page break

Upoko VI.
Ka Tae A Puhi-Huia Ki Tipi-Tai. (Nga-Ti-Kahu-Koka.)

Ka mutu te tautohe a te hunga nei i konei, a kua tata te waka nei ki Tipi-tai. He mea koa ko nga kupu a te kai tuki ra kua rangona e te tangata whenua i te Pa i Awhitu, kua heke katoa iho ki raro ki tatahi ki te matakitaki i te kotiro ra, kua mohio noa ake nga kamatua ki te rango o te pai o te kotira nei o Puhi-huia o Maunga-whau, a na nga kupu nei o taua kai tuki i mea nei.

Nui noa o rango,
Ki Maunga-whau ra,
Ka noho tenei,
Ki Tipi-tai-nei e.

I mohio ai ratou kei te waka e hoe atu nei taua puhi nei e kawea atu ana, koia ra te take i heke katoa iho ai te iwi ra ki page 135 tatahi matakitaki ai, hui mai te iwi, te koroheke te kuia, te tamariki, hui mai hui katoa mai, ka tata no ano te waka ra ki utu, ka kite mai a uta i te kanohi o te tangata o te waka nei, ka pa te powhiri a tera i uta ka mea, “Haere mai i i, haere mai i i,” ka ta te manawa o te kai hoe ka titiro ki uta, ka tahi ra ano ka whakatika te kai urungi ki runga karanga atu ki era i uta, “Kowai anake ena e noho mai na i uta.”

Ka oho mai era, “Ko matou katoa ko o maatua, ko o tupuna.”

Ka mea atu ano aia, “Kati mai i kona kia rongo koutou katoa i taku kupu, ko au tenei ko ta koutou potiki, i ora iti mai au i o tatou whanaunga i Maunga-whau, na Ponga te kohuru i au. I noho pai te huinga katoa o te teni tamariki nei i te aroaro o era o a tatou whanaunga, ko Ponga i kohuru i au. E noho atu nei te kotiro puhi nei, te tino o te uri Ariki o Maunga-whau, na Ponga i kahaki (mau) mai, te kiia eia tana ki ki au i te wa i kohuru ai aia i au, kia mea atu ai au, kati kaua e murua te marae o a tatou tuakana, waiho ano tana potiki ki aia; nei ra, ka taka mai matou ki te nuku o te ara, ka tata mai ki One-hunga tena rawa a Ponga kei te kahaki (mau) mai i te puhi nei i muri o matou. Te ohonga i oho ai te pa ra ka whaia (aru) mai matou, he oho rere no taku mauri koia au i kii ai i te nei ‘whatiia te turi poua ki te ara, kopere taua,’ te tino rerenga o matou ki te waka, pa rawa mai te kai whai (aru) i a matou kua puta ke mai matou ki te moana, ka too te iwi ra i ana waka, a na te mea kua tau tini te wa i noho pai ai koutou ki a ratou me ratou ki a tatou, kua pirau nga herehere o nga rauawa o nga waka, toia ka toia, papahoro noa nga tangata ki te whenua, koia na te take i kitea oratia mai ai au ki a koutou, ka hoe mai nei matou, a ka ta taku manawa, ka tahi au ka pouri ki taku takaniti mai i te iwi ra, te noho atu, ka tuku atu ano i te kotiro nei ki ana matua. He ao te ao i enei ra, ko tenei kua pouri kerekere, penei rawa ake apopo tu ana te hoa riri i oe one o Tipi-tai, a mau ka maia e maia, mau ka ngohe ka ngaro koe i te ngaro a te moa.”

He noho ki raro te noho o te iwi e whakarongo mai ra i uta, page 136 mutu kau ano te kupu a te tamaiti ariki nei ka tahi ra ano te tino tangata o te Pa nei o Awhitu ka whakatika ki runga, koia anake i tu ki runga, ka uhi te kakahu o te mano e noho ra ki te mahunga ka ahua tauaa, ka ki mai te kamatua ariki o Awhitu, “Haere mai haere, hoea ano te kotiro na ki tana kainga, he tika to kupu na te tau aio i he ai te tuitui o nga rauawa o nga waka o to iwa na i ora ai koe, ko tenei e kore au e pai kia takahia a runga o te rongo taketake e te kotiro na. Haere mai haere e hoki ki Maunga-whau, a nau ka patua i te ara, na Ponga tena, e hara i au.”

Te tino whakatikanga o te kotiro ra o Puhi-huia ki runga ka powhiri ki ana ringaringa a roa rawa e powhiri ana ki era i uta, ka mau ki ona ka unuhia, ka mau ki te kakahu o waho ka whiua eia ki te aroaro o Ponga, kei to roto atu ka peratia ano. Ka tae ki te roto rawa, ki te kakahu muanga ki tana kiri, ka mau aia ki tana whitiki karetu, whatuia iho a runga o te kakahu kotahi e mau ra i aia, ka tatuatia ki tana hope, ka tu kiri kau ana ringa me taua uma, ka tahi ra ana ka toro tana ringa matau ki era i uta ka karanga aia, “E te iwi e, titiro mai ki au.” I te wa ano i tu ai te kotiro ra ki runga kua titiro mai te iwi ra ki aia, me te mihi a ratou ki te tu rangatira o taua kotiro ra. He wahine pai taua kotiro nei, he roa aia, he mawhatu te makawe, he kiritea, ko te tinana, koia ano kei te tahi koare nei te pai me te ngohe noa.

Ka karanga atu ano a Puhi-huia, “E tika ana to riri, e he ana to riri, to tika ko te mate mou i au te ngaki, to he ko to whakapae teka ki a Ponga; naku ano taku haere mai; nou tenei he, te titiro koe ki te pai o te tamaiti o Ponga, ka pupuri kia noho i konei i to kainga, kaua e tukua ake ki taku pa, mei tukua ake ko ana hoa anake, penei e noho mai ana ano au i taku marae, nei koe nou te kohuru i au, tukua ake ana e koe te whakangaoko i taku ngakau, a rere kino ai au ki te pai o to tamaiti, e hara i au te he, nou tena kohuru i au.”

Mutu kau ano te kupu a te kotiro ra, tahi ano te pekenga o Puhi-huia tau rawa atu i roto i te moana, e kau ana a u noa ki page 137 uta, ko te iwi ra tena e noho mai ra i uta ka rere he wahine, ka rere he wahine poto katoa nga wahine e noho mai ra i uta ki te wai, ki te whai (aru) mai i te kotiro ra, ko te hunga ra tena i te waka parau kau, noho hu noa iho kihai i oho, i aha, ka kau te kotiro ra a u noa ki uta, u kau atu ano ki uta, tu ana ano aia i roto i te wai, to nga turi te wai ki aia ka tu atu aia, ko te tini wahine ra haere tonu atu ki uta noho noa mai ai ko ratou ropu ano, i ko mai o te ope tane.

Ka karanga atu ano a Puhi-huia, “Ko au tenei ko Puhi huia, naku taku i kite, e kore au e taea e te tangata te ki e, ‘penetia, peratia,’ mau ka pono i a koe to kupu kia hoki au ki Maunga-whau, penei rawa ake a te po nei moe ana maua ko Ponga i te heihei o te wahapu o te moana nei, e kore au e tae atu ki uta, nou a uta, naku te moana,” ka tahi ra ano nga tini wahine ra ka pa ka tangi ki a Puhi-huia, ka aue nga wahine ra, ka hamama te waha ki te tangi; me te tu atu ano te kotiro ra i te wai; roa noa e tangi ana nga wahine ra me te manu mai ano te waka ra i waho tata ake ano o Puhi-huia. I hoe mai hoki te waka ra i muri i te kotiro ra i te wa ona i rere ra ki te wai. Hore kau he kupu a te hunga i te waka, hore kau ano hoki he kupu o era i uta, ko te tangi aurere anake o nga wahine ra, ko te pihipihi o te ngaru e aki ana ki te one i Awhitu, ara i Tipi-tai. Noho tonu mai te tini tangata ra i uta, ko te uhi anake o a ratou upoko ki o ratou kakahu.

