Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. III]

Upoko VIII

page break

Upoko VIII.

Rongo ano au i ra i nahi (nahe) nei e, i
Ko wai te tangata hei whaihanga atu
I te ara e, i. Ka pakaha,
Ai te tu atu ki runga e, i.
Rorea mai au ki nga rore
O nga tangata o te kainga
O Karihi, raua ko Ta-whaki e, i.
Tu te rou, taka te kape.
Ka riro mai te tahi
O te kai kuru o te ruahine
Mata-mo-rau (Mata-morari) e, i.
E hua pea, he turi aku taringa,
Ko nga tukinga a Ra-kei-ora,
I nga taringa, o taku taina o Toro-e-i.

Rau-Rika (Reka).
(Nga-i-Tahu.)

Ko Rau-rika i haere mai i Pou-tini ka porangi (rapu) mai, ka tae ki runga o te maunga ka kitea mai tenei moana ki te rawhiti ki te tokerau, ka heke mai ki tua nei ka tae mai ki te kainga i a Pu-hou, ko Ra-kaia te ingoa o te awa o tenei kainga. He awa nui a Ra-kaia kei Tau-mutu te ngutu o te awa nei: ka whakakitea ki a Pu-hou, ka kitea, a rokohina Pu-hou e tarai ana ki te uri (he uri te toki ko-whatu) a Pu-hou, ka kitea e Rau-rika e tarai ana a Pu-hou i te uri ka kiia atu e Rau-rika “Ko tau toki tena?” Ka ki mai a Pu-hou “Ae ko taku toki tenei.” Na ka ki atu a Rau-rika “E hara ana i tou toki pai?”

Ka ki Mai a Pu-hou, “He toki pai toku toki.” Ka ki atu a Rau-rika, “E hara ana i tou toki, na te toki pai nohoku.” Ka hoatu e page 107 Rau-rika te toki pounamu, a ka hoatu e Rau-rika e rua nga toki pai i roto i tona kapa, e rua aua toki i hoatu ai eia ko “Atuawhaka-taratara” te ingoa o te tahi, ko “Atua-whaka-nihoniho” te ingoa o te tahi, he toki pounamu aua toki e rua.

Ano ka kite a Pu-hou i aua toki, ka mau aia ka taraia ki te rakau a kua pai te rakau, a ka manawareka aia, ka hari aia ki te toki pai ki te toki pounamu.

Ka ui a Pu-hou ki a Rau-rika ka mea, “Kei whea tenei toki te wheuua i kitea ai te pounamu?” A ka whakaaturia te huanui (ara) ki taua whenua e Rau-rika ki a Pu-hou. A ka hui te iwi o Pu-hou, a ka haere katoa ratou ki te tiki pounamu, e rua rau o nga tangata, i haere, a ka tae ki te huanui (te ara) ki te awa wai e rere ana ka waea (wahia) ko te tahi te rau i haere i te tama i a Whaka-ariki, ko te tahi te rau i haere i te hakora (matua tane) i a Pu-hou ma te tahi awa; ka tika a Pu-hou ko te tahi te rau i te mate katoa; te rua o aua rau ra ko te rau i haere i a Whaka-ariki ka mahiti (pau) a ratou kai, ka mate ratou i te huka, ko te rau i a Pu-hou i ora katoa; a ka tae a Pu-hou ki taua kainga ki Po-tini (Pou-tini) ka tutaki aia i nga hakoro (matua) o Rau-rika i a Te-ihi, ia Hika-mata-whare, ka kitea mai te kuri a Rau-rika e whanatu (e haere) ana i te aroaro o Pu-hou, ka tangi nga hakoro o Rau-rika, he mea i tangi ai, kei te hua kua mate a Rau-rika. Ka uia mai e nga hokoro o Rua-rika ka mea atu ki a Pu-hou, “Kua mate pea a maua tamariki i a koe e Pu-hou?”

Ka ki atu a Pu-hou, “Kahore kia mate, kei te ara ano, na ano kei tua.”

