Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. IV]

Upoko III

page break

Upoko III.

Nei ka noho i te taruru o Puanga,
Taku kai rangi nei, a whea koe ka titiro?
Haere e te kai, haere waewae-atu.
E pai e Angi, i horo moanatia,
Whaiwhai rawa atu, me whai me aha?
Tena te karanga “E Whata e, ka hoki au ki Hawa-iki.”
He kete haere mai na Karanga-ti-oho,
Na Papa-whakaoho, na te iwi Tokerau.
Homai ki au, enei tuohu kau;
He korenga ko te mea, ka te whakawawe kau.
He taringa i rongo ake ki a Tu-hei-mua.
Kawhakina te korenga, kia mamao atu;
E hara te tata mai kei hia e aku pewa,
Kei akina e te waha, ko nga um u i maha.
He kete huri (purapura) ano, i maka
Atu ki waho, ka ngaro te kai;
E mimiti ta Tu-waewae?
Kotahi rapea i whakaaroa iho ai,
Ko te manuwhiri puta,
Ka noho ki te marae,
Ka titiro kau atu
Whakapaua te Kanohi.

Ko Te Whainga A Mango.
(Nga-Ti-Toa.)

Ka noho a Mango raua ko Whati-hua i to raua kainga i Kawhia, ko Mango i te Pa i Te-whena.

Ka mea a Mango kia tikina kia tahetia te heru iwi a Whati-hua. A haere ana a Mango ki te kainga a Whati-hua, tahaetia ana te heru a Whati-hua eia i te po, ano ki riro taua heru i a Mango te tahae, i roto hoki taua heru i te whare e tiaki ana, page 77 ano ka riro taua heru i te whare e tiaki ana, ano ka riro taua heru i a Mango, ka puta aia ki waho haere ai, he mea kia ngaro ai tana tahae, he mea haere kopikopiko eia tana haere i tana hokinga ki tana Pa, kia kiia ai na te tini o te tangata i tiki i tahae taua heru, he mea hoki i kopikopiko ai tana haere, kia kitea ai te tini o nga taka-hanga o ana waewae kiia kia ai na te ope i tiki i tango taua heru. He waewae hape a Mango. Ano ki kitea te ngaro o taua heru e Whati-hua ma, ka titiro ratou ki te ahua o nga takahanga waewae i waho o te whare i tahaetia ai taua heru, a i kitea ki nga ahua waewae hape o aua takahanga, ka kiia e ratou na Mango i tahae taua heru, ka riri a Whati-hua ki tana heru ka riro ra i te tahae, a ka tuturia te ope taua e Whati-hua, hei tau i te pa a Mango mo tana heru i tahaetia nei. Kotahi mano te ope a Whati-hua, i haere ai ki te tau i te pa a Mango i Te-whena, a e iwa rau o te ope a Mango i roto i taua Pa, ka tae atu te ope a Whati-hna, ka riri ka taua Pa ka titiro a Mango ma, ka puta tana ope ki waho ki te riri i te taua a Whati-hua, ka puta te whakaara, me nga whana a Mango, a ka tu ka riri, i papatu taua tini ra, a roa noa, ka whati te taua a Whati-hua, a ka patua haeretia, ka mate te mano o Whati-hua, ka mau ora ko Whati-hua i te ope a Mango. Ano ka mau a Whati-hua i a Mango ma, ka kiia kia whakaorangia a Whati-hua, a kihai i patua, noho nei a Whati-hua, ka tae atu a Mango ki aia, ka mau te ringa o Mango ki te upoko o Whati-hua, whakapikoia iho te mahunga a Whati-hua e Mango, a pikitia ana eia te upoko o Whati-hua, a miia ana e Mango te upoko o Whati-hua. Mate katoa te ope o Whati-hua i te ope o Mango, ko Whati-hua anake te mea i ora.

Ko “Mahea-tataka” te ingoa o tenei parekura. A ka haere a Whati-hua ki uta ki Wai-kato, ka mahue tana kainga i Kawhia, ko te rironga tenei o te mana o Whati-hua i a Mango, no te miinga o te mahanga o Whati-hua e Mango. Kahore tenei parekura i tikina mai i takini te utu e Whati-hua; kahore i ea tenei mate a Whati-hua i a Mango.

page 78

Te Whawhaio O Kai-Hamu. (Nga-Ti-Toa.)

Na ko Kai-hamu te tama a Mango. I moe a Mango i a Hia-poto, i te wahine o Nga-rauru i Wai-totara i Whanga-nui, kia puta ake ko Ue-tapu te tuakana ko Kai-hamu te teina. Ko te wa e kotiro ana ano a Hia-poto ara i te wa ano e taitamahine ana ano, ka moe a Hia-poto i a Mango, a ka puta ana tamariki tokorua, ka maua e Mango ka whakahokia a Hia-poto e Mango ki tana iwi kia Nga-rauru ki Wai-totara. Roa rawa e noho ana a Mango raua ko ana tama ko Ue-tapu raua ko Kai-hamu i Kawhia, ka hiahia haere aua tama a Mango kia haere kia kite i to raua whea i a Nga-rauru i Wai-totara, a ka whai raua i nga waewae o te raua whea, ka haere rawa atu ano i Kawhia a tae noa ki Wai-totara.

