-nui e Rata i roto i nga maramara o te waka ra.

Ano ka oti te waka nei, a ka tae ki te ra e toia ai ki te wai, ka hui te iwi katoa, a i reira ano hoki te matua tane o Kowhiti-nui. Kihai te iwi i mohio kua mate taua tamaiti, i mea ratou kei te ngaro i etahi atu kainga, a ka korerorero ratou i a ratou whakaaro, a kiia ana, kia maanu kau ano te waka nei, ka uta ai nga utanga katoa ki te waka, hokowhitu te iwi e eke, a ko te Ariki ko Hotu-roa, ko Tainui te waka.

page 9

Ka oti nei te waka nei ka tu a Rata ka whakahua i tana karakia too i a Tai-nui, a ka oti te karakia nei ka maanu a Tai-nui ki te moana. Koia nei te karakia a Rata:—

Ororo te toki, na Hine-tu-a-hoanga;
Kaore, ko au ko Rata, e kimi ana
I te awa ki [i] Pikopiko i Whiti.
Mate iho ana i kei [i] Maunga-roa—
Mate mai ai Kowhiti-nui.

Ka oho te nuinga,—

E ta [ta] taua rangi.

Ka oho a Rata,—

Mate i a Rata Wahie-roa.

Ka oho te nuinga,—

E ta taua rangi.

Ka oho a Rata,—

Aki e rie ria.

Ka oho te nuinga,—

Aki e rie ria.

Ka oho a Rata,—

Ahi o ri.

Ka oho te nuinga,—

Ori e te tau wariwaria.

A koia nei te tahi karakia ano mo te toanga o Tai-nui ki te moana:—

Toia Tai-nui kia tapotu ki te moana,
Mawai e to? Ma te whakaronga ake,
He tara wai nuku, he tara wai rangi.
Tinia, monoa, naumai, mau mai ra e Tane,
Ka kau taua, kia matakitakina koe
E te tini o te tangata;
Naku koe i tiki atu ki te wao nui o Tane.
He tane miroi, he tane koakoa,
He tane rangahau; e patua mai ana
E te komuri hau na runga o Wai-hi
Panekeneke ihu o te waka,
Turuki turuki, paneke paneke.

Ka tahi ka mohio a Raka-taua (Raka-taura) te matua tane o Kowhiti-nui ki nga kupu o te karakia a Rata ki te mate o tana tamaiti.

page 10

He tohunga makutu a Raka-taua, a e wehi ana te iwi ki aia. Ano ka haere aia ki te rapu i tana tamaiti ka mea te iwi, “Ka hoe tatou, kia wawe tatou te ora, a waiho a Raka-taua i konei.”

Ko te karakia tenei mo te hoenga o Tai-nui:—

Ka hura tangata uta, turaki [te tiaki] atu ki tangata tai;
Ka hura tangata tai, te turaki [tiaki atu ki] tangata uta.
Pera hoki ra te korepe nui,
Te korepe roa, te wahi awa
Te toto [totoe] awa, to whakamoe, ko Tu, ko Rongo tama [taua]
Te tama i aia,
I araia te awa: tama i araia te awa;
Kauaka [kauraka] tama e uhia [purutia] tukua atu tama
Kia puta i waho i te tawhangawhanga;
He putanga aribi, no Rongo,
Ki te ata tauira mai, e, e, a.

Ka eke a Hotu-roa, a Tai-ketu (Tai-kehu) a Mama-o-rongo, a Ao-o-rongo, me Te-taura-waho, a i noho katoa ratou i te whakarei o te waka, ara i te kei. A i te tanga wai a Po-tu-keha (Pou-tu-keka) a i te ihu te tohunga e noho tahi ana i a Rata raua ko Hine i tana tuahine.

Nga kai i utaina mai i a Tai-nui, he Kumara, he Hue, he Pohue, he Mawhai, a ko nga kai enei ma ratou i te moana. Hoki rawa mai a Raka-taua i te kimi (rapu) i tana tamaiti, kua aua noa atu a Tai-nui ki te moana nui.

Ka karanga atu a Raka-taua “Whakahokia mai te waka ki au” Otira kihai te waka i whakahokia atu ki aia. A ka riri a Raka-taua, a ka tu aia ka karakia i te moana a kapi pu te kongutu o te awa i tana karakia. A ka tu te tohunga e noho ra i te ihu o Tai-nui ka karakia hoki, a ka puare ano te kongutu o te awa a ka puta a Tai-nui a ka rere tonu mai a u noa mai ki Ao-tea-roa nei, a ka u a Tai-nui ki Whanga-paraoa, a na te tio i nga toka e mau ana i pupuri a Tai-nui ki reira. Ka tu ano taua tohunga i te ihu o Tai-nui ka karakia, a ka napi (hohoro) ano te tere o Tai-nui i te moana a ka u ano ki tera taha o O-tahuhu ki te marangai, i te wahi e kiia nei ko te Apunga-o-tai-nui, u kau atu ano te waka nei ki reira, i reira tahi ano hoki a Raka-taua e tu ana. Na te taniwha aia i kawe mai i te moana nui.

page 11

Kahore kau he tangata o reira. I u mai hoki etahi o nga waki ki etahi wahi ke atu.