Ka manawareka a Te-ihi raua ko Hika-mata-whare ki ta raua tamaiti kia Rau-rika. I haere mai raua ki te porangi (rapu) i te pounamu, a ka whakaritea (ka hoatu) ki a Pu-hou ta raua pounamu, ko “Whakarewa” te ingoa o te raua pounamu, a ka tukitukia (ka wawahia) taua pou-namu e Pu-hou ka whakaratotia (whakaratoa) ki nga tangata katoa o tana ope, a ka hoki a Pu-hou ka haere ki tona kainga ka tae aia ki te huanui (ara) ka tutaki i te rongo o tana tama o Whaka-ariki kua mate me nga tangata katoa mate iho kotahi te rau, a ka whakarerea e Pu-hou page 108 tona toki ko tana anake i whakarerea, ko a nga tangata katoa i mauria ano e ratou. Ka tae mai a Pu-hou ki tana kainga ki Ra-ngaia (kaia) ka noho aia ka tumou a Pu-hou ki reira, a ka tumou ano hoki a Rau-rika ki reira.

Ka noho a Rau-rika i a Korari ka puta ki waho ko tana tamaiti ko Te-ura-o-meho (I taumutu te ngutu o taua awa o Ran-ngaia (kaia) no Wai-taha, he pori aua tangata katoa, a Wai-taha, a Hawea, a Kopu-ai (wai).

Rangi-Tama. (Nga-i-Tahu.)

No tera motu no te motu i Ao-tea, ara no moua a Te-rangitama, ka haere ki te whaka-ariki (taua patu tangata), ka tae ki te kainga i a Taka-ahi raua ko Pakeha, ka roko-hina atu e noho ana i to raua kainga: ka patua e Te-rangi-tama ka mate, a ka haere a Te-rangi-tama ki tua ki Po-tini, a ka rokohina atu nga tangata o taua wahine ra o Rau-reka e noho marire ana i tua i Po-tini, ka patua e Te-rangi-tama ka hoki mai he kai (kohi) pounamu hoki, me te pikau pounamu mai mana ki tana kainga.

Ue-Roa (Nga-i-Tahu.)

Kei ki he reo ke tau to Nga-ti-kahu-ngunu, he reo ke toku to Nga-ti-tahu-potiki, kaore, kotahi tonu to raua reo, me te kainga i noho ai ena tangata a Kahu-ngunu raua ko Tahu-potika, ko “Turanga-nui-a-rua” ko “Te-poroporo-ki-hua-riki.” Kei kona te maara a to matou tupuna a Ue-roa e takoto ana, ko Tuarahaua te ngoa. No nga whakatupuranga tangata i muri i a raua, ka tahi ka wehe-wehe mai etahi o a raua uri ki tenei motu ki te Wai-pounamou. E rua nga take nana i wehewehe. He wahine te tahi he kuri te tahi; na kona a Nga-i-tahu potiki i wehea mai ai; tona uri ko Nga-ti-kuri, to Kahu-kunu tona uri ko Tu-te-kawa, me aku maioha mo te manu-whiri i haere mai i kona koia tenei.

He kitenga tangata a Ata (Rata);
He anga tangata,
He kitanga tangata,
page 109 He manawanawa,
E whai ao,
He ao marama.

He mea oha ano tenei e karangatia ana te ingoa o te manuwhiri ki roto ki tenei, e mea ana.

E mea e, e, e!
O, o, o,
Ko koe ano.
O, o, o,
Ko koe ano, i haere mai
Ra koe i a Turanga-nui-a-rua
I Te-poroporo-ki-hua-riki.

e ngari nou ana no te pakeha tena reo, e titiro noa ana koe te mohiotia, kaua e kiia nohu no “Nga-i-tahu (potiki).”

Tu-Ahu-Riri. (Nga-i-Tahu.)

Na Te-ahu-kurangi a Tu-ahu-riri, na te tuahine a Te-ahu-kurangi na Te-whata-rau a Kahu-patiti, nana a Tutu, (he wahine a Tutu) na Tutu a Horomona Pohia.

Ka noho a Tu-ahu-riri i a Hine-to-wai ka puta ko Tura-kau-tahi, ka noho i a Hine-kakai ka puta ko Kawe-riri, ko Hurihia, nana a Taka-rau, nana a Te-wera, a Huruhuru, a te Te-rehe, na Te-rehe ko Te-mohena, nana a Te-hope, nana a Haere-roa.

Na Te-ahu-ku-raki (rangi) ano a Hine-te-ao, ka noho i a Raki-nuku ka puta ko Mate-rau ka noho i a Rua-tuwhenua ka puta ko Poho-mare, ka noho i a Te-kura-i-waho ka puta ko Panu, ka noho i a Ti-pare ka puta ko Puku-kaikai ka nono i a Raki-pa-taua ka puta ko Hikaka (he tane) ia a Kahu-potiki, ka puta ko Te-wakena-korako.

