Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. IV]

Upoko I

page break

Upoko I.

Ko te rau kau ano te whakawaia ana
Ki te whanau a Pani, a Rongo-tau,
Nana te Kahui-kura.
Nga taonga whakamanamana e tama ma
A o kuia, aua atu ki tawhiti.
Naku pea koutou koi (i) tiki atu
Hi Hawa-iki, ahu mai ai,
Ka tupu koutou hei tangata.
Ka ranga e o tupuna nga hau o te po,
O te pupuke, o te tau mate,
Hoki mai no ana ki te pukai wheo ai.
I tohia ai koe ki te tohi a Tu-toro-hakina,
O Tu-te-ngana-hau, kia karo riri tama,
Kia karo nguha, kia karo patu;
Kei te whakahira (whakanui) koe
I te riri kaiapa. na o matua
Ki roto Kai-rau, kia ruku atu koe
Te ruku a te kawau, ka ea to ika
He haku no te moana uri.
Ka ko (haere) o rongo i runga Hau-matao
E uia mai koe e nga whenua
“Ko te tama a wai?”
Ka toa ka rangona
Ka tu i te ihu o te waka ka rangona;
Ka amohia e te iwi, ka tiketike ki runga;
Koia patu apiti te kiri kai mata.
Kihai taku tamaiti i waiho e au
I roto
Ngaengae, kia whakatata koe
E Totara-i-ahua, ki te mata rakau
Kia tere matoru koutou ko o maatua
Ki roto Manu-kau.
E kore an e mihi atu ki a koutou.

Hape-Ki-Tu-A-Rangi.
(Nga-Ti-Mahuta.)

He korero enei mo te waka mahue, mo te haerenga mai o nga Tupuna i Tawhiti-nui. He tangata mahue atu i Hawa-iki tena tupuna o tatou a Hape-ki-tu-a-Rangi. Te whakatikanga mai o page 21 Hape nana tonu te Tuahu ki Aotea-roa nei, te ingoa o tana waka ko Tai-nui: ka tahi te Rangatira o runga o taua waka ka whakatu pou Tuahu; tona tangata o runga ko Hotu-roa; ta raua tau tohetohe me Hape mo a raua pou, na Hape, te pou tuatahi, na Hotu-roa te tahi he mea tahutahu ki te ahi. Heoi ena kupu.

Tai-Nui. (Nga-Ti-Maru)

He korero mo te haerenga mai o nga tupuna o te Maori i Hawa-iki.

Ka timata i ta nga kaumatua Maori wahi i mohio ai.

Ko te take i haere mai ai te tangata Maori ki tenei motu he whawhai nui noa atu i Hawa-iki; tini noa atu nga tangata i tu ki taua whawhaitanga, a he tini ano hoki nga tangata ki te hinganga.

Ko te ingoa o tenei parekura ko te Ra-to-rua.

No te taenga mai ki konei ki Ao-tea-roa nei ka titoa atu he waiata mo taua parekura nei mo te Ra-to-rua.

Nga tangata nana tenei parekura ko Heta tetahi, ko Ue-nuku tetahi; na taua whawhai nei ka riri tonu kia rana, kaore i mau te rongo, na reira i whati mai nei tetahi, ka noho atu ra tetahi, ko nga mea tenei i haere mai nei ki konei ko nga Maori.

Ka noho te iwi ra i Hawa-iki ka mea ki te tarai waka ma ratou, hei rapu whenua hou ma ratou. Ka taraia te waka ra ka oti, ko Tai-nui te ingoa o te waka, ka oti ka maanu ki te wai, ka utaina te waka ra ki nga taonga. Ko nga tangata enei o runga ia Tai-nui ko Hotu-nui, Hotu-roa, Hotu-papa, Hotu-mata-pu; ko nga mea ingoa nui enei.

Nga wahine ko Marama, ko Whakaoti-rangi.

Ka uta te waka ra ka tahi ka karanga mai nga tangata o uta kia Hotu, “E Hotu e, he Tama-tea.” Ka tahi ka karanga atu a Hotu-nui, “He aha koa, tukua maua nei ko te Tama-tea ki te moana whawhai ai.”

Ka tahi ka ruruku a Hotu i te ara mo tana waka.

page 22

Ka tahi ka rere mai te waka ra ka whiti mai ki tenei motu, ka kite nga tangata o Tai-nui i te whero o te pua o te Pohutu-kawa, ka whiuia te kura a Tai-ninihi (Tau-ninihi) ki te moana, he tarutaru whero tenei mea te kura; ka pae ki uta ki Whanga-paraoa, ka kitea e Mahia (Mahina); no reira te whakatauki nei, “Te kura pae a Mahia.” E tupu mai nei ano i reira tera tarutaru.

Ka rere mai a Tai-nui, ka ahu mai ki raro nei, pa rawa mai i Whitianga ka mahue te whakawhiti (te ra, te komaru) i reira; ka hoe mai te waka ra a Moe-hau ka taka kei roto o Hauraki, hoe tonu ka u ki Te-ana-puta; he ana kowhatu puta tonu puta tonu; ko te herenga o Tai-nui tera puta. Hoe tonu a te Wai-whakarukuhanga kei waenga-nui o Wai-hou o Piako, ka mahue te punga a Tai-nui i reira he kohatu nui, a e takoto mai nei ano, a tae noa mai ki tenei ra: tona ingoa to tera kowhatu ko Te-pungapunga. Ka hoe te waka ra ka ahu whakawaho o Hau-raki ka ma te taha ki te hauauru a Whakatiwai, Whare-kawa, ka mahue a Marama raua ko tana taurereka i uta, hoe tonu te waka ra a ka tae ki Tamaki, ka hoe tonu i roto i te awa, ka u ki Ota-huhu, ka too te iwi ra i taua waka kia puta ki tua ki Manu-kau kaore i taea, too noa too noa kaore i taea kaore i aha, te take i kore ai e taea te waka ra ko Marama i moe i tana taurereka: tera te wahine ra raua ko tana taurereka te haere mai ra roko hanga mai te iwi ra e to ana i taua waka, ka eke te wahine ra ki runga ki te waka ka whaka hua i tana tau:—

Toia Tai-nui, te patu ki te moana.
Mawai e too?
Ma te whakarangona ake ki te taha o te rangi.
He tarawa i nuku,
He tarawa i rangi,
Punia teina; nau mai,
Nau mai, e Taane-koakoa,
E Taane-rangahau,
E Taane takoto atu ana to ngaro ki tatahi,
Turuturu haere mai ana
Te wai o te hika (waha) o Marama;
E patua ana mai e te komuri
Hau na runga o Wai-hi;
page 23 Kei reira te iringa o Tai-nui maiea.
U ura te ra,
We wero te ra.
Nga tangata i whakaririka.
Mamau ki te taura,
Mamau ki te taura,
Kia tu mata torohia atu
Taku mata toro hoi hoa
Turukiruki, panekeneke,
Ihu o te waka, turuki turuki.

Ka oho katoa te iwi ra “Paneke paneke.”

Ka tahi ka taea te waka ra no te tau a te wahine ra, ka tahi ka mohio te iwi ra kua paa a Marama ki tana taurereka na te kupu ra “Turuturu haere mai ana te wai o te hika (waha) o Marama.” Ka puta te waka ra ki tera moana, ka hoe u rawa atu i Awhitu, ka mahue nga neke i reira, he kopii te rakau, ara he karaka. Ka hoe atu i reira ka ma te moana tai-auru, a u noa ki Heahea i Kawhia, ka tau ki reira, e tau mai nei ano he kohatu a tae noa mai ki tenei ra, ko Tai nui tona ingoa to tera waka kohatu, ka noho nga tangata i reira.

Tai-Nui.(Nga-Ti-Maru.)

Kaore te maori e mohio ki nga tau o te taenga mai o Hotu ki tenei whenua, ara ki enei motu ki Ao-tea-roa, a tae noa mai ki enei ra; engari ko nga whakatupuranga tangata ta matou e mohio ai.