Ka oho ano te kupu a te tangata i aia ra te patu pounamu nei a Kaho-tea, te tangata e urungi ra i te waka ra, he mea korero noho tana korero. Ka karanga atu aia ki era i uta ka mea, “He kai e roa te tau ka hauhakea he whakaaro, ngaki iho ano hauhake tona ake, e noho ana koe ki te aha, taria koe e oho kia kitea mai nga waka o to hoa riri ka ungutu nga ihu ki te take o te pa. Tena rawa Nga-iwi te whai (aru) mai nei i ta ratou kotiro i taheatia mai nei i Ponga, a ka noho tena koe? He aio tonu koia te tau? hua atu he raumuti, a he hotoke, he ra e whiti ana, he whatitiri e rarapa ana? He moho koe ki te uira o te rangi, a he kuare koe ki te karu whete me te pukana o Nga-iwi.”

page 138

Tu tonu a Pahi-huia i te wai, hore he kupu hore he korikori, hore he aha, ko Ponga i noho hangu tonu mai ano hoki aia i te wa ano i pahure mai ai te waka ra i Onehinga a tae noa mai ano ki aia e noho atu nei i te waka. Te tino whakatikanga o Ponga ka tae ki nga kakahu a te kotiro ra i waiho ai ki aia, ka mau hoki ki ona, takaia iho ki tana mahunga, ko te kakahu one i takaia ki mua ona hei maro, ka tahi ra ano aia ka tae ki te niao o te weka whakahoro marere i aia ki te wai, ka kau aia ki uta, ata kau marere kei maku nga kakahu e putoi ra i runga i tana mahunga, ka u atu aia ki uta, haere tonu atu a ka tae ki a Puhi-huia e tu mai ra, tu atu ana aia i roto ano hoki i te wai i te tuara a te kotiro ra, tae atu aia ka tahuri atu te kotiro ra ka titiro atu ki aia, kahore kau he kupu a raua ki a raua. Taro (roa iti) kau ano ka whakatika te tino kaumatua o te Pa nei o Awhitu ki runga: kite kau atu ano nga wahine e tangi nei i aia ka tu ki runga, ka whakamutua te tangi a ratou ka whakarongo ki ana kupu, e kore hoki e tu noa te rangatira ki runga, kia whai take e korero ai ka tahi ra ano ka tu. He roa koa te one o Tipi-tai, a he roa te wahi o taua one e nohoia nei e te tini tangata o te iwi nei o Nga-ti-kahu-koka, ka tu te tangata ra, ka haere, puta noa ki te tahi pito o to kapa tangata e noho i te one ra, ka tahuri mai ano aia ka haere mai puta noa mai ki te tahi pito o te kapa ra, kihai i kuihi te waha kihai i aha, ko te mere anake i te ringa, ko te kahu waere ki aia mau ai, ko te hou huia ki te mahunga, ko te upoko i tuoho ki raro, titiro haere ai aia i te one e takahia ra eia. Hoki atu hoki mai i mua, ara i te taha ki te moana o te kapa tangata e noho ra, e haere ana aia, me te titiro atu taua tini tangata ra ki aia, kopiko atu kopiko mai, me te whai tonu nga kanoho a te tini ra i aia: ko era koa i te waka, tau tonu mai te waka, ko ratou ia i titiro makutu mai ano hoki ki te kaumatua e haere ra, e kopiko atu ra, e kopiko mai ra i mua o tona iwi: tae atu aia taua kaumatua nei ki te tahi pito o te kapa tangata ra ki te wahi i nohoia e te nuinga o nga kaumatua o te iwi nei, ka tahi ra ano ka maranga tana upoko ki runga, a ka tu aia, ka titiro ki te kotiro ra raua ko Ponga e tu kau mai ra i te akau, i page 139 roto i te moana, roa noa ka titiro ki te waka ra ki te tira tini taitamariki i haere nei ki Maunga-whau ka tahi ra ano ai ka peke me te whanawhana nga waewae, ka oma aia a tae noa ki te tahi pito o te pito o te kapa ra ano, ka tupeke aia i reira ka whana nga waewae, tutu ana te one i ana reke reke, ka hoki mai ano aia, he ata haere mai tana haere mai a ka tae mai ano ki te puni kaumatua nei, ka tahi ra ano aia ka tupeke ano, whana nga waewae, tutu ana te one, ka pa tana waha ka mea, “Aue, aue, i au e.” Ka oma aia ki te tahi pito o te kapa ra ka tupeke ka whana nga waewae ka tahuri ano aia ka karanga, “Aku uri e, ka toro te ao,” ka hoki ana aia, me te ata haere ano, me te tuohu ano tana upoko, titiro ai nga kanohi ki te one, tae atu aia ki te puni kaumatua ra ano, ka tu aia ka titiro atu ki te waka ra. Ka powhiri tana ringa ka karanga, “Taku potiki haere mai, ka ora mai na koe i te mate. E rua nga kai o te ao nei, he kai ma te kopu, he kai ma te tinana, he kai te kai ma te kopu e ora ai te tinana, a e ruaki ana taua kai, a e raoa ana te tangata i taua kai; kai atu te tangata kia ora ai aia a e mate ana. He kai ano ta te tinana. Na Tu tera, matika (whakatika) te tangata ki te kawe i tana riri kia ea, ka kai aia i te kai a Tu, he mate ngatatahi aua kai nei, haere ki whea, he mate, noho ki whea he mate, ngaki i te kai he mate, noho i te aio o te tau raumati he mate uruta: i mate mai ano i a Maui ra ano, a e mau tonu nei te mate. E taku potiki ora mai koe i tena mate au a e tohu ana koe e kore ano koe e mate? Tena nga mate a Tura kua pa ki a koe, e noho puku na i roto i a koe te aitua, ma tou tapepa noa ka pono te aitua ki a koe. E taku potiki he mate anake to te ao nei. Haere mai ki te kainga.”

Ka tahi te kamatua nei ka tahuri ka titiro atu ki te kotiro e tu mai ra i roto i te wai ka karanga atu aia, “E taku mokopuna tuakana, e ko, haere mai ki enei matua tupuna ou e hara i a koe te mate, no mua mai ano te mate, i noho tane kore hoki i ana ou tupuna wahine, a he mea tipako he tane e te iwi mana, nana ano raia i titiro he tane mana, koia kei a koe, nau tau i page 140 kite, ‘He kura pae na Mahina i kitea, e kore e hoki atu ki tana rangatira.’ E ko kahore he tapau moenga a ou tupuna ariki i nga ngaru o te moana nei, kei Mua ratou e tanu ana, whai hoki e kore koe e pai kia kau hoe noa i te akau i kauria e te taniwha nei e Kai-whare. Haere mai ra e taku potiki ariki ka noho tahi taua. Nau tau, a naku tau, kia mate ana ko taua tahi, haere mai e taku potiki ariki.” Ka haere atu te kaumatua ra, ka tae atu ki te kotiro ra ka tuku ihu, hongihongi ana ka mutu. Ka mau te ringa o te kau matua nei ka arahina te kotiro ra eia, a ka ahu whaka te pa. Haere tonu raua, me te whai (aru) atu ano a Ponga i muri tata, mau haere ai ano nga kakahu ra i tana upoke, ko te kakahu i whatia ra hei maro mo te kotiro ra anake tana kakahu i aia e haere nei i te kaumatua nei, ko ta Ponga kakahu i takaia ra hei maro mona, anake tona kakahu. Ka haere nei taua tokotoru, a ka puta ki mua o te kapa wahine i tangi ra, pahure kau atu ano taua tokotoru ki mua o era, ka whakatika aua wahine nei ka whai (aru) atu i taua tokotoru, ka pukana te wahine, ka harihari mo te kotiro ra, me te parare te waha o aua tini wahine ra ki te karanga i nga harihari karanga manuwhiri; haere nei enei, ano ka pahure i te kapa tangata e noho ra, ka whakatika nga mea tai tamariki ka whai i enei i nga wahine nei, ko nga kaumatua o te puni ra i noho, pahure kau ano nga taitamariki o taua kapa tangata ra, ka tu te tahi o nga kaumatua ra, ka powhiri ki te hunga i te waka ra ka mea, “He noho aha ta koutou, te u mai ai ki uta, kia tere te haere mai, hei ope arahi i ta koutou ariki ki te pa, waiho te hiku o te tira haere ko matou ko o koutou pakeke, ‘He puapua to te whainga, he hiku taki to te haere.”’