Na Matua-hai-tiri (whai-tiri) te waka i tahuri ki Wai-taki (Wai-tangi) ko nga utanga enei, ko whi-teko (he ika nonohi) na Mate-wawao o te Roroa, na Tako-roto te kaeo o te rimu na Pukapuka (pukupuku)-tawitiwiti.

Tu-Ahu-Riri. (Nga-i-Tahu.)

Ka noho nga tangata i Kai-koura ka aroha mai ki tenei hanga kua tae mai ki Moe-raki nei (no Kai-koura) ka tae mai ki te huanui (ara) ki O-tau, ka hoki ki Te-ra-whiti ka tae atu ki Mata- page 110 uira, ki te Tau-mutu ki te kainga i a Tu-ahu-riri he rangatira hoki a Mata-uira; he rangatira hoki a Tu-ahu-riri ka nini (hiahia) ai a ka haere a Te-mata-uira ki Haka-roa (Aka-roa) ka wha-natu (haere) taua wharaunga (ope) ra ka tae atu ki te kainga i a Tu-ahu-riri ki te Tau-mutu, ka puritia e Tu-ahu-riri taua wharanga ka tonoa e Tu-ahu-riri te karere kia haere ki Kai-a-poi, ko Whana-kai (whaka-kai) te karere ka whakatakaina (turia) mai te whakaarika (taua) ka rewa mai te taua a Ka-i-tu-ahu-riri (Nga-i-tu-ahu-riri) he pori (hunga) na Tu-ahu-riri a ka haere mai ka tae mai ki te Tau-mutu, ka waiho mai i tahaki noho mai ai, a ka tae mai te rongo ki a Tu-ahu-riri ka mea atu “Na i a nga tangata” ka tukua e Tu-ahu-riri te wharaunga (taua) kia haere ki Haka-roa (Aka-roa) ka motu ra ki waho ka karangatia e Tu-ahu-riri ka tawhiri kia whakapahatia (kia haere i tahaki) te taua, ka rewa te taua, ka haere ka whai i taua wharaunga (ope) ra, ka tikina ka patua katoatia. Na Kiore taua wharaunga (ope), ko Kiore i mate hoki, tokotoru nga wahine i whakarauoratia, kotahi te tane ka mutu. Na ka tae mai te rongo ki Moe-raki o tau patunga.

Na ka rangona e Kanapu (no Moe-raki) e Ura-haka, e Tau-maro, ka aroha ki nga tangata, ka pau katoa te patu, ka hapainga hoki te whakaariki (taua), ka haere ka tae ki te Tau-mutu ki taua kainga ra nana i patu nga ta-ngata, ka whakapahitia (ka whakatakotoria) te taua ki nga roro o nga whare; kotahi te tangata i puta ki waho ko Te-ure-pihanga-iti, ka taia (patua) e Kanapu ki (te) taiaha (he maipi) ka mate, ka mutu te tangata i mate, kati ka whakarauoratia katoatia nga tangata, kahore i patua. Ka mauria a Ku-whare ki waho kia patua e te tamaiti ranga-rangatira, he mea tapu mana (he patunga tapu) ka tae ki Mua ka kiia atu kia tokowha mana e mau, ka tae ki Mua ka ki atu ki a Korako, “Patua tau tangata, whuia tau rakau” ka whuia te rakau e taua tamaiti, ka oho nga mauri o te kai pupuri, ka rere ki ro o te wai, ki Wai-horo ka puta taua tangata ki Wai-horo, ka kau tupapa ka whiti ki rawahi (tawahi) ka uhu i te wai, ka haere ka oma, tae tou ki page 111 Wai-kakahi, ka haere tou ra te maunga, tae tou ki O-mau-ete (O-ma-neti) (he maunga) ka haere tou i te pakihi ki Oka-poho (pako) (he pakihi) ka tae ki Kai-a-poi, kei reira e noho ana nga tangata: ka puta hoki te tahi, a Te-whaka-rae, ka oma hoki, ka haere ka whaia e te Papa-rae, he tangata hohoro a Te-whaka-rae, he tangata hohoro a Papa-rae; ka karanga a Papa-rae “Haere e oma kia puta ai koe” (he pepeha) ka haere ra Wai-kapu (pupu) he wahi no Wai-hora, ka kuta, ka hoki a Papapa-rae i te tahi taha o Wai-hora, ka tae ki Poko-au, ka tae ki Wai-whio, ka tae ki Wai-kirikiri, ka tae ki Paka-ra, ka haere i te pakihi o Oka-pako ka tae ki te Wharo-(hora)-kuri, ka tae ki Here-one (aro), ka tae ki Te-wai-a-tane (he awa nui tenei), ka tae ki O-tane-mana, ka tae ki Kai-a-poi.