Ka toia a Tai-nui i te toanga waka i O-tahuhu, a ka rere atu aia i te tai tu-auru i te wahapu o Manuka, a ka rere atu aia whaka te tonga, ka tae ki waho ake o te wahapu o Wai-kato, ka kite atu ratou i te wai e heke ana mai ki te moana, ka ki te tohunga e noho i te ihu o Tainui, “Wai-kato, Wai-kato kau.” He kupu tawai kau aua kupu aana, a ka kokiritia tana hoe eia ki runga ake i aia. A ka hoe ratou i te Akau, ka mea ano aia, “Ko te akau kau.” A ka tae ratou ki Kawhia ka mea ano aia, “Ka whia kau,” i te nui o te ika kawhia o reira. Ka u ano ratou ki reira, a i reira ano hoki a Raka-taua e tu ana. E hara aua korero nei i te korero parau, he korero tino Pono. A ka toia a Tai-nui ki uta, a tupu ana nga neke o te waka, a e tupu mai nei ano i reira.

Teiwinana A Kawhia. (Nga-Ti-Mahuta.)

A ko Kawhia i mau tonu i nga uri o te hunga i u mai i runga i a Tai-nui, koia i kiia ai taua iwi ko Tai nui, a ko Te-kanawa to ratou Ariki, te uri o era i eke mai i a Tai-nui. A ko nga iwi katoa o Wai-kato no Tai-nui, a no aua tupuna tahi ano nga iwi o Hau-raki, i haere atu hoki ratou i Kawhia, me nga iwi hoki a Te-rau-paraha ma, no reira tahi ano.

E kiia ana, ko nga ana tupapaku i nga pari i Kawhia he urupa no nga iwi i noho i reira i nga ra i mua atu o Hotu-roa ma i u mai ai ki reira i runga i a Tai-nui.

Nga Tupapaku I Roto I Te Ana I Kawhia
(Nga-Ti-Tahinga.)

He iwi haere pokanoa te pakeha ki o te Maori whenua, e kore te mea iti e mahue i aia te mahi unene; hei aha ra mana i rahua ai nga Ana, nga wahi tapu a te Maori, te kaati i o te ao nei mea e rahurahu ai, kaore ka hurahia eia nga mea tawhito, nga mea kua kurupopo noa atu, ina hoki ka haere aua pakeha nei i ta ratou haere pokanoa i Kawhia, a ka tae ki aua pari page 12 tihore i Kawhia ka, kite pea i te Ana e puare ana te tomokanga i runga i te pari, ka pikitia a ka eke, a e kiia ana rokohanga atu aua tupapaku nei e noho ana i roto i taua Ana, me te mea nei e noho ora ana aua atua kehua, e hara i te mea noho wharoro, noho tu ai, noho kapa ai, porowhawhe noa te Ana. He tupapaku iwi ke, ina hoki kahore kau o matou kaumatua i mohio he Ana tupapaku taua Ana na o matou tupuna; a e hara i te wahi urupa e reia ai nga koiwi ranei, nga tupapaku ranei a o matou maatua. Rongo korero ai matou ki aua tupapaku ki aua pakeha. Mawai e haere taua Ana i te wehi o te kehua i te wehi mai o te tupapaku, te waiho atu ai, a hei aha ra ma te pakeha i rahua ai.

Raka-Taura. (Nga-Ti-Hau)

No te unga mai o Tai-nui ki Te-mahia ka mahue atu te tahi o nga tangata o taua waka ki reira, a ka minamina taua tangata a Raka-taura ki ana hoa i runga i a Tai-nui, a ka ruku aia ki te moana, puea rawa ake aia i te tai tuauru, a ka eke aia ki uta, ka haere a Kawhia: koia ko Raka-taura kua u noa atu ki reira, a kua takoto nga neke i aia mo Tai-nui e eke atu ai ki uta.

Te Ao-Kai (Nga-Ti-Toa)

Ko Te Ao-kai te tangata tuatahi i topatia, a i kainga i Kawhia.

I mate taua tangata i te parekura i Te-wai-karaka i Kawhia.

Koro-Kino. (Te-Aki-Tai.)