Ka noho te iwi ra i Hawa-iki, ka tarai waka ma ratou, hei rapu whenua hou ma ratou. Ka taraia te waka ra ka oti, ko Tai-nui te ingoa o te waka ra. Ka manu ki te wai, ka utaina te waka ra, ko nga tangata enei o runga ia Tai-nui, Hotu-nui, Hotu-roa, Hotu-ope, Hotu-papa, Hotu-mata-pu; tera atu etahi o nga ingoa o nga tangata o runga ia Tai-nui.

Nga wahine ingoa nui o runga i taua waka nei ko Marama, raua ko Whakaoti-rangi. Nga purapura a nga wahine ra i hari (mau) mai ai he Kumara, he kakano Hue.

page 24

Ka rere mai ra te waka ra ka karanga mai nga tangata o uta kia Hotu, “E Hotu e, he Tama-tea.” Ka karanga atu a Hotu “He aha koa, tukua atu maua nei ko te Tama-tea ki te moana whawhai ai.”

Ko te Tama-tea he Marama hou: ki ta te maori tikanga, ka kowhiti te Marama he takiwa hau tena, e tanu ana te hau i te rua o te Marama.

Ka rere mai te waka ra a Tai-nui ka whiti mai ki tenei motu, ka kite i te Rata e whero ana, no reira ka mea a Tai-ninihi ki ana mea i hari (mau) mai ai; ko ana mea tenei i hari mai ai, he kura he mea whero, no tana kitenga i to Rata i te Pohutu-kawa, ka tahi ka mea, “Moumou hari mai au i taku kura, he kura nei ano to tenei motu,” ka tahi ka whuia te kura a Tai-ninihi ki te moana. Ko te whenua i pa mai ai te waka ra ko Whanga-paraoa i te ra whiti; ka pae to kura a Tai-ninihi ki uta, ka kitea e Mahia (Mahina); no reira to whakatauki nei, “Te kura pae a Mahia,” mo te mea ngaro e kore e hoki ki te tangata nana te mea; puta noa tenei whakatauki i nga iwi Maori katoa o enei motu, ara “Te kura pae a Mahia.”

No te taenga o te waka nei ki uta, ka tahi a Tai-ninihi ka haere atu ki te tiki Rata hei pare mona, hei pare hoki aua kura i haria mai nei eia i Hawa-iki, ka tahi ka parea eia te pua rata, ka ore i roa i aia e pare ana kua maroke; ka tahi ka hoki ana whakaaro ki ana kura i whiua ra eia ki te wai; ka haere aia ki te hahau (rapu) i ana kura i te taha tika (tai o te moana) a kaore i kitea eia, no te mea kua kitea e Mahia: a ka rongo aia ia Mahia ana kura, ka haere aia ki te tiki; kaore i makere (tukua) mai aua kura ia Mahia, ka tono a Tai kia homai ana kura, karanga mai a Mahia, “E kore au kura e hoatu no te mea he kura pae na Mahia,” waiho tonu iho hei tikanga ma te Maori, ahakoa he pounamu, he mea kite, e kore e hoatu kite tangata nana te taonga, a ka whakahuatia ano te whakatauki nei “Te Kura-pae a Mahia.”

Ko Mahia no runga i etahi waka ke atu, i nga waka kua u mai i mua atu ia Tai-nui, no muri ko Tai-nui ka u mai.

page 25

E ngari he tinihainga rawa te mahi a nga tangata o runga ia Tai-nui.

No te unga mai o nga waka katoa ki Whanga-paraoa, rokohanga mai ko te tahi tohora kua pae mai ki uta takoto mate ai, ko ta ratou mahi he here i e tahi taura (whakaheke) ki taua ngohi moana nei mau ai, me te totohe ano nga tangata o nga waka katoa nei; e mea ana etahi na ratou te waka kua u wawe mai. Ka puta i konei te mahi a Hotu-nui a te tangata nui o runga i Tai-nui, ko te mahi tenei a Hotu-nui ratou ko ana hoa, ka mau ratou ki etahi harakeke (korari) hei taura (whakaheke) ma ratou hei here ki taua tohora, ka tunutunua a ratou taura ki te ahi kia maroke, ka tahi ka kawea atu ka herea aua taura a ratou ma raro i nga taura katoa kua mau ki taua tohora, ka whakaurua ma roto i aua taura, ka herea ki te tahi mea i roto i te onepu; no te ahiahi i u mai ai taua waka nei, a no te po i herea ai taua taura tinihanga nei ki te tohora ra, ka mutu te here o te taura ka hoki ratou ki ta ratou waka, ka mea ano a Hotu-nui ki ana hoa kia tunutunua nga rau rakau o ta ratou Tuahu ki te ahi kia maroke ai hei tohu ma ratou, ko nga mea kua maroke nga taura me nga tuahu, ko te waka tena kua u wawe mai. Peratia ana e ana hoa, a ka oti ka ao te ra ka totohe ratou, ara nga tangata o nga waka katoa nei i reira, ka mea nga tangata o runga ia te Arawa koia kua u wawe mai; ka mea nga tangata o runga ia Mata-tua koia kua u wawe mai, ka mea nga tangata o runga ia Kura-whau-po koia kua u wawe mai, ka mea nga tangata o runga ia Toko-maru koia kua u wawe mai; ka tahi ka mea atu a Hotu-nui te tino tangata o runga ia Tai-nui, ki nga tangata katoa o nga waka e rima nei ko te kupu tenei, “Whakarongo mai e hoa ma, no matou te waka kua u mai i mua atu i a koutou, otira tenei he tohu ma tatou katoa i a tatou taura i here ai ki ta tatou ngohi moana e takoto mai nei, me nga raurau hoki o a tatuu tuahu, ko te taura kua maroke, me te tuahu hua ngingio te raurau, ko te waka tena kua u wawe mai ki tenei whenua e noho nei tatou.” Hohoro tonu ia Tama-te-kapua tangata nui o runga i te Arawa, me nga tangata o runga i era atu o nga waka nei te whakaae te kupu a page 26 Hotu-nui te tino tangata nui o runga ia Tai-nui. Ka tahi ka tirohia nga taura i herea ai te tohora, ka kitea na nga tangata o runga ia Tai-nui, te taura (whakaheke) kua maroke; ka tirohia ko nga tuahu, ka kitea na Hotu-nui ano te tuahu kua ngingio te raurau: ka tahi ka tuturu, ko Tai-nui te waka kua u wawe mai ki tenei whenua o aua waka e rima nei, waiho tonu iho ko Tai-nui te tuatahi o a ratou waka katoa.

Ko ta ratou whakahua tenei mo a ratou waka, Tai-nui, te Arawa, Mata-tua, Kura-whaupo, Toko-maru, kei nga waiata mo enei waka ko Tai-nui ano te tuatahi.

Ko Tai-nui anake tenei ka korerotia ake nei.

Ka huaina te ingoa o taua whenua i u tuatahi mai ai aua waka, ko Whanga-paraoa, ko ta ratou Paraoa i herehere ai.

Ka rere mai a Tai-nui i Whanga-paraoa, ka ahu mai whakararo nei te rere mai, u rawa mai i Whitianga, ka mahue to whakawhite (komaru, ra) i reira, kei to pari e piri ana: ki te moana titiro mai ai, rite tonu ki to whaka-whiti waka Maori; te ingoa o tena wahi ko to Ra-o-tai-nui. Ka hoe mai te waka ra ka u ki raro mai o Whitianga ki Wharenga, ka mahi takaro nga tangata o runga ia Tai-nui, ka mau ratou ki te tahi kowhatu nui, nui atu i te rima tana to toimaha, ka utaina ki runga ki tetahi kohatu ahua nui a raro, ahua iti a runga, utaina iho taua kohatu nui ki runga, pena te ahua. A small black and white sketch showing the shape of the stone Pohatu(Kowhatu)-whakairi. He mea miharo rawa tena mea ki te titiro atu, tona ingoa to tena kohatu me tena wahi ko Pohatu-whakairi. Ki ta etahi tangata kii, he tangata tena mea no runga ia Tai-nui. Ki ta etahi kii he takarotanga na nga tangata o runga ia Tai-nui.