Ka kakia (ngakia) te mate o taua whakaariki, na ka kohikohia katoatia nga tangata, ka pau katoa nga iwi ki te huanui (ara), ka haere mai, a ka tae mai ki Moe-raki ka whakatakotoria ngu matua, ka komotia (komutua) nga tapae (he toro) horo, tere ki te oma ka takoto nga tapae, ka haere mai nga tangata o ro te Pa, tokowha, ka whakarahia e nga tapae, ra ka mau tokorua o aua toko-wha, tokorua hoki i puta; puta rawa ki ro te pa, na ka hapanga te taua ki ro te pa, a ka rewa katoa te taua ka haere ki ro te pa ka rokohina mai i ro o te pa, ka oho katoa nga tangata o ro te pa ka tahuri o ratou kanohi ki te moana, kei wehi ki te taua he mano, ka tohu a Ra-hui raua ko Tauira ki waho ka whetea te ruru (he karakia) o te taha, ka te whetea te ruru o te taha ka karakiatia a ka oti te karakia, ka ripoa, nga wairua o te taua, kia heke katoa ki roto ki te taha (ipu) pau katoa te taua ki roto, kotahi o ratou ko Te-mata-uira i heke ki roto. Papare rawe ake te hau na ka whiriwhiria e Ra-hui raua ko Tauira-ki-waho nga tangata tino ngahuru hei taki; ka haere ki te taua, ka tutaki i te taua, a ka werohia atu o ratou rakau, a ka wero mai hoki e te taua ka ngaro (karohia) atu e ratou ka taha nga rakau o te taua, ka werohia ake hoki era ki te taua ka ngarohia (karohia) mai e te taua ka taha, na ka whakahokia era ka taki page 112 era ka whai te taua, ka tae ki te ngutu o te Pa, ka whakaarahia mai te matua, na ka mau katoa te taua i a Ra-hui raua ko Tauira-ki-waho, ka mate hoki a Te-mata-uira, to ratou nei tangatu nui a ka whati te taua, a ka patua katoatia, a ka whaia haeretia a ka mahiti (poto) katoa te taua, kotahi te mano e wha rau i mate, e rua rau i ora.

Ka tae nga morehu ki Wai-ana-ka-rua (wai-a-nuku-rua), ka hoki mai, ka tae atu te karere ki a Tu-ahu-riri ka rakona (rangona) e Tu-ahu-riri, kua mate tana hakoro a Te-mata-uira, “I kiia mai koe kia hoki atu, kia kite i te matenga o tou hakoro,” a ka haere a Tu-ahu-riri ki ro o te pa, ka tu a Tu-ahu-riri kia haere kia hoki, ka ki ake te tangata, “Ko taua te haere,” ka ki ake he tangata, “Ko taua te haere,” na peti (poto) katoa, hoki tetahi nanganga (hanga) tangata katoa.

Na ka haere na Moe-raki, ka tae ki te kainga i a Kana-pu, ka kitea mai e Kanapu ka peti katoa hoki nga tangata ki te hoki atu, ka whakatakototia e Kanapu tona matua, ka tata atu a Tu-ahu-riri ki a Kanapu. Na ka whakahuatia e Kanapu tona waiata:—

Ka mea ranei ka tiki mai,
Ka patu koia ai he wahie,
Hei tao i au; tera atu nui ai,
Nga mata tahuna, ka tuwhera tonu mai;
Ko taku takotoranga ia; akua nei tonu.

Ka ki atu a Kanapu ki a Tu-ahu-riri, “E tu koe ki tahaki, tukua mai tenei mo kau-iro (kai-ure) nei.”

Ka patua katoatia nga tangata o Tu-ahu-riri a i waiho mai a Tu-ahu-riri a ko Tu-ahu-riri i whakaorarautia.

Te-Rua-Pu. (Nga-i-Tahu.)