Ka u mai aua tini tamariki ra, ka mahue te hiku ka haere ratou i muri tata o te tini tamariki i haere ra, ka tahi ra ano aua pakeke ra ka haere atu i te hiku. Te take i haere atu ai aua pakeke ra i te hiku, mo te kupu a to ratou rangatira i ki atu ra ki a Puhi-huia, “Nau tau naku tau, kia mate rawa ake ko taua tahi.” He mea hoki ki te puta he taua ma Nga-iwi ki aia, a ki te page 141 mau tonu te hiahia a taua wahine ra ki a Ponga, ma te mate ra ano o taua rangatira me tana iwi ano o Nga-ti-kahu-koka ka riro ai ano te kotiro ra i ana matua, koia ra te tikanga o te hiku o te haere i whakahokia mai ai e aua pakeke ra, he tohu arai atu mo te tangata tiki mai i te kotiro ra.

Ka peke te tini tamariki ra ki uta, haere ake ano aia aia me tana hoe me tana hoe, mau haere ai te ringa hei patu, a i haere kapa tonu aua tini tamariki ra, whai atu ana i muri i te ope e piki ra ki te Pa, ko te waka ra tena, ka toia mai e nga ropa ano o taua tira tamariki ra ki uta, poua ana nga tia i te one herea ana te waka e ratou a ka mau, whai (aru) atu ana ratou i te ope ra.

Kua tu a ahiahi koa te ra, kua tata te to te Ra, ka piki te kaumatua ra me te arahi i a Puhi-huia, ano ka tata ki te pa, ka puta mai nga ruruhi me nga koroheke kongenge ka pa te karanga, me te tawhiri i a ratou kakahu, haere tonu atu te tokorua ra, a te marae o te Pa, tomo tonu atu raua, ki te whare o taua kaumatua ariki ra whai haere tonu atu a Ponga ano ka tapoko ratou tokotoru ki te whare ka mau a Ponga ki nga kakahu e putoai ra i tana upoko ka whakahoroa atu ki te kotiro ra, ka mau aia ki ona ka kakahu, ko te kahu i whatia ra hei maro mona unuhia ake eia, ka mau ki waho i te whare a whakanoia (whakairia) ana eia ki te pou ano ana i whakatu ai i waenga nui o te marae kia maroke. Ko Ponga i haere ki te whare o ona matua. Ka mau ki ona kakahu kahuria ake ka puta ano aia ka haere a noho ana aia i te mahau o te whare e nohoia ra e Puhi-huia.

Ka kaa nga Hangi ka poki, ka maoa, ka hukea ka takoto ki te marae, e hara i te mea he mea tuku a kai ma te Pa, he mea tuku a kai ma te ope manuwhiri, ka maoa te kai ra, ka hui te tini o te tamariki, haere ake te tane te wahine, ka mau ki ana kai, ka pa te waha (mangai) ka hari i te hari kai nei.

Ko Tu, ko Rongo.
Ko Tu, ko Rongo.
Paia ngo (ko) nga tahi
page 142 Potehe, potehe,
Potehe te kai
Ki raro ki te whenua
Potehe.

Ka haere mai te ranga kawe kai mai ka takoto, takoto ake he kotahi ano te puranga. Ka tu ano taua koroheke i arahi mai ra i a Puhi-huia ka mau ki te rakau, he mea tiki eia ki te tahora whawhati mai ai, he manga Kawakawa taua rakau, ka haere aia ka tu i te taha o te ranga (kauika) kai ra ka pa tana waha ka mea,—

“Te kai nei e, te kai nei.”

Ka patua taua kai ra eia ki te manga o te kawakawa e mau ra i tana ringa, ka pa ano te karanga,—

“Te kai nei e te kai nei e.”

Ka patua ano te kai ra eia ki taua manga rakau, ka tahi ra ano aia ka tahuri ka titiro ki a Puhi-huia ka pa tana karanga ka mea,—

“Te kai nei ma Nga-iwi katoa, puta atu ki hea ki hea.” Ka hoki mai aia ka noho, ka whakatika atu a Puhi-huia ka mau ki te take rarauhe i kitea eia i te marae e takoto ana, whatiwhatia ana eia, ka mau ki aua whatiwhati rarauhe ka haere a ka tae ki ko mai o te kai ra, ka poua aua whatiwhati rahurahu ra ki waho mai o te kai ra, a ka hoki mai ano aia ki te tai tamaiti i aia te patu Pounamu nei a Kaho-tea a ka toro tana ringa ka tangohia mai taua mere ra, i te ringa o taua taitamaiti, a hoki ano aia ki te kai ra. Ka whiu te patu ra ki mua ona, ka oioia te patu ra, ka pa tana karanga,—

“Te kai nei e, ma Ngati-kahu-koka, ma aia Hapu ma aia Hapu, puta noa i ona rohe; ma ona mohio e kite nga wehe-wehenga nei, i poua nei e au ki te whatiwhati rarauhe.”

Ka hoki te kotiro ra ki tana nohoanga i te mahau o te whare ra, noho tahi ana i te taha o Ponga, a nana i tuku a Kaho-tea kia kawea ano e Ponga ki te tangata i tukua mai ai taua patu ra ki aia e te matua o Puhi-huia.

Ka tu ano te kaumatua ra, ka tae ano me tana manga kawakawa ki aua kai ra ano, ka patua eia te tahi wahi o aua kai ra, ka pa tana waha ka mea,—

page 143

“Te kai nei, ma Puhi-huia te kai nei.”

Hiko atu he wehenga ano no aua kai ra, ara nga wehenga o aua kai nei, kei waenga o aua aruhe ra i poua e Puhi-huia, ka pa ano te patu a te kaumatua ra ka karanga ano,—

“Te kai nei, ma Nga-ti-kahu-koka i Awhitu.”

Hiko atu, ka pa ano tana patu ka mea,—

“Te kai nei ma Nga-ti-kahu-koka i Waiuku puta atu ki te Akau!”

Ka pa ano tana patu ka mea,—

“Te kai nei ma Nga-ti-kahu-koka i Wai-kato puta noa i ona rohe.”

Ka pa ano tana patu ki te tahi wahi ano o aua kai, ko te wehenga mutunga o taua rarangi kai, kua oti katoa hoki etahi wehenga eia te karanga, a ko te mea mutunga tenei, ka mea aia,—

“Te kai nei, ma Nga-ti-kahu-koka o ia wahi o ia wahi o te ao nei.”

Ka hoki mai aia ka noho, ka whakatika atu nga tangata ma ratou aua kai, ko o Awhitu tangata na ratou i mau nga kai ma era i Awhitu, ko o Wai-uku tangata na ratou i mau nga kai ma era i Wai-uku, ko te tau tangata manuwhiri nei ki Awhitu ki Wai-kato, ki Po-keno, ki Tamaki na ratou i mau nga kai ma nga tangata noho manuwhiri o aua wahi i Awhitu.

Toe ake ko nga kai ma Nga-iwi, kihai a Puhi-huia i whakatika ki te tiki i era; a he mea whakatika tu ano eia e Puhi-huia i te wahi i nohoia ra eia i te taha o Ponga, ka pa tana reo ka mea, “Kei hea ia nei te tangata whakatuturi ki te kawe wai ma tana ariki ma Ponga; tu mai kia kite atu au?” Ko te iwi o te Pa ra, i te wa ano ka hukea nga hangi ka hui katoa mai, te iti te rahi, te rangatira te tutua, te koroheke, te ruruhi, te wahine, te tane, te mea ora, te turoro, te hake, te haua, poto anake mai ki te marae o te Pa nei kia kite i a Puhi-huia, a i te whakahoronga ano hoki o te kai nei, e noho nui ana aua tini ra i te marae, kapi katoa te marae, heoti ano te wahi i atea ko te wahi i te kapa i te kai ra.

page 144

Ka tu te pononga o Ponga, te mea e uia nei e Puhi huia, ka tu aia ki runga, ka karanga atu a Puhi-huia, “Ko koe ia nei i whakatuturi ki te wai mo to ariki?”

Ka ki atu aia, “Ae.”

Ka mea atu a Puhi-huia, “He aha te tino mau a Wahine-iti?” ka ki atu te ropa ra, “He wai.”

Ka ki atu a Puhi-huia, “Na te aha i toko ake te hia inu?”