Ka hoe mai te waka nei, a Moe-hau ka ahu ki roto ki Hau-raki ka u ki te Ana-puta, he ana kohatu i puta mai i tetahi taha o te tumu puta atu ki tetahi taha, ko te herenga tena o Tai-nui i taua puta. Kei raro iti mai o Tararu taua ana puta i herea ai a Tai-nui. No te tau i tahuri ai te waka a Nga-ti-maru ki Tamaki nei i horo ai taua ana kohatu, meatia ana e nga tangata, he tohu no taua waka tahuri te pakarutanga o taua page 27 kohatu. E toru nga wiki i muri iho o te horonga o taua ana kohatu ka tahuri taua waka a Nga-ti-maru.

Ka hoe mai a Tai-nui i te ana puta ka ahu ki Wai-hou, a ka tae te waka nei ki waenganui o Wai-hou o Pi-ako ka mahue te punga o Tai-nui ki reira, he kohatu nui noa atu taua punga, a e takoto mai nei ano a tae ana mai ki enei ra. Tona ingoa to tera kohatu, ko Te-punga-punga.

Ka hoe te waka ra ka ahu ki te hauauru o Hau-raki, ka whakawhiti ki Whakatiwai, ka hoe tonu i te tahataha o Whare-kawa, a ka mahue a Marama, te tahi o nga wahine o runga ia Tai-nui raua ko tana taurereka i uta.

Ka hoe tonu te waka ra ka u ki Taka-puna, ka haere nga tangata ki te matakitaki whenua, ka piki i te puke o Taka-puna, ka kite atu i te manu e rere mai ana i Manuka, ka tahi ka tirohia, he moana ano tera. Ka tahi ka tirohia te wahi poka tata ki reira, ha kitea ko Tamaki te awa tata ki reira, ka tahi ka hoe mai te waka nei a Tamaki ka u ki O-tahuhu ka too te iwi ra i tana waka kia puta ki tua ki Manuka, too noa kaore i taea ko Marama kua paa ki tana taurereka. Tera te wahine ra raua ko tana taurereka te haere mai ra, rokohanga mai te iwi ra e raua e too ana i tana waka kia puta ki waho ki Manuka, ka eke te wahine nei ki runga kia Tai-nui, ka whakahua i te tana tau; ko te tau tenei.

Toia Tai-nui te patu ki te moana Mawai e too?
Ma te whakarangona atu ki te taha o te rangi.
He tara wai nuku,
He tara wai rangi.
Punia teina, nau mai
Nau mai, e Taane-koakoa.
E Taane-rangahau.
E Taane takoto atu ana te ngaro ki tatahi.
Turuturu haere mai ana te wai
O te hika (waha) a Marama,
E patua ana mai e te) komuri hau,
Na runga o Wai-hi
Kei reira te iringa o Tai-nui.
page 28 Mai ea; ura te Ra;
Wewero te Ra.
Nga tangata i whakaririka,
Mamau ki te taura;
Mamau ki te taura kia
Tumatatorohia atu, taku tumatotoro.
Hoi: hoa; turukiruki,
Panekeneke; ihu o te waka.
Turuki turuki, panekepaneke.

Na Marama tenei tau, no te toanga mai o Tai-nui i O-tahuhu i roto i Tamaki.

Tera ano etahi tau o te toanga mai o Tainui i te nga-here i taraia ai ia i tawahi i Hawa-iki.

Ki ta etahi kii i puta a Tai-nui ki Manuka. Ki ta etahi kii kaore i puta; ko te take i kore ai e puta, ko te paanga a Marama ki tana taurereka ia raua i noho atu i Whare-kawa i roto i Hau-raki.

Tetahi o nga take i tino mohiotia ai kaore a Tai-nui i puta ki Manuka, ko nga tohu o Tai-nui kaore i roto i Manuka engari kei waho anake nga tohu.

Ka ahu te rere a te waka nei whakararo whaka Nga-puhi. E ki ana etahi tangata no runga ia Tai-nui a Nga-puhi, koia tenei ingoa a Nga-puhi; tona tikanga ko nga puhi o te ihu o Tai-nui. Otira kei a Nga-puhi ano te korero mona.

Ka ahu a Tai-nui ki raro ki Muri-whenua whaka te hauauru, kei runga mai pea o Muri-whenua ka a a Tai-nui ki uta, ka mahia ano e ratou tetahi mahi takaro ma ratou i reira, ka hanga e ratou tetahi ngohi moana; he mea haupu ki te kohatu; i penei te ahua me te tohora te ahua o taua mea, i hanga hoki ki te ahua o te tohora i hereherea ra e ratou i Whanga-paraoa i to ratou oroko unga mai ki tenei motu. Huaina iho e ratou te ingoa o tena mea ko “Tohora-nui.” Ma Nga-puhi e whakatika te tuturu o tenei mea o “Tohora-nui.”

Ka hoe tonu te waka ra i te tai hau-auru, kei te taha whakararo o te kongutu awa o Maiiuka ko tetahi tohu ano o Tai-nui. Mehemea i na Manuka a Tai-nui, ka whai tohu ano ki roto ki Manuka, ko te tohu kei waho kei te kongutu awa o page 29 Manuka; ko te pounga o te hoe a te tahi o nga tangata o runga ia Tai-nui, kei te pari e titi ana i titia mai i waho; na reira i tino tuturu ai te mohiotanga, i na Muri-whenua mai ano a Tai-nui. Kei Awhitu ko nga neke o Tai-nui, kei reira e tupu ana, he kopi te rakau, ara he karaka, e tupu mai nei ano a tae ana mai ki tenei ra.

Ka hoe tonu te waka ra ka u ki Heahea i Kawhia ka tau ki reira, a e tau mai nei ano i Kawhia, a tae ana mai ki tenei ra, he kowhatu: tona ingoa to tera waka kohatu ko Tai-nui. Ka mutu tenei.

Ka noho nga tangata o Tai-nui i uta, ka whakato i a ratou mea i hari (mau) mai ai i Hawa-iki, ka whakatokia nga purapura a nga wahine o runga ia Tai-nui, a Marama raua ko Whakaoti-rangi. Haere ake e wha nga maara a nga wahine nei, kotahi maara kumara a tetahi, kotahi maara hue, kotahi maara kumara a tetahi kotahi maara hue. Te tupunga ake o te maara kumara a Marama he Pohue, te tupunga ake o te maara hue he Mawhai ka whakama a Marama ki ana maara, kaore nei i tika te tupunga ake o nga purapura.

Ka tupu nga maara a Whakaoti-rangi, tupu ake nga maara ra, he kumara ano to te kumara, he hue ano to te hue, ka koa te wahine ra ki te tika o te tupuranga ake o nga purapura o ana maara; ka pepeha aia i tana tauki pepeha “Koia kei te putiki a Whakaoti-rangi i kawe mai ai i Hawa-iki tika rawa te tupuranga ake.” Waiho tonu iho hei whakatauki mo te wahine tohu kai, mo te tangata tohu kai “Ko te putiki a Whakaoti-rangi.” Ko nga iwi maori e mohio ana kia Whakaoti-rangi, e mohio katoa ana ano hoki ki taua whakatauki. Ka mutu te korero mo nga tangata katoa o runga ia Tai-nui, engari ko Hotu-nui anake tenei ka korerotia ake nei, ko te tino tangata hoki aia o runga ia Tai-nui.