Ano ki hoki a Hia-poto ki taua iwi ki a Nga-rauru, ka moe ano aia i te tane ano mana i o reira tangata; roa noa ka puta ano etahi tamariki a Hia-poto, i tana tane tuarua, nga ingoa o aua tamariki ko Ngu, rau ko Wheke.

Ka noho nei a Hia-poto a ka kaumatua, ka tata ki te mate ka ki aki ki a Ngu ma, “I te wa e mate ai au, aua au e kawea ki te ana nehu ai, engari me mahi ki te papa whakairo. Ka kuhu ai i au ki roto, a ka hanga ai he whata ki te marae o te pa nei tu ai, a me hoatu au ki roto ki te papa whakairo ki runga ki taua whata tare (iri) ai, mate ka mete au, me waiho marere au ki roto ki te atamira, a aua au e hahua, aua au e mahia ki to mua mahi ki te pihe, ki te waru i aki koiwi (wheua) engari waiho marire au i runga i te whata takoto ai. Ko au tena ki reira noho pai ai, a he mea hoki ko a korua tuakana kei Kawhia, e ai te wa e puta ai he mahara ma raua kia toro mai i au i to raua whaea, a e puta raua ki te pa nei, tena taku pane (upoko, pareho) ka makere (e taka) ki raro ki te marae, ko a korua tuakuna ena.” A kihai raua i mohia ki aua kupu ka mate nei a Hia-poto, ka mahia te ata mira, a ka mahia te whata ki te marae tu ai, ka hoatu te tupapaku ki roto ki te papa whakairo ki taua whata tu ai.

Ka noho nei a Kai-hamu ma i Kawhai, ka puta te hiahia toro page 79 (rapu) i to raua whaea, ka maranga ta raua ope haere, ka haere raua ki Nga-rauru ki Wai-totara, haere nei raua, a ka tae ki te pa i noho ai a Ngu raua ko Wheke, a ka tomo atu a Kai-hamu raua ko Ue-tapu ki taua pa e tare ra nga koiwi (wheua) o to raua whaea, ka taka iho te pane o Hia-poto ki te marae takoto ai, a kihai taua aitua i mohiotia e Kai-hamu raua ko Ue-tapu, i te mea hoki kihai ano raua i rongo ki nga kupu o to raua whaea, a kihai ano hoki taua aitua i mohotia e Ngu raua ko Wheke; i te mea kihai raua i maharahara ki nga tini kupu o ta raua whaea.

Ano ka tae atu a Kai-hamu ma ki taua pa, ka kii te iwi o Nga-rauru kia kohurutia a Kai-hamu ma, he mea hoki e hara raua ki ta ratou whakaaro i te hunga (whanaunga) ki Nga-rauru a he iwi ke noa atu raua ki nga iwi o te Wai-totara, a ka mea te iwi o te whaea o Kai-hamu ma kia kohurutia raua.

A ka mea a Nga-rauru kia kaua a Kai-hamu ma e noho i nga nohoanga o Ngu raua ko Wheke, he mea hoki ki ta Nga-rauru whakaaro he tutua a Kai-hamu ma, a ka tae a Nga-rauru ka whakatapua nga nohoanga o Ngu raua ko Wheke, a ka haere atu a Kai-hamu ma ki nga nohoanga a Ngu raua ko Wheke, ara ki nga wahi o te marae o te pa i wharikitia ki te whariki takapau ma Ngu raua ko Whake ka atiatia a Kai-hamu ma e Nga-rauru, ka mea “Kaua te tangata ke noa atu e noho i ena nohanga rangatira, no a matou ariki ena nohanga na Ngu raua ko Wheke; ka rongo a Kai-hamu i te kupu tutetute a tana iwi ra i a raua, ka tahuri atu aia ki taua iwi ka mea atu,—

He kai naku te Ngu
He kai naku te Wheke
He kai ano hoki koe
E Tu-karangata.

Ka pouri a Nga-rauru ki aua kupu a Kai-hamu, a ka riri, ka whatiwhati (takitaki) ratou i te ope taua hei patu i a Kai-hamu ma mo aua kupu ana.

A ka tae taua iwi ra a Nga-rauru ka whakapoporia nga ahi o te kainga ra, kia kiia ai e Kai-hamu ma, he kai ma ratou ma Kai-hamu ma e tahuna ana, kaore ko taua tikanga nei ano o page 80 mua a nga tupuna iho ano he kohuru ana peratia te ahi.