Ka noho a Te-rua-pu ki te Tau-mutu ka haere mai ki te taua ki Wai-koua-iti i reira a Kanapu i ro (roto) o te pa (no te Tau-mutu te taua) ka whakapahatia ki Wai-koua-iti, ka puta mai a Kanapu (no te Pa i Wai-kouaiti a te Kanapu) ki waho, whakahau ai ki te kiritai o te pa, i te pakihi te taua ka hoki ki ro o te pa, ka whanaatu hoki te whakaariki (taua) ka piki nga page 113 tangata ki runga ki nga puhara, ka tata te whakaariki ki te ngutu o te pa, ka horo nga pohatu (kohatu) o runga o nga puhara, ka whakareia (whiua), na ka whati (horo) te taua ka noho tou mai i waho, e kore hoki e tae mai: ka whai hanga whare mo ratou i te pakihi ka po te ra ka kaina (hoaina) e Tara-tu (he tohunga no te taua) te rangi kia ua te awha, ka ua te awha nui, ka hapainga hoki te taua, ka whakapahakia mai ki te ngutu o te pa (kei te hua te taua kei te wareware (te pa) i te awha, ka te noho tou, kei te ara tou nga tangata o ro te pa, kaore kia moe, hoki tou ano te taua ki to ratou hopini (puni) kahore hoki kia tae: ka karanga mai te tamatiaki (kai whakaara, mata-ara) no ro te pa tenei tangata:—

Ma te matua ano te kai,
Ma te matua ano te wai,
Ma te matua (e) whakatakoto,
Ki te ngutu ki a tore (ingoa o te ngutu)
Kahore ia, kahore ia.

Na ka po te ra, ka maharatia e Te-rua-pu, “E, kahore hoki kia hinga he patunga a te taua.” Ka po te ra, ka tikina e Te-rua-pu te atua ka kaiatia (tahaetia) ka haere ra ro te wai ninihi haere ai: ka tae ki tera pito o te pa ka u ki uta, ka haere ki ro o te pa, ka tae ki ro o te pa ka kaiatia (tahaetia) te atua a Roko-nui-a-tau (Rongo-nui-a-tau) ka riro mai i a Te-rua-pu te atua. Ka moea iho e Tara-i-tu, he Tohunga no taua atua i ro o te Pa a Tara-i-tu e moe ana, ka karangatia ana mai, he moe,—

Tara-i-tu-e, ka riro ia,
Te rau rakau nei.

Ka ara ake a Tara-i-tu i te moe, ka awatea, ka tikina ka toronatia (tirohia) e Tara-i-tu o kua rino tera to atua, ka apohia (rapua) i te takotorange o te atua, e kua riro te atua (he tohunga a Tara-i-tu) ka karangarangatia nga tangata katoa kia haere ki Mua kia apohia te takotoranga o te atua. Ka apohia e Tara-i-tu, ka karakiatia, ka whakarongo atu te taua o waho e karakia ana mai a Tara-i-tu i ro (roto) te pa, ka ngakia nga maara (he maara iti mo te karakia) ka ahupuketia (tupukea) ka mutu hoki te ahupuke a Tara-i-tu i te atua. Na ka rewa te taua, ka hoki atu ka page 114 mauria ia te atua, ka karanga atu a Tara-i-tu ki te whakaariki (taua), “Haere ra, haere ra, a Te-rua-pu, nui patunga, ka riro atu na i a koe, na ko tou tu-puna, ka riro atu na i a koe. Haere ka tiki mai i nga toanga nei” ka haere te whaka-ariki (taua) ka mauria te atua, ka tae ki te Tau-mutu ka kawea te atua ki Mua takoto ai i te Tau-mutu. Tae rawa te atua ki te Tau-mutu, ka aroha mai ki nga tangata o Wai-koua-iti, ka aroha hoki a Tara-i-tu ki te atua, ka whakatangitangitia e Tara-i-tu. Na ka moe a Tara-i-tu karangatia ana mai hoki “Tara-i-tu e, kati na moe (kati te moe) matika (whakatika) ki runga, na ia te rau rakau (atua) nei kua hoki mai, na hoki e takoto nei, i tona takotoranga.” Na ka o ake (oho ake) a Tara-i-tu i te moe, ka awatea ka marama, ka haere a Tara-i-tu ka toro, a tenei e takoto nei, ka haere mai nga tangata, ka torona e Tara-i-tu te atua, mo te hokinga mai o te atua.

page break
1, Kapeu whakapapa. 2, Rakau whakapapa

1, Kapeu whakapapa. 2, Rakau whakapapa