Ka moe a Hotu-nui i te wahine, i te tamahine a Mahanga. Ko Mahanga no nga waka o mua atu i a Tai-nui ma. Ka hapu te wahine a te tangata ra a Hotu-nui, ka tuahu te tangata ra i tana maara, hei maara kumara mana. I reira ano ka pau te page 30 hapoki (rua) kumara a Mahanga a te hungawai o Hotu-nui i te tangata te tahae. Nei koa ko nga waewae o Hotu-nui he piko te koromatua. Ka titiro a Mahanga i nga waewae o nga tangata i tahaetia ai tana hapoki kumara, kahore i tino mohiotia eia, kotahi te waewae i mohiotia eia ko to Hotu-nui. He tangata haere noa iho aia kaore aia i mohio kua tahaetia te Hapoki kumara a tana hungawai, ko te hunga na ratou i tahae kaore i tino tika ta ratou takahanga i te oneone kei mau te ahua o a ratou waewae i reira, kei mohiotia ko ratou te kai tahae. I te kitenga ano e Mahanga i nga waewae o Hotu-nui e ahua ana i runga i te oneone i te taha o tana hapoki kumara, ka mea aia na Hotu-nui i tahae tana hapoki kumara; ka whakapaea a Hotu-nui he tahae kai, ka whakakahore atu te tangata ra; hei aha ma Mahanga mea tonu mai, “Nau ano i tahae taku hapoki kumara,” ka whakama a Hotu ki ta raua ngangare ko Mahanga tana hungawai, ka mea a Hotu kia haere noa atu aia ki tana haere he wahi ke, a ka ki atu aia ki tana wahine e hapu ra, “E muri e whanau to tamaiti, he taane, waiho te ingoa ia Maru-tuahu i taku maara i tuahu kau nei au kaore nei i whakatokia ki te kumara; ka haere nei au ki taku haere noa atu.” Ka mea mai te wahine ra kia Hotu-nui, “Kowhea tau whenua ka haere na?” ka mea atu a Hotu “Ko Hauraki,” ka ui atu ano te wahine “Kua kite koe i tera whenua,” ka mea atu a Hotu “Ae kua kite ahau i tera whenua, i na reira mai te hoenga mai o taku waka o Tai-nui.”

Ka haere te heke a te tangata ra o Hotu-nui, haere ake te heke ra hoko-rima, ka ahu te haere ki Hau-raki, puta atu ko Whare-kawa, rokohanga atu e Hotu he tangata ano to tera whenua, ko Uri-o-pou te ingoa o tera iwi, ka noho te heke o Hotu ki te tahi o nga Pa o taua whenua nei o Whare-kawa ki Whakatiwai.

Te Rangatira o tera whenua katoa o tera iwi hoki ko Rua-hiore, ka noho taurereka te heke o Hotu, ki taua wahi ko te taurereka tenei o Hotu, ka whiwhi i te kupenga, i te roi, i te pohue, ka murua te mea iti te mea rahi a Hotu, he muru kau na tena iwi na Uri-o-pou.

page 31

No muri ka whanau te tamaiti a te wahine ra he taane, ka huaina te ingoa ko Maru-tuahu, ko te ingoa a Hotu i ako iho ai ki tana wahine.

Ka tupu te tamaiti ra a ka kaumatua ka haere ki te takaro ratou ko nga tamariki o te kainga. Ko te takaro he niti (neti), he taa potaka, he pirori, ko a te tamariki maori ko ana takaro; ka rere te potaka a Maru-tuahu, ka hae etahi tamariki, ka mea ratou. “Engari ta te poriro nei rere rawa,” pera tonu te mahi a te tamariki kia Maru-tuahu, ka whainga (whawhai) a Maru ki te tamariki ka mea mai ano nga tamariki ki aia “Poriro poriro kei whea tou matua” ka whakama te tamaiti ra ka hoki ki tana whaea ka patai (ui) atu, “E tai kei whea toku matua?”

Ka mea mai te whaea, “Kei Hau-raki.”

Ka mea atu ano te tamaiti, “Kei whea tera wahi ?”

Ka mea mai te whaea, “Mau e titiro ki te putanga mai o te ra,” ka mohio te tamaiti ra ka waiho i roto i te ngakau, ka kaumatua te tamaiti ra, ka oti nga moko te taa, ka haere mai raua ko tana taurereka ki te rapu i tana matua, ka tae ki tenci pa ka patai atu “Kaore ranei he heke i haere mai nei?”

Ka mea mai nga tangata o tena pa, “Kaore he heke hou, engari no mua noa atu, ko te heke a Hotu-nui.”

Ka mea atu a maru, “I-ahu whakawhea?”

Ka meatia mai e taua pa, “I-ahu ki Hau-raki.” Ka haere tonu te tangata ra raua ko tona taurereka tenei pa ka patai ano te tangata ra, “Kaore ranei he heke i haere mai nei ?”

Ka meatia mai, “No mua noa atu, ko te heke a Hotu nui.” Ka haere tonu te tangata ra, puta rawa mai i Whare kawa, ka kite i te kukupa, i te tui e mui ana i te kohe, ka piki te tangata ra ki te wero manu ma raua. Ko te hoa i noho i raro. Ko te ingoa o te wahi i taua rakau i piki ai a Maru-tuahu ki te wero manu ma raua ko tana taurereka ko “Te-haumi” ko te ingoa o te rakau i piki ai aia ko “Te-kohekohe,” e tupu mai nei ano tera motu rakau, me te ingoa tuturu tonu a tae noa mai ki tenei ra.

Tera nga wahine ra te haere mai ra; i haere mai ki te whawhati kiekie hei whariki whare; tokorua he tamahine anake page 32 na Rua-hiore, na te rangatira o tera whenua katoa; ka haere mai nga wahine ra i te taha tai, ko te motu rakau ia Maru-tuahu ma nei, i uta ake o nga wahine e haere nei; ka rongo ake nga wahine ra i te tui e ngoengoe ana i runga i te here wero manu a Maru-tuahu raua ko tana tau-rereka ka mea nga wahine ra “He tangata,” ka mea tetahi, “Nowhea hoki tena tangata i hua ai, ko taua nei anake hoki nga tangata ka riro mai ki te haere,” ka wehi nga wahine ra, ka mea “He tangata ke noa atu,” ka tahi ka peka atu nga wahine ra ki te titiro tangata; ko te teina o nga wahine ra kua kite wawe atu ia Maru-tuahu, i runga i te rakau, kaore a Maru i kite mai i aia. Ka hoki atu te teina ki te tuakana ka mea atu, “Taua ka hoki kaore kau he tangata,” ka hoki nga wahine ra, ka tae ki te pa ka korero te teina ka mea, “Kaore, kaore, kaore te tangata nei,” ka mea atu te tuakana, “E hoa nau i ki kaore he tangata,” ka mea mai te iwi o nga wahine nei, “Kei whea tena tangata?” ka mea atu te wahine ra, “Kei raro ake nei” ka mea mai te matua o nga wahine nei, “Tikina ngarea (tonoa) mai ki te kainga,” Ka haere tokorua ano nga wahine ra, a ka tae ka kite mai te taurereka a Maru-tuahu i nga wahine ra e haere atu ana, ka karanga ake te ropa (pononga) ra kia Maru, “He tangata e haere nei,” hohoro tonu te heke o Maru ki raro, kaore hoki aria kakahu i aia i runga i te rakau, a ka tae atu nga wahine ra, ka mea atu, “Hoake tatou ka haere ki te kainga,” ka mea atu a Maru-tuahu “Hoatu,” ka haere nga wahine ra no muri i haere atu ai nga tangata nei, ko nga tangata ra ki muri, ko nga wahine ra ki mua totohe haere ai kia Maru-tuahu: ka mea te tuakana, mana ano tera taane, ka mea te teina mana ano tana tane nana ano i kite; ko nga ingoa enei o aua wahine nei, ko Pare-moehau te ingoa o te tuakana, ko Hine-urunga te ingoa o te teina. Ka haere atu a Maru-tuahu ma ka tae ki te Tarata, ka waiho te heru me te takawai (tahaa) hinu i roto i te puta kohatu, tona ingoa to tera kohatu i waiho ai te heru me te hinu a Maru-tuahu ko “Te-ana-kotaha” Rite tonu te ahua hei waihotanga mo te tahi mea tuturu tonu pai tonu, a tae noa mai ki tenei ra. Haere tonu a Maru ma ka tae ki te pa, ko te ingoa o tera pa ko page 33 Pu-)anoano. I te po ka haere a Maru ki te horoi i aia ki te uku, ka mutu te mahi raweke a te tawhiti ra i aia, tia rawa ki te raukura. Ko to te Maori mea nui hoki tenei. Hoki tonu mai te tangata nei i te po, ka ao te ra ka titiro te iwi ra ka mea ratou, “He rangatira te tangata nei mei te ahua.”

Ka patai (ui) atu te tangata ra, “Ko whea te ingoa o te moana e hora i waho nei, puta noa ki roto puta noa ki waho, ara tona ingo nui katoa?”