Ka noho nei a Kai-haimu ma, a ka tatari ki te kai ma ratou, a te tae mai, ka haere te tahi o ratou ka tutei ka haere ki te whakatewhatewha i nga ahi, ara i nga ahi i whakapoporia nei e Nga-rauru, a kei tana taenga atu, ka ui atu nga tangata o Nga-rauru ki aia ka mea “Ko ahea te mea nei patua ai ?” ka ki atu to Kai-humu ma “Kia tae mai Nga-rauru o waho.” A ka ki atu ano a Nga-rauru ki aia, “A ko apopo.” Ka hoki te tangata nei ara te tutei o Kai-hamu ma i haere nei ki te whakatewhatewha, a ka tu atu aia ki a Kai-hamu ma ka korero, ka mea “Ka kohurutia taua, korero ana i ana korero i rongo ai i aia i ki kiia nei e Nga-rauru, ka mea atu a Ue-tapu ki tana ope “Me mahi ki te Tuahu,” ka mea atu a Kai-hamu “Ka hore, ka roa; tukua mai ki au, ki te marae poto o Ue-nuku, maku e hoa.” Ka tu a Kai-hamu ka karakia i te karakia a Whakatau-potiki i karakia ai i tana tahunga i te Tihi-o-manono a hoaina ana e Kai-hamu ki tana ringaringa, a unuhia ana tana whitiki e mau ra i tana hope a whiua ana eia ki te tahi taha, ka mate nga tangata o tena taha a whiua ana eia ki te tahi taha, ka mate nga tangata o tena taha, moe (mate) katoa nga tangata o Nga-rauru.

A ka whakapepeha i konei nga tangata katoa, ki te waha mana o Kai-hamu, he mea hoki i rongo nga atua i aia, a mate katoa nei a Nga-rauru i aia, i te mana o tana karakia me te mana o tana hoa i tana ringaringa i hoaina nei eia.

Ano ka mate taua iwi nei a Nga-rauru, ka tahi ra ano ka mahi te iwi o Kai-hamu ma i a ratou, ka karakia a ka oti ka tae atu a Kai-hamu ki te pane o tana whaea ka kawea ano eia ki te whare koiwi, ki te marea, ara ki te wahi tapu.

Ka mea atu nga tangata ki a Kai-hamu, “Mawai e kawe te hau o to parekura nei?”

“Ko Tapu-nui-a-ngaere” te ingoa o te patunga o enei tangata e Kai-hamu.

page 81

Na, i te wa i rongo ai a Kai-hamu i nga korero a te tangata i haere nei ki te tutei, ara ki te whakatewhatewha i te iwi nei i a Nga-rauru i te wa i whakapongeretia ai te ahi hei nukarau i a Kai-hamu ma, kia kiia ai he kal e tahuna ana ma Kai-hamu ma, ka puta a Kai-hamu ki waho ka karanga ki te iwi kia Nga-rauru, ka mea atu a Kai-hamu ki taua iwi ki a Nga-rauru, “E mea ana ahau na Hia-poto ahau, e mea ana ahau na Tapu-nui-a-ngaere ahu (he kainga tena wahi a Tapu-nui-a-ngaere) e mea ana ahau mo Te-puke-ki-whauwhau ahau (he ingoa kainga a Te-puke-ki-whauwhau.”

Ano ka rongo taua iwi katoa ki aua kupu a Kai-hamu ka mihi, ka aue ratou ki aia, no te mea he tuakana aia no ratou; hoki rawa mai aua mihi a ratou, me aha kua puta ra hoki te kohuru a ratou mo Kai-hamu raua ko Ue-tapu. Hei aha ma Kai-hamu a ratou mihi me a ratou aue, ka tahi ra hoki aia ka karakia i tana karakia, a ka whiu i tana whitiki, a mate katoa ratou.

I mea atu ra hoki nga tangata ona; ara o taua ope “Mawai e kawe te hau o to parekura nei?” Ka mea o Tu-kara-ngata “Maku” (he tu tenei a Tu-kara-ngata na Kai-hamu). Ka tae a Kai-hamu ki nga makawe (huruhuru mahunga) o nga tukapaku, me te rakau tapu, he Whau na Kai-haunu ko Te-whaka-itu-paoa te ingoa, ka kawea mai eia ki Kawhia, a kotahi ano te ra i haerea mai ai eia i Wai-totora a Kawhia mai ana i te ra tahi ano, i ma te tuauru mai tana ara, a tae noa mai ki Heahea, na te mana o taua rakau tapu, o tana Whau, o Te-whaka-itu-pawa, me ana karakia aia i kawe mai, i tae hohoro mai ai aia i Wai-totora ki Kawhia i te ra kotahi. Tae atu aia ki Kawhia, whangainga ana te hau o tana parekura ki reira oti noa, hoki tonu atu aia ki Wai-to-tora i te ra kotahi ano hoki, hoki atu aia ki tana ope, whangai tonu atu i to ratou hau ki reira, ka tahi ra ano ratou ka noa i te patunga tangata. Kahore tenei parekura i ea, kihai i takina he utu e Nga-rauru, a kaore i ea tenei mate a ratou.

