Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. IV]

Upoko II

page break

Upoko II.

Tera Kopu hikitia i te ripa
Hohoro te hara (haere) mai,
Kei te riua au ki Matangi-hau-rua
Ko to wairua i hara (haere) mai,
I hara (haere) mai ra koe
Te tai ki a te Rau.
Taku hoa pakitara,
Te kata a Rau-kawa.
Paki atu e whae, aku rongo hakiki
Kai ana ki te rae, te one Hakere
Kia whakarongo ake,
Ko Nga-ti-koata i te Totara.
Kai auru ai te atua i ahau.
Me tarona au ki wawe au te mate,
Ki’ (kia) pono mai koutou
Tenei te takoto nei.
Na te aha i patu?
Na Rongo-taka-whiu.
Nga toki kai auru,
Nga rakau a Maru.
Nana i pokapoka,
Ka pihanga rua,
Mau ana i au.

Tai-Nui.(Nga-Ti-Mahuta.)

Ko Tai-nui te waka ko Hotu-roa te tangata. I hoe mai a Tai-nui i Hawa-iki, u mai ki Tamaki, toia mai i O-tahuhu, hoe mai ki te wahapu o Manuka, rere mai i te tae tuauru, ka tokirihia (kokirihia) ko te hoe ki Awhitu, he karaka taua hoe tupu tonu ake taua hoe hei rakau. Hoe tonu mai ki Kawhia, kua pau katoa nga kumara o te waka, he putiki nei te kete kumara i toe, he mea rongoa e Whakaoti-rangi, whakatoria iho ki Kawhia, topu tonu ake ki Kawhia koia “Te putiki a Whakaoti-rangi” waiho page 47 iho hei whakatauki ma nga uri nei, ka iti te toenga o te kai ka kiia aua toenga.

Ko Te Putiki a Whakaoti-rangi.

Ko Tai-nui toia ake ki uta; kei Pari-nga-tai e tau ana, kei te taketake o te Hutu-kawa, e tuhera na ano te riu penei ano me te waka e tau nei te ahua; te tauihu ano, me te tau-rapa ano; kua kohatutia he Pa-keho te kohatu, ka hore he kohatu o reira ko taua kohatu anake, koia ano ona pepeha.

“Ko Tai-nui te waka, ko Hotu-roa te tangata” ko te tupuna tenei o Wai-kato, o Nga-ti-mania-poto, o Nga-ti raukawa, o Nga-ti-tu-whare-toa, o te Ati-awa (Nga-ti-awa). Me haere tenei i nga tupuna o mua, i a nga tohunga i korero ai. Ko Tu-heitia. He taniwha. He aitanga mokopuna a Tu-heitia na Hotu-roa. Ka moe a Tu-heitia i te tuahine a Tahinga i a Te-ata.

Ka hiakai a Tahinga ki te ika ka mea atu ki tana taokete ki a Tu-heitia kia haere raua ki te moana ki te hi ika, ka hoe raua a ka tae ki te tauranga ika ka makaa te punga ki te moana, ka hi raua, ka kai ake te ika ki ta Tu-heitia, ka kore ki ta Tahinga, a ka hutia e Tahinga te punga, he huti tinihanga tana i te punga ra, ka tinihangatia eia tana taokete, ka karanga atu a Tahinga ki aia, “E hoa kua mau te punga o ta taua waka i te kohatu; tikina mai rukuhia e koe.” Kaore he tinihanga nana; ka tahi ka rukuhia te punga ra e tangata ra, ano ka ruku aia, ka tae a Tahinga ki te taura (whakaheke) o te waka ra tapahia iho eia, ka motu, hoe ana aia ki uta: a te pueatanga ake o Tu-heitia ki runga, ka karanga aia ki a Tahinga “E hoa homai te waka na ki au,” ka maka atu e Tahinga nga whariki o te waka ra ki te wai ka karanga atu “Na o whariki hei waka mau” ka karanga atu ano a Tu-heitia. “E hoa homai te waka ki au,” ka maka atu e Tahinga ko te ipa wai, ka karanga atu “Na te waka mau na ko to wai.” Ka karanga atu ano a Tu-heitia “E hoa homai te waka ki au,” ka mau a Tahinga ki te nape (aho) a tangata ra ka whiua ki te wai ka karanga atu ano aia, “Na to nape na, hei waka page 48 mau.” Heoi ano ka toremi (totohu) a Tu-heitia ki te moana ka mate.

Ka u atu a Tahinga ki uta, ka tatari mai te wahine a Te-ata te wahine a Tu-heitia, te tuahine a Tahinga. E hapu ana te wahine ra i aua ra, ka patai (ui) te wahine ra ki tana tungane ka ui atu “Kei whea to taokete?” ka mea atu a Tahinga “I waiho atu ano e au i tatahi,” ka tatari ano te wahine ra a roa noa ka pa te pawera ki aia ki te wahine ra ka mea aia “Kua mate pea taku tane, ka haere au ki te hahau (rapu),” ka haere aia ki nga tini kainga o te akau a kore noa ake aia i kite i tana tane, ka haere nei aia i aua kainga me te tangi haere, a ka kore noa a Tu-heitia i aua kainga, ka haere aia ki te akau i te taha o te moana, a ka kite atu aia i te ringa o Tu-heitia ka kokiri ake i roto i te moana, hei whakaatu ake ki tana wahine, kua mate aia, a kua Taniwhatia aia, aua tonu ake te ringa ra i te wai, a ka kitea e te wahine ra te ringaringa ra, he tohu ano i te ringa, he whakairo he kurawaka te ingoa o taua whakairo ringaringa, a ka mohiotia e te wahine ra ko tana tane tenei; i mohiotia ki taua whakairo; ka tahi ka tino mohio, kua tino mate tana tane, ka tangi te wahine nei, a ka hoki ki te kainga, a ka puta he aroha o te wahine nei, ka kokiri ake te ringa o Tu-heitia i te tua-whenua nei ano, puta ana ki runga i te oneone me taua whakairo ano ki tona ringaringa.