Ka mea mai nga tangata whenua, “Ko Hau-raki te ingoa nui, ko Tikapa te moana e hora mai nei.” Ka tahi ka mohio a Maru kei reira tona matua a Hotu-nui, ina hoki ko Hau-raki tenei. Ka tahi ka patai te tangata nei, “Kaore ranei he heke nei ?”

Ka mea mai te iwi whenua, “Nowai koia?”

Ka mea atu a Maru, “Ano ra he patai noa atu ano.”

Ka mea mai ano te iwi ra, “Kotahi ano ra te heke e noho nei, no mua noa atu, ho te heke a Hotu-nui,” ka tahi ka tino mohio te tangata ra kei reira pu ano tana matua. Ka haere a Maru kia kite i tana matua ia Hotu-nui. I Whakatiwai a Hotu e noho ana. Ka haere a Maru ki reira, a ka tae aia, ka peke a Maru ma runga i te huahua o te pa, kaore i tomo ma raro, he tapu nona, haere tonu a Maru, noho rawa atu i te whare a Hotu, kahore a Hotu i mohio ko tana tamaiti tenei, noho tonu, ka maoa te kai, ka kawea mai etahi ma Maru raua ko tana ropa (taurekareka), ko etahi ma te tangata o te pa, kaore a Maru i haere ki te kai i te kai i kiia ra ma raua ko tana ropa, i tatari a Maru kia haere a Hotu ki te kai; ka haere a Hotu ki te kai i te kai i kiia mana. Ka tahi ra ano a Maru ka haere tahi ia Hotu, noho ana i te taha o te kono (paoro, kete, rawhi) kai ma Hotu. Ka noho a Hotu, ka tatari a Maru kia totoro te ringa a Hotu, ki te kai, no te toronga o te ringa a Hotu, ka tahi ka toro atu te ringa o Maru na runga i te ringa o Hotu. Ka riri a Hotu mo te kai ka na rungatia i tana ringa, he tapu hoki no tana ringa; ka tahi ka mea atu a Maru, “Nau nei ano hoki,” ka mohio te kaumatua ra ko page 34 ta raua tamaiti pea, ko te tamahine o Mahanga. Ka noho raua a roa rawa, ka patai (ui) atu a Hotu kia Maru, “Kowai to ingoa?”

Ka mea atu a Maru, “Kaore koia koe i mea atu ki to wahine, ‘E muri e whanau to tamaiti me waiho i to maara i tuahu kau ra koe?”

Ka mea atu te kaumatua ra, “I pena atu ano,” ka tahi ka mohio te kaumatua ra, ko tana tamaiti te tangata nei, a ko Maru-tuahu tona ingoa; ka tangi a Hotu-nui ki tana tamaiti a po noa, ka mutu te tangi, ka mea atu a Hotu ki tana iwi, ki nga tangata o tana pa, “Kei puta ki waho he po tapu, mo te ahunga i te tuahu o taku tamaiti o Maru.” He karakia te tuahu.

Mehemea ka ore a Hotu-nui i haere mai i Kawhia penei e kore ano hoki a Maru e haere mai i Kawhia, penei e kite a Hotu i te whanautanga o Maru-tuahu, a ka karakiatia nga karakia mo Maru, i te itinga ano o Maru.

Ka moe a Maru i ana wahine, i nga tamahine a Rua hiore, a te rangatira o Uri-o-pou o te iwi e noho ana i Whare-kawa i te tahi taha o Hau-raki, ia Pare-moehau raua ko Hine-urunga, i nga wahine i kite nei ia Maru-tu-ahu raua ko tana taurereka ia raua i noho ki te wero manu ma raua.

Ka noho a Maru raua ko ana wahine i Whakatiwai ratou ko tana iwi ara ko te heke i haere mai nei ia Hotu-nui i te pa hoki o Hotu i noho ai.

Ka patai atu a Maru ki te matua ka mea, “E pa e ata-whai ana au rangatira i a koe?”

Ka mea atu a Hotu-nui, “E tama e kore e toe te paku iti ki taku ringaringa i tenei iwi e noho nei an i roto ia ratou.” Ka korerotia e Hotu-nui nga kino katoa e mea ai a Uri-o-pou ki aia. Ka tupu te whakaaro ia Maru-tuahu ka whakamatautau i te iwi nei kia kitea ai te tika o nga korero a tana matua i korero nei ki aia. Ka ngarea (tonoa) atu e Maru he tangata hei tiki ngohi (ika) ma ratou i nga kupenga a te tangata whenua, kaore i homai he ngohi ki taua hunga i tonoa atu nei e Maru-tuahu ki te tiki ngohi, patua iho taua hunga o Maru, e te hunga i te kupenga, whakatauki mai ana te iwi i te kupenga kia Maru- page 35 tuahu ko te kupu tenei, “He tikitiki nou te harakeke (korari) i O-toi” ka titiro a Maru, ka tahi ka mea, he tika nga korero a taku matua. Ka whakahau a Maru i te heke a Hotu kia taa i te kupenga ma ratou. Ka mahi taua iwi, a he nui noa atu te kupenga i oti te taa e taua iwi, ka mahi te iwi ra i te ngohi; i Whakatiwai ano te wahi i haoa ai aua kupenga e Maru ma, a i mahia ai aua ngohi, te ingoa o te wahi i tu ai ta ratou kupenga ko “Karihi-tangata.” No muri nei i huaina ai taua ingoa e ratou, ki taua wahi, he pepeha hoki na ratou; Meake tatou kite i te take o ta ratou ki pepeha nei.

Ka mahia te ngohi (ika) e Maru-tuahu ma hei hakari ma ratou kia “Uri-o-pou” ki taua iwi e noho manene nei a Hotu ma i reira. He mano te ngohi i mau ia Maru ma te hao, otiia he ngohi aha ta te toko ouou (torutoru) hanga, ki te mahi kai ma te iwi nui noa atu; e noho nei i roto i Hau-raki. Ka mea a Hotu ma, “E kore te iwi nei, a te Uri-o-pou e haere mai ki te kai i te hakari a Hotu ma i te kore kai, ara i te tirohanga iti mai o te ngohi i mahia e te iwi ouou: ma te kore kai pea, e kore ai e tae katoa mai te iwi tangata katoa o te whenua nei ki ta tatou karanga.” Ka puta ano ia Maru-tuahu te whakaaro, ka mea aia ki te ope o tana matua o Hotu, “Me mahi he rau rakau,” ko te ingoa tenei, o to rakau ki etahi iwi he Pukapuka, ki etahi iwi he Wharangi. Ka mahia e te iwi a Hotu ki te rau o taua rakau, a ko te tini o ana ran rakau i nui tini noa atu i te tini o te ngohi a te iwi nei i hao ai mo ta ratou hakari. Te ngohi e rite ana ki te rau o taua rakau, he Patiki, ka tahi ka huia te ngohi me aua rau rakau, nui noa atu te pataka (whata) o taua ngohi teitei noa aka hoki ki te titiro atu a te tangata he ngohi katoa. Ka tahi ka hangaa te whare, e waru kumi te roa o te whare, (e rite ana ki te 480 puutu), ka oti te whare ra te hanga ka tahi ka karangatia nga tangata o te iwi katoa, o te tangata whenua kia haere mai ki te kai i te hakari a Maru-tuahu. Ko te tino huihuinga mai o te iwi tangata whenua ki te kai i taua hakari, ko nga iwi haere mai, ko Uri-o-pou, ko Marama, ko Te-wai-o-taha, page 36 ka whaowhina (tomokia) ki te whare ra kii tonu i te tangata. Ko te take o tenei hakari he huna na Maru-tuahu i te iwi whenua; he takitaki hoki tana i te mate o tana matua o Hotu-nui, i aia i whakataurekarekatia nei. Kotahi te ra o te hui i noho ai i roto i te whare i hanga nei mo ratou, i te po ka tahi ka huna nga tangata katoa e Maru-tuahu ka patua ka tahuna te whare me te hakari katoa ki te ahi, ka ngaro te iwi o te whenua, a ka riro te whenua ia Maru-tuahau o Whakatiwai mai ano, a Rawaki ana mai.