Ta Kai-haumu tamaiti ko Te-uru-tiri, kahore ana whainga, he tangata noho pai aia, kahore kau ana take mea ki te patu tangata.

page 82

Ta Te-uru-tiri tamaiti ko Tu-pahau, ka noho a Tu-pahau ratou ko ana teina ko Pari-nui, ko Te-awha, ko Puha, ko Kiore-pukahu i Kawhia i Rakau, i Heahea; a ka hae a Tu-iri-rangi ki a ratou mo Kawhia kia riro ki aia anake, ara kia mona anake tena whenua a Kawhia.

A i mea ano hoki a Karewa mono hoki a Kawhia. A i mea ano hoki a Pahau mona a Kawhia.

A ka tonoa a Puha e Pahau ki te titiro i te tahi kainga hou ma raua; a ka haere a Puha a ka tae ki Maro-kopa, a ka titiro aia ki taua whenua, ka kite aia he kainga pai taua wahi, ko te pai ra tenei o tera whenua, he nui no te tuna o te awa, a he nui no nga tawhara o te tahora (nga-here), he nui no te kahawai o te moana, he nui no te kuku o te kawa (toka) a o te tuauru ano hoki.

Ka haere a Pahau me te hokowhitu, ka tae ki Maro-kopa, ko Te-wi te awa, ko Te-tau-hua te kainga, ko Maunga-roa te Pa o te hokowhitu nei, ka noho nei ratou i taua wahi, a ka hiahia haere ano kia kite i etahi wahi ke atu ano hoki o taua whenua, a ka haere ano ratou ki te pukakitanga o Maro-kopa, ki te rapu rakau hei waka ma ratou, ka noho ratou i reira, ka kitea te pai o o reira rakau, a e rua te kau nga waka i taraia e ratou, a ka oti, ka noho nei ka whakata i te manawa, a ka kaha ano, ka titiro ki te pai o te aruhe (roi) ka tahi ka tahuri ki te koo aruhe, ka maea ki runga ka oti te tireki ka maroke, ka utaina aua roi ki aua waka, ka hoe ratou i te awa ka heke ki waho, ara, ka ahu ki te puwaha o te awa o Maro-kopa ka hoe nei ratou a ka tae ki Te-rore-araia, a ko nga tangata whenua o taua wahi ko Nga-tiraukawa, e noho ana i te tahi taha o te awa, i te tahi taha o te awa, a na taua iwi ra na Nga-ti-raukawa i whiri he whakaheke mo taua awa, hei arai i te waka kei puta i taua awa, a ko aua taura (whakaheke) he mea pupuri e taua iwi i te tahi taha o te awa i te tahi taha o to awa, he mea koa i peneitia ai, he mea, ki te mea ka hoe te waka i taua awa, ma aua taura ra e rore e tahuri ai te waka hoe. Ano ka tae aua waka a Pahau mo ki aua taura (whakaheke) ka kumea nga taura o Nga-ti-raukawa, kihai rawa te waka kotahi a Pahau ma i tahuri i aua taura.

page 83

Hoe tonu aua waka nei a ka tae ki Te-tawa, rokohanga atu i taua wahi i te Tawa, he taura ano to reira e puritia ana e Nga-tiraukawa, ka puta ano aua waka i era taura ano, ka hoe ano aua waka a Pahau ma ka tae ki Te-taheke, rokohanga atu i reira he taura ano, hoe tonu aua waka ra, kihai i mau i aua taura, a ka puta ano i era taura, hoe tonu a ka tae aua waka ki Te-puta-nui, ka u ki uta a ka toia nga waka ra e Pahau ma ki te moana nui, ka hoea ano nga waka ra ka tae ki Te-tauhua, ka toia nga waka ra ki reira, a hoki ana ratou ki te kongutu awa o Maro-kopa rokohanga atu e ratou i te kongutu awa o Marokopa e hao ana a Raka-pare i tana kupenga ika, i reira, nga hoa o Raka-pare e hao ra i te ika, ko Tama-oho, ko Rau-ngawari, ko Kopia, ki Nganga-nui, ko Wai-hi, ka oha mai te iwi ra ki a Pahau ma, a ka homai he ika ma te ope a Pahau e ratou, he kotahi tonu te ika ma aia tangata ma aia tangata o te ope a Pahau, ka kite a Pahau i te ika kotahi anake ma aia tangata ma aia tangata o tana ope i homai nei e Raka-pare ma, ka pouri aia a Pahau, ka whakatika a Pahau ma ka haere, he mea haere manaia (whakatarapi) te haere, ara, ka whakatika te ope o Pahau, ka mau aia tangata i tana ika kotahi, aia tangata i tana ika kotahi, a he mea whiu tawhiuwhiu o ratou matenga ia ratou e haere ana, a he mea penei te haere o te ope a Pahau a tae noa ki “Teparapara-i-o-tapu” (he kohatu taua mea nei a Te-parapara-i-o-tapu) ka tae ratou ki taua kohatu whiua atu ana a ratou ika ki taua kohatu takoto ai.