Ka noho te wahine nei a ka whanau te tamaiti he tane, a tapa iho te ingoa o taua tamaiti ra ko Mahanga, a hoki ana te wahine ra me tana tamaiti ki roto ki Wai-kato; i te akau hoki aia e noho ana i te wa i mate ai tana tane, me te wa i whanau ai ano hoki tana tamaiti.

Waiho tonu iho tenei kohuru hei take pakanga ma Wai-kato kia Nga-ti-tahinga; he tupuna hoki a Mahanga no Wai-kato, he whawhai tonu te mahi o nga iwi, te tahi ki te tahi.

Ka taniwha nei a Tu-heitia, ka noho aia i roto i te awa o Wai-pa i Wai-kato, ko ana noho nga ia.

I kitea ano taua taniwha nei e tere ana i mua tata ake (atu) o te whawhai ki Wai-kato a te Pakeha nei, I tere mai i te Rua-makamaka i raro mai o Whatawhata. He takomaha noa atu nga page 49 tangata i kite i taua taniwha nei e tere ana, a tae mai ana taua taniwha ra ki Karaka-riki, me te matakitaki te tangata e tere haere ana. E kiia ana me te ika moana (tohora) ano te roa me te nui. Ko te matua tenei o Mahanga. Na Mahanga ko Atu-tahi. Na Atu-tahi ko Mahara-ki-rangi. Na Mahara-ki-rangi ko Puaki-rangi. Na Puaki-rangi a Tapa-ue. Ko te tupuna tenei o Wai-kato. Ona whakatauki.

“Nga tokorua a Puaki-rangi, ko Whare, ko Tapa-ue” tupono atu ki te riri, whati ana te hoa riri i to raua tokorua i a Whare raua ko Tapa-ue. Tapa iho nga teko kowhatu e rua i te Tau-roa i te taitua (akau) i tua atu o Wai-uku “Ko nga tokorua a Puaki.”

He pepeha ano to Mahanga “Mahanga whakarere kai, whakarere waka.” Ko tana mahi ko ta Mahanga he noho haere, ka whanau enei tamariki whakarerea ake te iwi me nga tamariki me nga kai, haere ana aia he iwi ke he kainga ke. He noho haere tonu tana mahi a tae atu ana aia ki a Nga-puhi whawhai tonu atu, a haere ana aia ki Hauraki, ara ki Moe-hau, a i mate atu aia ki reira. Koia te whakatauki mona, mo tana mahuetanga i tana iwi a i ana tamariki; a e whakataukitia ana ano i enei ra e ona uri nei. Ka haere ki te haere, a ka hohoro te haere o te tahi tangata, a ka mahuetia iho te nuinga, a ka uia taua tangata nei e te nuinga ka mea, “Kei whea to tatou hoa?” Ka mea atu etahi, “Kua riro,” ka tahi ka puta taua whakatauki, “E ko nga uri o Mahanga whakarere kai, whakarere waka.”

A black and white diagram of the first part of the whakapapa from Hoturoa to Tapaue.

page 50

A black and white diagram of the last part of the whakapapa from Hoturoa to Tapaue.

Tai-Nui.(Nga-Ti-Toa.)

He toa anake enei tangata, a Mango (nana i mate ai a Whati-hua), Kai-hamu, Pahau, Toa-rangatira, Wahie-roa, Ka-wharu, Marangai, Te Maunu, Mahuta, Kimihia, Te haunga, Tu-haha, Pikau (koia te tino tangata e rongo ai te iwi ki te ope taua), Ra-ka-herea (matua tane o Te-hae ata), Rau-paraha, Rangi-hae-ata, Taka-mai-te-rangi, Rawiri-puaha, Noho-rua, Kete-roro, Puoho.

No nga ra o Te-uru-tira i haere ai a Puhi-rere ki te Wai-pounamu, me te tupuna hoki o Nga-ti-awa i Turanga: a Pu-rehua i haere mai i Te-ranga-tapu (he Pa) ki Tauranga, no aua ra ano ko te heke a Pu-rehua.

Ko Tai-nui te waka ko Mango tetahi o nga uri o nga tangata i eke mai i runga i a Tai-nui.

Ka moe a Mango i a Hia-poto, no Nga-rauru, tana tamaiti ko Ue-tapu, ko Kai-hamu, ko Whata, ko Ue-tapu. Ta Hamu wahine ko Tu-para-haki, no Tapu-ika; ka puta ko Te Uru-tira, tana ko Pahau. Ka moe a Pahau, i a Hine-te-ao, no Te-wai-o-hua, tana ko Koro-kino, kei Totara-i-a hua te mauri o tenei tangata o Koro-kino. Ka moe a Koro-kino i a Tu-whare-iti no Nga-ti-awa. Tetahi wahine ano a Koro-kino ko Mananake, no Nga-ti-awa ano, ta Mananake, ko Wai-kauri. Ta Tu-whare-iti ko Toa-ranga-tira. Ko to Nga-ti-toa tupuna tenei i putakea te ingoa o Nga-ti-toa i te ingoa o tenei tupuna, ko Toa-rangatira, kia a Nga-ti-toa. Na tenei tupuna o taua iwi nei o Nga-ti-toa i puta ai te ingoa o tenei Hapu ki nga wahi katoa o te whenua o nga motu nei. Ka moe a Toa-rangatira i a Pare-hou-nuku no Ngati-mania-poto, ka puta ko Marangai, ko Werawera. Ka moe a Marangai i a Te-ra-ka-huru no Tai-nui, tana ko Te-maunu, ka moe a Te-maunu i Wai-kawhia no Nga-ti-mania-poto ka puta ko Te-mahu-tu, Ka moe page 51 a Mahu-tu i a Whaia-te-hau no Nga-ti-toa ka puta ko Taka-mai-te-rangi, ka moe a Taka-mai-te-rangi i a Te kura-whaka-ipo no Tainui, ka puta ko Te-matoe. Ka moe a Matoe i a Hine-koto no Ngati-toa, na Noho-rua tenei tuahine, ka puta ko Te-kanae, ko Rawiri-puaha ko Hohepa-tama-i-hengia, ka moe a Te-kanae, i a Tu-tari i te tamahine a Te Rau-paraha, tana ko Te-uira, ka moe a Rawiri i a Ria-wai-tohi, na te Pehi nui tenei tamahine, tana ko te Oti-hori-kerei, ko Raiha, ka moe a Hohepa-tama-i-hengia ia Pare-huia, i te Mokopuna a Ihu, no Tai-nui, ka puta ko Te Kanawa.