Ka rere nga morehu o “Uri-o-pou” noho rawa atu i Hokianga i raro ia Nga-puhi. Ko Mara-tea te rangatira ingoa nui o taua iwi i rere atu nei i te patunga a Maru tuahu. Ko nga mea i mahue o taua patunga a Maru-tuahu i waiho ano kia noho ana i taua whenua nei, engari i whakahekea iho te tupu; waiho iho hei tiaki mo te whenua, hei kai mahi kai, a tae ana mai ki tenei ra te hekenga o ta ratou tupu.

Ko te timatanga tenei o te hunanga e Maru-tuahu i te tangata o te rironga hoki o te whenua i aia. Te ingoa o tenei parekura ko Te-ika-pukapuka.

Ka noho a Maru-tuahu, i Whakatiwai ratou ko te iwi, ara tana matua hoki me te heke katoa a Hotu, me ana wahine tokorua, a Pare-moe-hau, raua ko Hine-urunga nga tamahine a Rua-hiore a te rangatira a Uri-o-pou o te iwi i patua nei eia.

Ka roa ratou e noho ana i reira, ka whanau nga wahine a Maru-tuahu. Whanau ake ta te tuakana, ko Tama-te po, nana a Nga-ti-rongou; ko Whanaunga, koia a Nga-ti whanaunga; ko Tama-te-ra, koia a Nga-ti-tama-te-ra.

Whanau ake a te teina, ko te Ngako, ko Tauru-kapa-kapa. Na te Ngako, ko Nga-ti-maru, e noho nei i Hau-raki i enei ra, ko Nga-ti-maru katoa ia te ingoa nui, no te mea he uri katoa a Whanaunga na Maru-tuahu; e ngari ko te ingoa o to ratou matua kaore i riro ia ratou; riro ke ana i to ratou teina ia te Ngako, e karangatia nei ona uri ko Nga-ti-maru, ko te ingoa o Maru-tuahu o te matua o Tama-te-po, o Whanaunga, o Tama-te-ra, o te Ngako, o Tauru-kapakapa.

page 37

Tau tini hoki i muri iho o te Ika-pukapuka ara o te parekura i huna nei te Uri-o-pou: ka mate a Hotu-nui, ka ora ko Maru-tuahu ratou ko ana tamariki, me ana wahine me to ratou heke katoa. Hui katoa te iwi nei hokowhitu, ka noho tahi noa iho ratou ko te hunga i whakarauoratia nei e ratou e Maru ma. Ta ratou pa tuturu i noho ai ko Whakatiwai, me te mau tonu to ratou mana ki runga ki tena whenua katoa. Tau ana to ratou wehi ki te titiro atu a etahi iwi o Hau-raki ka ore nei i patua e ratou, me te roa o ta ratou nohoanga, me te nui haere, me te kaumatua haere hoki nga tamariki a Maru ratou ko ana wahine tokorua nei.

He tangata uaua rawa a Maru-tuahu ki te mahi kai, e takoto ana nga mania, e kiia ana he mahinga aua wahi na Maru-tuahu, e tuwhera ana nga turanga o ana Hapoki (rua kai), ara o ana rua kumara, te nunui te hohonu; waiho iho hei kopua wai i runga i te tihi o tetahi pukepuke teitei, kaore e mimita te wai o aua rua i nga tau raki te wai o aua rua. Nga ingoa o aua rua, ko Te-hunga-o-rewa-tu, tetahi ko Whaka-tau-taroa te tahi, ko Puke-rewa te puke i tu ai enei rua kai a Maru-tuahu, kei O-rua, kei raro mai o te whenua a Te Kawanatanga i Piako.

Muri iho o tena ka mate a Maru-tuahu, ka noho tonu iho ana tamariki i te wahi i waihotia iho ai ratou e tona matau hoki e Hotu-nui.

Nawai a ka kaumatua nga tamariki nga tama a Maru-tuahu, ka tae mai te tahi kakahu tatara (ara he haronga kia Nga-puhi) he mea hanga ki te harakeke Whara-riki, ka kite te iwi ra, ka whakapai ki tera harakeke, i hanga ai taua kakahu tatara, ka patai (ui) te heke a Hotu. “Kei whea tena harakeke e tupu ana,” ka mea mai te hunga nona te kakahu, “Kei Hau-maki e tupu ana.” Ka tahi ka hiahia nga wahine o te heke a Hotu, kia haere ratou ki te tapahi harakeke hei tatara mo ratou. Haere mawa ake nga wahine o te heke ra ki te tapahi harakeke tokorima, ka haere tahi atu i aua wahine tokorima nei, te wahine a Tauru-kapakapa a Waenganui, te wahine a te tama whakamutunga a Maru tuahu, i tokoono ai aua wahine. Ka hoe atu te waka o nga wahine nei i Whakatiwai, ka u ki Wara- page 38 hoe i Hau-raki, kei runga iti atu o te Totara, ka u te waka a nga wahine ra, ka waiho te waka i tatahi, ka haere ki te tapahi harakeke, ka tapahi ratou i te harakeke.

He nui noa atu te tangata o Hauraki i mua ai, ka kite taua iwi ra i te pai o Waenganui o te wahine a Tauru kapakapa, ka hiahia kia tangohia hei wahine ma ratou, ka tahi te iwi ra ka haere ki te waka a nga wahine ra tatari ai, kia hoki mai nga wahine ki ta ratou waka ka tango ai te iwi ra ia Waenganui.

No te hokinga iho i te tapahi harakeke ka tae iho nga wahine ra ki ta ratou waka, ka riro te wahine ra i te iwi nei, tukua atu ana nga hoa tokorima kia hoki.

Ka hoe te tokorima ra i ta ratou waka a ka tae ki te iwi a Hotu, ka korero atu kia Tauru-kapakapa me ta ratou nuinga katoa ano hoki, “E kua tangohia ta matou hoa; ko te iwi nana i tango ko Tu-hukea.”

Ka tahi ka haere a Tauru ki te tiki i tana wahine, ka na te tahatike te huarahi ona i haere ai, a ka tae aia ki Rawaki ki te kongutu awa o Piako, ka tahi ka eke ki te waka ka ahu ma roto I te awa o Piako, ka tae ki te Kerepehi, ka mahue te awa rahi o Piako, ka ahu te tangata ma roto i te tahi awa iti ano o Piako, ko te Hiku te ingoa, ka tae ki te Awa-iti ka noho i te tahi Pa o reira ko Matangi-rahi te ingoa o te Pa, ka tahi ano ka haere te tangata ra ka puta ki te awa ki Wai-hou; te ingoa o te wahi i puta atu ai ki te awa ko Rangi-ora, ka eke ma runga i te waka, ka ahu whakawaho o Wai-hou, whaka te wahi i u atu ai te waka o tana wahine i tangohia e Tu-hukea, e te iwi o Hau-raki.

Ko te iwi o te Pa ra o Matanga-rahi, ko Ngati-hako, ko Wharewharenga-te-rangi te rangatira, ko te iwi tena nana a Tauru i kawe ki te tiki i tana wahine, ka hoe te waka ra ka tuku i runga i te tai timu, ka taka i runga o Hui-rau, ka korero te hunga mohio kia Tauru, “Ka whano ka tata to tatou waka” ka tahi a Tauru ka whakatangi i tana Pu-tara. He pupu moana nui tena mea, he mea wahi te pito iti, ara te tou ka pupuhi mai ai; pai atu te tangi, kaha atu ma te mohio e whakatangi, pai page 39 rawa tena mea ki nga tangata o mua. Ka rongo nga tangata o te Pa i tango nei ia Waenganui i te tangi o taua Pu-tara e tangi ana, ka puta katoa ki waho ki te whakarongo, ki taua mea e tangi ana, ka patai (ui) taua iwi, “Nawai ra te mea e tangi mai ra,” ka patai atu a Waenganui kia ratou “E pewhea ana te tai nei ?” Ka mea mai taua iwi “E timu ana” ka mea atu te wahine ra “Mehemea e pari ana na Tauru te mea e tangi nei” ka mea atu te iwi ra “Hua atu na paapaa rawa ano, he mohio to taane kite whakatangi Pu-tara; ka tae to whakahihi ki to taane” ka roa rawa pea ratou e totohe ana, ka tata atu te waka ra, ka taka hoki te waka ra ki runga o te Pure e hoe ana, ka whakatangi ano te tangata ra i tana Pu-tara, ka tahi ka tino mohio te wahine ra na Tauru te Pu-tara e tangi nei, hoe tonu te waka ra ka u ki O-rua-rangi, ko te Pa hoki tera nana a Waenganui i tango, ka u te waka ra ka karanga ake a Tauru i aia ano e noho tonu ana i runga i taua waka “Homai taku wahine” ka karanga mai nga tangata o uta “Kaore e hoatu,” ka karanga ake ano te tangata nei, “Homai taku wahine.” Ka tahi ka whakatauki iho nga tangata o uta ko te kupu tenei “Manawatia i a koe te para whai ka uru kei roto.” Heoi ano ka hoki te tangata ra, kaore i eke ki uta, ka tae aia ki Whakatiwai, tika atu e korero ana ki tana tononga ake mo tana wahine, ki te kaiponutanga o te iwi ra, kite whakataukitangi iho; ka puta te pouri o te iwi nei ki te Pa i kaiponu nei i te wahine a Tauru kaore nei i homai ki aia. Otira i koa ratou mo te purutanga atu i taua wahine, kia whai take ai ratou ki te riri ki tena taha o Hau-raki.