Ka mea atu te ropa ra, “He kai.”

Ka mea atu a Puhi-huia, “Ae, a na te ahu whenua ki te mahi te tahi. Nau au i kitea mai ai ki konei, nau i whakatuturi koia au i kawe wai ai ma to taua ariki; na taua wai ra i kawea ra i kitea ai te whakaaro a Ponga ki au, me taku ki a Ponga; nau tena he; e ai he mate mo taua, na ‘Te mau o Wahine-iti’ te take o to taua mate. Mau e karanga ta taua kai e kiia nei ki toku ingoa.”

Ka tu taua ropa ra ka haere ki taua wehenga kai i karangatia nei ki te ingoa o Puhi-huia, ka pa tana karanga,—

“Te kai nei e, ma Ponga te kai nei. Te kai nei e, ma te tini rangatira tamariki i hoe nei ki Maunga-whau: te kai nei.”

I noho puku te iwi e pae i te marae nei, ano ka taka ki aua kupu a te ropa nei i tukua nei te kai nei ma taua tina tamariki, ka tahi ra ano ka puta te umere, ka mea ratou, “He tika, he tika koia kei a koe, tukua te kai ma Ponga ki ana hoa, na ratou tahi hoki te kahurangi-pounamu o Maunga-whau i kawe mai ki konei; koia kei a koe.”

Ka tahi ra ano aua tini tamariki ra, te wahine te tane te rangatiri te pononga, i haere katoa i a Ponga raua ko Puhi-huia ka whakatika ka mau ki taua kai, ka mahora ki te marae, i te aroaro o Puhi-huia raua ko Ponga a kai tahi ana ratou i aua kai ra, kai puku ai nga taitamariki tane, o nga rangatira o taua tira i haere nei ki Maunga-whau, ko etahi o ratou ko nga ropa me nga wahine i kata; kai ai me te korerorero; te noho puku o etahi he hae ki a Ponga e noho tahi ra e kai tahi ra i a Puhi-huia.

page 145

Ka po te ra, ka taki hokihoki te iwi i te marae ra ki te whare manuwhiri o te Pa, noho nei noho nei a ka roa, ka mea atu etahi o ratou ki etahi ano o ratou, “Me aha te waka e tau i tatahi ra?”

Ka mea atu etahi, “Me too ano ra ki uta.” E pari ana te tai, a kua tutuki ki uta, ka puta te tahi o aua kaumatua ra ki waho ki te marae ka karanga, “Me huri taua ki tatahi ki te too i te waka ra ki te urunga,” ka maranga te pa nei kihai i roa kua aua noa mai te waka ra te too ki uta.

Ka hoki mai tera i te too i te waka ra, ka puta te tangata nana ra i arahi atu a Puhi-huia ki te Pa ka mea, “E huri taua ki te whare manuwhiri,” ka ka te rama kapara i roto i taua whare, ka poto katoa te iwi ki roto, ka mea taua kamatua, “He aha he whakaaro mo taua, nei hoki te manu nei a te Pipi-wharau-roa kua tae mai ki to taua puni, e ki ana ‘whiti whiti ora.’ Kowai ka hua ko wai ka tohu, ae he ora. Nei pea te tamariki o Maunga-whau te tu nei, kia penei rawa ake apopo tu ana i o taua aroaro. E ngaro i a nei, ka hae pea ki ta ratou mahuarangi ka riro mai nei ki a taua noho ai. Heio ano te wa e kiki kupu ai taua.”

Ka tu he tangata ka mea, “Naku hoki i tiki i too mai te mokopuna a Hotu-nui, i wehi ai au i tena tamaiti, ana haere mai me tana patu.”

Ka mea te tahi, “Nana ano ra aia i haere mai ki konei, mana taua e hauhake.”

Ka mea atu te tamaiti i aia ra te patu pounamu nei a Kaho-tea, “Nei te patu a te matua a Puhi-huia i homai ai ki au hei maunga rongo taketake ki a koutou ko aku tupuna, te titiro a Ponga ki taua tikanga, pikitia ana eia ki te tikanga kohuru ana i tahaetia mai nei eia te kotiro Puhi o taua Pa, kahore kau aku whakaaro ki te taua e haere mai nei, he kotahi au, ara he patu ano taku, noku te he ae, tena, na tau tangata ke, hei aha au i mate noa ai?”

Ka whakatika tetahi tamaiti ariki ano o taua tera i haere nei ki Maunga-whau ka mea, “Ki te mea ka moe matou ko aku hoa i roto i te Whare-kura a ka tikina mai matou ka pokea e te atua, e kore te mea kotahi e rere; i poke te mea kotahi, ka poke katoa; whai hoki ko te kotiro na, e kiia nei na Ponga te page 146 ngakau ki aia i rere mai ai i a tatou, kua pokea a Ponga e te aitua a kua pokea katoatia tatou, te iti te rahi, te wahine te tane o taua tira i haere nei ki Maunga-whau.”

He roa noa atu te korero a te iwi nei i taua po, he tangata i pai he tangata i kino ki te mahi a Ponga, otiia i noho puku a Ponga, waiho noa te whakapae mona kia korerotia e taua iwi nei, ano ka poto katoa nga kamatua te whai ki, ka tahi ra ano a Puhi-huia ka tu ki runga, i te taha tonu ano aia o Ponga e noho ana, ka mea atu aia, “E aku tupuna, e aku matua, he aha kei au kei te ware, na koutou te mana, ma koutou te kupu; e hara i a Ponga te he nei, na koutou, i tuku ake i a Ponga ki te Pa i aku matua; te titiro koutou ki te pai o ta koutou tamaiti a ka pupuri ki konei noho ai; te tukua ake ko etahi anake o a koutou uri rangatira, kia tono mai ratou i au kia haere mai kia noho i konei, penei e kore au e whakama te mea atu ai au ki era ‘E kore au e tai atu’ he uri rangatira ratou, a he aha hoki au, te whakapaea ai e au na koutou au i kohuru; tukua ake ana te tino tangata o Nga-ti-kahu-koka ki taku aroaro, a pai noa tuku ngakau ki aia, a haere mai nei au i aia; e hara i aia te take, e hara i aia te kupu, naku ano i kitea mai ai au ki konei, na koutou tenei he, te waiho ai a Ponga ki enei whenua, kia riro ana i te kotiro a etahi ano o koutou; nei koe whakaaria ana e koutou ki au, a rere noa au ki aia. A ka tahi nei ranei te wahine ka rere ki tana tane i pai ai ko au nei anake? E pai ana te kupu a te tini o koutou, he aha koa he wahine au, penei rawa ake apopo pukana ana aku kanohi ki tena taua e kiia na, ahakoa taku kotahi, ahakoa te kotahi o Ponga, a me noho puku koutou, ka aha, ka hoki au? e kore, e kore, ko taku rironga tenei i a Ponga a Pae-rau atu ana.”

Ka whakatika te kaumatua o te iwi nei ara te tino ariki o Nga-ti-kahu-koka ka mea, “E pai aua e te iwi, kua puta a koutou kupu, e pai ana, nana maua ko taku kotiro ka patua, a ka mate, e taea hoki koa te aha, nana ka huri atu koutou, a ka mahue maua hei kai ma te patu a Nga-iwi; haere atu ra ki Wai-uku, haere atu ra.”

page 147

Ka mutu te korero, he mea hoki e kore te whare korero, e puta he kupu ma te tahi tangata i muri i te kupu a te tino Ariki, ka hokihoki te iwi nei ki o ratou whare moe ai, na te kupu a te kaumatua Ariki nei, e penei ai te kii a etahi o te iwi nei, “He tika te kii a to tatou ariki, na te kotiro nei i pai mai ki a Ponga, kati me awhina e tatou, a nana ka parekura, e pai ana; kia toa.”

Ao ake i te ata, kua tatua te tangata, kua mau ki nga patu, kua mohio te iwi nei ki te tikanga o te kupu a to ratou ariki, i kii ra, “Nana maua ko taku kotiro ka patua a ka mate e taea te aha,” He mea taua kupu e kore aia e pai kia riro ke atu te wahine nei i tana i pai ai, a nana ka puta te taua tiki mai e kore e tukua, a ko te iwi nei ko Nga-ti-kahu-koka, kia maia te pupuri.