Ko te kawa o Koro-kino, koia te rakau Totara i tu i te pa e kiia nei te ingoa ko “Te-totara i ahua” No Nga-ti-awa a Koro-kino, ara he tupuna aia na Kiwi o Tai-nui, i noho hoki a Nga-ti-awa i Tamaki i nga ra o mua noa atu, i nga ra o Tapa-ue, a patua ai ratou e nga taua tuku mai i roto i Wai-kato.

Te Marae A Hine (Nga-Ti-Mahuta)

Tenei tenei whakatauki,—

Kei hewa ki te Marae o Hine

page 13

Te tikanga o taua whakatauki nei. Ko Hine, he tamahine aia na Mania-poto i noho aia, ratou ko ana maatua i Moho-ao-nui i roto i Wai-kato.

I moe a Hine i to Nga-ti-rau-kawa rangatira a ka whawhai a Nga-ti-mania-poto kia Nga-ti-rau-kawa a ka whati a Nga-ti-rau-kawa i te patunga a Nga-ti-mania-poto, a ka patua haeretia ka ahu te whati ki te kainga o Hine e noho ra i raro iti mai o Moho-ao-nui, ano ka kite atu a Mania-poto te matua o Hine i te whati ra e ahu atu ana ki tana kainga, a e whaia atu ana me te patua haeretia e Nga-ti-mania-poto, e rere ana te whati ra ki te kainga o Mania-poto, ka karanga atu a Mania-poto ki te taua e patu haere nei i te whati; ka ki atu aia,—

Ko wai tera? E kei hewa
Ki te marae o Hine.

Ka rongo mai te kai patu ra, e patu haere i a Nga-ti-rau, kawa e whati ra i te reo o Mania-poto, ka tu, ka titiro atu ki to ratou Ariki, a ka mutu te patu, ka hoki ki o ratou kainga.

A ko taua marae o Hine e kore e pikitia e te patu tangata, e kore e patua te tangata ki reira, a ahakoa rere te tangata i te pa horo a ka oma aia ki te “Marae o Hine” ara ki te pa i noho ra a hine e kore e whaia atu e te kai patu. Aha koa i tawhiti nei ano te kai whai ka rite kau atu ki te arongo mai o taua kainga o Hine te whati, tu katoa te kai whai e kore e whai tonu, ka tukua atu te whati kia haere ana, a hoki atu ana te kai whai, kei tata atu hoki ki te marae o te kainga o Hine. A i pera tonu ano hoki i nga whawhai katoa o mua. Engari ka ahu ke te whati, ka patua tonutia e te kai whai, koia ona Pe-peha,—

Ko te marae o Hine
E kore e pikitia
E te patu.

Ara e te whawhai: a waiho iho aua kupu ra hei pepeha ma nga uri nei.

A ki te mea ka pai te whakaaro o nga uri nei, a e kore e mea ki te whawhai ka waiho hei kupu taki maana ki etahi atu tangata, page 14 ara ki te mea ka haere atu te tangata tutu ope taua a ka kore te rangatira o te pa ka tikina nei hei ope ki te taua e pai kia haere atu aia ki te whawhai: i te wa e tae atu ai te karere ki aia, a ka tu aia ki runga whai korero ai ki te karere ra, heoi ano ana kupu e kii ai ka karanga aia ka mea,—

Haere mai, haere mai,
Haere mai ki te Marae o Hine.

Ma reira e mohiotia ai te whakaaro o taua pa me ona tangata e kore e pai kia uru ratou ki te whawhai.

Whai hoki ki te mea ka mate te tangata o tetahi iwi, a ka kiia kia patua te iwi i mate nei i a ratou te tangata kua mate nei, a ki te mea ka haere atu etahi o te iwi nona te hara ki te iwi no ratou te tangata i mate ra, a ka taki korero te rangatira o te pa o te iwi no ratou te tangata i mate nei, a ki te mea aia kia kaua e oho te iwi ki te taki taki i te mate ra. Ka penei he kupu mana i te wa e tu ai aia ki te whai korero ki te iwi no ratou te hara,—

Haere mai ki te Marae a Hine
Ki te marae e kore e pikitia
E te taua.

Ko taua kainga a Hine e kiia nei, kei raro iti mai o Moho-ao-nui, kei reira tata ano ia. Tapa iho te ingoa o tera wahi “Ko te Marae o Hine.”

Peha Raua Ko Peho (Nga-Ti-Mahuta)

I haere mai tenei tangata a Peha i te ra-whiti a i haere mai ki Kaawhia, a ka moe aia i te tahi wahine o reira o Kaawhia, a ka whanau tana tamaiti ko Manu-tonga-tea te ingoa, he poriro taua tamaiti.