Ka tupu te whakaaro a nga iwi katoa o Hau-raki kia kaua e tukua atu a Waenganui ki tana taane, ki te tama a Maru-tuahu, mo te whakangaromanga a Maru ma i etahi o nga iwi o Hau-raki, ara o Uri-o-pou.

Ka mea te heke ra, ara te heke a Hotu, “Hei koha tena ma tatou, ko ta tatou tukunga ia Tauru ki te tiki atu ia Waenganui, mehemea ia i tukua mai e ratou, tena ko tenei kaore rawa he wahi ki a koe e Tu-hukea.”

page 40

Ka tupu te whakaaro a te heke a Hotu kia huna te iwi i tango nei i te wahine a Tauru i te tama a Maru.

Tana hoatutanga o te ope a taua hunga ouou nei, haere ana i te whenua o te iwi nui whakaharahara, ka tae te ope a Hotu ki O-rua-rangi ka takoto nga pehipehi i waho o te Pa i tetahi taha o te awa, kaore i kitea e te pa, ka haere a Kai-rangatira ki te torotoro i te Pa. Ka haere te tangata ra, ka ako iho ki te ope, ‘E muri kei kai i te kai, kei inu i te wai,” i muri ano o te tangata ra ka kainga e te ope ra ki te kai, ka inumia ki te wai. Tana poauautanga o te tangata ra i roto i te Pa, warea ana e te moe awatea noa, i moe ai te tangata ra no te mea, i kainga mai a muri e tana nuinga, ka tatari mai te ope ra kia hoki atu a Kai rangatira kaore nei i hohoro atu, mea ana te whakaaro o te ope kua kitea e te tangata whenua, a kua mate. Ka awatea nei e moe ana te tangata ra, i rongo ake tera ki te turituri o te ngahiri e aki ana i te roi, i rango ake hoki ki nga kupenga i raro i aia e kumekumea ana e nga tangata e utaina ana ki te waka, i roto hoki aia a Kai-rangatira i te whare kupenga e moe ana. No tana rongonga ake ki nga kupenga e kumea ana i raro i aia, oho rawa ake kua whiti noa atu te ra; ka tahi ka puni te tangata ra i te para (he karakia te puni), kia kore ai aia e kitea e te tangata whenua, ka tahi ka puta te tangata nei ki waho o te whare i moe ai aia, ka haere noa atu ma waenganui o te iwi e taka nei i roto i tana Pa, ka kite mai ano te iwi ra ia Kai rangatira e haere ana, kaore i mohio he tangata ke noa atu aia, hua noa no ratou ano, waiho tonu kia haere ana; me aha i te raruraru o te waka e uta ana i te kupenga, e porahu ana ki te tai e timu ana, ko te patai anake a te iwi ra, “Kowai tera tangata e haere atu ra” ka whakahokia mai ano e etahi ano o ratou ka mea. “Nohea atu hoki tena huanga tangata, ko nga tangata ano ra o to tatou Pa tau e patai na,” ka hoe te iwi, ra ko etahi ki te peehi kupenga, ko etahi ki te kohi pipi, he Peraro te pipi, ko to te whenua paru ko tona pipi; toko ouou nga tangata i noho ki te pa hei paoi roi atu ma te hunga peehi kupenga ma te kohi pipi, e kore hoki e taea te hoki mai ki uta i te paru, ma page 41 te tai pari ra ano e kawe mai ki uta. He mohio rawa hoki te kai tohutohu o te ope, ko Kai-ranga-rangatira te kai torotoro, ko Tauru te kai tohutohu, na nga tangata o Matangi-rahi nana nei aia i hoe mai i runga i te waka aia i haere mai nei i te tuatahi ki te tiki mai i tana wahine; na ratou aia i mohio ai ki nga tikanga o te whenua, na reira ano hoki i puta ai tana ngakau whakangaro i nga tangata o te pa na ratou nei i tango tana wahine. Na reira ano hoki aia i patai ai he mea patai noa eia ki nga tangata o taua waka koia nei tana patai, “He pewhea te mahinga kai a tenei iwi,” ka mea mai nga tangata o te waka ra, ka mea mai taua hunga, “Kei nga tai tangaroa, kei aua tai te kupenga hao ika ka pehia ki te moana, no te mea he tai ngawari aua tai, e hara i te rakaunui he tai kaha ka pakaru nga kupe nga ka korerotia mai “Kei reira e kore te tangata e noho i te pa, e kore e puritia ki reira i te whainga ki tana kupenga kia pehia ki te moana, kei titiro kau atu aia ki te ngohi o a etahi kupenga, whai hoki ki te hoe ki te kohi Peraro, e kore e noho tetahi kei titiro atu ki te peraro e kainga ana mai e etahi.” Na konei i mohio ai a Tauru, ko to takiwa ano tenei e mate ai nga tangata o te pa nei o Orua-rangi o to pa i pupuru nei i tana wahine. Na reira ano hoki a Tauru i tatari marire ai, a ka po ka whano ka tae ki nga tai tangaroa, ka hapai nga mai tana ope. Kaore nga tangata o to waka ra i mohio, he tikanga pewhea te tikanga o te patai a Tauru, mo te mahi kai a te iwi o te kainga nei, ka tae nei a Kai-rangatira ki te ope i tana ohonga ake i roto i te whare kupenga; ka tahi ka huakina ki te pa ra, ka horo, tona tini o te tangata ki te mate i te hinganga o taua huaki a taua hunga toko ouou, ka poto nga tangata i mahue ki te pa te patu, ka tahi ka tahuna te pa ki te ahi, ka kite mai te iwi ra i te moana kua horo ta ratau pa, a kua wera ano hoki i te ahi, ka whati ratau ki uta, ka rere ki etahi o a ratou pa; i ki hoki taua whati, kaore ano a uta, ara te ara mo ratou e rere ai, e ora ai i te patu a Tauru i kapi noa te noho e te taua, mahue katoa nga waka a te iwi e hao ika ra, e kohi pipi ra, a ka whati, page 42 ano ka tae ake ki uta ki te wahi e kaha ai ta ratou oma, ka tupono tonu ake ki te taua e noho mai ana, ka tahi ka patua haeretia a moti ana te iwi nei ia Tauru. Ka rua patunga o nga tangata o taua Pa; kotahi i te pa, kotahi i waho, a ka poto nga tangata o taua pa, ka mau ano a Waenganui te wahine a Tauru-kapakapa i aia, ka hoki mai ano ki aia.

Nui atu te tangata ki te hinganga he nui, he nui hoki te tangata o to mua pa, kei O-potiki te noho o te pa e rite ana ki to mua noho pa.