Kahore kau he tangata o te iwi nei i noho noa, tatua katoa, ka maoa te kai o te ata ka pau ka noho ka titiro ki roto o Manuka, kihai i ata tikaka te ra, ka kitea atu te waka ra, hokotahi i runga e hoe mai ana, i miri haere mai i te tahataha o Paru-roa, a Puponga, ano ka puta ki te au o Manuka ka kitea atu e tenei.

Noho puku tonu te iwi nei i Awhitu, ka tae ki nga kuwaha o te pa titia iho, ko nga tino toa i waho. Hoe mai ra te waka ra, ano ka tata mai ka tu a Puhi-huia ki runga, ka heke ki raro ki tatahi, e hoe mai ana te waka ra, ano ka kitea mai a Puhi-huia e ratou, ka pa te waha o te kotiro ra ka karanga atu, “Kati te hoe mai hei kona tau (manu) mai ai;” ka ui atu ano aia, “Kowai te haumi mou i hoe tutei mai na koe?” ka kiia mai e era i te waka ra, “Ko Nga-iwi katoa te hoe mai nei.”

Ka mea atu ano a Puhi-huia, “He hoe aha mai tana hoe mai?”

Ka kiia mai, “Ko koe kia hoki atu.”

Ka kiia atu e Puhi, “Haere e hoki ka ki atu, hoe mai ko tana kite pena mai me au e tu atu nei, ko taku hoki ora atu, e kore, kaua e whakahoroa te iwi ki Pae-rau, kati te mate ki au anake, e kore taku tane a Ponga raua ko tana iwi e noho hangu, ka whai kupu ano ratou. Haere e hoki ka ki atu ki aku tupuna, ki aku matua, he kawei ano tena no taua tupuna kotahi; a naku page 148 ake ano taku i kite, ko taku ringa mau ano, tenei a te Poatu ana, ko taku moe i taku tane kahore ano, ki te pai aku matua kia hoe mai a te wa e rakau nui ai te Marama, tena te hakari pa-kuha a taku tane ki aku matua. E ai te mea e haere mai aku matua, ma Tu e arahi mai e hara tena i au; e haere pena mai aku matua, e kore ratou e kite ora i au, tutaki rawa ake au i a ratou ko te Reinga.

Ka hoki ake ano te kotiro ra ki te pa, e piki ana tenei, e tau tonu mai ana ano te waka ra, ano ka ngaro te kotiro ra ki roto ki te pa, katahi te waka ra ka piua te ihu kia hoki ano ki Puponga a ka hoki te waka ra.

E korero ana a Pahi-huia ki te waka ra, me te whakarongo ake te Pa ra, ano ka puta ki nga kupu mau tonu a te kotiro nei ki a Ponga ka tangi nga wahine o te pa, ka mea, “Ana ta te uri ariki e kore tana e hangahanga ake, ka torere tona ki te po, ta te ariki tana kii, e kore e ware te ngakau, maia mai ano i nga toa mau patu, a maia mai ano ki nga kohine o te aka tupuna.”

Kahore kau he kupu a te iwi ra ki a Puhi-huia, a noho noa iho aia i te taha ano o Ponga.

Ka hoe te waka ra, tae atu ki nga tangata ki te Pa i Mau-nga-whau. Ka kiia nga kupu a Puhi-huia i poroaki atu ai ki ana matua, ka rongo te iwi ra, kihai i whai kupu, ano ka po ka hui ki te whare manuwhiri ka noho noa iho te nuinga, ka ka nga rama kapara, ka hui te tamariki ariki ki te tahi pito o te whare, korerorero ana ratou, a roa noa e noho puku ana te whare ra. ka wharo te tahi o aua tamarika ra, he tu a tangata aia, ara kua pakeke, he uri Ariki aia, ka wharo aia a ka tahuri te iwi ka titiro ki aia ka tahi ra ano aia ka tu ki runga ka mea, “E aku tupuna e aku matua, e hara taku kupu i te tino kupu, engari ko ta taku ringa i ngaki ai me waiho tena ki au; nawai u aku, roa noa aku tau e whakaahuru ana au i ta taku ngakau i whakakoro ai, ano ka nui taku taonga ka puta ki te tau raumati, ka pua te pua o te miharo a te mano, ka tikina mai taku taonga e taku teina tino potiki mutunga, haere ana ka riro taku taonga; nawai u aku, kaua i a nei au e riri, kua pu te ruha i a koutu, a ko tenei page 149 waiho kia hao te rangatahi; tukua mai me tiki me tango mai ta tatou Kahu-rangi.

Ka noho tera ki raro, ka tu ano he tangata he tai tamaiti nei, ka mea aia, “E kite ana au i nga pokai kaka e patua nei i nga pae pukepuke i Wai-uku ra, he pokai kaka ano he kaka kura e tahi o te pokai, a ka hore he kaka-kura o etahi pokai, ko au te tahi o tatou i haere i nga ra o te patu kaka a Nga-ti-kahu-koka, a i tae ano au ki aua pae whenua i te akau whanga (tatari) ai i te pokai kaka, e kite ana au i te pokai rere matamua mai i raro, ka tau ki aua pae, a he kaka kura te tahi o taua pokai, tena e rere mai ano he pokai i muri kahore kau he kaka karu o tera pokai, ka rewa te pokai matati ka rere whakarunga ki Kawhia, noho tonu te kaka kura ra, ano ka rere te rua o nga pokai ka tahi ra ano taua kaka kura ka rere. He tupuna kotahi te tapuna o Nga-iwi o Nga-ti-kaha-koka, he kotahi te Puhi o Maunga-whau, noho ke mai ana i Awhitu a he he ranei te kaka kura o tenei pokai kia rere tahi i tera pokai ra: kua kite au i tena e kiia na e koe, e kore tau kupu e mana i te kotiro ra, e kore ano hoki te kupu a o tatou matua e pono i te kotiro ra, ki te mea ka ki a Puhi-huia i tana kii, e kore e heke, haere koe ki te tiki e kore e riro ora mai, a e kiia te ki mo te tupapaku, e hara au i te toa he tamaiti mote u au, otiia kei taku e ki atu nei te tika.”

He hoahoa ano o Puhi-huia i aia e noho ana i Maunga-whau he puhi hoki aia a e kore te puhi e noho hoa kore, ka tu etahi o aua hoahoa o Puhi ra ki runga, he kotiro uri Ariki koa, ka mea, “He hoahoa ahau no Puhi-huia, e mohio ana au ki ana kupu, ko te tokorua kua korero nei, e hara ena, e kore he kupu ma raua e tae atu ki taku Ariki, ko etahi o tatou kua whai kupu atu ki a Puhi-huia, a kihai rawa nei aia i pai atu, tini a matou tawai atu ki aia, mana katoa nga taitamariki tane o te Pa nei te mea atu ki aia, pau katoa ano hoki nga mea o Hau-riki te kii, kihai rawa nei aia i pai atu, he hanga ake te pakeke o te kotiro ra ki tana i kite ai, e kore aia e hoki mai i a Ponga.”

Ka korero te iwi nei i te po, a ao noa te ra, kahore he tangata page 150 i kore mana kupu, ko te nuinga ia i mea kia kaua e hoea ki te taua, me tiki me kai i te kai Pa-kuwha, he nui ano ia te iwi i mea me whakaeke te Pa o Nga-ti-kahu-koka, ka tango mai ai i a Puhi-huia.