A te Uira tamariki ko Wi-patene, Rawiri-patene, Para-nihi, he wahine, Hine-koto, he wahine.

Koia nei te whakapapa o aua tangata nei:—

A black and white diagram of the first part of the whakapapa from Mango to the children of Uira.

page 52

A black and white diagram of the last part of the whakapapa from Mango to the children of Uira.

Ka moe a Kahu-taiki no Nga-ti-awa i a Te-maunu tuatahi ka puta ko Pikau, ka moe a Pikau i a Kahurangi no Nga-ti-toa ka puta ko Toitoi, ko moe a Toitoi i a Te wai-puna-hau no Nga-ti-mutunga o Manu-korihi o Wai-tara ka puta ko te Pehi nui ka moe a Pehi nui i a Tiaia no Tai-nui, tamahine a Tuku-tahi, ta Tiaia ko Te-hiko-o-te-rangi, ka moe a Te-hiko-o-te-rangi i a Tope-ora tua rua i te tamahine a Te-rangi-hae-ata, to muri iho i a Te-hiko-o-te rangi ko Te-oue-nuku, ka moe i a Rakapa-ka-hoki, i te tamahine a Tope-ora nui o Nga-ti-toa. To muri iho i a Toitoi ko Te-pari-nui, ka moe i a Te-aka tua rua i te tamahine a Karewa, ka puta ko Makiri, ka moe a Makiri i a Tungia o Nga-ti-toa ka puta ko Te-aka tua toru, ko Te Rua-tahora, ko Nga-huka. To muri iho ano i a Pikau ko Wai-taoro-rangi, ka moe i a Werawera, no Nga-ti-toa ka puta ko Noho-rua, ko Takuna.

A black and white diagram of the whakapapa from Maunu to Nohorua.

page 53

Te-Raraku.(Nga-Ti-Toa.)

Ko Te-raraku, he tangata tenei no Nga-puhi, he tangata haere, he rangatira aia, i haere mai i Nga-puhi, a ka haere ki Tara-naki, ka moe aia i a Kaingaru, o Nga-ti-awa, he tupuna a Kaingaru no Wi-kingi-te-whiti o Tara-naki, e rima pea, e ono ranei, a tera atu ano ranei nga paparanga o taua tupuna o Nga-puhi nei o Te-raraku i haere ai ki Tara-naki, a i moe ai i to reira wahine.

Ko Hini-koto, ko Te-ara-tangata, ko Hikihiki, ko Rangi-haua, ko Te-kai-a-te-kohatu, ka moe a Koroua-puta, no Nga-ti-raukawa, ia Kai-tawhara ka puta ko Pare-kohatu, ka moe a Pare-kohatu i a Werawera, ka puta ko te Rangi-ka-tukua, ko Wai-tohi, ka moe a Wai-tohi i a Te-ra-ka-herea tutahi, ka puta ko Te-tou, muri iho ko Te-rangi-hae-ata, ko Kiha-roa, ko Tope-ora, ka moe a Tope-ora, ia Te-rangi-ka-piki no Nga-ti-rau-kawa ka puta ko Matene-te-whiwhi, ka moe a Matene-te-whiwhi i a Te-ipu-rape, no Tu-hou-rangi ka puta ko Te-wirihana.

Hine-koto, Te Ara-tangata, Hiki-hiki, Rangi-haua, Te Kai-a-te-kohatu.

A black and white diagram of the whakapapa from Koruaputa to Te Wirihana.

Te muri iho i a Te-maunu ko Kimihia, ka moe aia i a Wai-tohi tuatahi, no Nga-ti-toa, e hara i te Wai-tohi e kiia nei, i te matua o Te-rangi-hae-ata, tana ko Werawera, muri iho ko Karewa, ka moe a Karewa i a Hine-hape no Nga-ti-motemote no Tai-nui, tana ko Taunga-wai, ka moe a Taunga-wai i a Pare-mata, no page 54 Nga-ti-te-kumete, no Tai-nui, tana ko te Oko, muri iho ko Neru, ko Te-hoto, ko Te-raho.

A black and white diagram of the whakapapa from Kimihia to Taungawai.

Muri iho i a Kunihia ko Te-aka-mapuhia, ka moe i a Te-rangi-kai-whiria o Nga-ti-rau-kawa, tana ko Te-wai-hine-rau ka moe i a Te-hika-pounamu no Nga-ti-raukawa, ka moe ano aia i a Te-pare-whakatau no Nga-ti-rau-kawa tana ko Te-puke, ka moe a Te-puke ia Ruinga-rangi no Nga-ti-kau-whata, ka puta ko te Iwi-hora, ka moe a Iwi hora i a Te-kura no Nga-ti-raukawa.

A black and white diagram of the whakapapa from Akamapuhia to Iwihora.

To muri-iho a Te-aka-mapuhia ko Tu-haha, ka moe a Tu-haha i a Wherowhero no Nga-ti-te-ra o Tai-nui, ka puta ko te Ahi-manawa, ka moe a Ahi i a Pare-kai-tara-mea no Tai-nui, ka puta ko Tu-haha tua rua.

A black and white diagram of the whakapapa from Tuhaha tuatahi to Tuhaha, tuarua.

Muri iho i a Tu-haha tua tahi ko Te-haunga (he toa aia), ka moe i a Te-kahui-rangi no Nga-ti-raukawa ka puta ko Te-kanawa page 55 tua tahi, Ka moe a Te-kanawa ia Kahu-koka no Nga-ti-raukawa ka puta ko Te-poa, ka moe a Te-poa i a Rangi-tiari, no Nga-ti-karewa no Tai-nui, tana ko Te-ra-ka-herea tua rua ka moe a Te-ra-ka-herea i a Wetekia no Nga-ti-raukawa ka puta ko Te-ahu.