A black and white diagram of the whakapapa from Peha to Manu-tonga-tea.

page 15

Ka puta taua tamaiti ki waho, ka noho raua ko te whaea a ka nui a Manu-tonga-tea, ka kaha ki te takaro ka mau aia ki tana potaka, a ka takaro tahi atu ki nga tamariki o te Pa, a ka kaha te taa a Manu-tonga-tea i tana potaka, i kaha ke ake i ta etahi atu o ana hoa, a ka mea aua tamariki, ka penei te kupu atu ki aia, “E ngari rawa ta tenei poriro rere rawa tana potaka” a i ia takaro, i ia takaro ka pera hoki nga kupu a te tini tamariki o te Pa ki a Manu-tonga-tea. Ano ka pouri te tamaiti ra ki taua kupu taunu ki aia i te tini o nga ra, ka haere aia ki tana whaea ki a Peho ka mea atu aia, “E tai koia he poriro au nei?”

Ka mea atu te whaea, “Ae ko tou matua tane no te ra-whiti”

Ka noho te tamaiti ra a ka kaumatua, ka tahi ka puta te whakaaro kia haere aia kia kite i tana matua tane, a ka mea atu aia ki te iwi o tana whaea, “Kawea au kia kite i taku matua tane,” i a Peha, te tama a Kai-ahi.

A black and white diagram of the whakapapa from Peha to Manu-tonga-tea.

Ka whakaae katoa te iwi, a ka tu te ope, ka rupeke; haere ake ki te kawe i aia hokowhitu.

Ka haere te ope nei a ka tae ki te kainga i a Peha, tae atu ka hengia mai e te iwi o Peha, a patua aua taua hoko-whitu e te iwi o Peha, e te iwi o tona matua tane o Peha, tama a Kai-ahi.

Ka mate ra hoki te hokowhitu ra a ka whakaorangia te tamaiti ra a Manu-tonga-tea, e te iwi ra, a hei te ata ka patu ai.

Ka herea nga ringaringa me nga waewae, a ka toia ki waho o te whare, ko te kiri kau ano, kaore he kakahu i mau ki a Manu-tonga-tea, ka takoto herehere ra hoki aia, a ka pa te hau tonga ki aia e takoto kiri kau ra, a ka wero ki tana kiri, ka wiri aia i te kopeke, ka tahi ka whana ake e te anu o te hau, ka puta tana mihi i reira ki aia e kainga ra e te anu o te hau tonga e te page 16 maeke o te po, ka penei tana mihi ki aia ano:—

E, te kiri o Manu-tonga-tea
Ka tokia e te hau.
Manu nui a Peha,
Peha a Kai-ahi.

Ka rongo atu te tahi o taua iwi i aua kupu mihi tangi a Manu-tonga-tea e tangi puku ra ki aia, ka hoki aia ki te iwi e noho mahana ra i roto i te whare, ka korero ki a ratou i aua kupu a te tamaiti ra ka whakahuatia te ingoa o Manu, o Peha, o Kai-ahi. Ka tahi a Peha ka rongo ki aua mihi a te tamaiti ra, ka mea “E ko taku tamaiti i whanau nei ki Kawhia,” a i te ata ka tikina atu ka pataia, ka mea atu te tamaiti ra ki ana kai patai. “Ko Manu-tonga-tea ahau, toku whaea ko Peho, ko taku papa ko Peha, tona matua ko Kai-ahi.”

Ka tangi a Peha ki tana tamaiti, a hoki rawa ake te whakaaro o Peha, ka ahu hoki ki whea. Ka noho te tamaiti ra i tana papa a roa kau iho ano, ka hoki ano aia ki tana whaea ki a Peho.

Kahore kau he kupu a te tamaiti nei i kii ai i aia e noho tahi ana i te iwi o tana papa. Hoki kau ano aia ki te whaea, ka tupu ana whakaaro, mona i patua ra, a me te ope o tana whaea i kohurutia ra.

Kua noho nei hoki aia i Kawhia, ka tutu ope aia mana, hei tiki hei patu i a Peha i tana matua tane.

Ka tu te ope ra, tu ake kotahi ma whitu, ka haere ki te rawhiti, tae atu, ka nohoia te pa a Peha. He Kohuru ta Peha, he kohuru hoki ta te tamaiti. Te hoatutanga atu, ahakoa mano tini te iwi a Peha, kihai i tu i te kotahi ma whitu a Manu-tonga-tea, ka turia te iwi ra a hinga iho i te parekura i te kotahi rau ma whitu nei, a ka ea te mate o Manu-tonga-tea.

Ko te tahi take tenei o nga tupuna o Wai-kato ko Manu-tonga-tea na ka puta i aia ko Kokako, tana tama ko Tama-inu-po, he poriro ano tena tangata no Kawhia ano te wahine te whaea o Tama-inu-po ko Whaea-tapoko te ingoa o te whaea a page 17 Tama-inu-po, e kore e poto i au te tuhituhi e te pepa kore:—

A black and white diagram of the whakapapa from Kai-ahi to Tama-inu-po.