Ano ka ao te ra, ka whakatika te whaea o Puhi-huia ka mea, “‘E kore te para a ona tupuna e makere (marere) i aia.’ He uri au na Hotu-nui, e hara au i te mea i kiia e taku iwi, ‘na, e ko te tane mau,’ he tini ano ia nga tane i whakaaturia ki au e aku matua me aku tupuna, kihai rawa nei au i pai atu, ko taku ariki e moe nei maua naku ano taku i kite, otiia i moe noa iho maua, kihai i kiia e au ki te hakari pa-kuha, he whakahihi hoki naku ki aku tungane, he tane ano a ratou i mea ai moku, kihai au i pai atu, a moe nei au i taku ariki; i noho koa au i Taka-puna, a ko taku tane no te Pa i Raro-tonga, tena e hoe te kai hi mango ki Puponga, i nga wa o te riri i ririri ai Nga-iwi ki Nga-ti kahu-koka, ka hoe mai matou ki te pa nei, whiti mai matou i Taka-puna, a ka moe i konei, ao ake ka haere matou ki One-hunga, ka tutaki matou i tera o Raro-tonga e hoe ana ano hoki ko te hi mango, he tamaiti koa taku ariki kua noho noa atu i roto i Wai-kato, a ka tahi ra ano ka hoki mai ki ana matua, i noho hoki ki aua tupuna ona, a kua pakeke, ara kua taia ki te moko, kua tu nga tiwhana, te pawaha, me nga putaringa a kite rawa ake nei au i aia, mate noa atu au, ka hoe nei matou a ka huakina matou e te taua a tera i Awhitu, a ka papatu, ko te toa koa a taku i pai atu ai, a ka kite atu au i tana maia, heoi ano ka tahi ra ano au ka tino he rawa atu taku wairua ki aia, ka kakata atu au ki aia a ka kakata mai aia ki au, ano ka korerorero maua, a pai noa maua kia maua, a ka noho au i Maunga-whau nei a ka noho hoki aia i taua pa nei ano, i te po ano o maua i piki ake ai ki te pa nei po kau ano ka puta au ki waho ki te marae nei ka karanga atu au ki te iwi o te pa nei ka mea, ‘E kore e huna atu e au, maku taku tane, naku taku i kite i Puponga, a ko konei au moe ai i taku tane, no Raro-tonga aia, no Taka-puna au, ma koutou e mohio mai,’ heoi ano ka moe maua, he mea hoki kua kiia e au ki enei o aku matua, kua pono ki to mua tikanga.”

page 151

Ronga kau ano koa era i Taka-puna, me era i Raro-tonga i a maua kua moe, a kahore nei i taka he hakari pa-kuha ma te iwi, ka tu te weri (riri) o aua iwi, ara nga Hapu o Nga-iwi. A i a maua e noho ana i te Pa nei ka hoe mai aku whanaunga i Takapuna ka huakina te taua ki konei, huaki rawa ake hore kau he tangata o te Pa nei, kua poto ki te marara noa atu, ki te kohi pipi i One-hunga ki te hi ika i Manuka, ki te wero manu i Titirangi, ki te tiki kuku i te akau, huaki kau ana ko te Pa anake. He kuia nei he koroheke nei nga mea i rokohanga mai e noho ana i konei, ka murua e ratou nga rua kumara, ka kainga nga pataka roi, ka maua nga hinaki tuna, me nga kupenga hao kanae, a hoki ana, pahure kau ano era, i taua ra ano ka tae ake te taua o Raro-tonga, tae kau ake, e haere ana te taua o Taka-puna i te ara e heke atu ai i te pa nei ki Wai-papa, a ko taua taua o Rarotonga nei i wawau kau noa iho, hore he mea mana e rarahu ai, ka noho ka korero ki nga kuia ra, me nga koroheke; a hoki kau ana.

Ka noho nei maua ko taku ariki, a ka mea nei a Puhi-huia, a he aha ia nei te kotiro ra te rite ai ano ki au, e kore te para o ana tupuna e makare (ngahoro) i aia, ka pono i aia tana kupu e ki mai nei ki te mea ka tohe tatou ki aia kia hoki mai, a ka tikina ka tauatia ka toia mai ano ki konei, e kite ora atu tatou i te ra kotahi, a kite rawa ake ano i te reinga, e kore tana e heke i ta tatou.”

Ka tu he kuia nei ki runga, ko te matua o te tai tamaiti i korero ra i te timatanga o te hui i hui nei ki te whare manuwhiri ka mea, “Ae ano he tika te kupu a te whaea a Puhi-huia e ki nei, otira he iwi wawau nga tamariki tane o te Pa nei, tautini noa te kotiro ra e noho ana i a tatou, a hore kau nei he tamaiti kotahi i tata atu ki aia, katahi ano te uri o te mokai ma, e ki ana koia koutou ma te mata taramore koutou ka moea ai e te wahine, he aha a Ponga i kiia ai he tino tangata, na te moko o Ponga i pai ai, ka pai ano kia riro ta koutou Puhi.”

Ka korero te hui nei, otira ko te tai tamariki anake i tino korero, ko te kaumatua ia, i mea ratou, na Puhi-huia tana i kite, kati atu, mana ano tana e kite.

page 152

Ao ake i te ata ka kai te iwi nei a ka mutu, a i te wa ano ki ano te tangata i haere noa ki tana mahi a e noho ana ano i te marae, i te wa i kai ai ratou, ka tu te tahi tohunga koroheke ki runga ka karanga atu ki te iwi, ka mea, “Hei nata te porangi o te iwi nei, e kiia mai nei tatou e Puhi-huia kia haere atu ki tana Hakari, a he noho aha ta tatou, he wainamu koia tatou ki te kai nei ki te mango hei kinaki kumara a te raumati, he kino koia ki a koe kia puta te puhango o te mango i te kohamo o te tangata? E mea ana au me karere e taua, ka ki atu ki a Puhi-huia ma, hei te wa e rakau nui ai te marara ka hoe atu ai tatou ki Awhitu ki te whakamana i tana kupu.”

Aetia ana te kupu o taua tohunga nei e nga tino tangata o te iwi nei, a ka mea atu te whaea a Puhi-huia, “Tena rawa maua ko taku taua te hoe atu na ki Awhitu.”

Mutu kau ano aua korero nei, ka haere taua wahine ra, ara te whaea o Puhi-huia ki tana whare, ka mau ki ona kakahu papai, ki nga taha hinu, ki nga piki toroa, ki nga remu huia, ki te kahu kiwi, ki nga taonga nui o mua, ka takaia, ka whaona (kohia) ki te putea, ka karanga aia ki te tahi o ana ropa wahine, kia tikina mai kia pikaua taua putea; ka puta aia ki te marae, ka haere ki te kuwaha o te Pa, ka tu ka karanga, “E hine ma, e kui ma, ko te ra tenei kia tatou; ki Awhitu, ki Awhitu, ka hei tau, ka raru koe e te tane i taku taua wahine,” puta kau ano ana kupu ka hui te wahine ki aia, haere ake hoko toru te wahine, te kuia, te wahine matua, te tai tamahine, hore kau he tane kotahi, ka puta taua tini ra ki waho o te Pa ka haere a One-hunga, ka tae ki te waka toia ake ka maanu ka hoe, hoe nei, hoe nei, a kahore kau he kupu a ratou, hoe puku kau noa iho, hoe hangu tonu nei a waho ake o Puponga ka taka ki te au o Manuka: he ra aio koa te ra nei ka tu te matua o Puhi-huia ki runga i te waka, koia hoki i te kei e urungi ana i te waka, ka pa te waha ka mea, “E te Pa raka, e te pa raka, e koe e noho mai na i Awhitu, hurua to maro, whawhea to maro, e mau ki te patu, tenei au ko Te-whaka-ariki.”

I te ata o te ra i hoe atu ai te waka nei, kua oho noa ake te Pa page 153 raka, kua tahu po te kai, ka maoa e kai ana ka mutu, kua noho tupato te iwi i te Pa, ko Ponga koa raua ko Puhi-huia i noho kau noa iho hore he kupu hore he aha. Ano ka kitea atu te waka ra e hoe mai ana, he nui te ope i te waka ra, hoko toru hoki, wahia ake e ono te kau wahine ra, tohu noa te pa ra he taua tane, i te mea hoki he mea mau a tane te mau o te hoe, ko te kakahu he mea whitiki ki te hope, ko te mahunga he mea tia ki te hou. Ka kitea atu te waka ra, ka whakatika a Puhi-huia, ka mea atu ki a Ponga, “Taua ki ko ra ra,” ka haere raua a ka heke ki te one o Awhitu, ka haere a ka tae ki te pari titi tonu i te pito o te one whaka te wahapu o Manuka, ko te tatutanga o taua pari ra e akina ake ana e te ngaru o te moana nui o waho; haere tonu te tokorua raka a ka piki puku atu hoki a Ponga i muri i aia i a Puhi-huia noho ana raua. Hoe tonu mai te waka ra, ano ka tata ki uta ki Awhitu, ka karanga atu ano te wahine ra te whaea o Puhi-huia, ka mea, “Huna hoki ka aha, a whakina hoki ka aha, ka hei tau, penei rawa ake te ra nei ka too, noho ana ano koe i Maunga-whau,” ano ka kite iho a Puhi-huia i te waka ra he wahine kau, ka mea atu aia ki a Ponga, “He wahine kau nga kai hoe o te waka ra, otiia he taane pea ia kei roto kei te riu e takoto huna ana, mei hoe taua tane mai, e kore au e mau, ko te pari ano tenei e torere ai au ki te mate, e kore au e hoki ora ki aku mutua.”