A black and white diagram of the whakapapa from Te Haunga to Ahu.

Muri iho i a Te-ra-ka-herea tua rua, ko Te-kahui-rangi tua rua ka moe i a Te Rau-paraha, ka puta ko Te Horonga ko Te-atua.

A black and white diagram of the whakapapa from Kahuirangi tuarua to Horonga Te-atua.

Muri iho i a Te kahui-rangi tua-rua ko Taeko tuatahi ka moe i a Te-uira tamahine a Te-rau-paraha, ka ore i ora nga tamariki, muri iho i a Taeko tuatahi ko Rangi-ruruku, ka moe i a Te Kanawa tua rua ka puta ko Taeko tua rua.

A black and white diagram of the whakapapa from Taeko tuatahi to Taeko, tuarua.

Ka moe a Noho-rua i a te Whare-mawhai no Nga-ti-rahiri o Nga-ti-awa, tana ko Tua-rau tuatahi ko Werawera tua rua ko Nokenoke, ko Hama-ruru, ko Takuna tua rua.

Ka moe ano o Noho-rua i a Te-wai-nokenoke no Nga-ti-haumia no Nga-ti-toa ka puta ko Te-ua-torikiriki, ko Mutumutu, ko Tua-rau tua rua ka moe a Tua-rau tua rua i a Mata-kapi, ia Kahu-rangi tua rua no Nga-ti-koata no Tai-nui ka puta ko Hohepa, ko Mihi-mete.

page 56

Ka moe a Te-ara-tangata i a Rangi-whainga o Nga-ti-tama o Nga-ti-awa ka puta ko Te-wiwini tua rua, ko Te hikihiki, tua rua, ko Te-hinu, ko Te-paki-rori, ko Rongo-rongo, ka moe a Te-wiwini i a Te-mate no Nga-ti-tama, ka moe a Hikihiki i a Ema no Nga-ti-kahu-nui ka moe a Hinu i a Pokai-tara, no Nga-ti-toa ka moe a Rongorongo i a Raniera no Nga-ti-tama ka puta ko Iraia me nga tuahine tokorua.

A black and white diagram of the whakapapa from Nohorua to Hohepa Mihi-mete.

To muri iho i a Marangai ko Moari ka moe i a Te maunu tuatahi ka puta ko Te-rangi-whakatapua, ka moe a Rangi-whakatapua i a Wai-tu-rawea o Nga-ti-te-maunu ka puta ko Te-rangi-hau-ata.

A black and white diagram of the whakapapa from Ara tangata to Iraia.

Ka moe ano a Te-rangi-whakatapua i a Pare-ngako no Nga-ti-te-whaia-te-hau o Nga-ti-toa ka puta ko Hape, ka moe a Hape i a Whaia-te-hau, tua rua, no Nga-ti-te-maunu o Nga-ti-toa ka puta ko Te-kotahi.

Ka moe ano a Pare-ngako ia Te-rangi-hau-ata ka puta ko Te-ata-rau-wehi, ko Te-hua, ko Rangi-hurihia, ko Pare tauhinu, tua rua, ka moe a Te-ata-rau-wehi i a Niho-tahi no Nga-ti-te-maunu ka puta ko Te-hinu, tua rua, ko Waikeri, ka moe a Te- page 57 hinu i a Taka, tua rua, ka moe a Wai-keri ia Te-whare-huia ka puta te tamiti he kotiro kotahi ano. Ka moe a Te-hua ia Whare-kino no Nga-ti-toa no Kawhia, ka puta ko Rangi-totohu, ko Te-pehi iti ko Tehe, ka moe a Rangi-totohu i a Te-hiko, nui, ka puta ko Pitoitoi.

A black and white diagram of the whakapapa from Moari to Pitoitoi.

Ka moe ano a Taka-mai-te-rangi i a Pu-te-auru tamahine a Rangi-kau-rerewa o Nga-ti-toa ka puta ko Te-mahutu tua rua, ko Kiore (i wera a Kiore i te ahi i Rara-wera). Muri iho ko Puhi-wahine, ka moe a Puhi wahine, i a Te-rangi-ka-tukua, ka hore kau a raua tamariki.

A black and white diagram of the whakapapa for Takamai-te-Rangi and Puhi-wahine.

page 58

A black and white diagram of the whakapapa of Pare-haoka.

page 59

Muri iho i a Mahuta, nui, ko Pare-haoko, ka moe i a Turanga-peke, nui, no Nga-ti-ra-rua, no Nga-ti-awa ka puta ko Taka-hua, nui, ko Hine-wai-roro, ko Te-kete-roro, ka moe a Taka-hua, nui, i a —, no Nga-ti-turanga-peke ka puta ko Te-tauru, ko Te Roto-roa, ko Mango, tuarua, ka moe a Te-tauru i a Te-wai-ruinga no Nga-ti-ra-rua no Nga-ti-toa, ka puta ko Hikoia, ko Maui, ko Pare-haoko, tuarua, ka moe a Hikoia i a Te-rangi-hounga-riri tama a Te-puke-roa o Nga-ti-toa ka puta ko Te-kuru-popo, ka moe a Hine-wai-roro, tuatahi, i a Whanga-taki o Nga-ti-tama ka puta ko Te-puoho-nui, ko Taku, ko Rangi-taka-roro, ko te Korua, ka moe a Te-puoho, nui, i a Karanga no Nga-ti-tama no Whanga-nui kaore he tamariki; ka moe a Taku i a Kauhoe no Nga-ti-hine-tuhi, ka puta ko Ka-hiwa, ko Te-waha-piro, ko Konehu, ka mate a Te-taku ka moe a Kauhoe i a Te-puoho, nui, ka puta ko Wiremu-nga-manu, ka moe a Wiremu-nga-manu i a Te-amo-hau no Nga-ti-tu-whiri-kura, te uri o Te-puni, ka puta, he kotiro ta raua tamaiti, me te tamaiti tane me Tare, me Heni he kotiro, ka moe a Waha-piro i a Te-ahu-rewa no Nga-ti-ra-rua no Nga-ti-tama, ka puta, ko Pito, ko Wiremu-patene, ko —, ka moe a Pito i a Putai o Nga-ti-toa kaore a raua tamariki.