A ka hoki ano te ope a Pahau ki te ope hao ngohe (ika) a Raka-pare ma, a ka homai, ano e Raka-pare ma he ika ano ma Pahau ma, otira he kotahi tonu ano te ika ma aia, ma aia o Pahau ma, a ka maua a manaiatia ano aua ika nei ki taua kohatu tapu ra ruki (whiu) atu ai ki reira takoto ai. Ano ka kite a Rakapare ma i te mahi a Pahau ma i nga ika i hoatu nei ki a ratou, ka riri a Raka-pare ma ka mea “Maumau tahi te ika i hoatu nei hei kai ma te iwi ra, kaore te kainga ka whiua ma te pirau.” A ka miharo a Raka-pare ma ka mea “Heaha ra i peratia ai nga ika i hoatu nei ma Pahau ma.”

page 84

Ka noho nei a Pahau ma, a ka noho ano hoki a Raka-pare ma i to ratou kainga, a ka taka ki taua ra nei, ka whakahau e Pahau kia taia he toiemi, ara he kupenga hao ika, ko taua kupunga e rua maro te roa, e rua maro te ho-honu, a ka hoe nga waka e toru a Pahau ki te moana nui, a ka hoe aua waka nei ko Pahau raua ko Pari-nui ano i runga i aua waka, ka mea atu a Pari-nui ki tana tuakana ki a Pahau, “E Pahau, he toa ra uta ahau.”

Ka mea atu a Pahau, “Hoea hoea,” ka tae ki waho atu ka mea atu a Te-awha ki a Pahau, “E Pahau e, he toa ra uta ahau.”

Ha mea atu a Pahau, “Hoea hoea,” ka hoe ano nga waka ra a ka tae ki waho rawa atu ka tukua nga punga o aua waka ra, a ka tukua te kupenga toemi ra. Te wahi i tau ai nga waka nei, ko te ingoa ko Kurakura-haku, a e toru ano hutinga ake o taua toemi ra, kua tomo nga waka ra i te ika.

Ka hoe ano nga waka ra ki uta, he roa koa no te wa i hoe ai ki te moana nui, i rokohanga ai e te po, a hoe pouri ai aua waka nei; nei koa he mea mahara e era i uta koia i tahuna ai nga ahi tohutohu i aua wake e hoe mai ra, he mea tahu ki te Pa i Maunga-roa etahi, a he mea tahu etahi i Te-pohue. Ano ka waenganui po ka u aua waka ra ki uta, a ka hoe nga waka ra ki roto ki te awa, a ka opehia nga ika ra ki roto ki wai takoto ai, ka moe te ope ra, ao ake i te ata, ka maranga a Pahau ma, ka kurukurua nga kuku ara ka paoia nga kuku e mau ra i nga kawa (i nga toka), i nga toka katoa e tupu ai te kuku, ara i Tumoana i O-rengi, i O-kopia, i Te-tauhua, i Maka-kohatu. Ko te toka i Papa-roa te mea i waiho, kihai nga kuku o reira i paoia, ara i pahiatia e Pahau ma, he mea waiho nga kuku o taua toka ra ma ratou ano.

Ano ka rongo te iwi ra a Nga-ti-te-taranga, ara a Nga-ti-raukawa, i nga mahi a Pahau ma, ki te pahia i nga kuku o aua toka ra, ka tau te pouri ki taua iwi, a ka ki taua iwi ra kia takina te utu mo taua hara a Pahau, a ka rewa mai te ope a taua iwi ra hei patu i a Pahau ma.

He mohio na Pahau ka riri te iwi ra a Nga-ti-taranga koia aia i whakahau ai kia toia ana waka e tana iwi ki runga ki te pari o

page 85

to ratou Pa o Maunga-roa takoto ai. He mea too katoa nga waka ki te pari tau ai he mea hoki i runga noa atu taua pari ra e kore e taea e te tangata te piki, he mea mahi ki te taura (whakaheke) aua wake ra e eke ai ki reira.