Ka ngaro nei a O-rua-rangi te patu, noho tonu iho a Ngati-maru ki reira, roherohe tonutia iho te whenua, nga mahinga a nga tangata o taua pa i patua nei. He tini ano nga pa i tata ki taua pa i patua nei, kaore nga tangata i haere mai ki te wawao i te tahi o o ratou pa i patua nei, noho tonu mai, no te mea e tau ana te wehi o nga uri o Maru ki te whenua katoa, mo Maru-tuahu, mo te tangata nana nei te parekura nei a Te-ika-pukapuka, te parekura i huna ai tona tini o te tangata ki raro ki te whenua. Kaore a Nga-ti-maru i patu i nga Pa katoa o Hau-raki, ahakoa e tata tonu ana aua pa ki te pa i patua nei kaore aua pa i patua, no te mea kaore he hara, engari ta tenei pa i patua nei he hara tana ko Waenganui te wahine a Tauru. Ko te tuarua tenei o nga hunanga o nga tangata o Hau-raki e Maru-tuahu, ara e ana uri.

Ka noho a Maru-tuahu, ara a Nga-ti-Maru, no te mea ko Nga-ti-maru te ingoa o te heke nei.

Ka noho te tangata whenua, a ka rua tau e noho pai noa iho ana taua iwi me Nga-ti-maru ka pai noa iho kia raua, ka haere a Kai-rangatira ki te Puru, kia kite i nga tangata o nga pa kihai nei i patua e Maru ma, ka taka te mahara i nga pa nei, ka mea, “Ko te tangata tenei nana i torotoro a O-rua-rangi.” Haere tonu te tangata ra ka tae ki te pa ki Kohanga, ka whakaaro te iwi ma, “Me kohuru te tangata nei ana hokimai, i te mea pea ka mate te tangata nei kaore he toa mo te iwi a Maru, no te mea na te tangata nei te whakaaro i mate ai a O-rua-rangi ia ratou, ki te mate i ana te tangata nei a Kai-rangatira ka mate te iwi nei, penei ka ea te mate o a tatou page 43 whanau-nga i patua nei e ratou,” ka whakaetia taua whakaaro e te iwi katoa e nga Pa katoa o Hau-raki, kei Tara-ru, te timatanga mai; a O-rua-rangi atu ana.

Haere ake nga pa ra, kotahi te kau ma wha, ka kiia atu e nga pa kua mahue atu nei ia Kai-rangatira, “E kitea iho te tangata na e hoki mai ana ka tuku mai i te tangata kia mohiotia ai tena te haere mai na.”

Ko nga ingoa enei o nga Pa kotahi nei te kau ma wha, na ratou nei te kii kohuru mo Kai-rangatira: Tara-ru, Tutu-kaka, Koro-nae, Poro-iti, Te-totara, Haronga-kahu, Wai-kauri, Kopu, Huru-moimoi, Te-putate, Nga-hua-hou, Tiki-rahi, Tiki-oko, Oue-puhia, ka kitea iho te tangata ra e haere mai ana ara e hoki ana ki tona iwi, i te mea kua kite aia i nga Pa katoa o te iwi whenua, ka whakamene katoa mai nga tangata o nga Pa katoa nei, me te haere te tangata ra, me te haere te iwi nei, na wai ra ka tae ki Ku-pata, ka tahi ka huakina mai e te iwi tinitini noa iho ra ki te tangata kotahi nei kia Kai-rangatira. Tana homaitanga o nga rakau, he mano te tangata, he mano hoki te tao a te iwi nei i te homaitanga ki te wero i te tangata nei, tukua ake te tao a te tini nei, ka hemo ra Kai-rangatira, tua rua homaitanga tao, tua rua ano hemonga i aia, tua toru homaitanga, tua toru ano hemonga o nga tao a te iwi ra kia Kai-rangatira no te wha, ka tahi ka tu te tangata nei: ka whakatauki ake a Kai-rangitira ka mea “Nawai u aku maku anake.” Ko te tikanga tenei o aua kupu, kaore e taea e te tangata kotahi, te tu i te riri a te iwi nui katoa, kowai hei karo i te patu a tenei, a, a tera e te mea kotahi. Ka mate a Kai-rangatira, he mea kohuru. Ka titiro a Kai-rangatira ki te iwi e wero tonu nei i aia, a ka whakatauki ake ano aia i te rua o ana tino kii ka mea aia “Ma koutou, ko au; ma taku iwi, ko koutou, a maku te whenua.” Ka mutu te korero a Kai rangatira i enei kupu ka tino tu aia i nga tao a te tini ra, ka hinga aia, a ka patua kia mate e te iwi nei.

Ka rongo a Nga-ti-maru kua mate a Kai-rangatira i te kohuru e te iwi katoa o Hau-raki nei, ara e te iwi whenua, ka tangi a page 44 Maru ki tana tupapaku, ka mea te heke o Hotu, “E kore e tohungia te pa iti te pa rahi o te iwi nei, hua noa he hoa noho pai koe moku i ranga i te whenua nei i Hau-raki; ka hei tau, penei rawa ake, e noho moke ana koe, i au haere noa atu.”

Ka tahi ka haere Tauru-kapakapa ki te tiki i tana iwi i tae ra aia ki Matangi-rahi ia Nga-ti-hako, hei takitaki i te mate o Kai-rangatira. Hopukia mai ana e Nga-ti-hako, ko Tauru-kapakapa, ka mate, he mea kohuru ano, ka toko rua nga tupapaku nei he mea kohuru anake, ka raru a Nga-ti-maru ki ana tupapaku, waiho marire ana a Tauru-kapakapa ka takitakina ko to Kai-rangatira mate, tana hoatutanga ko nga Pa kotahi nei te kau ma wha, ka horo, kotahi ano te ra i horo ai, ka patua te tangata moti ana. I mua i kii a Hau-raki i te tangata, i naianei mokemoke ana, no te mea kua moti nga tangata i taua hunga toko ouou; ouou noa ana koa he toa anake.

Ka mate nei te iwi katoa o Hau-raki ka rere nga morehu noho rawa atu i Whitianga i Tai-rua, e noho mai nei ano; ko Nga-ti-hei tona ingoa, ko nga mea i mau kaore etahi i whakaorangia mo te kino o te hara i hara ai ratou. Engari ko nga mea i rere ki te ngaherehere i muri rawa ka hoki mai waihotia iho hei tangata, ara hei tiaki mo nga whenua, hei kai mahi kai a tae ana mai ki tenei ra. I mua ki te kore te tangata pera e mahi i te kai, ara nga tangata i whakahekea te tupu, o nga patunga o te iwi whenua o Hau-raki e nga uri o Maru-tuahu, ki te kore ratou e rongo ki nga whakahaunga a o ratou rangatira, ka patua ratou kia mate rawa; i naianei i te ture nei ko te mate mo ratou kua kore, engari e whakahaua tonutia ana ratou, a e whakakake ana ratou i naianei.

Ko te haepapatanga tenei o nga tangata o Hau-raki mo to ratou kohurutanga ia Kai-rangatira, ra reira te whaka tauki nei mo Kai-rangatira “Ka haepapa te whenua,” ko nga tangata nana te kainga kua kore, a ko Nga-ti-maru te iwi o te whenua ko nga uri o Maru-tuahu a tae ana mai ki tenei ra.

Ka tahi a Maru ka ahu kia Nga-ti-hako ki te takitaki i te page 45 mate mo Tauru; tana hoatutanga ki te Mataii he parekura, ka hinga a Nga-ti-hako mo Tauru ka rere a Paeko raua ko Wharewharenga-te-rangi noho rawa atu i Roto-rua i Make-tu i Whaka-taane; a e noho mai nei ano ona uri o aua morehu i reira a tae noa mai ki enei ra. Kua Nga-ti-whakauetia; ka haepapa tena whenua katoa a Hau-raki kia Nga-ti-maru, ko enei patunga katoa na tenei hunga toko ouou na nga uri a Maru-tu-ahu tama a Hotu-nui te tino tangata nui o runga ia Tai-nui.

Hui katoa nga tangata e patu nei i Hau-raki hokowhitu, ara 140, takitahi, no mua iho ano te iti o tenei iwi o Nga ti-maru, na reira ana korero i ana ope i ana huihui i penei ai, “Kei titiro te tangata ki te iti, kei tu wehi te whakaaro.” Ko tana ki taki tena, “E hara i naianei no mua iho no nga Maatua iho, ahakoa koimutu te waka e pai ana na nga maatua iho e hara i te mea no naianei.” Ka rongo te tangata i tenei korero ka pakari nga whakaaro.