Ka moe ano a Te-maunu nui ia Nihoniho o Nga-ti-toa ka puta ko Te-paru, ko Te-teke, ko Pori-tahi, ka moe a Paru i a Rangi-whaia, tuarua, no Nga-ti-toa, ka puta ko Te-wai-kino, ko Te-rau-patu, ko Nopera-te-ngiha, ka moe a Te-wai-kino i a Karu-manu no Nga-ti-toa, ka puta ko Waia, ka moe ano a Wai-kino i a Hoa-kai no Nga-ti-toa, ka puta ko Mate-aitu, ka moe a te Rau-patu i a te Wai mongamonga no Nga-ti-toa, ka puta nga tamariki kua mate; ka moe a Nopera i a Tutari no Nga-ti-toa, ka mate tenei, ka moe ano a Nopera i a Hera-kiri-maro no Ngati kahu-nunu, kaore he uri.

A black and white diagram of the first part of the whakapapa from Maunu, nui to Nopera-te-nghiha.

page 60

A black and white diagram of the last part of the whakapapa from Maunu, nui to Nopera-te-nghiha.

Ko Haumia te tahi o nga uri o nga tupuna i eke mai i runga i a Tai-nui. Ka moe a Haumia a Mawake no Nga-ti-awa, ka puta ko Taonga-iwi, ka moe a Taonga-iwi i a —, no Nga-ti haumia, ka puta ko Tama-iwi, ka moe a Tama-iwi i a —, ka puta ko Wahie-roa, nui, ka moe a Wahie-roa, nui, i Kuia-pou no Nga-ti-haumia, ka puta ko Te-ranu, ka moe a Te-ranu i a —, ka puta ko Whare-rau ka moe a Whare-rau i a Pare-te-wiwini no Nga-ti-toa, ka puta ko Te-rangi-hoa-ngata, ka moe a Rangi-hoa-ngata i a Kahu pake no Nga-ti-toa ka puta ko Te-moana-pounamu, ko Pokai-tara, ka moe a Te-moana-pounamu i a Karanga, no Nga-ti-te-ra, no Nga-ti-toa, ka puta ko Ropata-huru-mutu, ka moe a Ropata i a Te-aka tamahine a Tungia.

A black and white diagram of the whakapapa from Haumia to Ropata-huruhuru.

page 61

Muri iho i a Pehi nui ko Te-rangi-hi-roa, ka moe a a Rangi-hi-roa i a Pohe no Nga-ti-hine-tuhi, ka puta ko Te-wai-puna-hau, ka moe a Wai-puna-hau i te Pakeha, ka puta ko wi—

Ka moe ano a Rangi-hi-roa i a Kapu no Nga-ti-mutu-nga, tamahine a Ngatata, ka puta ko Te-hiko, tuarua, ka moe a Hiko i a Ti-tahi tamahine a Te-kanae ka puta ko Hani-kamu, ko Mere.

A black and white diagram of the whakapapa from Pohe to Hani-kamu mere.

Te tuahine o Te-ranu, nui, ko te Puta-a-hika, ka moe i a Turanga-peke no Nga-ti-awa, ka puta ko Hine-wai-roro, ko Te-rangi-tutaki (he toa aia), ka moe a Rangi-tutaki i a Rangi-whakawaia no Nga-ti-kuri o Nga-ti-toa ka puta ko Turanga-peke, tuarua, te tuakana, ko Te-kai-nui te teina.

A black and white diagram of the whakapapa from Puta-a-hika to Turanga-peke, tuarua.

Ta te Wiwini nui (e hara i te Wiwini tama a Te Ara tangata oti ra ko te Wiwini tuatahi), ko Tara-piko, ka moe a Tara-piko i a Makiri o Nga-ti-toa no Nga-ti-haumia, no Nga-ti-hine-wai ka puta ko Ihu, ka moe a Ihu i a Pare-kai-uru o Nga-ti-ra-rua o Nga-ti-toa, ka puta ko te Horenga ka moe a Te-horenga, ia Te-tua no Tai-nui ka puta ko Tara-piko, tuarua, ko Rangi-titia, ko Te-rangi-tua-nui, ka moe a Rangi-titia i a Nga-rangi-rewanga no Tai-nui ka puta ko Tuku-tahi, ka moe a Tuku-tahi i a Te- page 62 iringa o Nga-ti-toa, ka puta ko Tiaia, ko Te-koto, ka moe a Koto i a Pare-tahunu no Tai-nui ka puta ko Te-Oue- nuku, tua rua.

A black and white diagram of the whakapapa from Wiwini, nui to Ouenuku, tuarua.

Ko Kahu-rere no Nga-ti-awa o Tauranga ka moe i a — no Tai-nui ka puta ko Tuhoro-tini, ka moe a Tuhoro-tini i a — no Tai-nui ka puta ko Paka-ua, ka moe a Paka-ua i a Koata no Tai-nui ka puta ko Kawharu nui, ka moe a Kawharu ia Motemote no Nga-ti-mango no Tai-nui, ka puta ko Te-ra-ka-hura, ko Haronga, ko Te-kumete, ka moe a Te-kumete i a Nga-hina no Nga-ti-toa ka puta ko Whaia-te-hau, ko Matua-iwi. Ka moe i a Pare-te-wiwini, tuarua, ka puta ko Maunu, ko Te-kura-whakaipo, ka moe a Maunu i a Te-kaweinga no Tai-nui ka puta ko Tawhi-ao, ka moe i a Tawhaki no Nga-ti-haumia ka puta ko Tuke, ko Rangi-kata, ka moe a Tuke ia Wai-noke, no Nga-ti-haumia, ka puta ko Hohaia-pokai-tara tuarua, ka moe a Rangi-kata i a Whaka-tere no Nga-ti-tama ka puta ko Te-ngongi (wai) ka moe a Ngongi ia Rangi, no Nga-ti-tu-whare-toa, kahore kau he uri i puta.