Ano ka poto aua waka ra ki reira tau ai, ka noho a Pahau i te marae a tana Pa tarai (heru) ai i tana mahunga, e tarai ana a Pahau i tana mahunga ka kitea atu te taua e hoe mai ana, ka oti te mahunga a Pahau, ka tae aia ki te puhipuhi hou manu, he mea herehere aua huruhuru manu hei puhipuhi, a ka tae aia ki taua takai huruhuru manu ra ka ruiruia taua puhi ki runga ake ano i tana mahunga, ka taka nga huruhuru e rima o taua puhi ra ki raro, ka mohiotia aianei te mate ai nga tangata tokorima i te pare-kura. Hoe tonu mai te taua ra, ka pa te karanga a Pahau, “Kei hea?” Ka kiia atu e te kai titiro, “Kei nga rekereke,” ka ui ano a Pahau, “Kei hea?”

He mea koa i kiia e Pahau kia kotahi ano tangata o tana ope hei titiro i te taua ra, me tu taua tutu i te maioro o te Pa, a me te noho kupapa te iwi katoa i te marae o te Pa.

Ka karanga atu ano ano te tutu, “Kei nga ture.” Ka karanga atu ano a Pahau, “Kei hea?” Ka mea atu ano te tutu ra, “Kei te uma.” Ka mea atu ano a Pahau, “Kei hea?” Ko mea atu te tutu na, “Kei te kaki.”

Nga kupu a Pahau e ui nei, he mea kia mohio ai aia i te tata mai o te taua ra ki te pari i takoto ai ana waka; ano ka mea te tutu “Kei te kaki.” Kua tae rawa te taua ki raro o te pari.

He mea koa i herea nga waka ra ki te taura (whakaheke) i mau ai aua waka ki te pari na. A e noho ana a Pahua i te taha o te wahi i herea ai aua taura i aia e karanga ra. Ano ka puta te kupu a te tutei ra “Kei te kaki” ka tahi ra ano a Pahau ka wewete i nga taura i mau ai aua waka ra, tana papahorotanga ki raro, e rua te kau waka ra e rua te kau ano i papahoro ki runga ki te taua e titiro ake ra: tana matenga o te tini, nana i page 86 mate noa i te mea i kopara noa iho i te akinga iho a te waka.

Katahi ra ano a Pahau ka maranga ake ka karanga “Huakina” tana ohonga o te ope e kupapa ra i te marae, ka puta ki waho, ka heke i te ara o te pa ka tuku ki raro ki tatahi, ka patua nga morehu i ora i te tukinga a aua waka ra. Na Pari-nui te mataika, a na tana teina na Te-awha te tapiri, a na Puha na te teina o Teawha te tatao, ka hinga i konei a Nganga-nui, te tino rangatira o taua iwi, a Kopia, a O-renga, a Waihi, a Turi-akina, a Tiki-o-rata, a Te-parapara-i-o-tapu, a Toka-piko, a Tu-moana, a Kawehi, a Te-aria-a-te-rangatira, a Oreore, a Puke-hinau, a Paepae, a Rau-nga-wai, a Te-iwi-kai-aruhe, a Matangi-rau-ririki, a Raro-tai, a Te-taheke, a Pae-whenua, a Tihi-toto, a Te-tawa, a Nga-awa-purua, a Raka-pare nana te karanga nei, “E Tamaoho e, ki Rau-ngawari whaka hoki mai ai.”

Ka patua nei taua iwi ra a Nga-ti-taranga e Pahau ma i mua o to ratou Pa i Maunga-roa, a ka whati te iwi ra ka ahu te haere i te akau ka ahu ki te kongutu awa o Maro-kopa; a e whati ana ka tahi ra ano a Raka-pari ka tahuri ka karanga i tana whakatauki ra, “E Tama-oho o, ki Rau-ngawara whakahoki mai ai.”

I te wa e whaiwhai nei a Pahau ma ki taua iwi nei ki Nga-ti-taranga, ka whati taua iwi, ka rere a Te-raka-pare ki te tahi taha o te awa o Maro-kopa; i te tahi taha o te awa o Maro-kopa a Pahau i te taha ki raro, ka hoaina, ana ka karakiatia tana tao e Pahau, a ka werohia, ara ka kokiritia taua tao ana a Pahau kia Te-raka-pare, i te mea e kokiritia ana taua tao e Pahau hei wero i a Raka-pare ka puta tenei ki i a Pahau, “Tera te uaua o te Paikea,” ka rere te tao ra titi tonu atu kia Raka-pare puta tonu atu i te tinana o Raka-pare, a ko Raka-pare te tupapaku mutunga o taua parekura.

Ko te rironga tenei o te whenua nei o Maro-kopa ia Pahau ma. A ko nga morehu, ara ko nga oranga o te patu o taua iwi nei o Nga-ti-taranga i whati atu, ara i heke ki Maunga-tautari, a nohoia ana e ratou taua whenua ma ratou.

page 87

Pahau Raua Ko Tamure.
(Nga-Ti-Toa.)