Ka whakatika aia ki runga ka karanga atu ki te waka ra, “Hoe mai nei, tenei maua ko taku ariki.”

Te patu a te kotiro ra e mau ra i tana ringa, he Taiaha, he patu tapu na nga matua o Ponga ma, he patu oha na nga kahika, he patu kura.

Manu mai ana te waka ra, me te titiro puku atu te Pa raka, hore te mea kotahi o te Pa nei i puta ki waho, anake anake, te tane, te tamariki, te wahine, noho puku mai ana i roto i te Pa, roa kau iho ano te waka ra e tau ana i muri iho o te kupu a Puhi-huia; ka pa ano te karanga a te wahine ra te whaea o Puhi-huia ki te Pa ra ka mea, “Puta mai ki waho nei. He aha koe i tahae ai i taku kotiro. He aha tau i au, i maia ai koe ki page 154 taku kahurangi kia hei ana i to uma; puta mai taua ki waho nei kekeri (whawhai) ai.”

Noho puku tonu mai te pa ra, he tane koa nana aua kupu ki te pa ra, kua pai atu te pa ra, tena he wahine e kore e pai kia hoa ririri te tane o Nga-ti-kahu-koka ki te wahine ariki o Ngaiwi, koia raka te take i noho puku ai te pa ra.

Ka tahi ka karanga atu a Puhi-huia ki tana whaea, “I kiia atu ra, hei Pae-rau he kitenga mo taua i a taua, a ka tohe mai na ano koe. Pokanoa ai to kupu ki Nga-ti-kahu-koka, i au e tu atu nei, te tangata nana te hara, kati mai koe i to waka, tukua mai au hoa wahine ki uta nei, kia ririri matou, a naku ka mate, utaina atu ki to waka, nau ka mate ou hoa i au, haere e hoki tangi atu ki to Pa. E kore au e hoki ora atu i a koe.” Ka marere nga kakahu o etahi o te tini wahine i te waka ra, tatua rawa ka peke ki te wai, e kau ana, a ka u ki uta. He taitamahine anake, enei i kau atu nei ki uta, ko nga wahine takakau anake, hore he mea moe tane. Haere ake ano aia aia, me tana patu ano i te ringa, te taiaha, te wahaika, te mere pounamu, te mere paraoa, te tao poto, te meremere, te aha te aha; ano ka tae ki uta me te titiro puku iho te pa ra, he mea titiro mai e ratou i waenga o nga wawa o tana pa: ka u nga wahine ra ki uta, ka haere a ka tata ki te akinga tai o te tai u, ka noho a kapa, ka heke iho a Puhi-huia raua ko Ponga a ka tatu iho ki raro ki te one. Ka noho a Ponga ka mea atu te kotiro ra, “Hoake taua kia kite koe i taku matenga. Haere atu ana a Puhi-huia, ano ka tata atu ki te tira kapa wahine e noho mai ra, ka mahue ona ki te one, mau ake ko te maro karetu anake ki tana hope whitiki ai haere atu ra aia, ano ka tata atu, ka tu aia me tana Taiahi ka karanga atu aia, “Tenei au, ko to tangata i haere mai ai koe,” ka tu mai te tahi o aua wahine ra, ko te patu paraoa i te ringa, ka hapanga mai tana patu ki a Puhi-huia, ano ka tata ka whiua te patu ra ki te upoko o te kotiro nei karohia ake, tera te haere ra, tahi ano te whiunga o te ariro o te taiaha ra ki te poho o tera, koropeke ana, noho ana tera ki raro, ka karanga atu ano a Puhi, “Tu mai hoki,” ka tu atu ano he wahine ko te tao poto ki page 155 tana ringa, tata noa ano ki a Puhi-huia, ka werohia ki te kotiro ra tera te haere ra, tahi atu ano te whiu a Puhi-huia i tana Taiaha ki te pokowhiwhi o tera maro ana te ringa o tera, ka noho tera ki raro, ka tu mai ano he wahine me te wahaika, ka tata no ano ka whiua ki a Puhi ka karohia, haere rawa ake te patu a Puhi-huia, ka pa te patu o tera ki te remu o tana maro, ka pa te umere o te tira wahine e noho kapa mai ra, ka whiua ano te wahaika a te wahine ra ki a Puhi-huia. Ka tahi ra ano ka pehia atu e Puhi-huia, ko te karo ko te arero o tana Taiaha ki te poho (kopu) o te wahine ra, takoto ana tera i te one, katahi ra ano ka tu mai te tahi wahine ano me te mere-pounamu i te ringa. Ko te mere anake, hore kau he tau, he pounamu hou, ki ano i whiua ki te tangata. Ka tu mai taua wahine me tana patu, ka pukana haere mai ki a Puhi-huia, ka tata noa ano, ka whiua te patu ra ki te mahunga o te kotiro ra, tahi ano ka mauitia te patu a Puhi-huia, pa ke ki te ringa o tera, rere ana te pounamu ra i te rangi, tau rawa atu i te one, noho ana tera.

Nei koa e titiro mai ana ano te Pa ra, me nga tangata i te waka ra, me Ponga hoki e noho puku mai ra, me te tuohu ki raro, uhi ai tana upoko ki tona.

Ano ka rere te patu pounamu a tera, ka tahi ano te whaea o te kotiro nei ka tu ano ki runga ka karanga mai ki a Puhi-huia, “E ko, kati, kua taea te huhi o ena, taua ka hoki ko to papa.”

Ka karanga atu a Puhi, “E hoki Kupe?”

Ka karanga atu ano te wahine whaea o Puhi-huia ka mea, “E te Pa ra, e koe e noho puka mai na, me rawhea atu he ara moku ki te marae o to pa?”

Ka puta atu te koroheke Ariki i arahi ra i a Puhi-huia i te ra tuatahi ona i tae atu ra ki taua Pa ki waho o te Pa, ka karanga atu, “Nau mai, maku e wahi he ara ake mou i nga wawa o taku Pa. Haere mai koe i a Tu, mau he ara mau e kimi (rapu). Haere mai koe i a Tahu tenei to ara maku e waere atu i te pekerangi taku Pa.”

page 156

Ka mea ake te wahine ra, “Kite iho ano koe i te maia o to mokopuna, he nanakia nga tupuna ki te mau patu, a i kore noa i aia, e kite iho na koe. No Tahu te ara, te whati te tara o te kupu o ana kahika a moroki noa nei ki aia, e kore aia e taea, ka tu ano tana, e kore e whati, kati e noho ka hoki au, e tae ki nga po rakau-nui o te Marama tena au, maua ko to hakari pa-kuha.”

Me te tu atu ano a Puhi me te whakarongo ki nga kupu o tana whaea, mutu kau ano ka haere atu aia ki nga wahine i patua nei eia, tukua atu ana tana ihu ki era, ka mutu, ka haere atu aia ka tuku i te ihu ki te kapa wahine kihai ra i whakatika, mai ki te patu i aia, mutu kau ano ka maranga tana ringa ka powhiri i a Ponga, tae atu a Ponga ki tana taha, ka mea atu aia ki a Ponga, “Hoake taua ki te Pa ko koe hei muri, hei whakataki i au,” haere ana raua, ka hoe mai te waka ra ki uta, ka eke nga wahine nei a ka hoe ano te waka ra ka hoki ki roto o Manuka.