Ko te teina o Te-ngongi ko Tatua ka moe i a Pehi-atea o Nga-ti-koata, kahore kau he uri.

Te teina o Rangi-kata ko Patu-para-kore, ka moe i a Pare-taua no Nga-ti-haumia no Nga-ti-mutunga, kahore he uri i puta kua mate katoa.

No muri i a Patu-para-kore, ko Hine-wai-roro tuarua, ko page 63 Tiripa, ko Ti-hake, ka moe a Ti-hake i a — no Nga-ti raukawa ka puta ko Una-iki ka moe i a Wi, tama a Wai-puna-hau tuarua.

Muri iho i a Tawhi-ao ko Te-teka ka moe a Te-teka i a Wai-pataka, no Nga-ti-maru ka puta ko Piopio-patara, ka moe a Piopio-patara i a Te-ruriruri-haromi, kahore he uri i ora kua ngaro katoa i te mate.

No muri i a Piopio-patara ko Ure-kotia-pere, ka moe i a — he tamaiti tane te mea i puta.

No muri i a Te-teka ko Ngari, ka moe i a Te-riu-nui no Nga-ti-te-ariari no Nga-ti-te-uru o Tai-nui, tana ko Hikoia, tuarua, ko Manga-toa.

Muri iho i a Ngari ko Ra-whiti, ka moe i a Rangi-tiatia, ka puta ko Riri, ka moe a Riri i a —.

Ka moe a Haronga i a Te-kuri-kai-wao no Nga-ti-te-ata ka puta ko Tu-whenua (he toa aia), ka moe a Tu-whenua i a Pare-teko no Nga-ti-motemote, ka puta ko te Tawha tua tahi ka moe i a— no Kawhia no Tai-nui, ka puta ko Te-tawha tuarua (i poremo tenei tangata ki te wai).

Te teina o te Tawha tuatahi ko Rangi-potiki, ka moe i a Te-ata no Nga-ti-whaia-te-hau, ka puta ko te Ihu, ko Tu-whaia tuarua, ka moe i a Kauia no Nga-ti-te-uru, ka puta he tamahine kua mate.

A black and white diagram of the first part of the whakapapa from Kahurere to Una-iki.

†‡§ Nga uri putanga o enei i runga nei, titiro i tua.

page 64

A black and white diagram of the last part of the whakapapa from Kahurere to Una-iki.

page break
Tomb Of Po-Tatau's Daughter.

Tomb Of Po-Tatau's Daughter.

page 65

No Nga-ti-mania-poto a Mata-pura, he teina ki a Te-kawa, ka moe a Mata-pura, i a Tu-mania, no Nga-ti-toa ka puta ko Te-angina-mai-waho, ka moe a Te-angina-mai-waho i a Kahu-whare no Nga-ti-toa ka puta ko Nga-hina, ka moe a Nga-hina i a Te-kumete ka puta ko Whaia-te-hau wahine o Mahu-tu, muri iho i a Nga-hina, ko Wai-tohi i moe i a Kimihia.

A black and white diagram of the whakapapa from Matapura to Whaia-te-hau.

To muri iho i a Taka-mai-te-rangi, ko Poro, ka moe i a —no Nga-ti-toa ka puta ko Te-ata, ka moe i a Rangi potiki.

Te muri iho a Poro ko Noa, ka moe i a—ka puta ko Te-whare-mahihi ko Teni-kotahi, ko Whaia-te-hau, tuarua, ka moe a Whaia-te-hau i a Hape. Muri iho i a Whaia-te-hau ko Te-manea ka moe i a Moana-kura, o Nga-ti-mania-poto, ka puta ko Taka, tuatoru, ko Muhu, ko Te-hunga, ka moe a Taka i a Horahia no Nga-ti-werawera ka puta ko Te-anau.

A black and white diagram of the whakapapa from Poro to Anau.

Ka moe ano a Taka-mai-te-rangi, tuatahi, i a Wai-puia no Nga-ti-toa ka puta ko Tuhaia, tuatahi, ka moe a Tuhaia ia Hine-te-niu no Nga-ti-te-angina ka puta ko Toroa ko Rangi-titia, muri page 66 iho i a Tuhaia ko Te-rako, ka moe i a Hine-wai-roro, tuatoru, no Nga-ti-toa, ka puta ko Kiore, tuarua, ko Te-umu-tapu, ka moe i a Wai-puna-hau, tuarua, tamahine o Te-Rangi-hiroa, ka puta ko Mere.

Ka moe ano a Taka-mai-te-rangi i te tahi wahine ano mana i a Te-kiri no Nga-ti-toa, ka puta ko Pua-tata, ka moe a Pua-tata i a Horahia, ka puta ko Te-ngohi, ko Rangi-titia.

A black and white diagram of the whakapapa from Kiri to the children of Pua-tata.

Ka moe a Te-rau-paraha i a Marore, te wahine tuatahi ana, no Nga-ti-toa ka puta ko te Uira, kahore he uri o tenei wahine i ora, ko Rangi-hounga-riri, kua mate ano hoki, ko Tutari, ko Poaka.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Te-kahui-rangi, tuarua, ka puta ko Te-horanga, ko Te-atua.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Te-rangi-ta-moana no Nga-ti-toa, ka puta ko Te-whetu-kai-tangata, ko Te-puta kino.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Te-hope-nui no Nga-ti raukawa, ka puta ko Motuhia ko Te-matata.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Te-akau no Tu-hou-rangi ka puta ko Tumu-whakairia, ko Tamihana-te-rau-paraha.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Kutia no Tu-hou-rangi ka puta ko Paranihia.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Kahu-kino no Nga-ti-rangi-tihi, ka puta ko Rangi-hounga-riri.