He whawhai aio na Pahau raua ko Tamure ka taka ki taua ra nei, i noho tahi a Pahau i te kainga i noho ai a Tamure, a e karakia ana a Tamure i tana karakia, ka rongo atu a Pahau i nga kupu o te karakia a Tamure e mea ana etahi o aua kupu nei, i penei na “Rau ka rere,” ka mea atu a Pahau, “E Tamure kaua e mea Rau ka rere,” engari peretia e koe o kupu “Niu ka rere,” ka pouri a a Tamure mo tana karakia i whakahengia nei e Pahau.

Ko te kainga i noho nei raua i taua ra i whakahe nei a Pahau ki aia, ko Pa-wera.

A ka haere a Tamure ki te korero i tana he ki nga mano o Kawhia i tana pouri mona nei i whakahengia e Pahau.

A ka rewa te ope i Kawhia ka haere ki te patu i a Pahau, ka haere te ope nei a ka tae ki Puke-ta-kauere, ka haere atu a Pahau ki te kainga i a Tamure ka karanga atu aia ka mea “E Tamure titiro o mata taua” ka ruru mai te upoko o Tamure, ka hoki ano a Pahau ki tana toru rau topu, ka mea atu ana ratou ki aia, “Hokia ano,” ka hoki ano a Pahau ka karanga atu ano i ana kupu, a ka ruru mai ano te upoko o Tamure; e toru nga hokinga o Pahau ki te karanga i ana kupu ki a Tamure, ka tahi ra ano a Tamure ka riri, ka tu ka whawhia aua ope nei, a ka patua e Pari-nui te mataika, a i a Te-awha te tapiri, i a Kiorepukahu te tatao. Na ka puta a Pahau, a ka puta hoki a Tamure, a ka tae ano a Pahau ki tana puhi huruhuru manu ra ano, rurua ana, ara tawhiwhiua ana eia ki runga ake i tana mahanga, ka tahi ra ano aia ka pa ki a Tamure, ka mau te ringa o Pahau ki a Tamure, ka hinga a Tamure ki raro, a miia ana te mahunga o Tamure e Pahau, i te mea e mimi ana a Pahau i te upoko o Tamure, ka karanga a Pahau i tana whakawai, “Na te toa o te tamaiti rangatira, i te ra e whiti nei,” a no aua kupu nei te ingoa nei a “Toa-rangatira.” Ko te hekenga tenei o te tupu o Tamure, a ko Pahau te mea i aia te mana o te iwi, a i kiia ai ko Pahau te Ariki o ratou.

page 88

Ka Haere A Tamure Ki Te Tiki Karakia.
(Nga-Ti-Toa.)

Na ka haere a Tamure ki te kimi (rapu) karakia mana i te Ra-whiti i Te-awa-o-te-atua ia Taunga-ki-te-marangai, a ka haere a Tamure ra te tuawhenua, a ka tae ki Kainga-roa, ara ki Tokoroa-a-maui, a ko te ara i haere ai aia, kua oti ke ake te hoa (karakia) e te tahi tohunga, e Ua-po-hewa, kia kaua a reira e haerea e te tangata, otira he mea karakia ki te karakia e kanakana ai nga kanohi o te tangata ana haere i taua ara; te mea i matau ai a Tamure he wahi tapu taua ara nei, a kua oti te hoa e te tohunga; he kite na Tamure i te koiwi tangata e takoto ana i taua ara, he tupapaku no te tini o te tangata i mate i te karakia a Ua-po-hewa i karakia ai ki taua ara.

He kuri maori koa te hoa haere o Tamure i taua ara nei, a ka tahi ka purea taua ara nei e Tamure ki tana hoa haere, ara ki taua kuri ara ki tana hoa haere; ko Rongo-whakapupu a ko Koro-whakapupu te ingoa o te karakia a Tamure i karakia ai, ara i purea ai taua ara nei, ka karakia aia ka mea.

Koro whakapupu (tupua) ake te uru o te whenua:
I aua, ia nei, kia tirohia atu he atua.
Tenei au te whanatu nei, ki Raro-whenua-mea
Kia kai whakawaihewa te hewa o Tutu-nui.
Ka tohu ki whea? I ripiripia ki reira? I toetoea ki reira?
E To, e tae koe ki raro, E uia mai koe e tau tini i raro,
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua,
Whanake hoki, whanake ka kitea, Whanake ka rangona.
E To, e tae koe ki uta, e uia mai koe e to tini i uta.
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanake hoki, whanake ka kitea Whanake ka rangona.
E To, e tae koe ki runga, e uia mai koe e tou tini i runga
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanatu na, whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
E To,e tae koe ki tai,e uia mai koe e tou tini i tai
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanake hoki, whanake ka kitea, Whanake ka rangona.
Haere i te ata Mahina, hikitia heihei e,
page 89 Hikitia heihei e,hoatu,homai te upoko
O te tangata makutu,ka ripiripi
Ka toetoe ki te mataa,kei here pepe,
Riri te ihi, riri te mana,
Motu te upoko o te atua
Kai ramua,he piere,he matata.