Ka noho nei te iwi nei i Awhitu, a ka hao i te ika, ka keri i te roi, ka keri i te panahi, ka pae ka tirekitia ka pai whakapu ake, ka tae ka hi i te mango, ka tare i te whata, haunga ano ia te mango maroke, ka haere te tahere kuku, ka kohi te pipi ka tahu, ka kohia ka tuia ki te tui ka iri whaiho ake kia maroke, ka ta i te korau, ka pae, ka tahuna ka maoa waiho ake, ka haere te kai whawhaki i te paraa, ka tahuna ki te hangi waiho ake, ka haere te kai mahi Paua ka pae ka tahuna ka maoa, ka tuia, whakatare (whakairia) eke, ano ka tae ki te rakaunuitanga o te Marana, ka hoe atu te karere ki Maunga-whau, ka ki atu, “Hei te ra a te tahi ra ka pae te Hakari.”

Ao kau ake ano te ra i kiia ai, ka hoe mai te ope ra a Nga-iwi, poto katoa mai nga tangata o te pa, ko te tino o te kuia me te koroheke anake i noho atu i te pa, ka hoe nei a ka tata ki Awhitu ka puta te kai powhiri o te pa ra ka karanga i te ope nei.

Ka heke iho te tangata o te Pa, te tane me te wahine kakahu ai ki to te taua tu a tu, ka tae iho ki te one, ka maunu atu nga kai taki mo Nga-iwi, u kau ano nga waka, ka werohia e nga kai taki, ka paia te amo e te ope a Nga-iwi, ka whaia era, tu rawa ake nga kai taki i roto ano i o ratou kapa matua, ka tu te page 157 hari o Nga-ti-kahu-koka, me te noho tuturi te ope ra, mutu kau ano te tu waewae o tenei, ka turia te hari e tera, mutu kau ano, ka apiti aua iwi nei ka turia ano te hari ka mutu, ka haere te ope o Nga-ti-kahu-koka i mua o enei, me te powhiri haere, me te arahi i tenei a eke noa ki te Pa ka noho i te marae.

Noho iho ano kei runga te tangata whenua, e karanga ana i tenei, kei runga hoki te tangata o te ope nei e korero ana i te pai, ka puta te kai amo i te Hakari ka pae te kapa kai, ka tu tona tangata ki runga ka karangatia aua kai ma nga Hapu o Nga-iwi i ona rohe katoa, ka tu te tangata o te ope ra, ara te matua tonu o Puhi-huia, ka karangatia te tahi o aua tahua kai ma nga Hapu katoa o Nga-ti-kahu-koka mutu kau ano, ka tuhaina aua kai nei, ka tu ka kai.

Mutu kau ano te kai kei runga ko te Ariki o Awhitu, ka mau ki te taonga o mua, ara ka haere ki te ropu taonga e pae ana i te marae te kakahu noa, te Hou Huia, te Toroa, te Kaitaka, te Pounamu, te aha te aha ka kiia eia, ka mea, “Te taonga, te taonga nei, ma o tatou tupuna kua heke atu ra ki te po. Te taonga nei, te taonga nei, ma nga Tohunga, ma nga rangatira; ma nga matua o taku kotiro o Puhi huia,” ka mutu ka noho aia ki raro.

E korero ana tenei, e hui ana te tangata o te ope ra, ara o Maunga-whau, e whiu ana i te taonga nei, i te Hapuku i te tawatawa, i te tuna, i te kiwi, i te kuri maori, i te kiore, i te huahua kuku, me te huahua kaka, me te huahua kuaka, ka pae, ka whiu ano hoki i te kakahu, i te patu, i te kai nei a te hinau, a te pua raupo, ka takoto, ka tu te matua ra ano o te kotiro ra ka mau ki tana rakau tokotoko, ka pa tana patu ki aua kai ra, me aua taonga ka puta te hupu ka mea. “E, whakarongo mai e te po, whakarongo mei e te ao, tenei ta koutou taonga. E nga atua, e nga kahika, e nga uri o Hotu-nui tenei o taongo. E taku potiki nei te taonga mau, i a koe ka haere ke nei i au, tenei te mihi nei te tangi nei, haere atu ra e taku taonga, ka pa i a nei i haere atu ki te mate, ae; nei koa, he waka ano tenei na o tupuna, page 158 a he waka ano tena na o tupuna, haere atu ra,” ka noho tera ki raro.

Ka tu ko Puhi-huia ki runga i te taha ano aia o Ponga e noho ana, a i tu korero mai aia i taua wahi i noho ai ka mea, “E aku tupune, haere mai, haere mai ka kite i te mea i tahuti (oma) mai ra i a koutou. Naku koia te he? naku a Tiki i kii hei tane? a naku a Kau-ata-ata i kii hei wahine? hua atu na nga atua na ena e tataia na e koutu, he matua ratou no koutau, a ka tae tenei au ki te pakeke, he he ia nei kia whai (aru) au i te ara a Kau-ata-ata i whai ai, koia na hoki te take mai o koutou e noho tapu na, e noho atua na, a moe ana aia i tana i pai ai i a Tiki; a ka puta na hoki ko koutou. He he toku, a he he to ta koutou tupune matua wahine, mei noho puku aia mei kore tana moe i a Tiki e kore koutou e kitea mai ki te ao nei, a mei kore koutou e kitea mai ki te ao nei, a mei kore koutou te aro tau atu ki a koutou tane, e kore au e kitea mai ki konei, e hara i au te he no koutou te he, kite atu koutou i ta koutou i pai ai, rere tawhangawhanga atu, whai hoki, na kautou te ara i waere, a haere tonu atu au i a koutou tikanga waewae, na koutou te he nei e hara i au, kati ano koutou kia haere mai ki ta matou hakari, ko tenei taku tane taku tane ko Ponga.”

Ka mutu te hakari noho ana te ope ra, a ka po, ka tu te haka, te kanikani me nga takaro katoa o mua. Ao ake te ra ka hoki te ope ra ki tana Pa ki Maunga-whau, a ka noho te iwi nei i Awhitu.

Noho nei, noho nei, a ka whanau te tamaiti a Puhi-huia, ka nui noa, ka haere, ka mau ki te patu, ka tata ka taia ki te moko: he tautahi te potiki ra, hore he muanga ona, hore he mea i muri ona, a ka tae ki taua wa nei ka putu te rongo o etahi o Nga-ti-kahu-koka kua kohurutia e tera ki Wai-tara. Haere atu te taua ope o Nga-ti-kahu-koka ki te hoko kakahu i aua iwi i Tara-naki hopukia mai e tera patu iho, kainga ake. Ka rewa te ope taua a Nga-ti-kahu-koka, ki te takitaki i te mate o era, haere ake i Wai-uku nei, he kotahi rau, waiho ake hoko rima i ma Wai-pa ki te tiki i etahi o te iwi i Wai-kato; ko page 159 te tahi-hoko rimi i ma te tuauru i ma te ara ki Karoro-uma-nui ko Ponga i haere i te hoko rima i haere nei ma Waipa. Haere nei taua ope nei, a ko tera i ma te tuauru patu rawa ake i Pukearuhe, ka patu ra i reira a roa noa ka hoki mai; ko tera i ma Wai-pa i haere ma roto o Wai-kato a Mokau, a Maro-kopa, ka mutu atu te rongo o tera i reira hoki noa mai te ope i ma te tuauru: noho nei noho nei a te hoki noa mai te ope i ma Waipa a ka nui noa te tama a Ponga ka maranga raua ko te whaea ka haere ka whai (aru) i ta raua Ariki, ka haere nei raua a Wai-kato, a Mokau, ka noho, ka hoki ano raua a Kawhia ka noho, a ka haere ano raua ma roto o Kawhi, kitea rawatia ake raua i runga i te maunga, na te kai tahua kuku i kite i te kourutanga o Kawhia, tono noa taua kai tahua kuku nei i a raua kia hoki kite kinga kihai no ake i rongo a ka ngaro nei a Puhi-Huia raua ko tana tama a e ngaro nei.

Ko te tira haere a Ponga ma, ko te ngaronga ano i ngaro ai a kihai noa ake te mea kotahi i kitea mai ki te kainga a e ngaro nei.

Nei te waiata a Puhi-huia mo Ponga:—

Tere Piki-horo ka rewanga mai,
Me rawhea atu au?
Te mihi ki a Ponga ra.
Me rakonei ake.
He kino mate ra:
Auahi Pu ake,
I roto taku moenga na i.

A i ka kiia reo noa iho enei kupu o tana waiata eia:—

Ko te pari tenei e rere ai au,
Koe e “Uru-harakeke,”
Ka wehea i au
Te matua.

A ka mate atu aia ki te Po.