Ka moe ano a Te-rau-paraha i a Kahu-taiki no Nga-ti-toa.

page 67

A black and white diagram of the whakapapa from Marore to Kahu taiki.

Ko Te-ariari no nga uri o te hunga tupuna i eke mai i runga i a Tai-nui.

Ka moe i a Miroa no Kawhia, ka puta ko Mananake, i moe tenei wahine i a Koro-kino, ko Te-kihi, ko Rangi-apoa, i moe tenei wahine i a Kawharu, ko Pu-o-roro, i moe tenei tangata i a Kahu-taraheke, ko Te-uri-ariki, i moe tenei wahine i a Mata-pihi, ko Te-uru-kahu, ko Te-uru-pare, ko Tara-haua.

Ta Te-uru-ariki, ko Te-rore, ka moe a Rore i a Te-ra, no Nga-ti-motemote ka puta ko Kaiapa-riri, ka moe a Kaiapa-riri i a Rangi-tiatia no Nga-ti-motemote, ka puta ko Rangi-ma-toru, ko Te-ra, tuarua, ka moe a Rangi-ma toru i a Te-kapua, no Nga-ti-awa no Puke-tapu, ka puta ko Hera, ka moe a Hera i a—.

Ka moe a Te-ra i a Tau-ware-pirimona, ka ore he uri.

page 68

A black and white diagram of the whakapapa from Te Ariari to Hera.

Ka moe a Tara-haua i a— no Kawhia ka puta ko Tiwha, ka moe a Tiwha i a — no Tai-nui no Nga-ti-mango ka puta ko Tama-ha, ka moe a Tama-ha i a Puahi no Tai-nui no Nga-ti-kino-haku ka puta ko Hone-ropiha-te-kete-tahi, ka moe a Hone-ropiha i a Ritihia o Te-whaka-tohea, kua mate katoa nga uri.

A black and white diagram of the whakapapa from Tarahaua to Hone-rophia te-kete-tahi.

Ta Pu-o-roro ko Koro-amoamo, ka moe a Koro-amo-amo i a Pare-te-wiwini, ka puta ko Po-hewa, ka moe a Po-hewa i a Te-hoka-kai-matangi no Nga-ti-toa, mokopuna a Te-angina, ka puta ko Te-otaota, ka moe a Te-otaota i a Te-makiri no Tai-nui, ka puta ko te Moana, tuarua, ko Pai-oke, ka moe a Moana i a — no Nga-ti-toa, ka hore he uri, ka moe a Pai-oke i a Te-ruriruri no Nga-ti-toa ka puta ko Rawiri.

page 69

A black and white diagram of the whakapapa from Pu-o-roro to Pai-oke.

Tetahi tamaiti ano a Turanga-peke, nui, ko Te-maunu, ingoa, ka moe ano a Turanga-peke i a Hau-whangai-rua no Ngati-kino-haku, ka puta ka Te-maunu, ingoa, ka moe a Te-maunu i a Tori-wai no Tai-nui ka puta ko Te-whata-toroa ka moe a Te-whata-toroa i a Te-ahi-paoa-nui no Nga-ti-te-wehi, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Homai-rangi, ko Kete-roro, tuarua.

A black and white diagram of the whakapapa from Turanga-peke to Homai-rangi Kete-roro, tuarua.

To muri iho i a Te-whata-toroa ko Nga-tiki, ka moe i a Wera no Nga-ti-te-wehi, ka puta ko Weuweu, ka moe a Weuweu i a Homai-te-rangi, ka puta ko Te-whata-toroa, tuarua.

To muri iho i a Weuweu ko Raniera, ka moe i a Wiki-toria, no Nga-ti-awa ka puta ko — he tamahine.

A black and white diagram of the whakapapa from Whata-toroa Nga-tiki to Raniera.

Ko Tu-haha ingoa, ka moe i a Hine-rangi, no Nga-ti-ra rua, ka puta ko Wera, ko Here-taunga, ka moe a Here-taunga ia —, kaore he uri.

Ko Te-whangainga-hau ka moe i a —, kahore he uri.

page 70

Ko Kawa-tiri ka moe i a Rua-kino no Nga-ti-awa, kahore he uri.

A black and white diagram of the whakapapa of Tu-haha.

To muri i a Nga-tiki, ko Rangi-nui, ka moe i a Upa no Nga-ti-ra-rua, no Nga-ti-te-wai-pango, ka puta ko Te-wirihana-te-rawa-ki-tua ingoa, ka moe a Te Wirihana i a —. No Tara-naki, no Te-kainga-ahi ka puta ko Mere, ka moe a Mere i a Patara, no Nga-ti-ra-rua ka puta ko Peti.

A black and white diagram of the whakapapa from Nga-tiki Rangi-nui to Peti.

Te Pehi ingoa, ka moe i a Te-hui no Puke-tapu, ka puta ko Re-wai, ka moe a Re-wai i a Kahu-kino no Nga-ti-ra rua, ka puta ko Patara.

To muri iho i a Pehi ingoa ko Te-poaka-roro, ka moe i a Rawhaki no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko We-rua, ka moe a We-rua i a Maraea, no Nga-motu no Ngati-tawhiri-kura ka puta ko Pere, ka moe a Pere i a Nga-manako, no Puke-tapu, kahore he uri.

Te tuahine o We-rua ko Riria, ka moe i a Himiona o Ngati-ra-rua no Nga-ti-kino-haku ka puta ko Pere.

A black and white diagram of the whakapapa from Te-pehi to Patara.

page 71

A black and white diagram of the whakapapa from Poako-roro to Pere.

To muri iho i a Turanga-peke, ko Pu-rehua, ka moe i a Whakairia, ka puta ko Te-ara-waere, no Nga-ti-ra-rua, ka moe a Ara-waere i a Te-roto-roa ingoa, ka puta ko Manu-konga ingoa, ka moe a Manu-konga, i a Te-uru, no Nga-ti ra-rua, ka puta ko Te-tao, ka moe a Te-tao i a Kahu-rahui, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Te-hotu, ka moe a Hotu i a Te-ngakau-iti, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Puke-kohatu, ka moe a Puke-kohatu i a Te-waha-rau, no Nga-ti-kino haku, ka puta ko Raniera-te-whare-kereru, kahore a Raniera-te-whare-kereru i moe i te wahine.