Ano ka oti te karakia pure te kuri ra eia ki tana karakia nei, tukua ana taua kuri kia haere a putu ana taua kuri ki te tahi taha o te ara, ka whai (aru) atu a Tamure i tana kuri, a puta ana aia i taua ara nei, haere tonu atu a tae noa atu ki Whakatane ki a Taunga-ki-te-marangai.

Ano ka tae atu aia ki reira; ka noho a po maha e noho ana, ka ui atu a Taunga-ki-te-marangai, ka mea atu ki a Tamure, “He aha tau e Tamune i haere mai ai?”

Ka mea atu a Tamure, “I haere mai ahau ki te kimi (rapu) karakia maku i a koe.”

Ka mea atu a Taunga-ki-te-marangai, “He aha te karakia?” ka mea atu a Tamure, “He mata taketake.”

Ka mea atu a Taunga-ki-te-marangai, “Haere a hoki tena kei a Mani-a-tiemi.”

Ka hoki a Tamure ki Kawhia, ki a Mani-a-tiemi, tae atu ka mea atu a Tamure ki aia, “I haere mai au ki a koe ki te karakia Mata-taketake kia homai ki au.”

Ka mea atu a Mani-a-tiemi, “Kahore kau aku karakia” kaore he teka nana.

A ka mea atu a Tamure ki tana hoa wahine, “E tai haere ki te miro muka i te whare a Mani-a-tiemi a ka whakatuwhera i o huha, kia kite mai a Mani-a-tiemi i tou.” Haere ana taua wahine ki te whare o te kaumatua ra, tae atu te wahine ra, he ahiahi koa te ra kua pouri ka mea atu taua wahine ra, “E koro tahuna mai te ahi,” a ka tahuna te ahi e taua kaumatua ra, ka tae te wahine ra ki ana muka, kei te miro i ana muka hei aho; e miro ana te wahine na me te whakatuwhera i ana huha, ka kite atu a Mani-a-tiemi i nga huha o te wahine ra, ka tae ano aia ka pupuhi i te ahi ra kia kaa, a ka kite atu aia i te teke o te wahine ra e tuwhera mai ana kihai aia i kaha te pupuhi i tana ahi i te kata atu ki te puta a te wahine ra, a e pupuhi ana aia i te ahi ra, me

page 90

te mapumapu ana ngutu i te kata, ara i mapu ana ana ngutu; i penei me te tamaiti e mote ana i te u, a ka mea ata te wahine ra, “He aha tau e kata?” Ka mea atu te kaumatua ra, “He mea noa ra.” Ka mea atu te wahine ra, “E kore koe e pai ki taku teke kia aitia e koe?” h kumea atu ana taua koroheke ra eia ki aia, takoto tiraha ana taua wahine me te kaumatua ra i runga i aia, whakatuwheratia ana ana huha ka romia atu te ure tu o te koroheke ra kuhua ana ki tana teke, a oni ake ana te wahine ra i tana hope kia reka ai te oni a te kaumatua ra i aia, ano ka tapoko te ure o te koroheke ra ki roto ki tana teke, ka kata iho a Tamure i runga i te tahuhu o te whare. Ka titiro ake a Mania-tiemi, a ka mea “A, he kohuru” ka mea atu a Tamure “Ae ko te mea i huna na kia whakina mai e koe.”

Ka mea atu a Mani-a-tiemi, “Ae hanga mai ki te whare hou i waho na,” a hanga ana e Tamure i te wharau mo raua, a ka haere raua ki roto ki taua wharau ka akona a Tamure e Mania-tiemi, a ka mea atu a Mani-a-tiemi, “E puta koe ki waho o te whare nei, a e kite koe i te manu e rere ana, hoaia ki te karakia na,” ka mea atu a Tamure “Ka mea rapea ahau he tino karakia, kaore he kupu kotahi.”

Ka puta atu a Tamure ki waho ka kite aia i te kaeaea, a hoaia ana ki taua karakia, a taka ana taua manu ra mate rawa, takoto ana i te whenua.

Ka mea atu a Mani-a-tiemi ki a Tamure, “E mate au, mau e ha to waha ki taku taringa maui kia riro mai ai taku mana i a koe, a kia mau tonu ai te mohiotanga o aku karakia i a koe, i aku karakia i ako nei ki a koe, a ka kuhu ai koe i a koe i waenganui i aku huha, kia riro ai taku mana i a koe.”

A i mana aua mea katoa nei i a Tamure te mahi. A i mate a Mani-a-tiemi i roto i te wharau i hanga nei, a i akona nei a Tamure ki reira, a kihai i ea te mate o Tamure i a Pahau.