Muri iho i a Raniera-te-whare-kereru, ko Te-tuku, ka moe i a Irihapeti no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Te-pou-whare, muri iho i a Te-tuku, ko Kawana-parenga-tai, ka moe a Kawana-parenga-tai i a Te-ru, no Nga-ti-ra-rua, ka puta po Kahu-nui tuarua, to Kawana-parengatai teina, ko Puoho ingoa.

A black and white diagram of the whakapapa from Turanga-peke Purehua to Kahu-nui.

page 72

Muri iho i a Hotu, ko Te-kauwhata, ka moe a Te-kauwhata i a Te-tomo, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Te-tapatu, ka moe a Tapatu i a Rawiri-puaha, muri iho i a Tapatu ko Pou-whare, kaore aia i moe wahine, ko Huahua, ka moe a Huahua i a Tama-rere, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Te-ru. To Huahua teina ko Hine-wai-roro, ka moe a Hine-wai-roro i a Tangata-ke, ka puta ko Te-keepa. Te tane tuatahi a Hine-wai-roro, ko Hare-peka, no Nga-ti-ra-rua ka puta ko Tapuru.

A black and white diagram of the whakapapa from Kauwhata to Hine-wai-roro.

Nga tamahine a Pare-haoko raua ko Te-kete-roro—ko Te-tuku te tama, ko ana tuahine, ko Kupe i moe i a Te whero, no Nga-ti-kino-haku, ko Maketu.

A black and white diagram of the whakapapa from Pare-haoko to Tuku.

Ko te tuahine a Toa-rangatira ko Pare-tona, ka moe i a Tionga no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Te-rehu-toto, ka moe a Rehu-toto i a Mihi-ki-tu-i-rangi, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Pu-kauwae, ka moe a Pu-kauwae i a Rangi-ta-moana, nui, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko te Whata-tiari,ingoa, ka moe a Whata-tiari i a Rukuhia no Nga-ti-ra-rua, kaore he uri.

A black and white diagram of the whakapapa from Toa-rangatira Pare-tona to Whata-tiari.

page 73

Ko Tionga te teina o Rehu-toto, ka moe a Tionga i a Pare-tau-naha, no reira ano, ka puta ko Tehe, ka moe i a Mihi-ki-turangi no Ngati-te-ra, ka puta ko Marore, i moe a Marore i a Te-rauparaha, ko Te-kuru, ka moe i a Rangi haere-iho, ka puta ko Te-maunga-kino, te muri iho i a Te huru ko Tama-ranga, ka moe i a Te-ahi-hurahura, muri iho i a Tehe ko Te-rangi-horo-kai, he tangata kohuru tenei, ka moe i a Tikawe, nui, no Nga-ti-ra-rua, ka puta ko Rehu-toto, ingoa, ka moe i a Te-whakaroro, no Nga-ti ra-rua ka puta ko Hare-peka.

Te tuahine o Te-rehu-toto ko Rangi-ta-moana, i moe i a Te-rau-paraha, muri iho i a Rehu-tote, ko Te-ipu ka moe i a Te-maro no Ngati-te-wai-pango, ka puta ko Te-uira ingoa, ka moe i a Mutumutu, tama a Noho-rua, kahore kau he uri, ka mate a Mutu ka moe ano ia Nga-piko o Nga-ti-tama, ka puta ko Rawiri.

Te tuahine o Taka-mai-te-rangi ko Koke.

A black and white diagram of the whakapapa from Tionga to Uira.

page 74

Ko Honga-honga te matua o Te-hou ratou ko Te-waero, ko Te Awa, he wahine, ko Te Ahi-tapi.

Ko te kainga i noho ai a Tiki-nui kei Hiku-rangi ko Te-rangi te teina, he iramutu enei tangata na Mai-whiti. Ko te take tenei i mate ai a Tiki-nui, he rore kiore, he tuhuna (tuhua) kukupa, he totohe na ratou ki aua tuhuna ra, ki nga ara kiore o Hiku-rangi; haere ana a Tiki-nui ki Kai-para ki te ngakau mo ana kiore, mo ana kukupa; tae noa atu ki Ngati-whatua, ka maranga te ope a Tiki-nui; a ka haere te ope ra ka tae ki Hiku-rangi, rokohanga atu tera e noho ana i roto i te Pa, ka pau te huaki e te ope a Tiki-nui, ka tahi ka whakahuatia te wai waha (te hari a te taua) a Ngati-whatua koia tenei

E hara i au
No Koro-ti
Na Koro-ta.

Tenei ake te roanga o taua hari. Ka tahi ka patua te iwi o Tiki-nui e taua taua, ka ngaro i konei a Nga-puhi ara ana teina ano me ana matua, ora ake ko Te-rangi. Te mea i ora ai aia i Te-ra-whiti ke aia e noho ana, ka rongo a Te-rangi kua mate ta raua iwi i a Tiki-nui te patu ka tahi ka haere atu a Te-rangi i te Ra-whiti a tae noa atu ki Tai-a-mai.

Ka moe a Honga-honga i a Rau-kata-mea kia puta ki waho ko Te-hou, muri iho ko Te-waero, muri iho ko Te-awa, muri iho ko Te-ahi-tapi.

Ka moe a Hou i tana wahine ki puta ki waho ko Mata-haia.

Ka haere a Te-waero moe rawa atu i tana wahine i Whanga-ruru i a Wai-niko i te tuakana, me Nako i te teina, ka whanau a raua tamariki; ta te tuakana ko Puruhi raua ko Te-rangi-tu-aro, he mahanga, ka whanau ta Nako ko Te-wai-kiri, ko Kiri.

page 75

A black and white diagram of the whakapapa from Honga-honga to the children of Puheihei.